blikopener Oog voor elkaar

Blikopener | Drs. J.A. Schippers, Oog voor elkaar

1

Oog voor elkaar. Het jaarthema van de SGP in 2012. Christelijke saamhorigheid in crisistijd. Dat klinkt prachtig. En het roept bij velen warme gevoelens van sympathie op. Met z’n allen de schouders eronder. Samen staan we sterk! Stoere woorden die het goed doen. Wanneer in de samenleving zoveel mogelijk mensen anderen helpen, verdwijnen allerlei beleidsproblemen als sneeuw voor de zon. Helaas is de praktijk weerbarstig. Het zogenoemde Mattheüs-effect (25 vs 29) speelt ons hierbij parten. Want mensen geven bij voorkeur aan diegenen van wie ze verwachten iets terug te zullen ontvangen. Wie veel geeft, blijkt ook veel te ontvangen. Maar er zijn ook mensen die niet in de sociaaleconomische positie zijn om veel te geven. Dat zijn vooral de langdurig werklozen en de ouderen. Zij blijken het minst te ontvangen. Solidariteit en uitsluiting hangen met elkaar samen. Individualisering en solidariteit zijn twee kanten van één medaille. Terwijl individualisme zelden als deugd wordt aangeprezen, gaat het ons allemaal goed af om eerst aan onszelf te denken. Daarom doen we er niet verstandig aan om individualisering alleen maar negatief te beoordelen en solidariteit bij voorbaat positief – of andersom. Beide begrippen hebben lichten schaduwzijden. Neem de tendens van individualisering: tegenover de vergroting van de persoonlijke zelfstandigheid staat het verdampen van gemeenschappelijke verbanden, zoals gezin, buurt en kerk. Bij solidariteit is het niet anders. Tegenover de bescherming van de zwakkeren in de samenleving staat een risicovoller gedrag en een grotere afhankelijkheid van de overheid. Dit nummer belicht de thematiek van diverse kanten. De redactie dankt auteurs en geïnterviewden voor hun bijdragen en medewerking. Trouwe lezers merken dat de rubriek Kwartaalstelling weer is opgepoetst. Er is ook een nieuwe rubriek, Worldview, geschreven in samenwerking met de enthousiaste redactie van www.novini.nl. Een bredere blik kan in deze tijd die zwanger lijkt van onderbuikgevoel en navelstaarderij zeker geen kwaad… Jan Schippers, eindredacteur ZICHT 2012-1 | maart 2012

blikopener

Oog voor elkaar

Bijbelstudie | Ds. L. Terlouw, Heilzame Enkeling

2

bijbelstudie

Voorwaar, voorwaar zeg Ik u: indien het tarwegraan in de aarde niet valt en sterft, zo blijft het alleen, maar indien het sterft, zo brengt het vrucht voort. (Johannes 12 vers 24)

Ds. L. Terlouw, predikant van de Gereformeerde Gemeente te Barendrecht

Heilzame Enkeling

Marginalisering en individualisering zĳn belangrĳke kwalen waaraan onze samenleving in de 21ste eeuw lĳdt. We kunnen wel zeggen dat het kwalen zĳn waar mensen buiten het paradĳs altĳd aan geleden hebben. De ene tĳd lĳdt er echter meer aan dan de andere tĳd. Bĳ marginalisering wil de meerderheid zĳn standpunt opleggen aan de minderheid anders doe je gewoon niet mee. Het stelselmatig treiteren van een enkel kind uit de klas maakt daar iets zichtbaar van. Maar je komt het ook tegen in het belachelĳk verklaren ZICHT 2012-1 | maart 2012

van christelĳke levensovertuigingen. De mens maakt uit voor andere mensen wat hĳ moet doen en denken. Het is iets van het als god willen heersen. Individualisering stelt mĳn eigen ik centraal. Als ik het maar goed heb, wat heb ik met anderen te maken? Het is iets van jezelf als god aanbidden. Het voor jezelf gaan, kent geen grens. Op internet ga je anders voor jezelf dan op je werk en op je werk weer anders dan in je vriendenkring. Het maakt je uiteindelĳk vreselĳk eenzaam. Het eindigt in eeuwige eenzaamheid. Waar is


3 genezing, waar is kracht om staande te blĳven, waar zĳn mensen die een ander leven laten zien?

Vrucht door Zijn sterven Er is geen andere weg voor de Heere Jezus: als tarwegraan zal Hĳ in de aarde vallen en sterven. Alleen zo zal er vrucht komen. Alleen zo kunnen in verlorenheid wegstervende zondaren behouden worden. Heel Christus’ menswording is een gezaaid worden in de aarde. Hĳ verliet de hemelse heerlĳkheid, de gemeenschap met Zĳn Vader om mens te worden op aarde. Vanuit de hemelse heerlĳkheid daalt Hĳ af in de duisternis van de Gode vĳandige wereld. Een wereld waarop mensen alles van de Schepper doorbrengen tot eigen eer. Waar niemand van zichzelf naar God en Zĳn Zoon vraagt. Een aarde waar de godsdienst teleurstelt en waar Zĳn kinderen, de discipelen Hem verlaten. De Heere Jezus gaat die weg alleen, uit liefde tot Zĳn Vader en om te zoeken dat wat verloren ligt. Nog dieper valt dit aan Adam en Eva beloofde zaad in de aarde. De aarde waarin Hĳ sterft onder de toorn van God. De drie-urige duisternis midden op de Goede Vrĳdag maakt dat zichtbaar. Zĳn roep: Mĳn God, Mĳn God waarom hebt Gĳ Mĳ verlaten laat zien en horen hoe Hĳ gevallen in de aarde wegsterft in de geestelĳke en eeuwige dood. God van God verlaten. Alleen!! Toch blĳft Hĳ met een hart vervuld met volkomen liefde aan God verbonden. Hĳ roept: Mĳn God. Doordat Hĳ zo in de aarde valt en sterft, blĳft Christus echter niet alleen. Want zo brengt Hĳ vrucht voort. Veel vrucht. Het eerste is dat op de Paasmorgen uit de aarde nieuw leven uitspruit. Zĳn verheerlĳkt lichaam herrĳst uit het graf. Een lichaam dat eeuwig zal leZICHT 2012-1 | maart 2012

ven. Hĳ heeft het onverwelkelĳke leven verworven door te voldoen aan de eisen van Gods wet en recht. Leven dat vrucht draagt in dode zondaars harten. Een schare die niemand kan tellen. Hĳ brengt Zĳn weggevluchte discipelen weer bĳeen. Doet ze delen in Zĳn leven, ook Petrus die Hem verloochenende en Thomas die door ongeloof in twĳfel

Individualisering stelt mijn eigen ik centraal. Als ik het maar goed heb, wat heb ik met anderen te maken? wegzonk. Vruchten onder jood en heiden: getrokken uit de duisternis van de zonde tot Zĳn wonderbaarlĳk licht. Werk waar Hĳ nog mee doorgaat zo lang Zĳn Woord klinkt: Ontwaakt Gĳ die slaapt en sta op uit de doden en laat Christus over u lichten. Is dat leven mĳn deel: de dood in mĳzelf vanwege de zonde en een honger en dorst naar Zĳn gerechtigheid? Waar is de blĳvende roep: opdat ik Hem kenne en de kracht Zĳner opstanding?

Vruchtbaar in Zijn voetspoor Paulus gaat in het voetspoor van Zĳn Meester als hĳ alle uur in gevaar is en tegen de beesten heeft gevochten. Hĳ sterft alle dag, hetwelk hĳ betuigt tot roem, die hĳ heeft in Christus Jezus onze Heere (1 Korinthe 15). Op de Areopagus legt de wĳsheid van de wereld hem het zwĳgen op. Gemarginaliseerd en toch vrucht. We lezen dat sommigen hem aanhangen en geloofden (Handelingen 17 vers 34). De geur van Christus’ leven wordt verspreid


4 door de eerste christengemeente. Vervolgd, uiteengeslagen gaat er een aantrekkingskracht van uit: ziet hoe lief zĳ elkaar hebben. Op deze door de zonde zo donkere aarde wordt iets zichtbaar van de volkomen levensgemeenschap van de graankorrels met dat weggestorven tarwegraan.

Wat kan ook vandaag in een geïndividualiseerde welvaartsmaatschappij van een handel en wandel in het voetspoor van Christus een goede geur uitgaan. In het Avondmaalsformulier lezen we: Want gelĳk uit vele graankorrels één meel gemalen en één brood gebakken wordt, en uit vele beziën, samengeperst zĳnde, één wĳn en drank vliet en zich ondereen vermengt; alzo zullen wĳ allen, die door het waarachtig geloof Christus ingelĳfd zĳn, door broederlĳke liefde, om Christus onzes lieven Zaligmakers wil, Die ons tevoren zo uitnemend heeft liefgehad, altezamen één lichaam zĳn, en zulks niet alleen met woorden, maar ook met de daad jegens elkander bewĳzen. In de vervolgingen was het bloed van de martelaren het zaad van de kerk. De Vroege kerk toonde onderling een hartelĳke band, deed

ZICHT 2012-1 | maart 2012

met de wereld van die dagen niet mee als het ging over seksuele moraal, brood en spelen. Ze toonden meeleven en daadwerkelĳke zorg naar de naasten, zieken en armen, christen en heiden. Een levensstĳl in het voetspoor van Christus waarin het de mensen ging om Gods eer en het behoud van medemensen. Wat kan ook vandaag in een geïndividualiseerde welvaartsmaatschappĳ van een handel en wandel in het voetspoor van Christus een goede geur uitgaan. Door genade leven als vreemdeling op de aarde, waarin het me niet gaat om geld en goed, maar om het Koninkrĳk van God. Een gevende liefde naar de wereld om ons heen in doe wel en zie niet om. Mensen die ‘geen mens hebben’ tot een hand en een voet zĳn. Het is een voorrecht als onze kinderen ouders, grootouders mogen ontmoeten die niet vechten voor hun eigen naam, maar die met liefde en bewogenheid omgaan met het nageslacht en laten zien hoe goed het is de Heere te dienen. In een verindividualiseerde kille wereld mag er zo toch een oase van gevende liefde zĳn, een gemeenschap door genade bĳeen gehouden, drĳvend op de voorbede van Christus. Kom dan o Heilige Geest en doorwaai onze doodshof, opdat die vruchten van Christus zichtbaar worden. Dat zal altĳd in de marges zĳn van deze gevallen wereld, maar toch heilzaam in het met God gemeenzaam, ook voor een geïndividualiseerde samenleving.

Interview | Drs. J.W. van Berkum en drs. J.D. Veldman, Veel sociaal kapitaal aanwezig in SGP-achterban

5

interview

In dit themanummer komen diverse aspecten van solidariteit aan de orde. Een veel gehoorde klacht is dat onze samenleving individualiseert en dat de sociale samenhang afneemt. Een interessante vraag is hoe het met de solidariteit van christenen en SGP’ers is gesteld. We spreken hierover met godsdienstsocioloog Joep de Hart en cultureel antropoloog José Baars-Blom. De gereformeerde gezindte wordt tijdens het interview voor het gemak als ‘de achterban van de SGP’ aangehouden.

Drs. J.W. van Berkum en drs. J.D. Veldman, redactieleden Zicht

Veel sociaal kapitaal in SGP-achterban Dubbelinterview met Joep de Hart en José Baars

Na een korte kennismaking reageren De Hart en Baars op de volgende stelling: “Solidariteit in de SGP- achterban is vooral gericht op de eigen zuil!” Joep de Hart is het zeer met de stelling eens, maar hĳ nuanceert direct. “Het is in absolute zin niet zo dat de mensen uit de achterban van de SGP alleen maar gericht zĳn op de eigen kring en totaal blind zĳn voor alles wat er om hen heen gebeurd. Het zĳn ook mensen die kranten lezen, in de hedendaagse wereld staan en kinderen hebben die uitgaan. ZICHT 2012-1 | maart 2012

Maar naar verhouding met andere kerkgenootschappen, dus relatief, is deze groep toch duidelĳk meer gericht op de eigen kring. In politicologisch jargon is er zeer veel samenbindend sociaal kapitaal in die kring. Ze zĳn buitengewoon goed in het mobiliseren van de eigen achterban. De inzet voor de eigen kring is uitzonderlĳk. Het onderling vertrouwen wordt goed benut. Waar het erg aan ontbreekt, is het slaan van bruggen naar de rest van de samenleving, andersdenkenden en critici. Voor christenmigranten, Tur-


6 ken en Marokkanen geldt overigens hetzelfde verhaal. De inzet om allerlei organisaties in eigen kring te bemannen is prĳzenswaardig, maar de bredere samenleving als geheel merkt er niet zoveel van.” José Baars herkent het beeld dat Joep schetst. “In het kader van de Wet Maatschappelĳke Ondersteuning (WMO) heb ik onderzoek gedaan naar de sociale samenhang in gemeenten waar vrĳ veel bevindelĳk gereformeerden wonen. Daaruit bleek dat je het in die gemeenten erg goed hebt als je behoort tot een van de orthodoxe kerken. Er wordt dan naar je omgekeken van de wieg tot het graf. Maar als je als buitenstaander in zo’n gemeente komt wonen en niet het geloof der vaderen bent toegedaan dan kan je dat duur komen te staan. In die zin dat als er met jou iets is, je buren dat niet eens zien. Eén van de uitspraken die in het WMO-onderzoek zĳn gedaan was: ‘Wĳ hebben in ons dorp wel

Prof. dr. J.J.M. (Joep) de Hart Joep de Hart (1954) kreeg een katholieke opvoeding, groeide op in Kampen en studeerde Cultuur- en Godsdienstsociologie. Hĳ promoveerde in 1989 op een onderzoek naar de politieke en levensbeschouwelĳke ontwikkeling van jongeren. Sinds 1 september 2011 is hĳ bĳzonder hoogleraar 'Nieuwe en vernieuwende vormen van christelĳke gemeenschap in hun betekenis voor de Nederlandse samenleving' aan de Protestantse Theologische Universiteit. Sinds 1993 werkt hĳ bĳ het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Hĳ publiceerde boeken over jeugdsubculturen, tĳdsbesteding, religieuze ontwikkelingen, volkscultuur, opvattingen over de moraal en veranderingen op het maatschappelĳk middenveld. In 2011 schreef hĳ het boek “Zwevende gelovigen” waarin hĳ het gedrag van de twee miljoen mensen in Nederland in kaart brengt die wel belang hechten aan spiritualiteit, maar geen binding hebben met een godsdienstige groepering. Onlangs verscheen zĳn boek “Maak het nieuw!” over de positie van de kerken in het hedendaagse Nederland.



7 allochtonen, maar je ziet ze niet.’ Het ging echter om een substantiële groep van een paar duizend mensen op die hele kleine bevolking. Niemand had met hen contact. Als je de allochtonen vroeg hoe dat komt, dan zeggen ze dat die mensen heel erg bezig zĳn met hun eigen clubs en organisaties.” Verschilt de achterban van de SGP hierin van andere autochtone Nederlanders? Joep de Hart: “Ja, heel sterk. Absoluut, er is een groot verschil. Dat vind ik een probleem. De minister-president wil de boel bĳ elkaar houden, terwĳl de SGP-achterban zozeer is gericht op de eigen kring. De vrĳzinnige stromingen, de PKN voorop, kampen met het omgekeerde probleem. Ze zĳn erg sterk gericht op modernisering, op de dynamiek van de samenleving, op contacten met andersdenkenden. Het centrale kenmerk van de vrĳzinnigheid is de openheid, de tolerantie. Hun probleem is dat ze hun eigen achterban niet meer goed kunnen binden. Die gaat alle kanten op. De bruggen worden gelegd, maar de onderlinge verbinding is zwak. Dan dreigt identiteitsdiffusie. Het is niet duidelĳk meer waar je precies voor staat. Dat is een ander probleem. Het probleem bĳ de vrĳzinnigen is niet dat het een gesloten wereld is. Dat is niet zo, nee eerder het omgekeerde. Ik zou zeggen misschien soms wat té open, maar daar ga ik niet over. Sociologisch gezien is dat een raadselachtige keuze.” José Baars: “Een PKN’er kom je ook tegen in het bestuur van de wereldwinkel, vluchtelingenwerk of de tennisvereniging. Reformatorische mensen zie je in de kerkenraad, het schoolbestuur, het bestuur van Woord en Daad, allemaal eigen clubs.” Joep de Hart vult ZICHT 2012-1 | maart 2012

aan: “Het is echt een zuil, zoals die er vroeger voor alle groepen waren. Inmiddels hebben alle zuilen het loodje gelegd, maar alleen die van de SGP staat nog recht overeind.” Binnen de reformatorische zuil zĳn er mensen die het daar niet mee eens zĳn. Zĳ constateren dat de zuil aan het afbrokkelen is. Joep de Hart: “Maar dan is je ĳkpunt het verleden, toen al helemaal gold: soort zoekt soort. Er is nog steeds sprake van een conglomeraat, een onderling samenhangend geheel van instituties dat het centrale geloof uitdraagt. De SGP is daarvan de politieke pendant. Dat is niet te vergelĳken met de los-vaste relaties waar de meeste andere stromingen het mee moeten doen. De katholieken, socialisten en hervormden hebben allemaal hun krant uit handen moeten geven. Hun omroep is een eigen weg gegaan, hun politieke partĳ is een fusie van allerlei stromingen en staat steeds minder voor een coherente identiteit. Dat is toch wel heel wat diffuser dan bĳ de SGP het geval is. Dat is een groot verschil.” José Baars: “Het is ook maar of je van binnen naar buiten kĳkt of van buiten naar binnen. In het Reformatorisch Dagblad raakt men niet uitgeschreven over de toekomst van de zuil. Men doet net of het allemaal al voorbĳ is. Het grappige is dat je ontwikkeling verschillend kunt duiden. Een voorbeeld daarvan is het experiment met nieuwsuitzendingen van het Reformatorisch Dagblad via de Reformatorische Omroep. Er zĳn mensen die zeggen: ‘Zie je wel, het loopt helemaal verkeerd af, nu hebben we ook al in eigen kring tv.’ Anderen zeggen: ‘Er wordt al veel televisie gekeken. Het is geen verloren


8

strĳd. We kunnen een alternatief bieden voor eigen kring.’ Ik denk dat hieruit blĳkt dat de reformatorische cultuur springlevend is en er telkens pogingen tot vernieuwing worden ondernomen.” Joep de Hart: “Zo hebben de katholieken het altĳd gedaan, dat is traditioneel hun strategie. Rondom bedevaartplaatsen ontstaan allemaal spontane dingen vanuit het volksgevoel. De kerk probeert dat tegen te gaan, totdat geconstateerd wordt dat dat niet lukt. Dan wordt het geïncorporeerd. Dat is in het verleden, wat je er verder van vindt, een buitengewoon succesvolle strategie gebleken: If you can’t beat them, join them. Alsmaar verbieden helpt op een gegeven moment niet meer. Dan kun je het beter naar de eigen hand proZICHT 2012-1 | maart 2012

beren te zetten in plaats van passsief aan de zĳlĳn te blĳven foeteren dat het helemaal verkeerd gaat. Dat geldt zeker voor politici, die zullen altĳd proberen te sturen.” Baars: “Maar valt de zuil uit elkaar? Het ligt er maar aan of je van buiten naar binnen kĳkt of omgekeerd.” Zĳn er parallellen tussen zwevende kiezers en zwevende gelovigen? Vroeger was het lidmaatschap van een kerkverband in sterke mate bepalend voor de politieke partĳkeuze. Dat is nu veel minder. Joep de Hart: “Ja daar zĳn zeker parallellen. Dat heeft te maken met de individualisering. Allerlei traditionele maatschappelĳke verbanden, zoals gezin, kerk en buurt verliezen hun dwingende karakter. Bĳ moderne bur-


9

Drs. J.M. (José) Baars-Blom José Baars (1963) studeerde culturele antropologie. Ze is hervormd opgevoed en nu lid van de PKN. In het kader van haar afstudeerscriptie verdiepte ze zich grondig in de reformatorische cultuur. Ze onderzocht hoe de reformatorische cultuur de studiekeuze van meisjes beïnvloedt en welke invloed de studiekeuze van meisjes heeft op de reformatorische cultuur. Op dit moment is ze bezig met een promotieonderzoek naar de wereldverkenning van reformatorische jongeren. Ze analyseert of en hoe jongeren uit reformatorische kring de wereld verkennen en wat dit doet met hun denken en doen.

gers groeit de behoefte en het idee dat ze zelf kunnen kiezen waar ze bĳ horen. Men wil wel tot een gesloten groep behoren als het maar de eigen keuze is. In de tĳd van mĳn ouders was dat kiezen irrelevant. Je werd in je kerk geboren, die binding was vanzelfsprekend en ging een leven lang mee. Mĳn vader zou verbaasd zĳn als ik hem had gevraagd of hĳ voor de katholieke kerk had gekozen. In zĳn tĳd kwam eerst de groep en dan het individu. Doordat de traditionele verbanden aan het afbrokkelen zĳn, is het gedrag van mensen minder voorspelbaar geworden. Mensen zĳn niet meer van de wieg tot het graf bĳ bepaalde organisaties aangesloten. Dat heeft consequenties voor de organisaties die sterk met de verzuiling verbonden zĳn geweest, zoals politieke partĳen en kerken, maar ook vrouwenbonden of omroepen. Mensen kiezen met de voeten en maken een kosten-batenanalyse. Ze vragen zich van tĳd tot tĳd af: vind ik het nog interessant genoeg, heb ik er nog iets aan, past het nog in mĳn leven, wil ik er nog in investeren? En als het antwoord telkens ‘nee’ is, gaan ze naar een andere club. Dat is echt iets van deze tĳd. Je ziet het niet bĳ iedereen en op alle terreinen, ZICHT 2012-1 | maart 2012

maar het is ontegenzeggelĳk een maatschappelĳke trend. Bĳ de SGP is dat wellicht minder dan bĳ andere politieke partĳen. Maar de PvdA merkt dat goed. Daar zeggen de mensen: ‘als het dát is, kan ik het bĳ Roemer beter krĳgen, ik ga naar de SP.’ Dat was vroeger ondenkbaar. Het socialisme was een zuil, verbonden met een soort familiegevoel, daar stapte je niet zomaar buiten. Ook de mobiliteit van mensen is veel groter geworden. Zeker bĳ jongeren, die zĳn helemaal niet afhankelĳk van regionaal of landelĳk nieuws, nee de hele wereld is via het internet

Baars: “Valt de zuil uit elkaar? Het ligt er maar aan van welke kant je ernaar kijkt.” bereikbaar. Het gedrag van mensen is daarom veel minder in te kaderen vanuit organisaties. Voor mĳ staat buiten kĳf dat er een parallel is tussen zwevende gelovigen en zwevende kiezers.”


10 “Ik heb uitvoerig onderzoek gedaan naar hoe het maatschappelĳk middenveld aan het veranderen is en naar nieuwe vormen van spiritualiteit. Een kernelement van de nieuwe spiritualiteit is dat je zelf je geloof bĳ elkaar zoekt uit de beschikbare bronnen en dat je jezelf daarop niet vastlegt. Mensen blĳven voortdurend zoeken en blĳven zich steeds open stellen voor nieuwe informatie. Ze willen zich niet meer voor een leven lang vastleggen. Dit zoekgedrag vinden we vooral bĳ de jongere generatie terug. Er is een kopschuwheid ontstaan voor al te vaste bindingen. Dat zit heel sterk in onze cultuur en in de generaties die eraan zitten te komen. Het zou toch wel heel wonderlĳk zĳn als de politiek daar niets van zou merken.”

De Hart: “Voor mij staat buiten kijf dat er een parallel is tussen zwevende gelovigen en zwevende kiezers.” José Baars: “Aansluitend op wat De Hart zegt: je ziet dat terug bĳ eindexamenkandidaten. Vroeger gold voor iedereen: je geloof is een zĳnswĳze. Dat zat in je ruggenmerg en bepaalde al je keuzes. Nu is het geloof veel meer een zienswĳze geworden. Het bepaalt je perspectief op de wereld en je kunt er van alles bĳ kiezen. Dat zie je bĳ veel jongeren terug. Internet heeft daarop een geweldige invloed. Ze zoeken totdat ze iets vinden wat goed voelt en dat heeft dan gezag. Het gezag wordt dus niet vanzelfsprekend meer door de dominee vertegenwoordigd. In mĳn onderzoek zei iemand: ‘De dominee? Dat is ook maar ieZICHT 2012-1 | maart 2012

mand met een mening.’ Gezagsrelaties zĳn sterk aan het veranderen. Jongeren bepalen zelf aan wie ze de positie toekennen om gezag over hen uit te oefenen.” Politieke partĳen zĳn traditioneel gestructureerd rondom een vaste achterban. Werkt dat nog wel in deze tĳd? Is er nog toekomst voor politieke partĳen? En wat moeten ze doen om mensen aan zich te binden? Joep de Hart: “Voor een socioloog is er in iedere samenleving een basis voor solidariteit. Alleen hoe die solidariteit eruit ziet kan hemelsbreed verschillen. Vroeger was die gebaseerd op conformisme en routines en overeenkomstige afkomst. Die werd afgedwongen op gelĳkvormigheid. Soort zoekt soort. Wĳ lĳken op elkaar en daarom vinden wĳ elkaar. Dat model is een beetje weg. Tegenwoordig is solidariteit: ‘jĳ bent heel anders dan ik. Dat is interessant. Ik wil jou leren kennen daar kan ik iets van leren.’ Dan hebben we ook een binding met elkaar, maar op een fundamenteel andere basis. Dat is moderne solidariteit. Politici praten veel te gemakkelĳk over solidariteit. In hun ogen kun je van solidariteit nooit genoeg hebben. Maar als socioloog zie ik ook de maffia en de curie in Rome. Die mensen zĳn heel solidair met elkaar, maar willen we dat soort solidariteit? Solidariteit is niet alleen armenzorg, maar ook zware jongens en Romeinse potentaten.” Een praktisch voorbeeld: In kerkelĳke gemeenschappen vertrouwen mensen elkaar onderling en worden bĳvoorbeeld reparaties aan de woning uitgevoerd door mensen uit de eigen kring terwĳl de eigenaar zelf niet thuis is. Kan dat ook met wat u de ‘nieuwe solidariteit’ noemt?


11 Joep de Hart: “Veel moeizamer. Ik heb het overigens zelf meegemaakt dat ik een lekke fietsband kreeg, ergens midden in de polder, en aan een boerin vroeg of ik naar mĳn vrouw mocht bellen zodat ze mĳ kon komen ophalen. De boerin zei: ‘je mag mĳn auto wel lenen om je fiets thuis te brengen.’ Ik maakte bezwaar tegen zoveel generositeit, maar ze zei ‘je moet elkaar toch een beetje vertrouwen’. Ik wist direct dat dit christelĳke mensen waren. Zeker hier in de Randstad is dit vertrouwen in vreemden ongekend. Maar het is overal aan het verdwĳnen en daarom verarmt onze samenleving onder invloed van de ontkerkelĳking. De kerken en de daarmee verbonden organisaties zĳn de belangrĳkste bronnen van dit soort vormen van vertrouwen en sociaal kapitaal. Buiten die kerkelĳke gemeenschappen is men veel meer op zĳn hoede. Dat is een wereld waarin mensen veel meer op zichzelf worden teruggeworpen, ook als ze daar niet klaar voor zĳn, daarvan ben ik overtuigd.”

De Hart: “Er is een kopschuwheid ontstaan voor al te vaste bindingen.” Zĳn er met betrekking tot vormen van solidariteit verschillen tussen jongeren en ouderen uit de reformatorische gezindte? José Baars: “Door de tĳd heen zie je dingen ontwikkelen. Je hebt de founding fathers van de zuil. Zĳ hebben met hart en ziel gewerkt aan de oprichting van de zuil. Zĳ vinden het belangrĳk om elkaar ook in een tĳd van modernisering vast te houden. Vervolgens heb je ZICHT 2012-1 | maart 2012

een groep die de zuil verder heeft ontwikkeld en uitgebouwd. Zĳ vinden het prettig om in de eigen zuil te werken. De jongere generatie wil ook wel eens naar buiten toe. Zĳ zĳn geboren in een kerkelĳk gezin, gaan naar een reformatorische basisschool en een kerkelĳke vereniging. Een reformatorische geloofsgemeenschap is een gulzige gemeenschap, waar veel vrĳe tĳd in gaat zitten. Jongeren worden verwacht bĳ de kerkdiensten, catechisatie, jeugdvereniging en acties voor de eigen kerk of daaraan gerelateerde goede doelen. Deze jongeren hebben zoiets van: ‘ik wil even kĳken of er buiten ook nog lucht is’. Zĳ hebben dus het omgekeerde van hun vaders en moeders. De ouders studeerden niet op eigen scholen en waren blĳ dat ze ’s


12 avonds weer in eigen kring waren. De kinderen zĳn altĳd in eigen kring en willen ook contacten leggen naar buiten.”

Baars: “Een reformatorische geloofsgemeenschap is een gulzige gemeenschap, waar veel vrije tijd in gaat zitten.”

Joep de Hart: “Dit is wel typisch voor de reformatorische kring. In de breedte van de samenleving loopt de scheidslĳn niet tussen ouders en kinderen, maar tussen grootouders aan de ene kant en ouders met hun kinderen aan de andere kant. Ouders en kinderen zĳn op allerlei punten van geloof en leefstĳl naar elkaar toegegroeid. Alleen de grootoudergeneraties staan nog apart. Dat is een andere wereld, zĳ hebben veelal ook geen toegang tot internet en nieuwerwetse geloofsopvattingen. Als ik wil weten waaraan mensen hechten, dan vraag ik wel eens: wat zou u uw kinderen willen meegeven in het leven? Grootouders noemen dan nog vaak “een sterk geloof”, ouders noemen dat zelden meer. Het is een indicatie dat het belang is afgenomen.” In de krant lees je nog wel eens dat mensen de toegenomen globalisering eng vinden en daarom op Wilders stemmen die zegt op te komen voor de nationale belangen van individuele burgers. Herkennen jullie dit? Kiezen mensen uit angst voor nationale solidariteit? Joep de Hart: “We moeten voorzichtig zĳn om er één proces of verschĳnsel, zoals globaZICHT 2012-1 | maart 2012

lisering, uit te lichten. Bĳ het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) werken we met de vĳf i’s: individualisering, informatisering, intensivering, informalisering en internationalisering. Die staan niet op zichzelf, maar hangen onderling sterk samen. Het gevolg van individualisering is dat sociale kaders wegvallen en mensen zich onzeker voelen. De technologische ontwikkelingen (informatisering) zĳn voor veel mensen niet te behappen. Ook daardoor kunnen vooral oudere mensen zich machteloos gaan voelen. Je moet als het ware zonder kompas je weg vinden. Door de intensivering, een toenemende aandacht voor emoties en ervaring, is een nieuw soort bevindelĳkheid ontstaan. Waarheid is wat jou innerlĳk raakt. Mensen voelen of iemand authentiek is. En gebruiken dat vervolgens als een argument! “Het voelt niet goed”, hoor je tegenwoordig veel als argument, zonder enige verdere toelichting. Door de informalisering worden bestaande hiërarchieën afgebroken wat opnieuw veel onduidelĳkheid oplevert. Ouders en kinderen tutoyeren elkaar, in organisaties heeft autoriteit een hele andere betekenis gekregen, ministers worden geïnterviewd alsof het een wat sukkelige oom van je betreft. Leidinggevenden moeten voortdurend verantwoorden waarom iets nodig is. Tot slot is door de internationalisering de hele wereld voor ons bereikbaar, maar ook dat waarmee we zĳn opgegroeid is minder vanzelfsprekend geworden. Ze zeggen tegenwoordig wel dat de jeugd niets meer weet, maar dan bedoelen ze waarschĳnlĳk dat ze niets meer weten van de Heidelbergse Catechismus, want van bĳna alle andere dingen hebben ze veel meer verstand dan ik op die leeftĳd. Al deze vĳf ontwikkelingen samen veroorzaken stuurloosheid en onzekerheid bĳ veel mensen. Mensen zĳn hierdoor op


13 hun hoede en zoeken naar mensen die ze kunnen vertrouwen.” José Baars: “Het bevindelĳk gereformeerde denken is ten principale zo individueel als het maar kan wezen. Het gaat om het individuele heil. Ben je verloren of verkoren, ben je kaf of ben je koren. Dat is iets van iedereen apart. In de kerken zitten allemaal individuen, die bezig zĳn met hun individuele heil. Maar dat geeft juist ook onderlinge verbondenheid. Dat kan onzekerheid met zich meebrengen, bĳ sommigen wellicht angst. Wat mensen daarover vertellen, leidt niet altĳd tot grote vreugde. Jongeren hebben een enorme hang naar evangelicale bewegingen. Daar is de genade voor iedereen bereikbaar en lĳkt het behoud voor iedereen weggelegd. Dat geeft mensen veel meer zekerheid om ook de wereld in te gaan. Dat maakt het ook gemakkelĳker om je buiten je eigen netwerk te bewegen.” Maar binnen evangelische kringen ligt het accent ook heel sterk op de persoonlĳke bekering. Joep de Hart: “Dat is voor mĳ een frappante overeenkomst met veel alternatieve spiritualiteit. Qua theologische inhoud zĳn er grote verschillen, maar het persoonlĳk geraakt worden, is een heel belangrĳke overeenkomst. De Heere komt via je hart je leven binnen. ‘Ik heb het persoonlĳk ervaren’, dat is het criterium. Het is sterk op de individuele persoon gericht, dat die een omslag meemaakt, een bekering, een nieuw inzicht krĳgt.” José Baars: “Ik vind er wel een verschil in zitten met de bevindelĳke gereformeerden. Bevindelĳk gereformeerd is weleens geassoZICHT 2012-1 | maart 2012

cieerd met het grote verlangen naar en het geringe vertrouwen dat je het geloof krĳgt.”

Baars: “Het bevindelijk gereformeerde denken is ten principale zo individueel als het maar kan wezen.” Joep de Hart: “Evangelischen zĳn minder op hun hoede voor de moderne wereld en moderne technologie. Ze weten precies wat er speelt en zĳn op dat punt vooruitstrevend. Als ik in die kringen lezingen moet geven, is er een enorm verschil met de katholieken of PKN’ers. Bĳ de katholieken zeggen ze: ‘nou, laten we eens horen wat hĳ te zeggen heeft.’ Bĳ de evangelicalen zeggen ze: ‘houd u het wel kort? Want uw boek hebben we al gelezen, we hebben vooral vragen.’ Ze zĳn enorm goed thuis in wat er speelt in de hedendaagse wereld. Ik vermoed dat jongeren die opschuiven dat ook zoeken.” José Baars: “Het sluit aan bĳ wat ze zelf al doen.” Vanuit het Bĳbelse liefdegebod zou je verwachten dat christenen ook oog hebben voor de naaste die niet tot de eigen kring behoort. Wat kunt u daarover zeggen? Joep de Hart: “Uit onderzoek dat ik ernaar gedaan heb, blĳkt dat behoudende gereformeerde kringen bestaan uit actieve mensen, maar dat die mensen tussen de zeventig en tachtig procent van hun vrĳwilligersactiviteiten en informele hulp richten op mensen van


14 de eigen kring. Bĳ de vrĳzinnige kerken is het precies andersom: het leeuwendeel van de vrĳwillige inzet is gericht op mensen buiten het eigen milieu. Het een is niet beter dan het ander, maar het is wel een verschil, en het hangt er maar vanaf waarnaar je streeft hoe je dat waardeert.” José Baars: “Mensen die frequent naar de kerk gaan doen meer vrĳwilligerswerk en mantelzorg.” Joep de Hart: “Kerkse mensen zĳn niet alleen veel vaker als vrĳwilliger of mantelzorger actief, ze hechten ook veel meer aan sociale waarden in hun opvoeding: je kunnen verplaatsen in een ander, in teamverband werken. Dat vinden ze veel belangrĳker dan wat in buitenkerkelĳke milieus vooropstaat: voor je zelf opkomen, goed je zaken aan de man brengen, assertief zĳn. Kerkse mensen zĳn veel vaker lid van ideële organisaties. En organiseer je een inzamelingsactie voor een goed doel, dan weet iedereen dat kerkse mensen voorop lopen en het meest en het meest regelmatig daaraan geven.”

moeten realiseren? Je kunt moeilĳk de gezinnen binnenlopen en zeggen dat het heel anders moet. Via de scholen kun je nog een beetje invloed uitoefenen, maar het instrumentarium van de overheid is beperkt. Juist binnen het kerkelĳke leven wordt sterk gehecht aan de vrĳheid om zelf te bepalen hoe zaken worden geregeld of ingericht. Een overheid moet zeer terughoudend zĳn als het om godsdienstige kwesties gaat. Ik ben er geen voorstander van dat daar voortdurend bĳgestaan wordt en instructies worden verstrekt.” Tegenwoordig wordt betaalde arbeid hoger gewaardeerd dan informele arbeid. Welk effect heeft dit op de manier hoe mensen solidair zĳn met elkaar? Joep de Hart: “In kringen van vrĳwilligerswerk wordt heel veel geklaagd over de professionalisering. Bĳ subsidies voor organisaties wordt geëist dat professionals het beleid mede gaan bepalen. Vrĳwilligers op de werkvloer haken daardoor vaak af. Het klimaat en de cultuur veranderen daardoor namelĳk. Daar kan ik me wel in verplaatsen.”

Heeft de overheid op dit terrein een taak en zo ja, wat kan de overheid doen om de solidariteit in de samenleving te bevorderen?

Traditioneel gezien was het zo dat vrouwen in hun gezin waren en daarnaast alle tĳd hadden om vrĳwilligerswerk te doen.

Joep de Hart: “Het hangt ervan af hoe de situatie is. Als bepaalde grenzen qua gebrek aan solidariteit worden bereikt, zoals in de zorg of het onderwĳs, lĳkt het mĳ de taak van de overheid in een moderne samenleving om daar iets aan te gaan doen. Maar hoe, en wat is het meest effectief? Er zĳn veel terreinen, vooral het terrein van het sociaal kapitaal en de opvoeding, waar de overheid heel moeilĳk invloed op kan uitoefenen. Hoe zou ze dat

Joep de Hart: “Dat is een misverstand. Uit onderzoek blĳkt dat als vrouwen naar de arbeidsmarkt toestromen ze meer vrĳwilligerswerk gaan doen. Het is een misverstand dat als vrouwen het drukker krĳgen ze minder tĳd hebben voor vrĳwilligerswerk. Hiervoor gaat het gezegde op: If you want something done, ask someone who is bussy. Mensen die het druk hebben, zĳn meestal creatiever in het inpassen van zaken in hun agenda. De lang-



15 durig werkloze krĳg je niet meer in beweging.” José Baars: “Vrouwen die op maandagochtend denken: ‘ik moet de was doen’, die hebben nergens tĳd voor. Als je de was moet doen en ’s middags komen er nog kindjes spelen dan kom je nergens meer toe. Als je een vrouw hebt die al werkt, die kan best ’s middags nog wat extra kinderen behappen. De kinderen vermaken elkaar en zelf kan ze dan wat anders doen. Die combineren alles met elkaar.” Joep de Hart: “Veel stress en gevoel van jachtigheid die moderne Nederlanders hebben, heeft er niet mee te maken dat ze minder vrĳe tĳd hebben, maar dat ze in hun vrĳe uren per uur meer activiteiten zĳn gaan proppen. Ook dan komt de tredmolen niet tot stilstand. De zondagsrust is een uitstervend gegeven. Mensen gaan in hun vrĳe tĳd door met allerlei bezigheden. Vroeger concentreerden mensen zich op één taak, nu doen ze vĳf dingen tegelĳk . Dat brengt ook heel veel stress met zich mee. We hebben dat wel eens uitgezocht. Als je het aantal activiteiten van vĳf naar één terugdringt, verdwĳnt onmiddellĳk een hoop stress. En over vrĳwilligerswerk: het had vroeger status als je veel vrĳe tĳd had. Tegenwoordig geeft het status wanneer je het druk zegt te hebben. Permanent twitteren en plannen: dat is het moderne levensgevoel.” Is het dan niet steeds moeilĳker om vrĳwilligers te krĳgen. Dat is toch een klacht die je veel hoort? Joep de Hart: “Bĳ bĳna alle leeftĳdscategorieën is het aantal uren vrĳwilligerswerk afgenomen. Behalve bĳ de groep vitale ZICHT 2012-1 | maart 2012

energieke jongere ouderen, dus de groep 5570 jarigen. Die zĳn de afgelopen 10-15 jaar massaal het vrĳwilligerswerk ingestroomd. Op dit moment is de afkalving dus nog niet zichtbaar. Maar die groep is over twintig jaar wel verdwenen. En dan gaan heel veel clubs het moeilĳk krĳgen.”

De Hart: “Een overheid moet zeer terughoudend zijn als het om godsdienstige kwesties gaat.” José Baars: “Jonge generaties willen liever een afgebakende klus doen en zich niet voor langere tĳd binden. Liever een project voor ‘Woord en Daad’ dan jarenlang ambtsdrager zĳn. Daar zie je verschuivingen.” We geven u graag ruimte voor een afsluitende opmerking over de reformatorische gezindte. José Baars: “Ik denk dat de wereld niet zo erg van de ene op de andere dag verandert. Jongeren zitten vol idealen en hebben als pubers en adolescenten sterk de opvatting dat zĳ dingen anders zullen doen dan hun ouders. Wanneer zĳ volwassen zĳn en zelf een gezin vormen, blĳkt dat zĳ in hun keuzes vaak veel meer op hun ouders lĳken dan ze zelf ooit voor mogelĳk hadden gehouden. Als ik kĳk naar meisjes van zes jaar geleden dan barstten ze van de plannen: sommigen maakten – voor de gereformeerde gezindte – opvallende studiekeuzen, zo wilde een van hen naar de politieacademie of de KMA. De meisjes van toen ronden vaak de opleiding van hun keuze af. Maar lopen ze dan een man tegen het lĳf en komen er kinderen, dan zetten ze


16 hun professionele ambities toch aan de kant. Ik zie wel een ontwikkeling, maar de bevindelĳk gereformeerde kring zal nog wel een tĳd bestaan.” Joep de Hart: “Dat denk ik ook wel. Maar voor een deel wordt het in die kringen gemaskeerd door het geboorteoverschot. Het zĳn vrĳ grote gezinnen, hoewel dat ook iets terug loopt. Maar het proces dat jongeren hun actieradius verbreden, is onmiskenbaar aanwezig. Die zul je in de toekomst anders moeten benaderen dan de voorgaande generatie. Anders beland je op een golflengte die ze niet langer kunnen ontvangen. En je moet er min-


der vanzelfsprekend vanuit gaan dat ze de rest van hun leven bĳ jouw club willen behoren, maar telkens waar moet maken waarvoor je staat. Maar dat is volgens mĳ bepaald geen onbĳbelse gedachte.” Wat zou een politieke partĳ als de SGP moeten doen om ook in de toekomst mensen aan zich te binden of verbonden te houden? De Hart: “Als politieke partĳ kun je het gedrag van mensen maar marginaal beïnvloeden. Het moet van onderop komen. Daar moet je de betrokkenheid proberen te organiseren. Die kun je niet meer, zoals vroeger, van bovenaf opleggen.”

Focus | Prof. dr. E. Dijkgraaf, Ik ben de HEERE, uw God!

17

Decennialang gold het primaat van het individualisme. Als mensen maar hun eigen geluk na konden streven, zou het allemaal prachtig worden. We zien om ons heen wat het brengt. Uitgeholde gezinnen. Mensen die alleen staan. Niet voor niets holt de jeugdzorg achter de problemen aan. Wat jaren werd ontkend, wordt ineens duidelijk. Zie bijvoorbeeld het recente onderzoek van professor Dronkers naar de negatieve impact van gebroken gezinnen op de schoolprestaties van leerlingen. Zo wordt eindelijk wetenschappelijk aangetoond wat we allang wisten. Tijden van crisis maken de negatieve gevolgen van individualisme meer zichtbaar. Solidariteit zou dan de oplossing moeten bieden. Maar dan gaat het vaak om een wettelijk afgedwongen vorm van solidariteit. Beter zou het zijn als tot de kern teruggegaan zou worden. Wie ontkent dat de mens pas goed functioneert als hij onderdeel is van sociale relaties, spant per definitie het paard achter de wagen. Samenlevingsverbanden, gezin, kerk, verenigingen, zullen weer moeten gaan functioneren. Niet omdat het moet, maar omdat men niet anders wil. Anders blijven mensen in de kou van hun eigen ik staan. Maar niet alleen horizontaal. Ontkenning van de verticale relatie tot onze Schepper, brengt mensen verder van de oplossing vandaan. Reformatie is nodig in denken en doen. Leviticus 23 geeft zo’n prachtig en concreet voorbeeld van hoe het zou moeten. De Heere geeft het volk Israël wijze wetten. Zo is het niet de bedoeling dat boeren alles van de oogst zelf incasseren, maar mogen zij zorgen voor de armen. Bijvoorbeeld door wat op de hoeken van de akkers staat voor de weduwen, wezen en vreemdelingen te laten staan. En dat niet vanwege enkel solidariteit, maar omdat hun naasten schepselen Gods zijn. De Heere zelf verbindt er Zijn Naam aan: Ik ben de HEERE, uw God! Elbert Dijkgraaf Lid Tweede Kamer der Staten-Generaal


focus

Ik ben de HEERE, uw God!

Interview | J.M. ten Hove MA, Solidariteit onder druk kan leiden tot kladderadatsch



19

interview

Tot 2009 stond Frank Ankersmit (1945) te boek als prominent lid van de VVD. In dat jaar verliet de Groningse hoogleraar intellectuele geschiedenis de partij omdat die in zijn ogen niet met een geloofwaardig antwoord op de kredietcrisis is gekomen.

J.M. ten Hove MA, redactielid

“Solidariteit onder druk kan leiden tot ‘kladderadatsch” Interview met prof. dr. Frank Ankersmit over solidariteit in crisistijd

Ankersmit zag en ziet de kredietcrisis, die de wereld sinds 2008 in haar greep heeft, als een systeembreuk. ‘De VVD heeft teveel het neoliberalisme omarmd. Dat neoliberalisme bestond uit een onbegrensd, naïef geloof in de markt. De crisis leert dat de politiek zich moet aanpassen aan de omstandigheden. Het kan niet zo zĳn dat de markt allerlei taken van de politiek overneemt. Ik zeg met Thorbecke: ‘De publieke sector mag niet in private handen komen.’” Op docerende toon: “KenneZICHT 2012-1 | maart 2012

lĳk hebben we nog niet geleerd van het verleden. In het Ancien Regime ging het ook al fout. Publieke bevoegdheden werden vérkoopwaar, waardoor misbruik ontstond. Dat leidde uiteindelĳk tot de Franse Revolutie.” U uit stevige kritiek op het neoliberalisme. “Het neoliberalisme verdeelt de samenleving. Steeds meer aspecten van het menselĳk handelen en de resultaten daarvan worden uitgedrukt in een geldwaarde in plaats van de


20 intrinsieke of inherente waarde. Daardoor krĳgen menselĳke relaties een steeds zakelĳker karakter, wat zĳn weerslag heeft op de samenleving. Het was Karl Marx (1818-1883) die dit tĳdens de Industriële Revolutie al voorspelde. Kĳk naar de Verenigde Staten, het verschil tussen arm en rĳk neemt daar krankzinnige proporties aan, vergelĳkbaar met de situatie in Bolivia. Omdat wĳ het Rĳnlandse model kennen, zal dat in Nederland niet zo snel voorkomen. Hoewel, de liberalisering van de postmarkt heeft meer verliezers opgeleverd dan winnaars.”

Helaas zit in ons systeem een weeffout. Een volksvertegenwoordiger vertegenwoordigt niet alleen zijn achterban, maar hij is tegelijkertijd medewetgever. Hoe staat u tegenover de politiek? “Elk terrein heeft zĳn eigen verantwoordelĳkheden. Over publieke bevoegdheden moet in het publieke domein verantwoording worden afgelegd. Zo is de scheiding der machten bedoeld. Helaas zit in ons systeem een weeffout. Een volksvertegenwoordiger vertegenwoordigt niet alleen zĳn achterban, maar hĳ is tegelĳkertĳd medewetgever. Dat gaat niet samen. Pleiten bĳ de regering en daarvan tevens controleur zĳn, dat wringt. Dat zie je ook als je naar de peilingen kĳkt. De traditionele volkspartĳen, zoals CDA en PvdA, staan op fors verlies. Die zĳn vooral geïnteresseerd in medewetgeving. Partĳen die alleen maar ZICHT 2012-1 | maart 2012

willen vertegenwoordigen en geen regeringsverantwoordelĳkheid willen dragen, zoals PVV en SP, staan op winst.” In 2004 schreef u mee aan het Liberaal Manifest. Een feestje voor de rechtse Nederlander? ”Zo zie ik dat niet. Het Liberaal Manifest was vooral een beginselverklaring van staatsrechtelĳke aard. Dat was althans waar ik vooral aandacht voor had. Bepaalde zaken in het economische vlak die erin vermeld staan, zoals het zorgen voor een level playing field (gelĳk speelveld) en het pleiten voor de flexibilisering van de arbeidsmarkt, heb ik graag overgelaten aan anderen die op dat terrein deskundiger waren dan ik.” In 2008 droeg u bĳ aan het boek ‘De Vertrouwenscrisis’. Daarin concluderen vooraanstaande wetenschappers, onder wie u, dat het vertrouwen in Nederland zou dalen door individualisering, arbeidsflexibilisering, consumentisme en schaalvergroting. “Wat wĳ aantroffen was een Nederland dat bestuurlĳk goed functioneerde, maar waar het hart ontbrak. Het waren de jaren dat de ideologie voorbĳ was. Een echt appèl op burgers werd niet meer gedaan. De regering was vooral met zichzelf bezig en niet met de samenleving. Alles draaide om de economie. Wat we voorstelden waren themacommissies. Kamerleden zouden weer het land in moeten en praten met de bevolking. Zie het als een nieuwe vorm van ideologie.” In datzelfde jaar deed de kredietcrisis opgeld. Ontstond door inmenging van de staat in de markt geen nieuwe solidariteit? “Dat denk ik niet. In ieder geval is het van belang te onderscheiden tussen de solidariteit die burgers met elkaar voelen en de door de


21 Staat afgedwongen solidariteit, zoals je die had in de hoogtĳdagen van de verzorgingsstaat. Die twee soorten van solidariteit verhouden zich slecht tot elkaar. De verzorgingsstaat was eigenlĳk al door Alexis de Tocqueville rond 1830 voorspeld: een overheid die zich steeds meer in het leven van individuele burgers mengt. Daardoor krĳg je georganiseerde solidariteit, maar juist die vorm van solidariteit ondermĳnt de banden tussen individuen. Door de verzorgingsstaat worden burgers van wieg tot graf verzorgd door de overheid. Maar de keerzĳde van het systeem is dat het initiatieven tussen burgers onderling ontmoedigt.” Stond solidariteit al niet veel eerder dan 2008 onder druk door processen van ontideologisering en globalisering? “Globalisering leidt onvermĳdelĳk tot glokalisering. De mondialisering roept een tegenreactie op van burgers die hun heil vooral in lokale gemeenschappen zoeken. Het zĳn vooral de stemmers van PVV en SP die zich het liefst veilig achter de dĳken verschuilen voor de boze buitenwereld. Toch kun je niet zomaar zeggen dat globalisering of ontideologisering heeft geleid tot afname van solidariteit. Daarvoor verwĳs ik naar de rapporten van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Die tonen, telkens weer, het bloeiende verenigingsleven in Nederland. In ons land is een sterke traditie van solidariteit. In de Verenigde Staten draait alles veel meer om het individu. Daar is iets als vereenzaming een heel concreet gegeven. Daarvan is in Nederland geen sprake.” Anno 2011 staat de verzorgingsstaat onder druk van de eurocrisis. Hoe ziet u de toekomst in?


“Het kan zĳn dat zelfs een uitgeklede verzorgingsstaat onbetaalbaar wordt. De eurocrisis duurt voort, de pensioenen staan onder druk, de kosten voor de gezondheidszorg nemen almaar toe. Ik sluit een kladderadatsch in de overheidsfinanciën niet uit.”

Wat wij aantroffen was een Nederland dat bestuurlijk goed functioneerde, maar waar het hart ontbrak. En dan? “Het kan zĳn dat er dan een nieuwe onderklasse ontstaat. Wellicht kan dat voorkomen worden, als de solidariteit vanuit de samenleving toeneemt. Wel voorzie ik dat, naarmate de onzekerheid in de samenleving toeneemt, de afhankelĳkheid ten opzichte van elkaar eveneens groter wordt.” We constateerden dat de verzorgingsstaat onder druk staat. Hoe is de maatschappĳ bĳeen te houden als een verbindend verhaal ontbreekt? ”Machiavelli - wellicht de eerste echte democraat - zei eens: Rome werd groot door ‘tumulten’. Spanning zal, ook al klinkt dat paradoxaal, de onderlinge betrokkenheid vergroten. Een zekere mate van tweedracht houdt iedereen alert en ervan bewust dat veel mensen heel anders tegen de samenleving aankĳken dan je zelf doet. Conflict is dus een goede zaak. En als je die smoort, krĳg je uiteindelĳk een samenleving als in Sovjet-Rusland of als in het huidige Noord-Korea.”

Individualisering en solidariteit | Drs. J.A. Schippers, Verzilvering en ontgroening: lasten eerlijk delen

22

愛之神

De V.V.I. stelt zich al meer dan 30 jaar ten doel:

STEUN bijbelscholen in China

De huisgemeenten willen regionale Bijbelscholen met een internaat opzetten. Uw hulp is daarbij onmisbaar. Uw gift is welkom op 3473. 76. 029 t.n.v. Hudson Taylor/SBHC te Rhenen. Bel voor info en/of voorlichting: 06-200 13 173 WWW.HUDSONTAYLOR.NL

www.verplegingvoorisrael.nl

Banknr. 3473.76.029, Hudson Taylor/SBHC, Rhenen

Onderwijs | Lectuur |

Toerusting | Diaconaat

Organisatieprocessen ingewikkeld? Met educatieprogramma’s op maat werken we aan de professionalisering van (uw) medewerkers. Georganiseerde intervisie, regionale kennistafels en nieuw elan geven aan competenties van leidinggeven en persoonlijke geloofwaardigheid? ECM dialoog heeft het! Postbus 100 | 8080 AC Elburg t (0525) 66 16 97 | www.ecmdialoog.nl


Burgemeester Uilkensstraat 24 2861 AE Bergambacht Telefoon: 0182 64 54 54 Fax: 0182 35 76 55

UW BEDRIJF IS ONZE ZORG!


23

thema

Meer ouderen, minder jongeren. De komende decennia ‘vergrijst’ de Nederlandse bevolking. Is dat een probleem? Nee. Maar we zullen dan wel allemaal de schouders moeten zetten onder een eerlijke(r) verdeling van de lusten en lasten.

Drs. J.A. Schippers, directeur Wetenschappelijk Instituut voor de SGP

Verzilvering en ontgroening: lasten eerlĳk delen Al met al heeft het veel te lang geduurd voordat het dit jaar bereikte pensioenakkoord tot stand kwam. Reeds begin jaren negentig van de vorige eeuw was het duidelĳk dat ingrepen in de Algemene Ouderdomswet (AOW) en allerlei andere regelingen, waaronder vooral de Algemene Wet Bĳzondere Ziektekosten (AWBZ), nodig zouden zĳn om het begrotingstekort en de staatsschuld niet uit de hand te laten lopen. Elco Brinkman, in 1994 lĳsttrekker voor het CDA, stelde het aan de orde. Hem viel een keiZICHT 2012-1 | maart 2012

harde afstraffing door de kiezer ten deel. De ouderenpartĳen voeren er indertĳd wel bĳ. Electoraal dan. Op dit moment zĳn er twee partĳen die bepleiten dat de oudedagsvoorzieningen voor ouderen intact moeten blĳven: PVV en SP. Beide partĳen doen het bĳzonder goed in de peilingen. Mede dankzĳ dit soort ongenuanceerde en irreële standpunten. Een veeg teken, want het laat duidelĳk zien dat een democratie eigenlĳk niet goed met langetermĳnproblemen kan omgaan.


24

Langer leven, korter werken De oorzaken van de vergrĳzing zĳn inmiddels breed bekend. De levensverwachting is de laatste halve eeuw met zo’n tien jaar toegenomen, tegelĳk zĳn mensen gemiddeld tien jaar korter gaan werken. Ze beginnen pas rond hun 22e en stoppen vaak als ze 62 of 63 jaar zĳn. Langer leven en korter werken in combinatie met een stĳgende AOW-uitkering: dat loopt een keer spaak. Daarbĳ komt dat er in Nederland tegenwoordig aanmerkelĳk minder kinderen per vrouw worden geboren dan voorheen. Dit heeft tot gevolg dat in de toekomst de benodigde belastingen en premies voor o.a. AOW en AWBZ door steeds minder werkenden moeten worden opgebracht. Deze ontwikkeling maakt de overheidsfinanciën onhoudbaar. De huidige economische crisis versterkt deze tendens. Er zĳn allerlei concrete maatregelen te bedenken om dit probleem te lĳf te gaan. Alvorens daarop in te gaan, is het zinniger eerst een aantal principiële overwegingen en uitgangspunten te benoemen.

Langer leven en korter werken in combinatie met een stijgende AOW-uitkering: dat loopt een keer spaak. Gerechtigheid Als eerste noem ik de Bĳbelse gedachte dat mensen niet alleen zullen letten op hun eigenbelang, maar ook oog behoren te hebben voor dat van anderen. Waar deze balans scheefgetrokken wordt, ontstaat een bron van conflicten tussen groepen mensen of tusZICHT 2012-1 | maart 2012

sen jongeren en ouderen. Een basisnorm voor de SGP-visie op de taak van de overheid is dat zĳ gerechtigheid moet nastreven voor heel de samenleving. Lettend op ons thema betekent dit dat de overheid de rekening van de bezuinigingen niet eenzĳdig mag neerleggen bĳ ouderen of bĳ een andere groep in de maatschappĳ.

Tradities In de tweede plaats kent onze cultuur verschillende factoren die solidariteit met en waardering voor ouderen ondermĳnen. Veel reclame-uitingen zĳn wat dit betreft een spiegel van de hedendaagse levensfilosofie, die ons wil doen geloven dat ‘nieuw’ beter is dan ‘oud’ en ‘jeugdig en vitaal’ meer mensen aantrekt dan ‘ouderdom en wĳsheid’. De taak van ouderen om aan de jongere generaties waarden en normen over te dragen, komt in onze cultuur niet tot haar recht. De gedachte aan traditionele, voorgegeven waarden alleen al… ‘Ik maak toch zelf wel uit hoe ik denk en wat ik belangrĳk vind!’ Vanuit het postmoderne parool van ‘ieder z’n eigen waarheid’ wordt de levenservaring en wĳsheid van ouderen als iets puur persoonlĳks gezien. Het idee dat een oudere generatie ‘haar’ waarden en normen overdraagt aan een jongere, is volgens velen te bizar voor woorden. Totaal achterhaald voor de samenleving van vandaag, want jongeren leven nu eenmaal in een andere tĳd. Men vindt het een vorm van indoctrinatie, in strĳd met het ideaal van persoonlĳke autonomie, waarin het individu de maat van alle dingen is.

Individualisering Een andere maatschappelĳke factor is de tendens van individualisering, waardoor de hechtheid van samenlevingsverbanden ver-


25 dampt. Vroeger kwam het driegeneratiegezin veel vaker voor. Grootouders leefden met (een van hun) kinderen en kleinkinderen samen onder één dak. Tegenwoordig is dat een uitzondering. De gangbare huisvesting is er niet voor geschikt. Daardoor is informele mantelzorg minder vanzelfsprekend geworden. Ouderen zĳn veelal aangewezen op verzorgingstehuizen of verpleeghuizen, wanneer hun gezondheid het zelfstandig wonen niet langer mogelĳk maakt.

Het vijfde gebod Ten slotte is de waardering van en voor ouderen onder druk komen te staan vanwege de grotere nadruk op arbeidsparticipatie en het belang van economische productiviteit. Ouderen zĳn in de regel fysiek tot minder in staat en daardoor minder productief. Zeker hulpbehoevende ouderen veroorzaken in economische zin meer kosten voor de samenleving dan opbrengsten, vooral door ouderdomsgebreken en –ziekten. Maar mag je ouderen alleen waarderen op basis van hun ‘economisch nut’ voor de samenleving? Het vĳfde gebod ‘Eert uw vader en uw moeder…’ krĳgt tegen deze achtergrond een bĳzondere waarde(n)volle betekenis.

Randvoorwaarden Naast voorgaande Bĳbelse uitgangspunten en overwegingen moet de overheid twee randvoorwaarden in acht nemen om de gevolgen van vergrĳzing ofwel ontgroening van de bevolking op te vangen. De eerste betreft het huishoudboekje van de overheid. Dat moet op langere termĳn op orde zĳn. Op de korte termĳn is daarvoor beperking van de uitgaven en voldoende inkomsten uit belastingen en premies nodig. Het is daarbĳ verstandig om de tarieven van belastingen en premies ZICHT 2012-1 | maart 2012

omlaag te brengen. Dan houden mensen meer over van hun laatst verdiende euro. Dat stimuleert om in een betaalde baan te werken. Een verlaging van de tarieven kan worden gerealiseerd door te snĳden in de grote hoeveelheid aftrekposten en kortingsregelingen (thans 118 in totaal!). De controlelast en fraudegevoeligheid neemt dan meteen af. Wat betreft de langere termĳn is aflossing van de hoge staatsschuld erg belangrĳk. Door de lagere rentelasten ontstaat er in de toekomst budgetruimte voor andere noodzakelĳke uitgaven.

De overheid mag de rekening van de bezuinigingen niet eenzijdig neerleggen bij ouderen of bij een andere groep in de maatschappij. Ten tweede zal de overheid de stĳgende kosten van de gezondheidszorg moeten pareren, bĳvoorbeeld door een grotere eigen bĳdrage voor behandelingen die buiten het basispakket vallen. Een belangrĳke organisatorische maatregel is de introductie van de wĳkverpleegkundige nieuwe stĳl, die niet alleen verzorging en verpleging biedt, maar ook alle zaken regelt die daarbĳ komen kĳken en zo nodig mantelzorgers kan bĳstaan.

Concrete maatregelen Dan de concrete maatregelen. Er zĳn er talloze geopperd, hieronder staan er tien. Ter overweging en inspiratie. 1. Nederland kampt niet alleen met een stĳgende werkloosheid. Er is ook een groot


26

In het licht van vergrĳzing en vergroening heeft de SGP drie belangrĳke speerpunten van beleid geformuleerd: vóór elkaar - De SGP staat pal achter kwetsbaren in de samenleving. Voor hen moet er een goed sociaal vangnet zĳn. Tegelĳkertĳd dient de burger zĳn verantwoordelĳkheid te kennen en omzien naar mensen in knelsituaties. Misbruik van sociale voorzieningen moet stevig aangepakt worden. Professionele hulpverlening is niet direct een kwestie van extra geld, maar van persoonlĳke aandacht en zorg voor degenen die op die hulp zĳn aangewezen. Een herwaardering van wat kerken en particuliere organisaties op het terrein van de zorg (kunnen) doen, is meer dan gewenst. vóór het gezin - Het gezin hoort een veilige plaats te zĳn vol warmte, liefde en geborgenheid. Een plek waar zorg, tĳd en aandacht is voor elkaar. De SGP wil de positie van gezinnen beschermen en verbeteren. Ouders mogen niet uit financiële noodzaak de arbeidsmarkt worden opgejaagd. Zĳ moeten een vrĳe keuze hebben in de onderlinge verdeling van werken en opvoeden. De grote waarde van hechte gezinnen voor de héle samenleving is onschatbaar. vóór een gezonde economie - Het huishoudboekje van de staat is verwaarloosd. Er is jarenlang op te grote voet geleefd. De SGP streeft naar een gezond financieel beleid. De overheid moet efficiënter worden en zich richten op haar kerntaken. Burgers en bedrĳven krĳgen op die manier meer eigen verantwoordelĳkheid én ruimte om te ondernemen. De overheid moet vooral investeren in haar kerntaken, zoals onderwĳs, innovatie, veiligheid, mobiliteit en duurzaamheid.

aantal vacatures. Door immigratie zou hierin kunnen worden voorzien. Maar dan moet het wel gaan om tĳdelĳke gastarbeiders. Wanneer zĳ zich hier permanent vestigen, mogen zĳ later ook een beroep doen op de oudedagsvoorzieningen. Dan treedt een verlenging van de vergrĳzingsgolf op, waar we per saldo niet veel wĳzer van worden. 2. Kinderen vormen de belastingbetalers van de toekomst. Landen als Frankrĳk en Duitsland zetten daarom met geboortepolitiek in op vergroting van het aantal kinZICHT 2012-1 | maart 2012

deren. Vanuit de gedachte dat het krĳgen van kinderen een zegen van God is, stuit zo’n beleid op bĳbelse bezwaren. Wel zou de overheid haar waardering voor de opvoedingsarbeid van ouders tot uitdrukking kunnen brengen in een minder karige kinderbĳslag. Nederland behoort in dit opzicht tot de hekkensluiters van Europa. 3. Het beteugelen van de inflatie is van groot belang, omdat Nederland omvangrĳke opgespaarde pensioenreserves heeft. Een instabiele euro (inflatie) zou leiden tot


27 een waardedaling hiervan, wat vervolgens leidt tot armoede of tot hogere uitgaven om het verlies te compenseren. 4. Een verdere fiscalisering van de AOW, waardoor vermogende ouderen meer belasting gaan betalen en zo (meer) bĳdragen aan de financiering van overheidsuitgaven. 5. Invoering van een sociale dienstplicht voor jongeren, die dan vooral in de gezondheids-, gehandicapten- en ouderenzorg worden ingezet. Het voordeel is dat zĳ zo direct met de zwakkeren in de samenleving in contact komen. 6. Meer faciliteiten voor informele zorg (die goedkoper is dan formele zorg). Belangrĳker is dat dit de eenzaamheid tegengaat die veel zorgafhankelĳke ouderen ervaren. Ook ouderen die nog gezond van lĳf en leden zĳn, zouden zich kunnen inzetten voor de zorg aan andere ouderen, in ruil voor bĳvoorbeeld een vrĳwilligersvergoeding. 7. Een verdere verhoging van de AOW-leeftĳd, naar rato van de stĳgende levensverwachting. Het nut hiervan is echter zeer beperkt, wanneer veel ouderen werkloos zĳn en/of nauwelĳks aan een betaalde baan komen. 8. Jongeren zĳn schoolgaand tot pakweg hun 22e levensjaar. Door scholing en arbeid eerder te combineren, wordt arbeid in de techniek en zorg aantrekkelĳker. Het leidt ook tot meer overheidsinkom-


sten uit belastingen en premies. 9. Verlenging van de werkweek tot 40 uur, waar werkgevers en werknemers vrĳwillig voor kunnen kiezen. Arbeidstĳdverkorting leidt namelĳk nauwelĳks tot meer banen. 10. Meer preventie in de gezondheidszorg, omdat de grootste ‘winst’ is te behalen doordat minder mensen gaan roken, meer mensen gezond gaan eten, door goede huisvesting, een goede hygiëne, meer bewegen en een betere luchtkwaliteit.

Van belang is een goede mix van maatregelen, waardoor zowel oudere als jongere generaties een steentje bijdragen. Van belang is een goede mix van maatregelen, waardoor zowel oudere als jongere generaties een steentje bĳdragen. Daarmee worden de lasten gelĳkmatig en eerlĳk verdeeld over ouderen en jongeren. Dat is een zaak van bĳbelse rechtvaardigheid. Het tegen elkaar opzetten van ‘jong’ en ‘oud’ draagt niet bĳ aan een oplossing, maar veroorzaakt eerder een blikveldvernauwing door oogkleppen. Een bĳbels geïnspireerd en beproefd concept luidt: oog voor elkaar!


28

De administratieve dienstverlener voor kerken en instellingen • Het geheel of gedeeltelijk verzorgen van de financiële administratie • Salaris- en / of traktementsberekeningen • Debiteuren- en crediteurenadministratie • Ledenadministratie en geldverwerving

• Opmaken en controleren van jaarverslagen • Opstellen accountantsverklaringen • Financiële advisering • Administratieve ondersteuning op locatie • Zorg- en verzuimverzekeringen • Internetboekhouden

Een hele zorg minder... Hoofdkantoor Kon. Wilhelminalaan 23 Postbus 675 • 3800 AR Amersfoort • Telefoon (033) 467 10 10 www.kkgkka.nl


Individualisering en solidariteit | Chr. Baggerman, Pensioenakkoord: solidair en meest haalbare

29

thema

Nederland heeft een dijk van een pensioenstelsel. Nergens ter wereld hebben mensen zoveel geld opzij gezet voor de financiering van de oude dag als in ons land. Maar het water van de economische crisis sijpelt toch door de Hollandse pensioendijk. Wat enkele jaren terug niemand had bevroed, lijkt toch te gaan gebeuren. Volgend jaar gaat een behoorlijk aantal pensioenfondsen korten op de pensioenuitkering. Hoe kan dat?

Chr. Baggerman, coördinator arbeidsvoorwaardenbeleid bij de RMU

Pensioenakkoord: solidair en meest haalbare Het Nederlandse pensioenstelsel behoort tot de betere stelsels ter wereld. Geen ander land heeft per hoofd van de bevolking zoveel vermogen gespaard voor de oude dag als Nederland. Toch staat het stelsel onder druk en zĳn er de achterliggende periode twee ingrĳpende historische besluiten genomen. De Tweede Kamer is, ruim een halve eeuw na de invoering van de AOW, akkoord gegaan met een verhoging van de AOW-leeftĳd in 2020 naar 66 jaar en in 2025 naar 67 jaar. Door de ZICHT 2012-1 | maart 2012

koppeling aan de levensverwachting kan de AOW-leeftĳd in 2030 stĳgen naar zelfs 68 jaar. Tegelĳkertĳd hebben besturen van pensioenfondsen besloten dat miljoenen Nederlanders bĳ ongewĳzigde omstandigheden, per 1 april 2013 geconfronteerd worden met kortingen op de opgebouwde pensioenrechten en pensioenen. Hoe heeft het zover kunnen komen? De oudedagsvoorziening is gebaseerd op drie


30 pĳlers. De basis wordt gevormd door de AOW, de tweede pĳler zĳn de aanvullende pensioenen en de derde pĳler omvat individuele regelingen. In dit artikel bespreek ik de eerste twee pĳlers.

neemt. Voor de Reformatorische Maatschappelĳke Unie (RMU) is het daarom niet de vraag óf de pensioenleeftĳd omhoog moet. De vergrĳzing en de toegenomen levensverwachting maken dit onvermĳdelĳk. Zaak is wel om dit sociaal en solide vorm te geven.

AOW (1e pijler) Het AOW-pensioen biedt een basispensioen voor iedereen, ongeacht het inkomen. De benodigde middelen worden deels opgebracht door de werkenden tussen de 15 en 65 jaar

Deskundigen schatten dat per 10 jaar de levensverwachting met grofweg één tot twee jaar toeneemt. die hiervoor premie betalen. Hiermee worden de AOW-uitkeringen voor 60 procent gefinancierd. Door de vergrĳzing is deze premie echter onvoldoende en wordt de overige 40 procent van de AOW-uitkeringen gefinancierd uit de algemene middelen. Bĳ de invoering van de AOW in 1957 bedroegen de AOW-uitgaven ongeveer 2,5 procent van het Bruto Binnenlands Product (BBP). In 2010 zĳn de kosten van de AOW inmiddels gestegen naar 4,9 procent van het BBP en naar verwachting zullen deze kosten bĳ ongewĳzigd beleid in 2040 stĳgen naar 8,5 procent van het BBP. Daar bovenop komt ook nog de stĳging van de levensverwachting. Deskundigen schatten dat per 10 jaar de levensverwachting met grofweg één tot twee jaar toeneemt. Prof. dr. J.J. Polder, gezondheidseconoom bĳ het RIVM, becĳfert dat de levensverwachting bĳ geboorte per week met maar liefst 42 uur toeZICHT 2012-1 | maart 2012

Aanvullend pensioen (2e pijler) De pensioenregeling die de werkgever voor zĳn medewerkers heeft getroffen, is kwantitatief de belangrĳkste secundaire arbeidsvoorwaarde. Het overgrote deel van de Nederlandse werknemers (ongeveer 90 procent) doet mee aan een collectieve pensioenregeling. Het pensioen dat geregeld wordt via een pensioenfonds is gebaseerd op collectiviteit en solidariteit. De kosten van pensioenuitvoering worden collectief gedragen en de risico’s worden solidair gedeeld. Collectiviteit en solidariteit werken alleen als iedereen meedoet. Daarom is het in Nederland wettelĳk of contractueel verplicht om mee te doen aan een collectieve pensioenregeling wanneer een werknemer werkt in een bedrĳfstak of onderneming die een pensioenfonds heeft. De pensioenregelingen worden gefinancierd op basis van kapitaaldekking: er wordt een pensioenvermogen gevormd voor later. Werknemers sparen voor hun eigen pensioen. Werkgevers betalen in het algemeen het grootste deel van de premie. Via beleggingen wordt getracht om de aanspraken (nominaal, dus in euro’s van nu) zo zeker mogelĳk te maken. Door de historisch lage rentestand waarmee de pensioenfondsen hun verplichtingen moeten waarderen en de koersontwikkeling op aandelen hebben pensioenfondsen het zwaar. In verband met de gestegen levensverwachting moeten ze daarenboven nog extra middelen hebben om de langere uitkeringsduur te kunnen financieren. Dit alles heeft er


31 toe geleid, dat een groot aantal pensioenfondsen na de kredietcrisis in 2008 een te lage dekkingsgraad1 heeft. Deze pensioenfondsen moesten een herstelplan indienen bĳ De Nederlandsche Bank (DNB) waarin werd aangeven op welke wĳze zĳ in 2013 de dekkingsgraad tenminste weer op 105 procent willen krĳgen. Bĳ veel pensioenfondsen staat thans tegenover iedere 100 eurocent aan pensioenverplichtingen een bezit van slechts 90 eurocent. Dit alles is voor de sociale partners, na veel gesteggel, aanleiding geweest om op 4 juni 2010 op hoofdlĳnen overeenstemming te bereiken over een pensioenakkoord.

Pensioenakkoord In grote lĳnen omvat het pensioenakkoord drie belangrĳke wĳzigingen: ten eerste moeten werknemers langer doorwerken, tot hun 66e jaar vanaf 2020 en naar verwachting vanaf 2025 tot hun 67e jaar. De pensioenleeftĳd wordt gekoppeld aan de levensverwachting. Om het toch mogelĳk te maken dat werknemers op hun 65e jaar stoppen, wordt vanaf 2013 tot 2028 de AOW-uitkering jaarlĳks, naast de reguliere indexatie op basis van de contractlonen, extra verhoogd met 0,6 procent. Die AOW-uitkering is per jaar eerder stoppen 6,5 procent lager voor de rest van het leven. Door flankerende maatregelen krĳgen oudere werknemers met een lang arbeidsverleden en een inkomen tot circa 150 procent van het minimumloon, een extra aanvullende werkbonus. De tweede belangrĳke wĳziging is de afspraak over de premiestabilisatie. Afgesproken is dat de pensioenpremies niet verder mogen stĳgen. Dat betekent dat als er sprake ZICHT 2012-1 | maart 2012

is van bĳvoorbeeld een verdere rentedaling, of een stĳging van de levensverwachting, er geen premieverhoging komt, maar een verlaging van de pensioenambitie. Wel kunnen cao-partĳen bĳ het arbeidsvoorwaardenoverleg met elkaar een expliciete afspraak maken over een verhoging/wĳziging van de pensioenpremie. Premiewĳziging is echter geen automatisme meer, zoals in het verleden. De ontwikkeling van de pensioenpremie gaat dus een vast onderdeel vormen van het arbeidsvoorwaardenoverleg.

Door de historisch lage rentestand waarmee de pensioenfondsen hun verplichtingen moeten waarderen en de koersontwikkeling op aandelen hebben pensioenfondsen het zwaar. De derde belangrĳke wĳziging is dat het nieuwe pensioencontract de risico’s, meer dan voorheen, neerlegt bĳ de deelnemers. Pensioenfondsen mogen namelĳk in de toekomst bĳ de berekening van de verplichtingen uitgaan van de te verwachten portefeuillerendementen. Daarom is het belangrĳk dat goed wordt getoetst of er realistische uitgangspunten door de fondsen worden gehanteerd. Fondsen zouden in de verleiding kunnen komen om aan de deelnemers een hogere pensioenambitie voor te spiegelen dan dat men kan waarmaken. Ver-


32 der zullen fondsen op een begrĳpelĳke wĳze moeten kunnen uitleggen welke pensioenresultaat een deelnemer mag verwachten en welke onzekerheid daarbĳ hoort. Ook zal, gegeven de uitgangspunten van het nieuwe pensioencontract, aan het ‘prudent beleggen’ (het beleggen als een goed huisvader) door de pensioenfondsen, een nadere concrete invulling moeten worden gegeven. Dit betekent dat De Nederlandsche Bank (DNB) en Autoriteit Financiële Markten (AFM) meer instrumenten in handen moeten krĳgen om het noodzakelĳke toezicht op de nieuwe afspraken inhoud te kunnen geven.

Het is terecht dat VVD, CDA, PvdA, SGP en de ChristenUnie uiteindelijk hebben ingestemd met het wetsvoorstel om de AOW-leeftijd substantieel in stappen te verhogen. Een belangrĳke vraag is wat er gaat gebeuren met bestaande pensioenrechten. Kunnen die ook worden ondergebracht in het nieuwe pensioencontract en zo ja, hoe worden op een evenwichtige manier de lusten en lasten verdeeld over jongeren en ouderen? Het Centraal Plan Bureau (CPB) buigt zich op dit moment over de lastige vraag of en, zo ja, hoe bestaande aanspraken kunnen worden ingebracht in het nieuwe pensioencontract. De verwachting is dat het CPB in maart met haar rapport komt. De RMU meent dat het pensioenakkoord, geZICHT 2012-1 | maart 2012

let op de politieke omstandigheden, het meest haalbare is. Het is terecht dat VVD, CDA, PvdA, SGP en de ChristenUnie uiteindelĳk hebben ingestemd met het wetsvoorstel om de AOW-leeftĳd substantieel in stappen te verhogen. De RMU is voorstander van een duurzaam pensioenstelsel. Niet de waan van de dag regeert, maar het streven moet gericht zĳn op zekerheid voor de langere termĳn. De belangrĳkste criteria voor duurzaamheid in dit kader zĳn: • De pensioenregeling moet op langere termĳn betaalbaar blĳven, voor zowel de werkgever als de medewerkers; • Er moet draagvlak zĳn bĳ de verschillende generaties en doelgroepen en hun belang bĳ een financiële toekomstvoorziening moet daarom op een aansprekende wĳze worden gerealiseerd.

Pensioenpremie inzetten voor aflossen hypotheek In haar nota Arbeidsvoorwaardenbeleid 2012 ‘Solide en sociaal’ doet de RMU een klemmende oproep om het draagvlak te verbeteren. Ook pleit de RMU voor mogelĳkheden om het werknemersdeel pensioenpremie te gebruiken voor aflossing van de hypotheekschuld. Deze vorm van ‘belegging’ geeft voor de afgesproken rentetermĳn veelal een beter rendement dan de beleggingen in de pensioenregeling. Zowel investering in eigen huis als de pensioenvoorziening dienen het doel om op latere leeftĳd een stevige financiële basis te hebben.

Pensioenakkoord solidair? Tegenstanders van het pensioenakkoord, met name jongeren, betwĳfelen of het pensioenakkoord wel solidair is en zĳ niet de rekening moeten betalen voor de ouderen. Zĳ


33 bepleiten onder andere het invoeren van individuele pensioenrekeningen. De RMU is er beducht voor om ‘het kind met het badwater weg te gooien’. De achterliggende decennia hebben laten zien dat een pensioenstelsel gebaseerd op collectiviteit en solidariteit nog steeds de beste papieren heeft. Wat niet wegneemt, dat het toezicht door DNB op de pensioenfondsen cruciaal is. Solidariteit verwĳst naar

rechtvaardigheid, bĳvoorbeeld wanneer in de Bĳbel gesproken wordt van de plicht om voor armen, wezen en vreemdelingen te zorgen. Thomas van Aquino omschreef rechtvaardigheid als de ‘constante en voortdurende wil om ieder afzonderlĳk het zĳne te geven’. Daar past een pleidooi voor het invoeren van individuele pensioenrekeningen niet bĳ.

Noten 1. Dekkingsgraad: de verhouding tussen de bezittingen en verplichtingen van een (pensioen)fonds

Interview met een medewerker van een pensioenfonds De vergrĳzing, met ondermeer toenemende zorgkosten, zal op korte en langere termĳn veel vergen van de werkende beroepsbevolking. Is het wenselĳk om pensioenfondsen de mogelĳkheid te geven verwachte beleggingsrendementen mee te laten wegen bĳ het bepalen van de verplichtingen? Hoe groot is het risico dat de zonnige bril wordt opgezet, de uitkeringen worden verhoogd, en de jongere generaties het bĳ tegenvallers moeten bezuren? “Wanneer een pensioenfonds slechts nominale toezeggingen doet (uitkering wordt niet gecorrigeerd voor inflatie, red.), moet niet worden gerekend met hogere rentes bĳ de verdiscontering van de verplichtingen, maar slechts met de nominale rente. Wanneer er zachte reële toezeggingen worden gedaan, kan hiervan worden afgeweken en kunnen hogere disconteringspercentages passend bĳ een ‘mix aan vermogensbestanddelen’ met zakelĳke waarden worden gehanteerd. Dat is economisch reëel. Het nieuwe Financieel Toetsingskader (FTK) laat die keuze vrĳ en is goed verdedigbaar. Ik zie het als een verbetering ten opzichte van het huidige FTK.” In het pensioenakkoord is afgesproken dat vrĳval van pensioenpremie als gevolg van de beperking van de aftrekbaarheid pensioenpremie ingezet zal worden om tekortschietende reserves van pensioenfondsen aan te vullen. Is het gewenst dat ‘jongeren’ op deze wĳze inleveren voor ‘ouderen’? “Ik geloof helemaal niet in zo'n mechanisme. Bedrĳfstakken zullen die eventuele ruimte, als die zich al laat becĳferen, in de CAO-strĳd betrekken en het wordt vervolgens via de loonruimte opgegeten. Daarenboven is de overheid (Algemeen Burgerlĳk Pensioenfonds en Pensioenfonds Zorg en Welzĳn) al helemaal niet van zins om zo'n ruimte in te zetten. Die gaat er onmiddellĳk mee aan de haal.”



34

Is het verstandig om jongeren, met het oog op toekomstige onzekerheden, vrĳ te laten kiezen voor een pensioenfonds of creëren we daarmee een nieuw 'Vestia'? “Veel onderzoeken laten zien dat het vrĳ kiezen voor een pensioenfonds niet geschiedt. Zzp-ers bĳvoorbeeld hebben zonder uitzondering hun huidige bestedingen liever dan een pensioenspaarpot. Ook veel directeur-grootaandeelhouders sparen veel te weinig voor later. Al deze voorbeelden laten zien dat we ‘paternalistisch’ verplicht bĳ een pensioenfonds moeten sparen voor later. Nu kun je natuurlĳk vanuit een liberaal-economisch standpunt zeggen dat iedereen dat zelf moet bepalen, maar het eind van het liedje zal zĳn dat de kosten voor ouderenzorg dan in de toekomst zullen exploderen. Zie wat nu de problemen met de vergrĳzing in Zuid-Europa zĳn.” Vergrĳzing en toenemende zorgkosten zullen in de nabĳe toekomst veel van de jongere generatie vragen. Dat noopt tot innovatie. Ziet u een rol weggelegd voor pensioenfondsen om (meer) te investeren in innovatie, gericht op bĳvoorbeeld 'het langer gezond kunnen werken'? “Hier heb ik grote twĳfels bĳ. Innovatie is zeer belangrĳk juist op dit gebied. Men zie de ‘healthy aging’ ontwikkelingen waar veel onderzoek op wordt gezet. Of het concept van ‘zorg op afstand’ dat met behulp van ICT wordt ontwikkeld. Maar of pensioenfondsen rechtstreekse supporters moeten zĳn, denk ik niet. Het vereist een grote mate van technologische kennis. Pensioenfondsen moeten hun wettelĳke plicht betrachten en een goed rendement ophalen binnen hun risicokader. Ook moeten hun beleggingen in hoge mate in liquide vorm plaatsvinden.” Welke maatregel is eerst en vooral nodig om ook in de toekomst een solidair pensioenstelsel te houden? Of moeten jongeren sowieso al een extra spaarpotje aanleggen? “Dit is een interessante vraag. Kort gezegd komt mĳn visie op het volgende neer. De Europese Centrale Bank (ECB) subsidieert momenteel Zuid-Europa (banken en de sovereigns) zwaar door middel van een negatieve reële rente. Spaargelden worden hierdoor benadeeld en banken die er eigenlĳk niet meer zouden moeten zĳn, worden als zombies aan het infuus gehouden. Daar lĳden de Nederlandse pensioenfondsen, met daarachter miljoenen Nederlandse pensioenspaarders, onder. Over enige tĳd gaat dit faliekant mis, want de financieringswĳze van de ECB is niet houdbaar. Er is bĳ mĳn weten slechts een enkeling in Den Haag die dat goed doorziet. Dus als je wat zou willen doen om het Nederlands pensioensysteem overeind te houden, moet je pogen ons los te weken van het ECB-beleid; lees: weg uit de euro. Maar dat is, vrees ik, te utopisch, totdat de Duitsers hiertegen in opstand komen. Zolang er bakken met goedkoop krediet richting zwakke eurolanden gaan, is een apart spaarpotje voor jongeren dweilen met een open kraan.”


Individualisering en solidariteit | Teunis Brand, De markt en onze vrijheid

35

thema

Economen hebben sterk ingezet op het individu als autonome actor. Die inzet is ook in beleid terug te vinden. Denk aan de nadruk op marktwerking in de zorg. De vrijheid van het individu staat hoog in het vaandel. Daardoor is vooral de invloed en de macht van de markt onderbelicht. Instituties, zoals de markt, hebben grote invloed op de cultuur. Dit besef heeft consequenties voor de rol van de overheid.

Teunis Brand, student Economie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam

De markt en onze vrĳheid

Inleiding Mensen maken de markt. Dat was de titel van een essay van prof. dr. Elbert Dĳkgraaf van 17 september 2011 in het Reformatorisch Dagblad1. Hĳ ageert daarin tegen de verwĳten die sinds de economische crisis tegen ‘de markt’ klinken. De markt als institutie, zegt Dĳkgraaf, kunnen we niets verwĳten, want die is “niet veel meer dan een mechanisme dat vraag en aanbod bĳ elkaar brengt.” Het gaat om de mensen die de markt maken. Om de verZICHT 2012-1 | maart 2012

keerde keuzes die ten grondslag liggen aan de huidige crises en de menselĳke fouten die zĳn gemaakt. De fout zit dus niet in het systeem, maar in de mensen die achter het systeem schuilgaan. Als de voorkeuren van mensen veranderen, dan verandert de markt zelf mee. Dat is natuurlĳk een goede boodschap. Dĳkgraaf wĳst op de verantwoordelĳkheid van mensen en op het feit dat we het kwaad


36 (want daar gaat het hier om) niet buiten onszelf moeten positioneren. De fouten die gemaakt zĳn, zĳn inderdaad menselĳke fouten. Toch is daarop het een en ander af te dingen. Er liggen namelĳk een aantal veronderstellingen aan ten grondslag die zeer betwĳfelbaar zĳn. Ten eerste dat de markt niets meer dan een neutraal coördinatiemechanisme is. Ten tweede veronderstelt invloed van individuele voorkeuren van consumenten op de markt een zekere autonomie en vrĳheid van personen. In dit artikel zal ik kritisch ingaan op deze veronderstellingen en op mogelĳke consequenties voor de rol van de overheid2.

Het ontstaan van het kapitalisme en het denken over de vrije markt is allerminst een neutrale aangelegenheid. Een neutrale markt? Adam Smith zei dat nastreven van het eigenbelang het publieke belang ten goede komt. De wortel van deze opvatting is opvallend genoeg religieus van aard: het is de door God ingestelde voorzienige orde die hiervoor zorgt3. Later werden de opvattingen van Smith losgekoppeld van het geloof in God en kregen ze een zelfstandige plek binnen de economische theorie. Het eigenbelang werd hiermee gelegitimeerd, mede doordat neoklassieke economen minder dan Smith oog hadden voor het belang van moraal. Hieruit blĳkt wel dat het ontstaan van het kapitalisme en het denken over de vrĳe markt allerminst een neutrale aangelegenheid is. Charles Taylor wĳst erop dat dit een van de problemen is van de moZICHT 2012-1 | maart 2012

derniteit: het zicht op de morele bronnen is verdwenen. Het is de taak van christenen om deze bronnen te herontdekken en te wĳzen op het belang ervan. Economen hebben de neiging om mensen en hun voorkeuren te nemen ‘zoals ze zĳn’. In navolging van hen gaan politici en beleidsmakers er vaak van uit dat mensen zelf kunnen bepalen wat goed voor hen is en dat hun voorkeuren autonoom zĳn. Dat is ook vanzelfsprekend als je ervan uitgaat dat de markt niets meer doet dan het verdelen van goederen en diensten. De markt doet echter meer dan dat. In een indrukwekkende studie4 laat Samuel Bowles zien dat de markt op allerlei manieren de voorkeuren van mensen beïnvloedt. Menselĳke beslissingen worden beïnvloed door de (institutionele) omgeving, de motivatie van mensen wordt beïnvloed door de wĳze van beloning en economische instituties hebben invloed op de ontwikkeling van normen. Een concreet voorbeeld. De onpersoonlĳke wĳze waarop een anonieme aandeelhouder is verbonden met een bedrĳf, minimaliseert de noodzaak om het langetermĳnbelang van het bedrĳf in het oog te houden. De aandeelhouder is vaak slechts geïnteresseerd in de koerswinst op korte termĳn. Dat is niet slechts te wĳten aan zĳn of haar hebzucht, het wordt mede mogelĳk gemaakt door het systeem, omdat erover geen verantwoording hoeft te worden afgelegd.

Individuele vrijheid De nadruk die vandaag de dag op de waarde van individuele vrĳheid wordt gelegd, is niet uit de lucht komen vallen. Die is ontstaan ten tĳde van de Verlichting. De mens moest uittreden uit de onmondigheid waarin hĳ door


37 zĳn eigen schuld gevangen was. Daardoor kwam er een sterke nadruk op vrĳheid en zelfbeschikking. Die zelfbeschikking betekent ook dat we zelf bepalen welk soort leven we willen. Het leven wordt daardoor een project waarin je jezelf moet realiseren: zelfontplooiing. Je bent vrĳ om te maken van je leven wat je wilt, mits het anderen geen schade toebrengt. Het bekende liberale schadebeginsel is voor velen de enige grens van de individuele vrĳheid5. Individuele vrĳheid als hoogste goed verschaft een sterk argument voor een vrĳemarkteconomie. Consumentenvoorkeuren schĳnen op de markt namelĳk soeverein te zĳn, de klant is koning. Toch zĳn er wel kanttekeningen te maken bĳ onze vrĳheid op de markt.

Individuele vrijheid als hoogste goed verschaft een sterk argument voor een vrijemarkteconomie. Als eerste kun je je afvragen of we wel werkelĳk zo vrĳ zĳn als we denken. Wĳ kiezen er niet voor om geboren te worden, we kiezen onze ouders niet. Onze opvoeding en de waarden die wĳ meekrĳgen zĳn allemaal voorgegeven. Onze ontwikkeling en ons bestaan is in hoge mate afhankelĳk van anderen. Bovendien kunnen we maar in beperkte mate bepalen wat goed voor ons is, het blĳkt zelfs al moeilĳk genoeg om te bepalen wat we eigenlĳk willen. In economische modellen wordt vaak uitgegaan van de homo economicus. Deze economische mens heeft onbeperkte ZICHT 2012-1 | maart 2012

wilskracht, stabiele voorkeuren en handelt volkomen rationeel. Gedragseconomen hebben echter gewezen op de grote verschillen tussen dit model en werkelĳkheid6. Uiteraard kan hier geen uitvoerige verhandeling over deze verschillen gegeven worden. In dit kader is het echter van belang te realiseren hoezeer de homo economicus een abstractie is. Een sterke nadruk op individuele vrĳheid kan destructief zĳn als er geen antwoord wordt gegeven op de vraag waartoe we vrĳ zĳn en binnen welke kaders de vrĳheid tot zĳn recht kan komen. Ad Verbrugge laat op een onthutsende manier zien hoe zinloos geweld een gevolg kan zĳn van de opvattingen over het recht op behoeftebevrediging van de vrĳe persoon7. In de christelĳke traditie wordt vrĳheid dan ook niet als abstract concept gezien of als hoogste waarde aangemerkt, maar als “leven op een manier die past bĳ je ware bestemming”8.Deze bestemming is tegenovergesteld aan individualisme en autonomie, omdat het gaat om wezenlĳke verbondenheid met God en de medemens. In onze cultuur lĳkt vrĳheid slechts negatieve vrĳheid te betekenen, oftewel het ontbreken van beperkingen. De huidige belevings- en consumptiecultuur is een exponent van dit vrĳheidsbegrip. Bedrĳven exploiteren dit enorm door op allerlei manieren in te spelen op de behoeften van de consument.

Rol van de overheid In dit artikel heb ik kritiek geleverd op twee veronderstellingen over de markt die wel heel liberaal, maar niet realistisch en bovendien niet christelĳk zĳn. Daartegenover stel ik dat het voor christelĳke politici belangrĳk is om te beseffen dat de doorwerking van de zonde dusdanig is dat de vorming en struc-


38 tuur van instituties erdoor wordt beïnvloedt. Instituties zoals de markt zĳn niet neutraal. Daarnaast is het voor diezelfde politici belangrĳk om te denken vanuit een gevuld vrĳheidsbegrip, dat wil zeggen, vanuit een visie op het goede leven. De kern daarvan is dat de mens een relationeel wezen is die in de relatie met God en de medemens pas werkelĳk tot vrĳheid komt. Mĳns inziens is de huidige economische crisis ten diepste een crisis van onze cultuur. De rol van de overheid is beperkt, want ze leeft voor een groot deel bĳ de gratie van de kiezers. Cultuur wordt niet van bovenaf gevormd. Toch moet de markt niet losgemaakt worden van de driehoeksverhouding waarbĳ sociale verbanden (met vertrouwen als basiselement) en een daadkrachtige overheid de andere hoeken vormen9. In het korte bestek van dit artikel ben ik niet toegekomen aan het uitwerken van de consequenties hiervan voor de rol van de overheid. Afsluitend be-

noem ik drie punten die van belang zĳn voor de overheid: 1. Moraliseren. De overheid en in het bĳzonder christelĳke politici moeten wĳzen op het belang van moraal voor het economisch leven. Tegenover de slogan ‘De economie kan wel wat VVD gebruiken’ dient te staan dat de economie wel een flinke scheut rechtvaardigheid, matigheid en voorzichtigheid kan gebruiken. 2. Het goede leven mogelĳk maken. De overheid legt het goede leven niet op, maar maakt het mogelĳk door de ruimte hiervoor te scheppen. Voorwaarden voor het goede leven zĳn bĳvoorbeeld veiligheid en bescherming van de consument. 3. Voorzichtig sturen. Al is de overheid geen oplossingsmachine, toch moet zĳ de economie niet aan marktideologen overlaten. Gematigde sturing van de economie door gericht overheidsingrĳpen is gezond.

Noten 1 Het artikel is op internet terug te lezen: http://www.refdag.nl/opinie/mensen_maken_de_markt_1_589351. 2 Het essay van prof. dr. Elbert Dĳkgraaf vormt de aanleiding van dit artikel. Dat wil niet zeggen dat alles wat ik bekritiseer zich tegen hem keert. Integendeel, hĳ benoemt beperkingen van de markt en christelĳke noties die ik van harte ondersteun. Wel ben ik van mening dat er soms in SGP-kring een visie op economie wordt nagehouden die meer door liberale dan christelĳke bronnen is geïnspireerd. 3 Charles Taylor, Bronnen van het zelf, Rotterdam 2009, p. 388. Ook Edwin van de Haar wĳst in zĳn boek Bemind, maar Onbekend: de politieke filosofie van het liberalisme erop dat een van de belangrĳkste kenmerken van het klassiek-liberalisme het vertrouwen in de spontane orde is (p. 53). 4 Bowles, S (1998) Endogenous preferences: the cultural consequences of markets and other economic institutions. Journal of Economic Literature, 36, p. 75-111. 5 Het schadebeginsel houdt in dat de grens van vrĳheid is dat niemand een ander mag schaden in zĳn of haar vrĳheid. Het is de vraag in hoeverre deze grens bestaat, omdat de vrĳheid van de één bĳna altĳd een inperking van de vrĳheid van de ander betekent. 6 Met name het werk van George Akerlof en Daniel Kahneman kan hier genoemd worden. 7 Ad Verbrugge, Tijd van onbehagen: filosofische essays over een cultuur op drift, Amsterdam 2006, p. 27. 8 Brink, Gĳsbert van den,‘Het christelĳk vrĳheidsbegrip’, in: G.J. Spĳker (red.), Vrijheid: een christelijk-sociaal pleidooi, Amsterdam 2010, p. 25-38. 9 Abram de Swaan, 2008, De vrĳe markt is een waanidee, Me Judice, jaargang 1, 3 november 2008. Dit is de tekst van een lezing die De Swaan uitsprak op een symposium van De Nederlandsche Bank over het thema integriteit.


Individualisering en solidariteit | Prof. dr. Elbert Dijkgraaf, Repliek: Mensen maken de markt

39

Repliek: Mensen maken de markt De heer Brand heeft een mooi artikel geschreven. Terecht plaatst hij een aantal kanttekeningen bij de werking van de markt. Hij doet dit mede naar aanleiding van een artikel van mijn hand in het Reformatorisch Dagblad. Kern van dat artikel was dat mensen niet te snel de markt de schuld moeten geven. Zij maken immers zelf de markt! Doel van mijn verhaal was om eens de andere kant te belichten. Het is al te simpel steeds naar anderen te wijzen. De markt kan veel goed doen als mensen hun verantwoordelijkheid nemen.

Prof.dr. Elbert Dijkgraaf, lid SGP-fractie in de Tweede Kamer der Staten-Generaal

De heer Brand heeft vooral kritiek op twee vooronderstellingen. In de eerste plaats is de markt volgens hem niet neutraal. Hĳ haalt een voorbeeld aan om dit te illustreren door te wĳzen op het korte termĳn denken van sommige aandeelhouders. Maar dit is opnieuw een keuze van mensen. In mĳn optiek schiet het systeem hier niet tekort, maar de kortzichtigheid van de ‘korte termĳn’-aandeelhouders. Ik beaam dat het dan vaak nodig is om het systeem aan te passen. Maar mĳn punt was dat het beter zou zĳn als dit niet nodig zou zĳn, omdat mensen zelf hun verantwoordelĳkheid nemen. Mĳn stelling is dus dat met het marktsysteem mensen goede en verkeerde dingen kunnen doen. Verder haalt Brand terecht een aantal verwordingen aan van het kapitalisme. Hier heeft hĳ evident gelĳk. Maar dan is wel van belang ZICHT 2012-1 | maart 2012

om de markt niet gelĳk te stellen met het kale kapitalisme. Het kale kapitalisme gaat fout omdat een aantal mensen, bĳvoorbeeld, alleen voor de korte termĳn winst gaan. Dat is niet iets wat de markt verordineert, maar waar mensen welbewust voor kiezen. Daarbĳ mag niet vergeten worden dat de markt van alle tĳden is, het kapitalisme slechts van de laatste paar honderd jaar. Opnieuw geeft dit aan dat mogelĳk aanpassingen in het systeem nodig zĳn. Maar opnieuw ware het beter geweest als mensen hun eigen verantwoordelĳkheid hadden genomen, zodat de uitwassen van het systeem voorkomen waren. In de tweede plaats stelt Brand dat de markt invloed van individuele voorkeuren en autonomie en vrĳheid van personen veronderstelt. Terecht stelt hĳ dat vrĳheid destructief

Individualisering en solidariteit | Prof. dr. Elbert Dijkgraaf, Repliek: Mensen maken de markt

40 kan zĳn als er geen antwoord wordt gegeven op de vraag waartoe we vrĳ zĳn en binnen welke kaders de vrĳheid tot zĳn recht kan ko-

Een corrigerende overheid is geen ideaal, maar noodzaak omdat mensen verkeerde keuzes maken. men. Maar dat is nu precies mĳn punt. Pas als de mens op de markt actief is vanuit zĳn totale verantwoordelĳkheid, is de kans groot dat het goed gaat. Als hĳ abstraheert naar delen daarvan, zullen anderen of hĳ zelf daar schade van ondervinden. Dan gaat het dus om hoe de mens de markt betreedt. Het is juist afhankelĳk van de opstelling van de marktpartĳen, of hier corrigerend beleid nodig is.

Brand sluit af met te pleiten voor de rol van de overheid als corrigerend op de markt. Ik beaam dat, zoals in het opinieartikel ook is aangegeven. Natuurlĳk moet de overheid grenzen stellen, informatie verstrekken, voorzichtig sturen. Maar ik blĳf er wel bĳ dat het mooier zou zĳn als die rol een stuk kleiner zou zĳn dan hĳ momenteel helaas moet zĳn. Een corrigerende overheid is immers geen ideaal, maar noodzaak omdat mensen verkeerde keuzes maken. Sinds de zondeval weten we dat dat zo is. En het is mooi dat de overheid mag proberen daarop een corrigerende invloed uit te oefenen. Maar het neemt de eigen verantwoordelĳkheid van mensen niet weg. Juist daarom benadrukken vele SGP-studies en -bĳdragen zowel de corrigerende rol van de overheid als de eigen verantwoordelĳkheid van mensen.1 Gĳ geheel anders, is een opdracht die anno 2012 nog steeds geldt. Niet alleen voor SGP’ers, maar voor alle wereldburgers.

Noten 1 Zie o.a. de publicaties van de Guido de Brès-Stichting (WI-SGP): J.J.Polder e.a., Tussen beginsel en belang. Normatieve gedachten over economie, markt en samenleving (Houten, 1998); H.F. Massink e.a., Geboden steun. SGP-visie op sociale zekerheid (Houten, 1998) en J.A. Schippers (red.), Heel de wereld in een snelverband. Aspecten van globalisering op waarde geschat (Gouda, 2010).


Individualisering en solidariteit | Drs. J.A. Schippers, Staken in crisistijd is contraproductief

41

kwartaalstelling

De vakbeweging is vanouds gericht op solidariteit. Staken wordt dan ook vaak gezien als een solidariteitsactie. In crisistijd moet echter iedereen een stapje terugdoen, de buikriem aanhalen. Als er dan stakingsacties zijn voor bijvoorbeeld loonsverhoging, dan lijkt dat solidair, maar in feite protesteert men voor het eigenbelang.

Drs. J.A. Schippers, eindredacteur

“Staken in crisistĳd is contraproductief” Een tegenwerping: door te staken kunnen werknemers toch opkomen voor hun rechten? Dat werkt toch niet tegendraads? Bedacht moet worden dat hogere lonen kunnen leiden tot een negatieve ontwikkeling van de werkgelegenheid. Daarmee kunnen stakers de belangen van andere werknemers of van werkloze personen schaden. Bĳ een ambtenarenstaking is het denkbaar dat andere belangen in het gedrang komen, bĳvoorbeeld die van belastingbetalers. Daarom de kwartaalstelling: staken in crisistĳd is contraproductief. Ja of nee? ZICHT 2012-1 | maart 2012

Peter Schalk: “JA, want staken werkt niet” "Nooit hebben zo weinig mensen zoveel schade toegebracht aan zovele mensen om zo weinig redenen". Deze noodkreet van een havenbestuurder uit Antwerpen raakt de financiële kern van het probleem. Immers, op het moment dat mensen hun werk neerleggen stopt onmiddellĳk


42 de productie met alle consequenties van dien. De grote dwaasheid is dat dit wapen ook nog eens gebruikt wordt in bedrĳfstakken waar het helemaal niet goed gaat. In de meeste gevallen is er al een financieel probleem dat nog eens versterkt wordt door stakingen. Zo wordt de crisis verdiept en de ondergang van bedrĳven versneld.

Onderhandelen over arbeidsvoorwaarden en arbeidsomstandigheden is prima. Maar staken levert niets op, is moreel onaanvaardbaar Bovendien is er de morele kant van de zaak. Het is in feite heel simpel: staken is een aantasting van de zogenaamde contractuele gezagsrelatie. Werkgever en werknemer hebben een arbeidscontract waarin de wederzĳdse rechten en plichten staan. Zo verplicht de werkgever zich om te zorgen voor goede arbeidsomstandigheden, voor veiligheid, voor een eerlĳke en billĳke beloning. De werknemer moet zĳn werk zorgvuldig doen, op tĳd aanwezig zĳn, klantvriendelĳk werken en zĳn werkzaamheden op de afgesproken tĳden uitvoeren. Staking van die werkzaamheden is dan ook aan te merken als contractbreuk. Dat is een inbreuk op de gezagsrelatie die alleen te rechtvaardigen valt als er iets van een werknemer gevraagd wordt dat tegen Gods geboden ingaat. Betekent dit alles dat je het dus nooit oneens kunt zĳn met elkaar? Uiteraard niet, want iedereen heeft nu eenmaal zĳn eigen positie ZICHT 2012-1 | maart 2012

en zĳn eigen belangen. Die mogen met kracht van argumenten gebruikt worden om met een andere partĳ tot overeenstemming te komen. Onderhandelen over arbeidsvoorwaarden en arbeidsomstandigheden is prima. Pogingen om een bedrĳf overeind te houden zĳn van harte welkom. Maar staken levert niets op, is moreel onaanvaardbaar en werkt contraproductief. Vandaar mĳn stelling met een dubbele lading: staken werkt niet! De heer P. Schalk is Raad van bestuur van de RMU

Agnes Jongerius: “NEE, bezuinigingen maken de crisis erger” Niet stakingen zĳn contraproductief in crisistĳd, maar de bezuinigingsdrift van dit kabinet verergert de crisis. Sterke landen als Nederland moeten juist de verantwoordelĳkheid nemen om bĳvoorbeeld de koopkracht van mensen op peil te houden en zo de economie te stimuleren. Diverse internationale organisaties als de OESO, het IMF en de ILO dragen ook uit dat een kille kaasschaaf op de korte termĳn zonder lange termĳn perspectief niet werkt en de crisis verergert. Daarmee ontkennen we niet dat het economisch gure tĳden zĳn. Natuurlĳk zal de broekriem een beetje moeten worden aangehaald om de rekening van de financiële crisis niet te ver door te schuiven naar toekomstige generaties. Maar waarom niet in een passend tempo bezuinigen conform het principe


43 ‘sterkste schouders, zwaarste lasten’? Waarom moet kwetsbaar Nederland opdraaien voor de puinhoop die de financiële sector heeft achtergelaten? En waarom zou de SGP bezuinigingen van dit kabinet willen steunen op de zorg, het onderwĳs of de sociale werkplaatsen? Dit land verdient een rechtvaardiger beleid waarin niet de gehandicapten of mensen die zich inzetten voor de publieke zaak, zoals leraren en verpleegkundigen, de rekening betalen van de crisis. Waarom niet de vastzittende woningmarkt hervormen of de financiële sector laten meebetalen? Het kan en moet eerlĳker! Terugkomend op het verwĳt dat staken de crisis zou verergeren. Mensen staken niet voor hun plezier. Staken is het allerlaatste middel dat mensen hebben om voor hun belangen op te komen. Om zoals de schoonmakers respect en waardering te verkrĳgen.

Mensen staken niet voor hun plezier. Staken is het allerlaatste middel dat mensen hebben om voor hun belangen op te komen. Waarom zouden zĳ de eerste dagen dat zĳ ziek zĳn niet doorbetaald worden? Het is dan ook terecht dat zĳ boos zĳn en verbeteringen eisen. Dat is niet contraproductief, dat heet rechtvaardigheid. De steun van de SGP bĳ het voorkomen van kille bezuinigingen op kwetsbaar Nederland of voor de acties van schoonmakers of thuiszorgwerknemers, een dergelĳke steun: dat zou een blĳk zĳn van solidariteit! Mevrouw A. Jongerius is voorzitter van de FNV Vakcentrale

Smaakt deze Zicht naar meer? Geef u op voor een proefabonnement! (één jaargang, vier nummers, voor maar € 15,00)

Bel 0182-696902, surf naar www.wi.sgp.nl of mail naar [email protected]

Wist u dat het ook mogelĳk is de Guido de Brès-Stichting te steunen als donateur? U krĳgt dan alle publicaties (inclusief het tĳdschrift Zicht) van het Wetenschappelĳk Instituut voor de SGP thuisgestuurd. Neem contact op voor meer informatie.


Brandpunt | G.J. Kats, Teveel vertrouwen in de overheid

brandpunt

44

Teveel vertrouwen in de overheid Het vertrouwen in de overheid neemt af, zegt men. De kloof tussen burger en overheid neemt toe, zegt men. Dat de mate van vertrouwen en afhankelijkheid te hoog is en zeker niet kleiner wordt, viel mij weer op tijdens de afgelopen winterse periode van sneeuw en vorst. Nederland was in de 17e eeuw beroemd om zijn schone stoepen. De Hollander veegde zijn eigen stoepje schoon. Daar is zelfs een gezegde aan gewijd, dat in de huidige tijd vaak een negatieve connotatie heeft. Tijdens de koude dagen in januari – de periode waarin vorst en sneeuwval zorgden voor gladde wegen en stoepen - werd de gemeente regelmatig gebeld, gemaild en getwitterd om zo snel mogelijk de straat te komen vegen en strooien. Deze berichten werden vaak begeleid door bozige opmerkingen en een enkele keer zelfs voorzien van een dreigement. Zodra het glad is of sneeuwt, moet de overheid er dus voor zorgen dat iedere weg en elk fietspad direct wordt 'behandeld'. Uiteraard mijn straat het eerst. De enkele berichtgever die mij direct benaderde, legde ik de wedervraag voor of hij de stoep voor zijn huis al had geveegd. Vaak stond dan de wagen stil... Hollanders doen dat blijkbaar niet meer, de stoep schoonvegen. Solidariteit met de medemens en zeker met degene die slecht ter been is, is ver te zoeken. Mijn gemeente heeft tonnen zout gratis verstrekt aan de inwoners, maar de stoepen blijven onder de sneeuw en liggen er ijzig bij. Blijkbaar bewaren we het zout liever om het op de slakken te leggen die we tegenkomen bij berichtgeving van of activiteiten door de overheid. Gelukkig nam ik een kentering waar. Eén oproepje door het bestuur van de Vereniging der Friese Elfsteden leverde honderden vrijwilligers op om de baan voor de tocht der tochten sneeuwvrij te maken. Gert-Jan Kats, burgemeester van de gemeente Zuidplas


Individualisering en solidariteit | Drs. P.J. Verheij en W.J. Pijl, Solidariteit: verschil tussen dorp en stad

45

lokaal vizier-1

Oog voor elkaar. Als het gaat om de concrete invulling van dit bijbelse thema, dan ligt een dorp mijlenver voor op een stad. Stadslucht maakt vrij, zegt men, maar de keerzijde is dat in de steden ook veel eenzaamheid wordt aangetroffen. Door de anonimiteit. Geen mens ziet naar je om. Maar ook in dorpen blijken mensen tussen wal en schip te belanden. Een confrontatie van solidariteit in stad en platteland.

Drs. P.J. Verheij RA1 en W.J. Pijl2, redactieleden

Solidariteit: verschil tussen dorp en stad

Bĳ het thema solidariteit wordt al gauw het verband gelegd met het begrip ‘gemeenschap’. Het Latĳnse woord Solidus3 betekent immers naast a) ‘sterk, solide’ ook b) ‘gezamenlĳk’. De relatie met samenlevingsverbanden van gezin, familie, kennissen, sociale netwerken, kerkelĳke netwerken, en dorp of stad als gemeenschap is snel gelegd. Dit wordt ook wel groepssolidariteit genoemd. Een groep mensen die iets gemeenschappelĳks met elkaar hebben. Tegelĳk wordt het begrip ZICHT 2012-1 | maart 2012

solidariteit veel gebruikt in verband met sociaal en maatschappelĳk onrecht en voor het behulpzaam zĳn aan zwakken. Gemeenschappen zĳn er in diverse typen en in verschillende omvang. Een kerk kan een gemeenschap op zich genoemd worden. Ook een dorp of stad is een gemeenschap op zichzelf. Hoe is de balans tussen individualisme en solidariteit in deze gemeenschappen? Is er een


46 wezenlĳk onderscheid tussen individualisme versus solidariteit in de stad en in een kleinere dorpsgemeenschap? In deze bĳdrage wordt deze laatste vraag verkend aan de hand van praktĳkervaringen van twee lokale politici.

De burgemeester is waarschijnlijk de enige Alblasserdammer die alle kerken en de moskee heeft bezocht. Alblasserdam - Dorp op de grens van stad en platteland “Alblasserdam ligt in Nederland”, zegt een van onze beleidsmedewerkers nogal eens als het gaat over in welke mate sociale of veiligheidsproblematiek uit de stad zich ook in een dorp als Alblasserdam voordoet. In dit opzicht maken we ons geen illusies. De diversiteit is immers ook groot. Binnen de grenzen van een gemeente met een kleine twintigduizend inwoners bevinden zich 72 nationaliteiten, 17 kerkgemeenschappen en een moskee, een veelvoud aan verenigingen en zo’n 6.000 actieve vrĳwilligers. Een ander opvallend kenmerk is dat zowel het deel van de bevolking met een sterk arbeiders verleden (vanwege een rĳke historie in de scheepsbouw en maritieme sector), en veelal PvdA-stemmers, als het confessionele deel (CDA, CU en SGP hebben 8 van 17 raadszetels) groot is. Een rooie arbeidersmentaliteit dus die samenvalt met de calvinistische inslag van de streek. Verder herbergt Alblasserdam ZICHT 2012-1 | maart 2012

al sinds de jaren ’60 een grote Turkse gemeenschap die naar Nederland kwam om te werken op de scheepswerven en in de staalfabriek. Tegelĳkertĳd stemmen bĳ landelĳke verkiezingen wel 1 op de 6 stemmers op de PVV. Omdat deze partĳ niet lokaal is georganiseerd, betreft dit een anonieme, niet te identificeren groep in de gemeenschap. Je kunt je afvragen of deze gemeenschappen een modus vivendi hebben gevonden of als totaal ook echt één gemeenschap vormen. Ik denk dat er verschillende niveaus van gemeenschappen te onderkennen zĳn. Van klein tot groot. In het klein is er zeker sprake van groepen die naast elkaar leven in ons dorp. Typerend hiervoor is bĳvoorbeeld dat de burgemeester4 waarschĳnlĳk de enige Alblasserdammer is die alle kerken en de moskee heeft bezocht. Tegelĳk zĳn er genoeg raakvlakken en overeenkomsten om met elkaar één gemeenschap te vormen. Ook zĳn er verenigingen te noemen die qua ledenbestand een dwarsdoorsnede van bovengenoemde diversiteit herbergen.

Verbondenheid De vraag doet zich voor of er in een dorp met zo’n diversiteit niet net zo veel ruimte is voor individualisme als in een grote stad. Dit is in mĳn ogen niet het geval. Wat opvalt, is dat ondanks deze grote diversiteit sprake is van een hoge organisatiegraad van verenigingen, een grote hoeveelheid vrĳwilligers, een onderlinge verbondenheid binnen het dorp en een sterke sociale samenhang. Er is in een dorp veel ‘Oog voor elkaar’. Hiervoor is bĳvoorbeeld typerend dat de voorzitter van de Turkse Vereniging ook bĳ de dodenherdenking op 4 mei een krans legt bĳ het oorlogsmonument. Een duidelĳk signaal van verbondenheid met de gemeenschap als ge-


47 heel. Ook zĳn een aantal duidelĳke gemeenschappelĳke culturele kenmerken te noemen. Luiheid is hier erger dan domheid. Sluwheid slechter dan domheid. Genieten doe je als het mag en als je het hebt verdiend; en daarna doen we weer gewoon. En op zondag… is het rustig. Verbindingen tussen mensen. Zorgen voor elkaar. Tot het uiterste soms. Zo doe je dat in een dorp. Elkaar begrĳpen. Elkaar ook bekĳken en bespreken. Wĳ in ons dorp en ons dorp in ons. Een gevoel van trots om hier te horen. Fĳn om hier geboren of gekomen of gewenst te zĳn. Een gevoel van zachte plicht om hier te dienen, te zorgen, te zĳn voor iemand. Te doen voor een goede toekomst. Zo typeerde een inwoner5 de volksaard en mentaliteit in Alblasserdam. Als geboren en getogen Alblasserdammer kan ik dat voluit beamen.

De algemene maatschappelĳke ontwikkeling gaat natuurlĳk ook aan Alblasserdam niet voorbĳ. Daarin is individualisme de dominante trend ten koste van solidariteit. Daarom moet de solidariteit in een dorp ten

Luiheid is hier erger dan domheid. Sluwheid slechter dan domheid. Genieten doe je als het mag en als je het hebt verdiend; en daarna doen we weer gewoon. En op zondag… is het rustig.

Sterke sociale infrastructuur Ook de sociale infrastructuur is er sterk. De hulpverlening is in een sterk netwerk georganiseerd. Instellingen en gemeente weten elkaar goed en snel te vinden. Voorgangers van kerken treffen elkaar regelmatig. De gemeente, Wmo-Adviesraad en kerken treffen elkaar in een diaconaal platform. De sociale problematiek is goed, snel en scherp in beeld. De lĳnen tussen bestuur en inwoners zĳn kort. Nabĳheid van bestuur en behoud van de lokale identiteit zĳn recent nog eens expliciet door de gemeenteraad benoemd als pĳlers onder een zelfstandige bestuurlĳke toekomst. Kortom: ondanks een grote diversiteit is er sprake van sterke en goed functionerende sociale netwerken, een sterke lokale identiteit en een onderlinge verbondenheid die gezamenlĳk een goede basis vormen voor het uitgangspunt en de praktĳk van onderlinge solidariteit. ZICHT 2012-1 | maart 2012

opzichte van de stad niet geromantiseerd worden. Mensen zĳn in deze tĳd in het algemeen minder georganiseerd in sociale maatschappelĳke netwerken dan enkele decennia terug. Ook is de sociale samenhang en onderlinge verbondenheid minder sterk. Desondanks ben ik van mening dat in een dorpgemeenschap de solidariteit groot is en het ‘Oog voor Elkaar’ hebben in de praktĳk wordt beoefend.

Den Haag – Solidariteit in de grote stad Om te weten wat ‘Oog Voor Elkaar’ in een grote woonen leefgemeenschap als de stad Den Haag betekent en hoe je er de daarmee onlosmakelĳk verbonden solidariteit gestalte geeft, moet je voldoen aan het volgende profiel. 1. Er geboren, getogen en woonachtig zĳn;


48 2. Sociaal betrokken zĳn; 3. Dit in praktĳk brengen door maatschappelĳke betrokkenheid; 4. Om een vergelĳking te kunnen maken, vanuit de praktĳk weten hoe in een (kleine) dorpsgemeenschap ‘Oog voor elkaar’ en de daaruit voortvloeiende solidariteit werkt. Om bĳ mezelf te blĳven. Ik ben geboren, getogen en met een onderbreking van ruim 24 jaar, 44 jaar woonachtig in Den Haag, qua inwoneraantal de derde stad van Nederland met meer dan 500.000 inwoners. In de hiervoor genoemde onderbreking van ruim 24 jaar woonde ik met mĳn gezin in dorpen, variërend van 1.000 tot 2.500 inwoners (Groot-Ammers en Langerak in de Alblasserwaard, Bruchem in de Bommelerwaard en Sint-Philipsland in de provincie Zeeland).

Persoonlijke ervaringen Het ‘Oog Voor Elkaar’ en ‘sociaal betrokken zĳn’ begon al op heel jonge leeftĳd. Ik denk dan met name aan het kerkgenootschap waartoe ik vanaf mĳn geboorte heb behoord en - met een onderbreking van ruim 17 jaar (Nederlands Hervormd, modaliteit Gereformeerde Bond) - nog altĳd behoor: de Christelĳke Gereformeerde Kerken. Zowel in de stad als op het platteland was ik lid van een plaatselĳke gemeente, behorend tot dit kerkverband. Naast kerkgang en catechese was ik van jongs af aan betrokken bĳ allerlei vormen van het kerkelĳk verenigingswerk. En dat nog steeds. Alles overziende zo’n 65 jaar. In en via de kerk zocht en zoek ik het contact met de ander en wil ik er voor de ander daadwerkelĳk ZICHT 2012-1 | maart 2012

zĳn. ”Ben ik mĳns broeders hoeder?” Deze vraag beantwoord ik met een volmondig ja! Ik wil de ander in welke omstandigheid hĳ of zĳ ook verkeert, tot een hand en een voet zĳn. Zo wil ik het antwoord op vraag 55 uit de Heidelbergse Catechismus in praktĳk brengen: ”Wat verstaat gĳ door ‘de gemeenschap der heiligen’? …dat elk zich moet schuldig weten, zĳn gaven ten nutte en ter zaligheid der andere lidmaten gewillig en met vreugde aan te wenden.”

In en via de kerk zocht en zoek ik het contact met de ander en wil ik er voor de ander daadwerkelijk zijn. ”Ben ik mijns broeders hoeder?” Deze vraag beantwoord ik met een volmondig ja! Ik prĳs mezelf gelukkig in de ‘kleine’ gemeente ruim 24 jaar het ‘Oog voor elkaar’ in de praktĳk te hebben gebracht. Als ambtenaar op het gemeentehuis had ik dagelĳks direct contact met de inwoners van de dorpsgemeenschappen waaruit de gemeente bestond. Ik was hun vraagbaak en stond ze met (goede) raad en daad terzĳde. Zo werkte dat in de kleine gemeente waar de afstand ‘overheid/burger’ klein was. Het directe contact met de burger zowel in het werk als privé heb ik als een zegen ervaren.

Van stad naar dorp: ‘even’ wennen Van oorsprong afkomstig uit de grote stad maakte ik het mee om op een gegeven mo-


49 ment deel uit te maken van een kleine dorpse gemeenschap. Een overgang van jewelste. Wie kende me in de grote stad? Afgezien van de leden van de kerk, familie, vrienden en bekenden, niemand! In het dorp kende iedereen me en wel als ‘Pĳl van het gemeentehuis’. Ik ervoer het aan den lĳve wat het is om in een dorpse sociale gemeenschap te leven en lief en leed met mĳn mededorpelingen te delen. Maar ervoer ook de keerzĳde van de ‘sociale’ medaille: de ‘sociale’ controle. Dat was even wennen! Terug van het platteland naar de grote stad. Wat een overgang! Hoe functioneren in de grote stad ‘Oog voor elkaar’ en de daarmee onlosmakelĳk verbonden solidariteit met de medemens? Hoe aan de liefde tot God en de naaste daadwerkelĳk gestalte te geven? Als Haags raadslid voor de combinatie ChristenUnie-SGP gedurende de periode april 2000 – maart 2010 doe ik ook hier wat mĳn hand vindt om te doen. In de eerste plaats door als gekozen volksvertegenwoordiger er constant te zĳn voor de Haagse medeburger(s), voor hem/haar/hun open oog te hebben en voor deze ander(en) alles te doen wat in het vermogen ligt. Vervolgens de krachtenbundeling van Christenen, ongeacht ‘eígen’ kerkelĳke - en politieke achtergrond en afkomst: Reformatorisch, Protestants-Christelĳk, Evangelisch, de zogeheten ‘Migrantenkerken’. En van de politieke signatuur CDA, ChristenUnie of SGP. Ook worden hierbĳ de plaatselĳke maatschappelĳke instellingen van Protestants-christelĳke signatuur betrokken. Het vorenstaande resulteert in een twee maal gehouden ‘Christelĳk-Sociaal- Congres’ in Den Haag. ZICHT 2012-1 | maart 2012

Wat kerken allemaal doen Verder is van betekenis dat je als christen-politicus steeds weer onder de aandacht van gemeenteraad en College van burgemeester en wethouders brengt hoe door middel van het diaconaal-maatschappelĳk werk kerken en geloofsgemeenschappen naar buiten toe gestalte geven aan ‘Oog voor elkaar’. Met andere woorden: de kerk en/of geloofsgemeenschap staan niet in de marge, maar in het midden van de samenleving. Zo kun je metterdaad solidariteit in buurt of wĳk in praktĳk brengen.

De kerk staat niet in de marge, maar in het midden van de samenleving. Zo kun je metterdaad solidariteit in buurt of wijk in praktijk brengen. Als vervolg daarop, is het zaak om met dezelfde regelmaat van de klok bĳ College van burgemeester en wethouders aan te dringen op daadwerkelĳke waardering van gemeentewege van externe kerkelĳke diaconale activiteiten, bĳvoorbeeld in de vorm van subsidiëring ervan. Uiteindelĳk valt het kwartje: naar ‘buiten’ gerichte diaconaalmaatschappelĳk activiteiten van kerken en/of geloofsgemeenschappen komen in principe voor gemeentelĳke subsidiëring in aanmerking. Daarnaast is politieke en andere steun nodig voor alle organisaties die er hun dagelĳks werk van maken en alles in het werk stellen er uitsluitend te zĳn met het oog op het welzĳn en welbevinden van de burger. Hierbĳ denk ik aan organisaties heel dichtbĳ


50 de burger(s), vooral de bewonersorganisaties. Na een wetswĳziging dient zich in 2006 aan de uitvoering van de Wet maatschappelĳke ondersteuning (Wmo) op lokaal niveau. Dan moet je als raadslid letten op belangrĳke praktische aspecten, bĳvoorbeeld de bemensing van het Wmo-loket op decentraal – d.w.z. stadsdeelniveau. Het zal duidelĳk zĳn dat ik als raadslid Christen-Unie-SGP hier ook een taak zie weggelegd voor kerkelĳke diaconale instellingen en voor identiteitgebonden zorginstellingen.

Overheidsvisie In het kader van het thema ‘Oog voor elkaar’ is het heel belangrĳk om stil te staan bĳ de visie op de overheid. Welke visie is de onze? De liberale visie is er één van ‘vrĳheid, blĳheid’; anders gezegd: geen rol voor de overheid, ieder is voor zichzelf verantwoordelĳk.

Deze visie is de mĳne niet! Evenmin is de socialistische visie de mĳne niet, waarin zonder betrokkenheid van de burger alles op het bord van ‘vadertje staat’ en ‘moedertje overheid’ wordt neergelegd. Alsof alleen politici en ambtenaren weten en doen wat goed is voor de burger. Als Christen is mĳn visie op de overheid, zoals Gods Woord die me voorhoudt in Romeinen 13 : 4a: “Want zĳ is Gods dienares, u ten goede.” ‘U ten goede’, anders gezegd: het volk, de onderdaan ten goede! Vooral in de uitwerking van de gedachte ‘Oog voor elkaar’ brengt de (lokale) overheid, samen met de burger, dit tot uitdrukking. Hoe goed is het speciaal voor lokale overheid en burger om van elkaar te weten dat zĳ er voor elkaar zĳn. Dat zĳ elkaar ‘tot een hand en een voet’ zĳn! En aldus over en weer solidair zĳn!

Noten 1 2 3 4

Peter Verheĳ is SGP-wethouder in de gemeente Alblasserdam Wim Pĳl was van 2000-2010 raadslid voor de SGP in Den Haag. Drs. J.J. Tigchelaar VDM, Solidariteit in de Bijbel De Banier 21 januari 2011, Bert Blase, auteur van onder andere ‘Burgemeester van beroep’. Dit boek gaat aan de hand van uit het leven gegrepen ervaringen in op de volkscultuur in Alblasserdam. 5 Dirk Louter, oud-wethouder, citaat uit Column bĳ presentatie van de Film ‘Kind in mĳ’ over de Volkscultuur in Alblasserdam en Kinderdĳk, gemaakt door Erfgoedcentrum DIEP.


Individualisering en solidariteit | Drs. P.J. Verheij, Lokale effecten van bezuinigingen in het licht van solidariteit

51

lokaal vizier-2

De rijksoverheid gaat nog forser bezuinigen. Dan blijven ook de lokale overheden niet buiten schot. Wat gaat de ‘operatie herstructurering’ betekenen voor het sociale beleid op gemeentelijk niveau? En welke mensen zullen vooral geconfronteerd worden met een dalend inkomen? Als deze mensen al krap bij kas zitten, moet de SGP niet de andere kant op kijken, maar juist oog hebben voor mensen in knelsituaties.

Drs. P.J. Verheij RA, redactielid1

Lokale effecten van bezuinigingen in het licht van solidariteit De door het Kabinet Rutte-1 ingezette bezuinigingen zĳn fors. Het totale pakket bedraagt circa 18 miljard euro. En de volgende ronde van circa 9 miljard is alweer in zicht. Zĳn de maatregelen ingezet vanuit individualisme of vanuit solidariteit? En zo ja, kan worden uitgegaan van die veronderstelde solidariteit? Wat zĳn de lokale effecten van de genomen maatregelen? Bĳ welke groepen slaan die effecten neer? En hoe ziet de zogenaamde stapeling van bezuinigingen bĳ bepaalde ZICHT 2012-1 | maart 2012

groepen eruit? In deze bĳdrage wil ik een antwoord geven op deze vragen vanuit een lokaal perspectief en vanuit het SGP-jaarthema ‘Oog voor Elkaar’.

Bezuinigingen in vogelvlucht De bezuinigingen die op gemeenten afkomen op het sociaal beleidsterrein zĳn groot. Dat leidt in nogal wat situaties tot knelpunten. Het is aan gemeenten hoe hiermee om te gaan. Met een krimpend budget is dat een be-


52 hoorlĳk dilemma. Een kort overzicht van de bezuinigingsmaatregelen. • de Wet Werken naar Vermogen. Hierbĳ worden de Wet Werk en Bĳstand, een deel van de Wajong, een deel van de Wet Sociale Werkvoorziening (WSW) en de Wet Investeren in Jongeren (WĲ) samengevoegd. Hierbĳ wordt door het kabinet Rutte ingezet op fors meer uitstroom richting bedrĳfsleven. Dit gaat gepaard met een forse korting op het reintegratie-budget waarmee dit doel moet worden bereikt. • De herstructurering van de WSW waarbĳ op termĳn de beschikbare arbeidsplaatsen in de sociale werkvoorziening met 2/3 wordt ingekrompen. Hier geldt het principe van 3 eruit en 1 erin. De mogelĳkheden voor passend werk voor mensen met een beperking worden door het kabinet Rutte verondersteld voldoende in het reguliere bedrĳfsleven aanwezig te zĳn. Het budget van gemeenten voor de WSW wordt de komende vĳf jaar verminderd tot een minimumloonniveau per WSW’er. Mogelĳkheden om dit in de praktĳk te realiseren door gevestigde CAO’s zĳn uitermate beperkt. • Maatregelen ter aanscherping van de Wet Werk en Bĳstand zoals de huishoudtoets. Hierbĳ is het huishoudinkomen (het inkomen van alle betaald werk van alle personen in een huishouden ) bepalend of er nog een uitkering wordt verstrekt in plaats van de individuele situatie. Deze huishoudtoets geldt overigens ook voor de bĳzondere bĳstand. • Decentralisatie van Jeugdzorg en (deels) AWBZ. De Jeugdzorg wordt overgeheveld naar gemeenten alsook belangrĳke delen van Algemene Wet Bĳzondere Ziektekosten. Deze onderdelen van de AWBZ komen terecht in ZICHT 2012-1 | maart 2012

de bestaande Wet Maatschappelĳke Ondersteuning (WMO). Bĳ deze maatregelen zĳn forse financiële taakstellingen opgenomen. • Op rĳksniveau zĳn al forse ingrepen in de PGB’s gedaan, eigen bĳdragen ingevoerd voor de GGZ, ingrepen gedaan in de (zorgen kinderopvang)toeslagen en zĳn er forse kortingen op het Passend Onderwĳs aangekondigd. De sociale en maatschappelĳke gevolgen hiervan slaan neer in de gemeenten. • De bĳzondere bĳstand (minimabeleid) wordt landelĳk gemaximeerd op hulp aan mensen tot maximaal 110 % van het minimumloon.

In de praktijk is het heel wel mogelijk om op een aantal terreinen efficiënter te werken. Gemeenten hebben met de invoering van de Wet Werk en Bijstand laten zien dat zij hiertoe in staat zijn. Dit alles doet zich voor in een tĳd van economische recessie waarbĳ de koopkracht achteruit gaat en de werkloosheid toeneemt. Ook moet worden bedacht dat deze opsomming nog losstaat van extra lokale bezuinigingen, mede als gevolg van de kortingen van rĳkswege. Ter nuancering wordt opgemerkt dat bezuinigingen noodzakelĳk zĳn. Daar zĳn de meeste gemeentebesturen ook van overtuigd. De verzorgingsstaat staat door de economi-


53 sche recessie fors onder druk. Het rĳksbudget moét krimpen om de overheidsfinanciën gezond te krĳgen. Veel maatregelen zĳn vanuit dat oogpunt wel begrĳpelĳk en veelal ook noodzakelĳk. In de praktĳk is het heel wel mogelĳk om op een aantal terreinen efficiënter te werken. Gemeenten hebben met de invoering van de Wet Werk en Bĳstand laten zien dat zĳ hiertoe in staat zĳn. Dit zal ook bĳ de Wet Werken naar Vermogen, de AWBZ en de Jeugdzorg voor een belangrĳk deel het geval zĳn. Een bĳzonder zorgelĳk aandachtspunt betreft de groep mensen waar al deze maatregelen cumuleren. Dit heten zgn. ‘stapelingseffecten’.

Met betrekking tot de cumulatie van inkomenseffecten is de belangrĳkste uitkomst van het NICIS-rapport dat de grootste effecten te verwachten zĳn (a) bĳ huishoudens met lage inkomens die afhankelĳk zĳn van een of meerdere uitkeringen; (b) bĳ huishoudens die te maken hebben met multiproblematiek en (c) bĳ werkende minima met kinderen die ook gebruik moeten maken van zorgen welzĳnsvoorzieningen. (d) Huishoudens die afhankelĳk zĳn van een uitkering en daarnaast extra zorgkosten hebben, zĳn extra kwetsbaar. (e) Ook zĳn er stapelingseffecten te verwachten bĳ werkende en met name ‘werkende armen’.

Stapeling

Naast de inkomenseffecten verwacht het NICIS gedragseffecten. Verwacht wordt dat mensen een grotere prikkel hebben tot betaald werk. Tegelĳkertĳd voorziet het NICIS bĳ bĳbaantjes van jongeren en parttimewerk juist dat men stopt met werken, gelet op de negatieve effecten die een (bescheiden) inko-

2

In november 2011 bracht het NICIS in opdracht van de G32 een rapport uit over de stapelingseffecten van de bovengenoemde bezuinigingen. In onderstaande tabel is weergegeven hoeveel mensen gebruik maken van de verschillende regelingen:

Regeling

Aantal (afgerond op duizendtallen)

Algemene Wet Bĳzondere Ziektekosten en WMO

875.000

Kinderopvang (huishoudens)

533.000

Kinderopvang (kinderen)

822.000

Wet werk en Bĳstand (WWB)

313.000

Wet werk en Arbeidsondersteuning Jongeren (WAJONG)

204.000

Wet Sociale Werkvoorziening (WSW)

103.000

Overheveling AWBZ naar WMO

224.000

Inperking PGB

131.000

Wet Investeren in Jongeren (WĲ)

44.000

Niet-thuiswonenden Jeugdzorg (inclusief pleegzorg)

43.000

Niet-thuiswonenden Jeugdzorg (exclusief pleegzorg)

21.000



54 men heeft op andere inkomens in het huishouden. Ook verwacht het NICIS verhuizingen van gezinsleden, om zo als gezin geen uitkering te verliezen door de invoering van de huishoudtoets. Bĳ de huishoudtoets is het inkomen van alle personen in het huishouden als totaal bepalend of nog een uitkering wordt verstrekt. Ook het verminderd afnemen van zorg als reactie op hogere eigen bĳdragen is een verwacht gedragseffect. Inkomenseffecten die oplopen tot boven de 40% achteruitgang zĳn bĳ de huishoudtoets heel wel mogelĳk. Om de cumulatie van inkomenseffecten te verzachten voor kwetsbare groepen, zoals chronisch zieken, gehandicapten en ouderen, wordt € 90 miljoen extra aan gemeenten ter beschikking gesteld voor de bĳzondere bĳstand. Hierbĳ geldt echter wel de kanttekening dat juist op dit budget ook beperkingen zĳn gelegd door te maximeren tot 110% van het minimumloon en de toets op het huishoudinkomen ook op de bĳzondere bĳstand van toepassing te verklaren.

Inkomenseffecten die oplopen tot boven de 40% achteruitgang zijn bij de huishoudtoets heel wel mogelijk. Solidariteit Een belangrĳker vraag met het oog op het jaarthema ‘Oog voor Elkaar’ is hoe deze maatregelen vanuit het oogpunt van solidariteit beoordeeld moeten worden. Ik ga hierbĳ eerst in op het begrip solidariteit4. Er zĳn drie vormen van horizontale solidariteit (hulp tussen menZICHT 2012-1 | maart 2012

sen onderling) te onderscheiden. Allereerst is er de groepssolidariteit van mensen die door verwantschap of lot met elkaar verbonden zĳn. Denk hierbĳ aan de zorg van kinderen voor hun ouders, buren voor buren, vrienden voor vrienden. Deze solidariteit is gebaseerd op gevoelens van liefde of (morele) verplichting. Een andere vorm is de belangensolidariteit die berust op wederkerigheid en gelĳkwaardigheid. Belangensolidariteit is een ‘koele’ vorm van solidariteit, waarbĳ eigenbelang ook een rol speelt. Dat ligt anders bĳ de humanitaire solidariteit, die voortkomt uit sympathie of menslievendheid. De barmhartige Samaritaan uit de gelĳkenis in Lukas 10 staat hiervoor model. Naar de mate van verbondenheid met andere mensen is de solidariteit krachtiger. Wie deel uitmaakt van een gemeenschap kan in geval van nood een beroep doen op die gemeenschap. Het feit dat iemand tot die gemeenschap behoort, geeft hem een ‘moreel recht’ op solidariteit en leidt tot een ‘morele plicht’ tot het verlenen van bĳstand voor de andere leden van diezelfde gemeenschap. Deze uitwerking van solidariteit strookt met een principieel bĳbelse politiek. Het spanningsveld ontstaat daar waar de overheid óók de verticale solidariteit (hulp door de overheid) van de verzorgingsstaat afbouwt, terwĳl tegelĳk de samenleving die horizontale solidariteit in steeds mindere mate in praktĳk brengt. Dan is er geen situatie van communicerende vaten meer, maar raken beide vaten leeg. De praktĳk van de samenleving wordt gekenmerkt door individualisering, uit elkaar vallende sociale verbanden, ontkerkelĳking en secularisatie. Met als gevolg minder solidariteit en sociale samenhang.

Beoordeling De politieke samenstelling van het kabinet is


55 duidelĳk rechts-liberaal. De sociale agenda van dit kabinet is daarbĳ ook nog eens in handen van bewindslieden van VVD-huize. En dat is goed te merken. Onmiskenbaar hebben veel van de bovengenoemde bezuinigingsmaatregelen een sterk liberale achtergrond. Individuele verantwoordelĳkheid staat voorop. De vangnetten worden afgebouwd en er wordt een stevig beroep gedaan op de eigen kracht van burgers. Ieder zorgt voor een eigen inkomen via betaald werk, de overheid vormt niet meer dan een laatste uiterst sober vangnet. In de zorg worden steeds meer stevige eigen bĳdragen gevraagd. Bĳ de wetgeving rond de arbeidsmarkt is het mantra ‘de markt lost het op’ leidend. Vanuit die optiek worden zoveel mogelĳk prikkels naar die markt ingebouwd en zo weinig en zo sober mogelĳke vangnetten. De basisgedachte daarvan is overigens goed. Er mag verwacht worden dat mensen zelf verantwoordelĳkheid nemen. Er mag verwacht worden dat familie en sociale netwerken in actie komen bĳ maatschappelĳke nood. De beste hulp is inderdaad een baan. Het is aangetoond dat mensen zonder werk substantieel meer gebruik maken van de gezondheidszorg. Met de huidige koers worden dus meer problemen tegelĳk aangepakt. De overheid kan niet alles oplossen. De verzorgingsstaat is in deze vorm niet langer houdbaar en versoberingen zĳn onvermĳdelĳk. In mĳn ogen slaat het liberale denken echter door en creeërt daarmee afstand ten opzichte van het Bĳbelse gedachtegoed waarin de overheid een ‘schild voor de zwakken’ is. Een aantal maatregelen van de rĳksoverheid snĳdt voor gemeenten de pas af om in noodsituaties in de bres te springen. Daarbĳ komt dat afgevraagd kan worden of de samenleving in alle lagen en geledingen ZICHT 2012-1 | maart 2012

evenredig getroffen wordt door de bezuinigingen? De analyse van Nicis leidt tot de conclusie dat toch al kwetsbare groepen veel zwaarder getroffen worden. Een evenwichtiger verdeling van de lasten vanuit het principe ‘de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten’ is op zĳn plaats. Een totaalbeoordeling leidt tot de conclusie dat de bezuinigingen onevenredig verdeeld zĳn. Ik voer daarom ook een pleidooi tot meer evenwicht in te treffen maatregelen.

De analyse van Nicis leidt tot de conclusie dat toch al kwetsbare groepen veel zwaarder getroffen worden. Een evenwichtiger verdeling van de lasten vanuit het principe ‘de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten’ is op zijn plaats. Een uitweg…..? Laat ik nogmaals voorop stellen dat bezuinigingen onontkoombaar zĳn en we met veel maatregelen heel ver kunnen komen. Het dilemma waar lokale bestuurders daarbĳ voor staan is als volgt te schetsen. Versoberingen van de verzorgingsstaat (verticale solidariteit) doen een groter beroep op de naaste omgeving (horizontale solidariteit). Tegelĳk zien bestuurders ook dat die naaste omgeving in steeds mindere mate bereid is om solidair te zĳn (vooral als gevolg van de individualisering). Kernvraag hierbĳ is hoe geloofwaardig het is vanuit het principiële perspectief van


56 solidariteit de maatregelen te verdedigen en handen en voeten te geven terwĳl tegelĳkertĳd duidelĳk is dat dit in de praktĳk niet altĳd valt waar te maken wegens een afname aan onderlinge solidariteit. De huishoudtoets in de WWB is daarbĳ in mĳn ogen het meest schrĳnende voorbeeld. Met name in situaties van meerderjarige inwonende kinderen die een eigen inkomen hebben, maar waarbĳ een van de ouders een uitkering heeft. Dan wordt het principe van ‘Oog voor elkaar’ ondergraven. Want door de toets zullen die jongeren sneller uit huis gaan wonen om te ontkomen aan de effecten van de bezuinigingsmaatregelen. Het onwenselĳke neveneffect is dat de sociale samenhang daardoor wordt uitgehold. Het beleid van het Rĳk alsook het vormgeven en uitvoeren van sociaal beleid in de gemeenten moet in mĳn ogen in evenwicht zĳn. Hierbĳ zĳn drie lĳnen te trekken. De eerste

is het uitgaan van eigen verantwoordelĳkheid en zelforganiserend vermogen. Wat kun je zelf? De tweede lĳn is die van het bevorderen van onderlinge solidariteit, het versterken van de sociale samenhang en het vergroten van onderling dienstbetoon in de samenleving. Het moet dan niet blĳven bĳ woorden alleen, maar gemeenten moeten daar ook actief in investeren. Niet alleen in de vorm van geld, maar ook in het daadwerkelĳk mee helpen opbouwen en versterken van sociale netwerken. Kerken kunnen daarbĳ ook een belangrĳke rol spelen. De derde lĳn is het principieel ruimte houden voor de rol als ‘schild voor de zwakken’. Het kennen van de sociale problematiek en nood in de samenleving. Het actief bĳdragen aan het (laten) oplossen daarvan en zo nodig (als last resort) bĳspringen om erger te voorkomen. Langs deze lĳnen blĳven horizontale en verticale solidariteit in evenwicht en kan een verantwoord beleid gevoerd worden.

Noten 1 Peter Verheĳ is sinds 2010 Wethouder van de Gemeente Alblasserdam. Naast Financien heeft hĳ ondermeer de portefeuilles P&O, Sociale Zaken en Onderwĳs. 2 Het NICIS is het maatschappelĳk topinstituut voor de steden en richt zich op grootstedelĳke problematiek. Het uitgebrachte rapport heeft als titel ‘Stapelingseffecten van de bezuinigingen in het sociale domein’ en is te vinden op www.nicis.nl 3 Dit is een samenwerkingsverband van de grootste 32 gemeenten van Nederland. 4 Met dank aan de achtergrondnotitie ‘Oog voor Elkaar’ van het Wetenschappelĳk Instituut voor de SGP.


Individualisering en solidariteit | Dr. K. van der Zwaag, Begrip toewijding zal belangrijker worden

57

interview

Solidariteit zal niet verdwijnen nu burgers minder gelovig worden, verwacht de Tilburgse bestuurskundige prof. dr. Gabriel van den Brink. Er is bij mensen behalve van concurrentie en conflict ook sprake van samenwerking en verbondenheid. Het begrip toewijding zal de komende tijd belangrijk worden, verwacht hij.

Dr. K. van der Zwaag, redactievoorzitter

Begrip toewĳding zal belangrĳker worden

Dat is de conclusie van een onderzoek naar “geloof in het hogere” in Nederland, dat Van den Brink de afgelopen drie jaren met een groep van wetenschappers leidde. Het verscheen recent onder de titel De Lage landen en het hogere. De betekenis van geestelĳke beginselen in het moderne bestaan.

Gevoel van onbehagen Het onderzoek is ontstaan uit een gevoel van onbehagen, stellen de auteurs onder wie Paul ZICHT 2012-1 | maart 2012

Dekker, Erik Borgman en Willem Witteveen. Wie de media volgt, krĳgt gemakkelĳk de indruk dat de samenleving op het punt staat uit elkaar te vallen. “Websites, ingezonden brieven, politieke programma’s en bureaucratische maatregelen suggereren dat de maatschappĳ alleen kan blĳven functioneren als de cynisch calculerende burgers die Nederland zouden bevolken, met kracht in het gareel worden gebracht en gehouden.” Maar wie nauwkeuriger probeert te luisteren


58 naar wat mensen zeggen over datgene wat hen bezighoudt, over wat ze hopen en wat ze vrezen, hoort toch iets anders. “Zĳ blĳken belang te hechten aan gemeenschapszin en zich zorgen te maken over de kwaliteit van de publieke ruimte. Zĳ voelen zich verbonden met hun omgeving en met elkaar. Zĳ geven te kennen dat ze graag zouden leven in en bĳdragen aan een zinvol verband.” Het boek toont aan dat Nederlanders, vergeleken met andere landen, in het vormgeven aan hun geestelĳk engagement vooroplopen. Het valt volgens Van den Brink niet te ontkennen dat zowel mensen als dieren eigen belangen najagen, dat ze regelmatig in conflict komen, dat er verschillen zĳn in macht en dat materiële prikkels een invloed op ons gedrag hebben. “Maar dat betekent niet dat het menselĳk samenleven een strĳd van allen tegen allen is of dat sociale en morele overwegingen geen rol spelen. Mensen zĳn volstrekt niet richtingloos en ze beschouwen de verantwoordelĳkheid voor anderen of hun omgeving doorgaans als een intrinsiek onderdeel van hun bestaan.”

Het boek toont aan dat Nederlanders, vergeleken met andere landen, in het vormgeven aan hun geestelijk engagement vooroplopen. Toewijding Nederlanders doen op grote schaal aan vrĳwilligerswerk, ze verlenen mantelzorg, ze bekommeren zich om de natuur of om mensen elders op de wereld die door leed getroffen ZICHT 2012-1 | maart 2012

zĳn. Volgens Van den Brink zal het begrip toewĳding steeds belangrĳker worden, maar deze kan behalve op God, het traditionele voorwerp in vroeger tĳd, ook gericht worden op zaken als vaderland, werk, naaste, samenleving, mensheid, liefde, lichaam en natuur. Het “hogere”, zoals blĳkt in religie, geestelĳke waarden en beschavingsidealen, ondervindt dus concurrentie bĳ andere idealen. Het is verspreid en veelvormig geworden, aldus Van den Brink. Er is zelfs sprake van een zeker eerherstel voor het hogere. Van den Brink: “Menigeen ziet zichzelf nog altĳd als gelovig en religieus en ook degenen die dit niet doen beseffen vaak dat religieuze praktĳken en de religieuze verbeelding een sociale of culturele betekenis hebben.” Nogal wat Nederlanders voelen echter een zekere verlegenheid als het om idealen, geestelĳke beginselen of andere verheven zaken gaat. Dat blĳkt onder meer als hun wordt gevraagd waarom ze bĳvoorbeeld vrĳwilligerswerk doen. De situatie wordt soms nog ingewikkelder als respondenten van het onderzoek het hogere nadrukkelĳk van de hand wĳzen. Ze beschouwen het als een achterhaald begrip of brengen het in verband met een soort geloof dat ze veroordelen.

Herleving vitale waarden Veel respondenten kunnen heel goed zeggen wat hen gelukkig maakt of wat ze in het leven echt van belang vinden, terwĳl ze een uitdrukking als ‘het hogere’ van de hand wĳzen. “Qua taalgebruik was het opvallend dat juist personen die bĳvoorbeeld hun gezondheid of geliefden als het meest wezenlĳke zien, vrĳwel nooit religieuze taal bezigen.” Van den Brink wĳst bĳvoorbeeld op de herleving van de vitale waarden, zoals belangstel-


59 ling voor sport, natuur en milieu, gezonde voeding, intensievere beleving van seksualiteit en het omspringen met de onvermĳdelĳke tegenslagen van het leven. Het gaat dan om een levensstĳl waarbĳ mensen een hoge waarde toekennen aan zaken als levenslust, gezondheid, lichamelĳke genietingen of een goede energiebalans. Opvallend is dat mensen voor wie vitale waarden de meest belangrĳke in hun leven zĳn, vaak atheïsten zĳn en veel minder mensen die een persoonlĳke God kennen. Toch blĳft er volgens Van den Brink iets dubbelzinnigs kleven aan een begrip als het vitale. Het verwĳst enerzĳds naar een veld van natuurlĳke gedragingen en anderzĳds naar de noodzaak om deze van een geestelĳke, respectievelĳk culturele dimensie te voorzien. Publieke aandacht voor de lichamelĳke, biologische of natuurlĳke aspecten van het menselĳk bestaan drong in het Westen pas vanaf de jaren zeventig tot grote groepen van de bevolking door. Die aandacht kent tot op heden twee verschĳningsvormen. Er zĳn veel Nederlanders die zich toeleggen op de zorg voor hun meest dierbaren, ze genieten van het leven of ze gaan op zoek naar meer heftige ervaringen. Ze beperken zich echter dan wel tot de eigen groep of leefwereld. Tegelĳkertĳd zĳn er ook vele Nederlanders die verder gaan en al hun vitaliteit inzetten voor hogere waarden, culturele idealen of geestelĳke beginselen.

Moderniteit en religie Interessant is dat Van den Brink opmerkt dat er een eind is gekomen aan “de blĳmoedige relativering van normatieve beginselen”. Er is weer behoefte aan een Groot Verhaal en aan mensen die moreel leiderschap tonen. Religieuze denkbeelden, morele waarden en ZICHT 2012-1 | maart 2012

geestelĳke beginselen zĳn weer volop aan de orde in de wetenschap. Belangstelling voor morele waarden groeit zelfs óók op vakgebieden die van oudsher in het teken van een filosofisch materialisme staan. Het gevolg van de nieuwe wetenschappelĳke ontwikkelingen is dat het debat over de relatie tussen moderniteit en geloofsleven weer open ligt. Nederland is bĳ uitstek een moderne samenleving, gekenmerkt door een hoge mate van secularisatie, maar religieuze waarden en denkbeelden zĳn niet zozeer verdwenen als wel van aard veranderd. Hoe moderner het geloofsleven is, des te groter de variatie aan objecten van toewĳding. Het feit dat steeds minder Nederlanders zĳn

Opvallend is dat mensen voor wie vitale waarden de meest belangrijke in hun leven zijn, vaak atheïsten zijn en veel minder mensen die een persoonlijke God kennen. aangesloten bĳ een kerkgenootschap en dat die leden minder vaak naar een dienst toegaan, wĳst erop dat zich in Nederland vooral een proces van ontkerkelĳking voordoet. Daaruit volgt niet dat mensen hun geloof opgeven noch dat ze hogere waarden afwĳzen of zonder idealen door het leven gaan. Integendeel, een fors percentage van de Nederlandse bevolking voelt zich verbonden met de sociale en politieke beginselen die de auteurs als een “sociale” gedaante van het hogere duiden.


60

Er zĳn in Nederland nog steeds christenen die zich door een klassiek geloof in God en een actieve deelname aan het kerkelĳke leven gemotiveerd weten. De groep heeft ook uitgesproken ethische opvattingen die afwĳken van de rest. “Bepaalde kenmerken van de moderne levensstĳl, zoals ongehuwd samenwonen, een voorkeur voor seksuele vrĳheden of de aanvaarding van homoseksualiteit, vinden we vooral bĳ Nederlanders zonder kerkelĳke bindingen. Traditionele gelovigen stellen zich op deze punten behoudender op.”

Maar hoe belangrĳk het religieuze motief ook is, dat is toch niet de enige beweegreden voor onbaatzuchtig handelen. “Dat blĳkt mede uit het feit dat het aantal vrĳwilligers de afgelopen decennia nauwelĳks verminderde. De effecten van ontkerkelĳking of het groeiend aantal ongelovigen worden kennelĳk door een andere ontwikkeling gecompenseerd. In werkelĳkheid vertoonde het percentage Nederlanders dat vrĳwilligerswerk doet zelfs een lichte toename.” Een en ander illustreert dat de modernisering van het bestaan niet automatisch tot een afname van idealisme leidt. “We vonden zelfs aanwĳzingen voor het tegendeel”, aldus Van den Brink. “Bepaalde vormen van onbaatzuchtig handelen namen juist toe. Dat deed zich met name voor bĳ de financiële ondersteuning van organisaties op het gebied van mensenrechten.”

Het verrichten van vrijwilligerswerk blijkt het meest populair te zijn bij mensen die sacrale waarden vooropstellen en veelvuldig naar de kerk gaan.

Vrijwilligerswerk Interessante uitkomst van het onderzoek is het feit dat het verrichten van vrĳwilligerswerk, een vorm van onbaatzuchtig handelen, het meest populair blĳkt te zĳn bĳ mensen die sacrale waarden vooropstellen en veelvuldig naar de kerk gaan. “Mensen die vitale waarden als het meest wezenlĳke in hun bestaan noemen, treden minder vaak als vrĳwilliger op.” ZICHT 2012-1 | maart 2012

Publieke domein Toch maakt Van den Brink een opvallende kanttekening bĳ het eerherstel van het hogere. Er is namelĳk in het publieke domein heel weinig van te merken. Hĳ constateert in dit opzicht een paradox. “Het hogere doet zĳn werk en het wordt zelfs gewaardeerd zolang het een private vorm heeft; in de publieke sfeer doen we alsof het niet bestaat.


61 Eigenlĳk is het nog erger, omdat het publieke leven sinds een jaar of tien door een fors onbehagen wordt geplaagd.” Al zĳn er vele vormen van moreel, geestelĳk of spiritueel engagement die op verschillende plaatsen in de Nederlandse samenleving doorwerken, het ontbreekt aan middelen om dit engagement te vertalen in een publieke en herkenbare gestalte van het hogere. De publieke geloofwaardigheid van religieuze visies, idealen en handelingen staat sterk onder druk. Mensen ontlenen steun aan religieuze en overtuigingen maar benadrukken dat het om iets persoonlĳks gaat. De auteurs bepleiten daarom voor het opnieuw uitvinden van de civil society. De verstatelĳking van onze civil society heeft ertoe geleid dat er slechts twee registers over zĳn: het private leven van de Nederlandse burgers aan de ene kant en het publieke leven van onze politici aan de andere. Toch lĳkt Van den Brink beducht te zĳn voor iets van een civil religion. Een sterk gepluraliseerde samenleving wordt volgens hem niet bĳ elkaar gehouden doordat er één gemeenschappelĳke en inhoudelĳke visie op het hogere bestaat. Er moet een verscheidenheid van ervaringen en visies zĳn. Hĳ stelt dan ook dat men aan geen enkele religie, levensbeschouwing of visie op het algemeen belang in het publieke domein een monopolie mag toekennen. De overheid mag geen enkele religie, levensbeschouwing of visie structureel plaatsen boven de andere bevoordelen, laat staan die propageren. Tegelĳkertĳd kan een democratische samenleving niet functioneren als de gehoorzaamheid van haar leden alleen op dwang en macht berust. Democratie vooronderstelt dat het handelen van burgers voor henzelf zinvol is als het betrokken is op het hogere en geZICHT 2012-1 | maart 2012

richt op het geheel. “Wat we dus minimaal nodig hebben is een mensbeeld of antropologie die de gerichtheid op het hogere niet bĳ voorbaat tot illusie verklaart.” Het blĳft dus een spanning: er is ruimte voor het hogere, maar inhoudelĳk kan dit alles betekenen. U spreekt zelfs van de terugkeer van het polytheïsme.

Wat we minimaal nodig hebben is een mensbeeld of antropologie die de gerichtheid op het hogere niet bij voorbaat tot illusie verklaart. Is het hogere in uw optiek niet de bekende vage gemeenschappelĳke deler? “Voor mĳ is het hogere niet zozeer een gemene deler maar een opgave tot transcendentie. Die kan inderdaad op diverse wĳzen vorm krĳgen en daarbĳ zullen zeker bepaalde spanningen optreden. Dat is in een democratisch bestel ook heel normaal. Een belangrĳk punt van het hogere zoals wĳ dat zien is evenwel dat men kan erkennen dat ook andere deelnemers aan het democratische debat een hoger ideaal hebben. Dat geldt zelfs voor partĳen en stromingen waarmee ik mĳ volstrekt niet kan verenigen. Een dergelĳke erkenning gaat behoorlĳk ver boven de bleke notie van een gemene deler uit.” Er is een eerherstel voor het hogere, constateert u, toch ontbreken de middelen om dat hogere gestalte te geven in het publieke leven. Blĳft religie niet omstreden in de moderne samenleving als iets dat alleen in de privé-sector beleefd mag worden?


62 “Het interessante aan de afgelopen periode lĳkt mĳ dat het hogere zich juist niet in de private sfeer liet terugdringen. Mensen laten op de meest uiteenlopende wĳzen hun idealen en identiteit in het publieke leven zien. Dat varieert van homo’s die half bloot op een Amsterdamse boot gaan staan tot moslima’s die bewust voor een hoofddoek kiezen. En van dierenvrienden die voor een onschuldig lam opkomen tot orthodoxe Joden die respect voor hun oude traditie vragen. Anders gezegd: wat zich feitelĳk afspeelt is iets anders dan de liberale ideologie bepleit. Mensen zetten zich wel degelĳk voor hun idealen in. Daarom vind ik ook dat we de vrĳheid van meningsuiting niet te krap mogen opvatten. We zouden in een verstikkende situatie terechtkomen als je het uiten van iemands identiteit te veel aan banden legt.” U verwacht dat toewĳding belangrĳk zal worden. Maar wat als de openheid voor het hogere verdwĳnt? Zal dan ook de solidariteit niet afnemen? “Die expansie van onze toewĳding is meer dan een persoonlĳke verwachting van mĳn kant. Ik meen dat die tendens zich in tal van maatschappelĳke veranderingen laat aanwĳzen. Neem bĳvoorbeeld de toewĳding aan het menselĳk lichaam. We kĳken vandaag de dag toch heel anders tegen seksuele handelingen met een kind of een leerling aan dan bĳvoorbeeld enkele decennia terug. We ne-


men de integriteit van het menselĳk lichaam tegenwoordig heel ernstig. Dat is óók een vorm van solidariteit met slachtoffers.” Zĳn uw verwachtingen niet te optimistisch in een tĳd van economische en financiële crisis waarin juist de waarden van solidariteit en verantwoordelĳkheid onder druk dreigen te komen? “Het is zeker mogelĳk dat morele verantwoordelĳkheid en solidariteit door de crisis onder druk komen te staan. Het leven is nu eenmaal een voortdurende strĳd tussen realiteit en ideaal. Maar uit het feit dat er tĳdelĳk minder ruimte voor het realiseren van idealen is, volgt niet dat we die idealen als zodanig opgeven. Wat dat betreft mogen we enige hoop uit de geschiedenis van het christendom putten. Het ideaal van naastenliefde is tweeduizend jaar blĳven bestaan hoewel er in die tĳd hele erge perioden van hongersnood, oorlog en andere rampspoed zĳn geweest. We moeten gewoon wat meer op een langere termĳn denken. Die crisis is over een jaar of vĳf vermoedelĳk voorbĳ, maar onze geestelĳke waarden niet.” N.a.v. Gabriel van den Brink (red.), De Lage landen en het hogere. De betekenis van geestelĳke beginselen in het moderne bestaan, uitg. Amsterdam University Press, 2012, 604 blz.; € 69,95.

Individualisering en solidariteit | Lambert Pasterkamp en Robert van Putten, Integratie als voertuig van identiteitspolitiek

63

thema

Het is de vraag of de ideologische zwakte van de inhoud van het integratiedebat- en beleid, zoals dat door de PVV maar ook door het kabinet wordt gevoerd, vanuit christelijk perspectief voldoende wordt doorzien. Biedt de integratievisie van het kabinet perspectief voor onze samenleving? Kan de SGP als christelijke partij dit beleid steunen?

Lambert Pasterkamp & Robert van Putten

Integratie als voertuig van identiteitspolitiek Kritische vragen bij het huidige debat over integratiebeleid

Na jaren van stevig debat over integratie lĳkt het erop dat een nieuw politiek evenwicht is ontstaan. Het maatschappelĳk onbehagen over de integratie van nieuwkomers is geïnstitutionaliseerd, mede door de gedoogrol van de PVV in het regeringsbeleid. Thema’s als het Nederlanderschap, nationale identiteit, ruimte voor vreemde godsdiensten en andere culturen domineren het debat. Zaken die lange tĳd taboe waren, zoals het verbieden van het ZICHT 2012-1 | maart 2012

dragen van een boerka, zĳn op de politieke agenda geplaatst.

1. Inleiding: tijd voor een reflectie Na anderhalf jaar kabinet-Rutte hebben wĳ de behoefte kritisch te reflecteren op het integratiedebat. Natuurlĳk, ook de christelĳke politieke partĳen hebben een visie op integratie(beleid) ontwikkeld. Echter, het integratiebeleid is sterk bepalend voor de identiteit van het kabinet. Daar heeft de SGP zich toe


64 te verhouden. Ook de SGP staat een stevig integratiebeleid voor en heeft voorstellen gedaan om rekening te houden met gevoelens van vervreemding in stadswĳken. En, binnen de SGP-achterban is sympathie te vinden voor een conservatief pleidooi voor de Joods-christelĳke wortels van onze samenleving. In dit artikel reflecteren wĳ vanuit cultuurfilosofisch perspectief op de achtergronden van en onderliggende ideeën over integratie(beleid). Hiermee stellen we indringende vragen aan deelnemers aan het debat over integratie en het voorgenomen beleid.

2. Stand van zaken: integratiebeleid Rutte-I De integratienota van het kabinet1 wordt gekenmerkt door begrippen als samenhang, participatie en betrokkenheid. Het kabinet stelt zich ten doel een ‘versterking van de

Ook de SGP staat een stevig integratiebeleid voor en heeft voorstellen gedaan om rekening te houden met gevoelens van vervreemding in stadswijken. maatschappelĳke samenhang, het bevorderen van burgerschap en bevestiging van de Nederlandse samenleving’.2 Het kabinet vraagt om ‘een grondhouding van eendracht en burgerschap’. ‘Het concept van inburgering berust op de gedachte dat de Nederlandse samenleving niet een willekeurige verzameling mensen is die hier woont, maar een gemeenschap van burgers met een gedeelde taal, waarden en opvattingen’, zo stelt ZICHT 2012-1 | maart 2012

het kabinet.3 Het begrip burgerschap krĳgt daarbĳ een actieve invulling van participatie en toewĳding aan de samenleving. Het beroep op maatschappelĳkheid, burgerschap en sociale samenhang is nodig om maatschappelĳke vraagstukken, globalisering en intensief internationaal maatschappelĳk verkeer aan te kunnen. Opvallende maatregelen die in deze nota worden aangekondigd zĳn een wetsvoorstel op gelaatsbedekkende kleding in openbare ruimten, meer eigen verantwoordelĳkheid van de migrant, het aanscherpen van integratie-eisen en het nemen van strafmaatregelen bĳ een slechte of mislukte integratie.

3. Cultuurfilosofische reflectie Waarom is het integratiebeleid een aanhoudend punt van publiek debat? Dit komt door een radicale betekenisverschuiving van het begrip integratie, mede door het verlies van eigen culturele identiteit, de politiek-religieuze spanningen tussen het Midden-Oosten en de westerse wereld4 en het onbehagen over de toestand van de laatmoderne neoliberale samenleving.5 Tegenwoordig is een ‘cultureel frame’ op integratie dominant. ‘Frames’ zĳn perspectieven op wat integratie is,6 In het begin van de 21e eeuw heeft zo’n framewisseling zich voorgedaan. Ten diepste zĳn culturele aspecten bepalend voor integratie, zoals nationale identiteit, Nederlanderschap, assimilatie. Om te kunnen beoordelen of de integratieproblematiek vanuit een cultureel frame opgelost kan worden, is het van belang om de context scherp te krĳgen. In het vervolg identificeren we een aantal aspecten van onze maatschappelĳke context die de achtergronden en onderliggende ideeën en ambities van het huidige integratiedebat en -beleid kunnen verklaren. Deze noties maken


65 duidelĳk dat dit culturele frame zeer problematisch is vanuit christelĳk perspectief.

crisis uit te vechten. Hieraan verbonden zĳn onthechting, globalisering en de risicosamenleving. Daar richten we ons nu op.

Verlies van identiteit en zingeving Ons moderne leven speelt zich af tegen de achtergrond van wat de bronnen van onze cultuur, de Verlichting en de Romantiek, ons brachten. De moderniteit heeft ons een wereld opgeleverd die sinds de Verlichtingsrevolutie meer en meer van God en zichzelf lĳkt losgeraakt. Typerend voor de filosofie sinds de Verlichting is dat ze nadenkt over de mens (het zelf) in deze wereld: men weet ten diepste niet meer wie men zelf is.7 De moderne mens mist op het meest fundamentele niveau van zĳn bestaan een zingevende en identiteitsverstrekkende eenheid. De eigen identiteit wordt een probleem. Deze identiteitsvraag kan lange tĳd gesust worden, maar als er spanningen in de eigen samenleving optreden, wordt men geconfronteerd met het gebrek aan een antwoord, het gebrek aan een eigen identiteit. Hier dreunt door wat de filosoof Friedrich Nietzsche noemde ‘de dood van God’, die zorgt voor een totaalverlies van oriëntatiekaders.8 Op praktisch en politiek niveau gaat het hier om de vraag naar ‘de Nederlandse identiteit’, die door sommigen ontkend, en door anderen met grote bevlogenheid bevochten wordt. Het moderne leven brengt dus een grote mate van onzekerheid en verlies van waarden. Dit punt van het fundamentele verlies van eenheid van het leven, eigen identiteit en zingeving vormt het culturele discours van onze samenleving. Binnen dit discours wordt ook het debat over integratie gevoerd. En dit fundamentele probleem van onze samenleving vertaalt zich door naar het culturele frame op integratie. Sterker nog, door middel van het integratiedebat lĳkt men deze identiteit- en zingevingZICHT 2012-1 | maart 2012

Tegenwoordig is een ‘cultureel frame’ op integratie dominant. Onthechting Ten eerste kan onze laatmoderne tĳd als een tĳd van onthechting worden gekenmerkt. De christelĳke filosoof Roel Kuiper signaleert dat ‘de huidige maatschappelĳke instabiliteit en het verlies aan controle over maatschappelĳke en sociale processen duiden op een fundamenteler sociale ontregeling’. Hĳ kenmerkt daarom onze laatmoderne samenleving door een ‘cultuur van onthechting’.9 Levensdomeinen lĳken zich van elkaar af te splitsen. Zaken als economie, techniek, wetenschap en politiek worden steeds meer tot zelfstandige domeinen en laten zich niet meer reguleren door elkaar of door een overkoepelend ‘dak van het leven’.10 Volgens Kuiper betekent deze onthechting dat sociale relaties kwetsbaarder worden, wederkerigheid tussen groepen vermindert en vertrouwen in de politieke en maatschappelĳke orde daalt.11 Dat we ‘onthecht’ zĳn, is een voedingsbodem voor het zoeken naar identiteit en ‘heelheid’. Maar het is ook een bron van maatschappelĳke onzekerheid en onbehagen.

Globalisering Een culturele ontwikkeling die debet is aan dit onbehagen en het gevoel van onthechting, maar tegelĳkertĳd een paradoxale rol speelt met betrekking tot integratie, is de globalisering. Wĳ leven in een globaliserende


66 wereld. Nu de globalisering doorzet, is het steeds moeilĳker om een nationale staat, laat staan een nationale cultuur, overeind te houden. Manuel Castells definieert globalisering als volgt: “Globalization is the process that constitutes a social system with the capacity to work as a unit on a planetary scale in real or chosen time.”12 Globalisering heeft impact op de feitelĳke macht van nationale overheden. Deze wordt beperkter. Enerzĳds door intergouvernementele samenwerking op internationaal niveau, of bepalingen van instituties zoals EU en de VN. Anderzĳds door een globale economie, waarin multinationals zich zodanig door de wereldeconomie bewegen, dat overheden daar geen dwingende grip meer op hebben. Het is niet zo dat iedereen nu ineens ‘global citizen’ is, maar het is wel zo dat “the global networks that structure the planet affect everything and everyone.”13 Dit gaat dus ook over communicatie en culturele activiteiten. Castells laat zien dat dit leidt tot politieke crises in instituties en bestuur, waaronder crisis van legitimiteit en identiteit. Globalisering draagt bĳ aan het gevoel van onbehagen doordat cultuur, identiteit, politiek en bestuur niet meer afgesloten zĳn van ‘buiten’ en misschien wel steeds meer onbeheersbaar worden. Dit blĳft niet zonder gevolgen. Castells: “As people see their nation and their culture increasingly disjointed from the machinisms of political decision making in a global, multinational network, their claim of autonomy takes the form of resistance identity and cultural identity politics as opposed to their political identity as citizens.” Het is alsof Castells het Nederland van nu in gedachten heeft wanneer hĳ dit schrĳft. In reactie op globalisering gaan burgers en (sommige) politici culturele identiteitspolitiek voeren. Met andere woorden: de ZICHT 2012-1 | maart 2012

Nederlandse identiteit wordt belangrĳk en nieuwkomers moeten zich daaraan aanpassen. Deze ‘identity politics’ zĳn een uiting van onmacht. En dat gevoel van onmacht is wat bĳdraagt aan het onbehagen. Politieke partĳen worden voor een keus geplaatst: of de globalisering met spierballentaal te lĳf gaan, of zich richten op de nieuwe politieke werkelĳkheid.

Dat we ‘onthecht’ zijn, is een voedingsbodem voor het zoeken naar identiteit en ‘heelheid’. Maar het is ook een bron van maatschappelijke onzekerheid en onbehagen. ‘The risk society’, maakbaarheid en wantrouwen Een derde en laatste culturele dimensie is wat de socioloog Ulrich Beck ‘the risk society’ noemt.14 Typerend voor laatmoderne westerse samenlevingen is dat ze door middel van beleid en regelgeving proberen om potentiële dreigingen voor de samenleving te voorkomen. Allerlei preventief beleid rondom veiligheid en de focus op beheersing van imaginaire risico’s heeft impact op het maatschappelĳke gevoelen. Het roept nieuwe gevoelens van maakbaarheid op, maar versterkt ook het gevoel van onzekerheid en wantrouwen. Het creëert een ‘mindset’ die is afgesteld op het signaleren van ‘risico’s en ‘afwĳkingen’ in plaats van ‘kansen’. Terreurdreiging vanuit moslimlanden of moslimgemeenschappen in Nederland is er


67 daar een van. Dit is problematisch, omdat het impact heeft op (het debat over) integratie en culturele identiteit. Mensen uit islamitische landen die zich niet aanpassen aan onze gewoonten, worden daardoor met argusogen bekeken. Ze gedragen zich immers afwĳkend, en lĳken daarmee een potentieel gevaar. Op deze manier ontstaat geen samenleving van vertrouwen waar mensen zich kunnen ‘hechten’.

Hoe nu verder? Voorgaande schets laat zien dat de toestand van onze maatschappĳ erbarmelĳk is. De samenleving lĳkt met zichzelf een enorm probleem te hebben: identiteitscrisis, geen ‘zin’ meer, onthechting, globalisering en een focus op risico’s. Telkens is het woord onbehagen gevallen. In deze context staat het debat over integratie en wordt het kabinetsbeleid gevormd. Dit zĳn de achtergronden van het ‘culturele frame’ en het toont tegelĳkertĳd aan dat de inhoud van dit culturele frame zeer problematisch is. a. Immigranten die zich hier willen vestigen zĳn daarbĳ een ‘probleem’. Niet alleen doordat Nederland zich geconfronteerd ziet om te articuleren ‘wie zĳn we’, maar ook omdat immigranten met een eigen culturele identiteit een belemmering vormen in de realisatie van die Nederlandse identiteit. b. Het concept van nationale identiteit en burgerschap staan haaks op de notie van een geglobaliseerde wereld. Teruggrĳpen op verouderde culturele elementen van identiteit en nationaliteit doen geen recht aan de manier waarop de wereld vandaag werkt, hoe begrĳpelĳk de onzekerheid in een snel veranderende wereld ook is.15 c. Een fundamentele vraag is ook of hierdoor ZICHT 2012-1 | maart 2012

wel rechtgedaan wordt aan immigranten. Van nieuwkomers wordt eigenlĳk gevraagd om Nederland te helpen om uit zĳn identiteitscrisis te komen, iets wat ze niet kunnen – behalve door het opgeven van hun eigen identiteit. Ze worden opgezadeld met een ondraagbaar juk.

Teruggrijpen op verouderde culturele elementen van identiteit en nationaliteit doen geen recht aan de manier waarop de wereld vandaag werkt. Wat staat de christelijke politiek te doen? De eerste opdracht is de tĳdgeest te doorzien. Identificeer de problematische onderliggende ideeën van het integratiebeleid. Ontmasker de 19e-eeuwse ideeën en idealen van de PVV en het kabinet. Daarmee hoeft niet al het integratiebeleid worden afgewezen. Beleid dat gericht is op participatie en het vormen van gedeelde publieke waarden die samenbinden en een ‘nieuw wĳ’ is essentieel omdat we een cultureel minimum nodig hebben. Een tweede taak is: toon opiniërend leiderschap. Het sympathieke aan de SGP-visie is dat deze uiting geeft aan de gevoelens van veel Nederlanders, die een beschouwing als die in dit artikel niet in hun achterhoofd hebben, wanneer zĳ hun samenleving zien veranderen. Opkomen voor deze groep autochtonen is goed. Maar distantie van po-


68 litieke ambities om een nieuwe nationale cultuur te creëren is eveneens op zĳn plaats. Het zĳn seculiere wanhoopspogingen en waarom zouden christenen daaraan meewerken? Politici hebben niet alleen een verantwoordelĳkheid als volksvertegenwoordiger, maar ook als opinieleider naar de eigen achterban. De derde opgave betreft de bezinning in eigen kring. De SGP moet nagaan of ze niet al te gemakkelĳk meewaait met de politieke wind die de Joods-christelĳke traditie als Leitkultur, als uitgangspunt neemt. Christelĳke politiek heeft zo’n instrumentele identiteitspolitiek niet nodig. Getuigt het meewaaien met een dergelĳke conservatieve wind door de SGP niet eerder van een eigen ideologische identiteitscrisis? Als dat het geval is, valt er

dan heil te verwachten vanuit christelĳke hoek? Hieruit vloert de vierde missie voort: zorg voor een duidelĳke identiteit. De christelĳke gemeenschap – die identiteit en ‘zin’ heeft – kan een bĳzondere identiteit laten zien en een voorbeeldfunctie vervullen in de huidige identiteitscrisis. Juist omdat christenen weten wat het is om ‘burger van twee werelden’ te zĳn. Kortom, alleen in het doorzien van het culturele frame van integratie en door het inslaan van een eigen weg kan christelĳke politiek een onderscheiden bĳdrage leveren aan het integratiedebat. Dit artikel is een samenvatting. De volledige versie met bĳlagen is te lezen op de website www.wi.sgp.nl.

Noten 1 2 3 4 5 6

Integratienota Integratie, binding, burgerschap, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrĳksrelaties, 16 juni 2011. BZK, p. 6 BZK, p. 8 Zie ook Segers, G.J. (2009), Voorwaarden voor vrede. Zie Verbrugge, A. (2004), Tĳd van onbehagen. Snel, E. en P. Scholten (2005) ‘Integratie: van gastarbeiders tot het multicultureel drama’ in Artensen M. & Trommel, W. (2005) Moderniteit en overheidsbeleid. 7 Zie Visser, G. (2004), ‘De ambiguïteit van de globalisering. Belicht vanuit de traditie van een ontologie van het heden’ (voordracht gehouden op symposium over globalisering, juni 2004 op de Universiteit Leiden). 8 Nietzsche, F., De vrolĳke wetenschap, aforisme 125: De dolle mens. 9 Kuiper, R. (2009) Moreel kapitaal. p. 37 - 38 10 Koenis, (2008) Het verlangen naar cultuur. p. 135 - 136 11 Kuiper, (2009) p. 38 e.v. 12 Castells, M. (2008) The New Public Sphere: Global Civil Society, Communication, Networks, and Global Governance’, in The Annals of the American Academy, p. 81 13 Castells (2008) p. 81 14 Zie bĳv. Beck, U. (2006), ‘Living in the World risk society’, in Economy and Society 15 Zie ook Schinkel, W. (2007) Tegen ‘actief burgerschap’, in Justitiële Verkenningen, jrg. 33, nr. 8


Individualisering en solidariteit | Geert Kraaijeveld en Gert-Jan van Panhuis, Een samenleving van individuen

69

worldview

Zou hij geweten hebben of ze nog leefde? Zou hij het zich afgevraagd hebben? De chauffeur van de minibus die doorreed nadat hij over een peuter is gereden. Of stopt en er nog eens overheen rijdt. Een dood kind kost immers minder dan een ziek kind. De koele berekening van deze anonieme automobilist die, al bellend met zijn mobiel, over Ying heenreed, is pas het begin van deze schokkende gebeurtenis.

Geert Kraaijeveld en Gert-Jan van Panhuis MA, redactieleden van Novini1

Een samenleving van individuen

Na de eerste aanrĳding lag Ying bloedend op straat, waarna een tweede voertuig over haar heenreed. Er kwamen fietsers en wandelaars voorbĳ. geen van hen stak een hand uit. Een oude schoonmaakster pakt het slappe lĳfje uiteindelĳk op en legt het langs de weg. Luguber, schrikbarend en angstaanjagend, maar helaas werkelĳkheid. Het geeft een beeld van het nieuwe individualisme in ZICHT 2012-1 | maart 2012

China, waar men de ander niet meer durft te helpen uit angst voor claims. Omdat steeds vaker ongevallen worden aangegrepen als mogelĳkheden om geld te verdienen.2 In China is dit een vrĳ nieuw verschĳnsel. In het Westen is dit proces al veel langer aan de gang. De vraag hoe het in dit voorbeeld zo uit de hand heeft kunnen lopen, wordt verschillend beantwoord. Uit de meeste reacties die volgden, blĳkt dat mensen zich steeds minder van elkaar aantrekken en zich niet meer


70 interesseren voor het lot en het leed van andere mensen. Is het individualisme dan nog verder doorgeschoten dan we misschien denken?

Vooral in Afrika, het MiddenOosten en Oost-Azië is men veel minder individueel ingesteld en meer gericht op de maatschappij.

Het individu Individualisering is een historisch, sociaal en cultureel proces dat zich al enkele eeuwen in de westerse samenleving voltrekt. Dit proces is niet los te zien van de Romantiek waarin het authentieke ik centraal staat als hoogste maatstaf in het leven. De Romantiek legt de nadruk op de uniciteit van het individu.3 Het individu is hierdoor steeds onafhankelĳker komen te staan van het object, namelĳk dat wat boven of buiten het individu om wordt gelegd. Hier tekent zich ten diepste het probleem van onze liberale samenleving af, namelĳk in het uitgangspunt dat door individuele vrĳheid en onafhankelĳkheid geluk te vinden is. Niettemin moeten al die individuen samen een samenleving vormen.4 De westerse mens worstelt dan ook met de vraag hoe het individu zich zal verhouden tot zĳn naaste, tot de gemeenschap, tot dat wat het individuele overstĳgt.

Gemeenschap In scherp contrast met de westerse cultuur van het individualisme staat het zogenaamde ZICHT 2012-1 | maart 2012

community denken oftewel gemeenschapsdenken in Afrikaanse landen, het MiddenOosten en Azië. Deze culturen laten zich vooral kenmerken door een sterke wederzĳdse afhankelĳkheid in de verhoudingen tussen mensen. In Westerse landen is er eerder sprake van een toenemende zucht naar onafhankelĳkheid. Een CPB-rapport schrĳft hierover: “(..) directe en totale afhankelĳkheid van mensen van elkaar is vervangen door een gegeneraliseerde afhankelĳkheid, waarin alle mensen elkaar een beetje nodig hebben, maar niemand voor zĳn bestaan afhankelĳk is van één of enkele anderen.”5 Individualisering is dan ook een luxe die alleen rĳke samenlevingen zich kunnen veroorloven. Nog niet zo heel lang geleden was dat bĳ ons ook anders. Kinneging beschrĳft hoe we als familie in gemeenschappen leefden. Hĳ onderscheidt grofweg twee typen gezins- en familieleven: de Grossfamilie en de Kleinfamilie. De kleine is ons gezin, zoals we dat nu nog kennen. Vader, moeder en eventuele kinderen. Zelfs dit is al geen vanzelfsprekendheid meer. De Grossfamilie omvat de grotere familiekring - grootouders, naaste familieleden, buren of kennissen die voor elkaar zorg dragen.6 De Grossfamilie staat in feite ook model voor gemeenschappen zoals het dorp. Het gaat niet goed met onze gemeenschappen. Als we daar al een band mee hebben, is het veelal online, via sociale media, of in onze dromen over het verleden, over vroeger, toen de familie elkaar nog kende, in de buurt woonde, toen men voor elkaar zorgde. Toen er nog liefde was. Dit is echter niet overal ter wereld zo. Vooral in Afrika, het Midden-Oosten en Oost-Azië is


71 men veel minder individueel ingesteld en meer gericht op de maatschappĳ. Een land wat hier als voorbeeld kan dienen is Ghana. Daar is sprake van grote families die bĳ elkaar wonen en met elkaar een samenleving, een dorp vormen. De mensen zĳn op elkaar aangewezen en afhankelĳkheid van elkaar, ze moeten het samen zien te redden. Dat geeft een grotere solidariteit. De cultuur in Afrika laat zien dat het leven in onderlinge afhankelĳkheid nog steeds mogelĳk is. Enerzĳds dwingt de noodzaak hen ertoe, anderzĳds is er vaak in die gemeenschappelĳke nood een gemeenschappelĳke hoop, die zich baseert op hun geloof. Veel Afrikaanse landen zoals Ghana, zĳn christelĳk en baseren hun handelen op christelĳke waarden en aloude tradities. De familieband is een groot goed. De familie leeft dan ook samen, werkt samen, eet samen, bidt samen en staat samen om een zieke of stervende. De keerzĳde daarvan is dat er niet altĳd openheid is naar anderen toe.

De Ander Nu de westerse maatschappĳ een crisistĳd doormaakt, zĳn het de Afrikaanse landen die de westerse liberale cultuur een spiegel voorhouden. Het gemeenschapsdenken biedt een fundamenteel ander mensbeeld en grotere betrokkenheid op de naaste. Het leven in een gemeenschap impliceert namelĳk een afhankelĳkheidsrelatie ten opzichte van de ander. Het is een samenleving waarin geloof, hoop en vertrouwen gemeenschappelĳke zaken zĳn. Deugden als trouw en dapperheid zĳn zaken die het fundament raken van de onderlinge gemeenschap. Het is de Frans joodse filosoof Emmanuel LeZICHT 2012-1 | maart 2012

vinas die zich verzet heeft tegen de oprukkende, radicale vorm van individualisering. Levinas heeft een uitgesproken opvatting over hoe de relatie met de ander (medemens) vorm zou moeten krĳgen. Hierbĳ stelt hĳ de ander in het middelpunt in plaats van het ego. Bewustwording van je eigen ik en een ontwikkelde identiteit worden hierbĳ gezien als voorwaarde om zich te kunnen verdiepen in de ander.7 Dit geeft ten diepste weer wat God ons meegeeft in het grote gebod om je naaste lief te hebben als jezelf. Anders gezegd: liefde tot jezelf en tot de ander zĳn niet van elkaar los te koppelen.

De voortgaande individualisering van de westerse samenleving wekt bij veel mensen dan ook de illusie dat we steeds vrijer en gelukkiger worden. Maar schijn bedriegt.

Vrijheid Het is typerend voor de moderne mens om alles in het werk te stellen om deze afhankelĳkheidsrelatie van zich af te schudden. Het is niet verwonderlĳk dat vrĳheid tot de hoogste waarde verheven is in onze westerse cultuur. Persoonlĳke autonomie en keuzevrĳheid staan centraal. Investeren in een collectief bewustzĳn is niet nodig zolang men elkaars rechten maar accepteert. De mens wil vrĳ zĳn om te doen wat hĳ wil in relatie tot zichzelf en de ander.


72

De voortgaande individualisering van de westerse samenleving wekt bĳ veel mensen dan ook de illusie dat we steeds vrĳer en gelukkiger worden. Maar schĳn bedriegt. Vrĳheid is namelĳk niet de afwezigheid van grenzen en beperkingen. Echte vrĳheid kan alleen ontstaan door het vinden van de juiste grenzen en een verlies van onafhankelĳkheid. Zo kan een relatie met de ander niet zonder een verlies van onafhankelĳkheid.8 Alleen door de liefde wordt de kloof tussen subject en object, tussen het individu en de ander overbrugd. In de huidige morele toonzetting van individuele zelfontplooiing is de mens dan ook overgeleverd aan de leegte van het be-

staan. Dr. W. Aalders (1909-2005) schrĳft hier kernachtig over: “De moderne mens heeft het gezag van traditie, religie en moraal van zich afgeschud om zich vrĳ te noemen, doch hoe onzalig, verachtelĳk, eenzaam en bedreigd is het leven buiten die bedĳking.”9 Het is dan ook weinig verbazingwekkend dat zingeving in onze moderne tĳd enorm belangrĳk is geworden. Het individu is overgeleverd aan zichzelf en altĳd op zoek naar zingeving. Het individu is onrustig aan het zoeken naar de diepste wortels van het bestaan. Een vrĳheid die slechts ogenschĳnlĳk is want men kan niet vrĳ zĳn, liefde en geluk ervaren zonder zich te verbinden aan de Bron van vrĳheid, liefde, geluk en moraal. De moderne mens denkt het juk van regels en kaders van zich te hebben afgeschud, maar heeft daarmee een last van eenzaamheid en leegheid over zich heen gehaald. Er is maar één Mens die de ander volmaakt liefhad als zichzelf. Zo lief dat Hĳ Zĳn leven voor de ander gaf! Alleen in het volgen van Jezus Christus is de ware vrĳheid en het ware geluk te vinden.

Noten 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Zie www.novini.nl. Marĳe Vlaskamp, 'China in rep en roer na negeren overreden kind’, Trouw, 19 augustus 2011 A.Kinneging, Geografie van goed en kwaad (Utrecht 2005) 60-62. A.Th.van Deursen, De geest is meer dan het lichaam. Opstellen over geschiedenis en cultuur (Amsterdam 2010) 230. P. Snabel (red.), CPB-rapport Individualisering en sociale integratie (Den Haag 2004) 12. A. Kinneging, Geografie van goed en kwaad (Utrecht 2005) 180-184. G. van den Brink, Oriëntatie in de Filosofie (Zoetermeer 2007) 310-314; C. Unen, Bĳ de gratie van de relatie (Delft 2009) 19,20. T. Keller, In alle redelĳkheid. Christelĳk geloof voor welwillende sceptici (Franeker 2008) 66. W. Aalders, Burger van twee werelden (Den Haag) 199.


Individualisering en solidariteit | Drs. F.I. van der Maas, Solidariteit en perspectief voor de zwakke eurolanden

73

thema

De afgelopen crisisjaren – en zeker de laatste maanden – krijgen we de indruk dat we als Nederlanders wel erg één zijn met de andere Europese lidstaten, Griekenland in het bijzonder. En dit zien we niet altijd als een welkome belevenis. De solidariteit wordt dus behoorlijk op de proef gesteld.

Drs. F.I. van der Maas, beleidsmedewerker eurofractie SGP

Solidariteit en perspectief voor de zwakke eurolanden Wat is solidariteit? Het woordenboek ‘Van Dale’ noemt: gevoel van één zĳn met anderen, saamhorigheid. In Europa kunnen we solidariteit bezien ten aanzien van lidstaten en hun burgers die in de problemen zĳn geraakt door de economische crisis. De eigen verantwoordelĳkheid van regeringen en burgers hoeven we daarbĳ niet onderbelicht te laten. Een gevaar is wel dat te gemakkelĳk gedacht wordt: de crisis komt deels voort uit binnenlandse problemen in de ‘zwakke lidstaten’ en ZICHT 2012-1 | maart 2012

we laten ze in de penarie zitten. De opdracht waar Europa mee worstelt, is: hoe kunnen we landen en burgers helpen om op redelĳke wĳze te komen tot herstel? De vraag is: hoe uit solidariteit zich in het verband van de Europese Unie op een manier die recht doet aan alle lidstaten?

Europese fondsen De Europese Unie (EU) bezigt regelmatig het woord ‘solidariteit’. Maar wat betekent dat


74 concreet? Er zĳn diverse fondsen waarmee de EU solidariteit poogt vorm te geven. Allereerst de Europese structuurfondsen, bedoeld voor regio’s met achterstanden op sociaal en economisch terrein. Die krĳgen geld van de EU om de achterstanden weg te werken door te investeren, vooral in infrastructuur en werkgelegenheid. Daarnaast is er het Europees Globaliseringfonds (EGF), wat steun geeft aan werknemers die werken voor een bedrĳf of branche waarin meer dan 500 werknemers worden ontslagen. Deze steun helpt ze een andere baan te vinden. Dit is een aanvulling op het Europees Sociaal Fonds, dat ook investeert in werkgelegenheidsmaatregelen. Ten derde is er het solidariteitsfonds. Dat is beschikbaar voor lidstaten die getroffen zĳn door een natuurramp, zoals overstromingen en bosbranden. Solidariteit met arme landen buiten de EU krĳgt vorm in de ontwikkelingssamenwerking. Deze is gericht op noodhulp en heeft vooral een coördinerende functie ten opzichte van de ontwikkelingssamenwerking van de 27 lidstaten.

De vraag is: hoe uit solidariteit zich in het verband van de Europese Unie op een manier die recht doet aan alle lidstaten? Hoe zou solidariteit er idealiter uit moeten zien in Europa? Soms zĳn we geneigd ons blind te staren op de economische rekensom: wat kost het en wat levert het op? Daarbĳ zien we andere zaken over het hoofd. Zo ook bĳ de eurocrisis. De vraag wat het beste is voor de lidstaten ZICHT 2012-1 | maart 2012

van de Europese Unie is een kwestie die verder gaat dan de rekensom. Solidariteit omvat namelĳk meer dan een geldstroom van landen met begrotingsdiscipline die de overheidsfinanciën redelĳk op orde hebben, naar landen met weinig begrotingsdiscipline die de overheidsfinanciën niet onder controle hebben, vooral in het zuiden van Europa. Welke aspecten van solidariteit zĳn hier van belang?

1. Eerlijk belasting betalen Solidariteit uit zich in het betalen van belasting door de burgers van een lidstaat. Dit was en is een probleem in Griekenland. Dit is ook één van de oorzaken van de boosheid in de Griekse samenleving. Groepen komen daar tegenover elkaar te staan. De gewone man heeft jaren hard gewerkt, soms met een dubbele baan om dan nog rond te komen van een klein salaris. Tegelĳk ziet hĳ een elite van zakenlui en politici die zich verrĳken en geen belasting betalen. Dit ondermĳnt ook het herstel van het land. Niet alleen de bereidheid tot het betalen van belasting, maar ook de bereidheid om de schouders eronder te zetten en er een concurrerend land van te maken. Dit laat zien dat solidariteit niet alleen van buiten het land kan komen, maar ook binnen een land daadwerkelĳk getoond moet worden. Nederland biedt praktische hulp doordat de Belastingdienst de Grieken helpt om hun belastinginning te verbeteren. Het één kan niet zonder het ander: solidariteit tussen de lidstaten èn inspanningen om de solidariteit binnen de zwakke landen te versterken. Ook Italië heeft nog hoge inkomsten te verwachten als burgers en bedrĳven zich zorgvuldig kwĳten van hun belastingplicht. En laten we intussen niet vergeten dat ‘zwart werken’ en op andere manieren belas-


75 ting ontduiken ook in Nederland veel te veel voorkomt.

2. Begrotingsdiscipline Solidariteit omvat ook dat een land zich houdt aan de regels van het zogenoemde Stabiliteits- en Groeipact. In het verleden is dat onvoldoende gebeurd. Lidstaten hebben zich niet gehouden aan de regel van maximaal 3 procent begrotingstekort, Duitsland en Frankrĳk voorop in 2005. Dit vormde een slechte precedentwerking, waarvan we de afgelopen jaren de gevolgen zagen. Nu de crisis erbĳ is gekomen, is het alleen maar problematischer geworden. Zelfs Nederland en Duitsland kunnen op dit moment niet aan beide normen van begrotingstekort en staatsschuld voldoen, mede doordat de overheden banken hebben gesteund. Solide begrotingsdiscipline vergt dat de tekorten binnen de perken blĳven. Onbeperkt geld ter beschikking stellen aan zwakke landen is daarom zeker niet solidair als het daarbĳ blĳft. Er is dan onvoldoende prikkel om orde op zaken te stellen door te bezuinigen en te hervormen.

3. Stabiel financieel systeem Solidariteit betreft ook de inzet om het financiële systeem draaiend te houden. De financiële onrust op de markten en de risico’s die verbonden zĳn aan een ongeordende wanbetaling van Griekenland waren zo groot dat forse financiële steun onontkoombaar was. Dat was ook een daad van solidariteit. Ten opzichte van de Grieken, de andere zwakke eurolanden (want die zouden anders ook onder vuur komen te liggen) en eveneens de eigen banken, verzekeraars en pensioenfondsen (en daarmee ook de pensioenhouders). Dit zĳn maatregelen om tĳdelĳk de druk te verlichten. ZICHT 2012-1 | maart 2012

4. Perspectief bieden Daarom is er een vierde aspect nodig: perspectief bieden aan de landen in de problemen. Dat is de kern van wat je in dit geval solidariteit zou mogen noemen. De schuldenlanden moeten de weg omhoog kunnen vinden om uit de schulden te groeien. Zicht op groei is er echter nog niet of nauwelĳks. Aan gunstig perspectief heeft het een aantal jaren ontbroken in de zwakke eurolanden: Griekenland, Portugal, Italië en in zekere zin ook wel Spanje, maar dat werd veel minder onderkend. Hoe heeft het zover kunnen komen? De crisis van de afgelopen jaren bracht de effecten van verkeerd beleid en ineffectief toezicht aan het licht.

De vraag wat het beste is voor de lidstaten van de Europese Unie is een kwestie die verder gaat dan de rekensom. Al met al is er sprake van een cocktail van het overtreden van begrotingsregels, ongezonde zeepbellen in een (eenzĳdige) economische structuur, vooral in het vastgoed in Spanje en Ierland. Onhoudbaar hoge schuldenniveaus zĳn het gevolg: schulden van huishoudens, van de financiële sector en van overheden. De zwakke landen toonden jarenlange tekorten op betalingsbalans en handelsbalans. Bovendien bleef de productiviteit ver achter bĳ andere EU-lidstaten. Er stroomde teveel geld naar de zwakke landen, terwĳl er geen toename in (rendabele) economische activiteiten was die ervoor zorgde dat de schulden ook konden worden afgelost.


76

Goedkoop kan duurkoop zijn De verwachting bĳ Griekenland is dat er één of meer decennia nodig zĳn voordat het land weer economisch gezond kan zĳn. Een herstel dient voorkeur binnen de eurozone plaats te vinden, omdat een uittreding uit de eurozone de risico’s op schokeffecten groter maakt. De vraag naar perspectief overstĳgt de vraag naar de afweging hoeveel ons het ene versus het andere scenario zou kosten. Ook hier geldt: goedkoop kan duurkoop zĳn. En: solidariteit hoeft echt niet de duurste optie te zĳn. Perspectief moet worden geboden, maar de landen dienen het zelf wel aan te grĳpen. Dit behoort zich te uiten in een politiek consistente koers. Het besef van urgentie

De crisis van de afgelopen jaren bracht de effecten van verkeerd beleid en ineffectief toezicht aan het licht. is thans in grotere mate aanwezig dan in het begin van de crisis. Het wordt ook afgedwongen door de financiële markten, het Internationaal Monetair Fonds (IMF), de Europese Unie en haar lidstaten. Er worden zeker grote stappen gezet in Italië en Griekenland, maar de effecten ervan zullen pas op termĳn zichtbaar worden. Cruciaal is daarom het draagvlak in die landen, zeker als er een regering is die niet op politieke partĳen stoelt, zoals in Italië. Het IMF, de Europese Commissie en de Europese Centrale Bank verlangen dan ook met recht dat alle Griekse politieke partĳen steun geven aan het bezuinigingsprogramma. ZICHT 2012-1 | maart 2012

Verder is van betekenis dat de Europese Commissie deze maand een praktische stap zet in het bieden van perspectief door met de probleemlanden te onderzoeken of ze € 82 miljard aan structuurfondsen kunnen heroriënteren in de richting van een betere bestrĳding van de werkloosheid, die met name onder jongeren schrikbarend hoog is.

5. Versterken financieel stelsel Solidariteit is ook het versterken van de financiële architectuur van de Unie. Alle partĳen moeten optimaal hun verantwoordelĳkheid kunnen invullen en dienen daarop te worden aangesproken. Indien nodig moet de naleving van overeengekomen regels worden afgedwongen. Het afgelopen jaar is het sanctiemechanisme bĳ de begrotingsregels meer automatisch geworden in plaats van onderworpen aan politieke besluitvorming. Dat is een goede zaak. Deze nieuwe wetgeving en het nieuwe verdrag van 25 eurolanden (het Verenigd Koninkrĳk en Tsjechië doen niet mee) pakken de tekortkomingen in de Economische en Monetaire Unie aan. Zodat bĳ een volgende crisis niet weer de overheidsfinanciën destabiliserend werken en het crisismanagement traag verloopt. Het onderliggende probleem is dat er teveel schulden zĳn gemaakt de afgelopen tien jaar. Er is veel geld ter beschikking gesteld aan de zuidelĳke landen, terwĳl de verdiencapaciteit van die landen niet van dien aard was dat ze hun schulden konden terugbetalen. Zo hebben banken veel geïnvesteerd in de zuidelĳke landen, die meer consumeerden dan produceerden en een productiviteit kenden die achterbleef bĳ Noord-Europa. Door de lage rente in de eurozone en de AAA-kredietstatus leek er geen vuiltje aan de lucht. Hierdoor werden de zuidelĳke landen gezien als


77

landen waarin je veilig kon investeren. Deze structurele onbalans tussen de economieën werd zodoende steeds groter door oplopende tekorten op betalingsbalans en handelsbalans. Om dergelĳke problemen te voorkomen, is misschien zelfs een ingrĳpender hervorming van het financiële stelsel nodig. Professor Herbert Rĳken opperde de mogelĳkheid om te komen tot Bretton Woods-achtige afspraken om banken niet langer in de gelegenheid te stellen tekorten op betalingen handelsbalansen te financieren. Een dergelĳke oplossing overstĳgt het niveau van de eurozone of de EU. Tot slot is een complicatie dat in de eurozone de geldhoeveelheid per land niet onderworpen is aan toezicht. Hierdoor kon er bĳvoorZICHT 2012-1 | maart 2012

beeld jarenlang teveel geld naar Spanje gaan zonder dat dit werd gecorrigeerd.

Uitleiding Echte solidariteit in de Europese Unie bestaat dus uit financiële steun geven, perspectief bieden en het financiële stelsel versterken. De juiste politieke en economische beslissingen zĳn onmisbaar. Daar heeft het de afgelopen tĳd te vaak aan ontbroken. Zeker in crisistĳd is het nodig solidariteit te tonen door de steun die we vanuit de sterke lidstaten bieden aan de zwakke lidstaten. Niet om hen afhankelĳk te maken, maar om ze te versterken zodat ze zich kunnen ontwikkelen in de goede richting en op termĳn op eigen benen kunnen staan.

Individualisering en solidariteit | Dr. K. van der Zwaag, Pleidooi voor begrensde autonomie

78

Groeien doe je samen Steeds meer organisaties betrekken Bunt Groep bij hun uitdaging om te groeien. Bunt Groep is de verzamelnaam voor Bunt Management en Bunt Persoonlijke ontwikkeling. Bunt Management is vooral gericht op de ontwikkeling van organisaties. Van trainingen en interim-management tot organisatieadvies en coaching. Omdat organisatieontwikkeling staat of valt met de prestaties van individuen, zijn we ons nog meer gaan toeleggen op persoonlijke ontwikkeling. Vandaar Bunt Persoonlijke Ontwikkeling. Bunt Groep is een onafhankelijk adviesbureau, gespecialiseerd in trainingen, coaching, organisatieen managementadvies en psychosociale hulpverlening. Wij helpen organisaties en mensen te

Wordt het ook voor u tijd om te groeien? Neem dan telefonisch contact met ons op of ga naar www.buntgroep.nl. U kunt ons ook ontmoeten op een gratis college-avond bij u in de buurt. Kijk voor meer informatie hierover op onze website of bel 0318-830226. Graag ontmoeten wij u voor een nadere kennismaking!

ontwikkelen.

Bunt Groep - Galileilaan 23d - 6716 BP Ede - T 0318-830226 - E [email protected]

,WMSPIVLMT <=UQ\,@ =QVL[& &

Bijbels Bijbels Theologie Theologie Dagboeken Dagboeken Romans Romans Kinderboeken Kinderboeken Muziek Muziek

5WZ\M>QMVLM_MO&%4=1W]LI 5WZ\M>QMVLM_MO&%4=1W]LI %"## %"## ___JWMSPIVLMT[UQ\VT ___JWMSPIVLMT[UQ\VT


A

D

V

I

E

S

B

U

R

E

A

U

BARTEN RUIMTELIJKE ONTWIKKELING EN BOUWEN

s T E

s sI


79

thema

Autonomie is een ideaal voor elke liberaal, maar hoe is dat te realiseren als dat strijdt met de vrijheid van andere burgers? De Leidse politiek filosoof Rutger Claassen ontwerpt in zijn nieuwe boek “een huis van vrijheid” en ziet daarin contouren voor een “politieke filosofie voor vandaag”.

Dr. K. van der Zwaag, redactievoorzitter van Zicht

Pleidooi voor begrensde autonomie

Het huis van de vrĳheid. Een politieke filosofie voor vandaag. Zo luidt de titel van zĳn boek, waarmee hĳ zich keert tegen eenzĳdige opvattingen van vrĳheid en laat zien dat zĳ altĳd in samenhang moet worden gezien met andere politieke idealen, zoals welzĳn en geluk, veiligheid en gelĳkheid, democratie en gemeenschap. Vrĳheid is een omstreden begrip. Van links naar rechts doet men graag een beroep op vrĳheid, maar wat verstaat men eronder? ZICHT 2012-1 | maart 2012

Claassen bepleit een ruime kĳk op vrĳheid. Vrĳheid is niet een individualistisch begrip, maar krĳgt een behuizing in de politieke gemeenschap van mensen. Voor veel Nederlanders is ‘vrĳheid’ zo vanzelfsprekend, dat ze soms vergeten dat ze een verworvenheid is, die onderhouden moet worden.

Negatieve en positieve vrijheid In de politieke filosofie is een onderscheid gemaakt tussen negatieve en positieve vrĳheid.


80 Negatieve vrĳheid is de vrĳheid die mensen genieten als niets hun plannen in de weg staat. Positieve vrĳheid is het ideaal dat mensen zelf over hun leven kunnen beschikken. Negatieve en positieve vrĳheid leiden respectievelĳk tot een kleinere en grotere staat. Naast de vrĳheden van burgers kan de staat ook een “welzĳnsideaal” propageren, een bepaalde idee over het goede leven, wat bĳ Claassen het autonome leven is. Het autonomie-ideaal is dat ideaal van het goede leven dat de meeste vrĳheid laat aan individuen om hun leven naar eigen inzicht in te richten. Autonomie is het vermogen om een eigen persoonlĳkheid te vormen en ook het levensplan in ons handelen te realiseren. Als autonomie een politiek ideaal is, valt een niet onbelangrĳke rol toe aan de staat in de realisering van autonomie. Volgens Claassen verandert het autonomieideaal wanneer de staat opgedragen wordt dit te realiseren. Autonomie wordt dan beschermd of gegarandeerd en ze wordt dat voor iedereen. “Autonomie als staatsopvatting accepteren, betekent twee andere politieke idealen introduceren: veiligheid en gelĳkheid. Veiligheid bieden aan burgers is hun individuele vrĳheden beschermen. Gelĳkheid bieden is garanderen dat iedereen van die vrĳheden kan genieten.” Claassen wil de vrĳheid van de burger als het hoogste politieke ideaal beschouwen. Maar daaronder verstaat hĳ niet alleen negatieve vrĳheid, ofwel de vrĳheid om te doen en laten wat je wilt. Hĳ wil een rĳker vrĳheidsbegrip: ook positieve vrĳheden doen ertoe, zoals de waardigheid om zelf te kunnen kiezen en het recht op diverse keuzemogelĳkheden. De staat neemt vervolgens enkel en alleen die maatregelen die de autonomie van burgers bevorderen. ZICHT 2012-1 | maart 2012

De Leidse politiek filosoof stelt dat de tegenstelling tussen links en rechts ontstaat wanneer geprobeerd wordt te preciseren wat het autonomie-ideaal als politiek ideaal inhoudt. Links en rechts beroepen zich beide op het ideaal van de vrĳe mens, begrepen als de autonome mens. Links en rechts strĳden over de interpretatie van autonomie. Ze zĳn echter vatbaar voor compromis, juist omdat beide kampen uiteindelĳk uit zĳn op het beschermen en bevorderen van autonomie van alle burgers.

De ‘vrijheid van winkelen’ is een vogelvrije vrijheid, aldus Claassen. “Het behoort niet tot onze grondrechten te kunnen winkelen wanneer we dat willen. Autonomie Claassen bepleit een concentrisch model van autonomie, met drie voorwaarden voor autonomie: onafhankelĳkheid (niemand manipuleert ons), innerlĳke vermogens (waardoor wĳ slagen ons levensplan op te stellen) en de omstandigheid dat mensen over voldoende verschillende opties beschikken om hun leven vorm te geven. De taak van de staat volgens dit model is het leveren van vrĳheidsgoederen, goederen waarvan het bezit een noodzakelĳke voorwaarde is om autonoom te kunnen functioneren en die de staat daarom aan alle burgers levert. Volgens Claassen moet de staat alleen vrĳheidsgoederen leveren, maar zich niet mengen in de zaken die autonome burgers vervolgens ondernemen. Hĳ presenteert een liberale theorie van het


81 goede leven als autonomie, en wel als de minst ingevulde opvatting van het goede leven die denkbaar is. “Het autonomie-ideaal is van alle politieke idealen het ideaal dat de meeste ruimte overlaat aan individuen om hun leven naar eigen inzicht in te richten.” In zĳn boek behandelt Claassen allerlei praktische zaken die het probleem behandelen in hoeverre men zĳn leven kan inrichten naar eigen (liberale) inzichten zonder daarmee de ander te dwingen ook zo te leven. Hĳ noemt onder meer de kwestie van de openstelling van winkels op zondag. Mag het deel van de bevolking dat zondagsrust wenst ‘zĳn wet opleggen’ aan een ander deel, dat graag wil winkelen? Schade kan alleen ontstaan waar mensen ernstig in hun autonomie worden beknot. Die ernstige beperkingen worden meestal door de grondrechten beschermd. De ‘vrĳheid van winkelen’ is een vogelvrĳe vrĳheid, aldus Claassen. “Het behoort niet tot onze grondrechten te kunnen winkelen wanneer we dat willen. Dus mag een meerderheid beslissen om speciale regels te stellen. Het is een vrĳe kwestie.” Zo ook de vrĳheid om iemand te beledigen, waarvoor Hirsi Ali zich sterk maakt. Claassen wil de vrĳheid van meningsuiting in politiek opzicht zo ruim mogelĳk maken, wat niet wegneemt dat het in de meeste gevallen moreel onjuist is om iemand te beledigen. Van politici gaat zeker een voorbeeldfunctie uit.

Grenzen Een consequente theorie van autonomie moet erkennen dat er grenzen zĳn. Vanuit het autonomie-ideaal moet paternalisme worden toegestaan, maar alleen als het onvermĳdelĳk is om individuele tekorten aan autonomie te compenseren. Maar wanneer is dat het geval? Moralisten zĳn er sneller toe ZICHT 2012-1 | maart 2012

geneigd dan vrĳzinnigen. Ingrĳpen moet zo gericht mogelĳk zĳn. Alleen maatregelen die de basisvrĳheden niet schenden, mogen op iedereen gericht zĳn. Een voorbeeld is de omstreden boerka. Mogen godsdienstige minderheden zich met dit symbool publiek uiten? Als cultuur een voorwaarde is voor autonomie, dan verdienen alleen culturen respect die deze autonomie ook werkelĳk bieden, aldus Claassen. Als iemand vrĳ kiest voor een boerka, dan gaat een algeheel boerkaverbod volgens hem te ver. Het argument dat een boerka communicatie onmogelĳk maakt, is wél een goede reden voor een verbod. In het algemeen geldt dat de staat culturen kan respecteren als er maar respect is voor individuele autonomie, die tot uiting komt in de klassieke vrĳheidsrechten. In Claassens boek is er voortdurend een spanning tussen respecteren van autonomie en het terugdringen van autonomie die de vrĳheid van de ander bedreigt. We leven in een samenleving die bestaat uit twee partĳen: zĳ die zich keren tegen de doorgeschoten vrĳ-


82 heid en pleiten voor herstel van gezag, traditie, orde en normen en waarden, en zĳ die onbeperkte vrĳheid willen nastreven. Claassen ziet de individuele autonomie of zelfbeschikking als uitstekend uitgangspunt voor politiek, maar laat de staat ook de ruimte om de grenzen van ieders autonomie te stellen. Toch blĳft het autonomie-ideaal uiteindelĳk leeg, wat voor Claassen geen teken van zwakte is. Integendeel, het autonomie-ideaal dient dit doel: dat ieder individu zĳn of haar eigen weg kan vinden in de natie. Het vereist dat we maatregelen nemen om de autonomie van haar leden mogelĳk te maken. Claassen pleit voor een neutrale overheid, die vergeleken met de bestaande praktĳk minimaal overkomt.

Christelijke vrijheid Claassen gelooft in het positieve vrĳheidsbegrip. Maar helaas wordt het vaak misbruikt, zegt hĳ in een toelichting op zĳn boek, ook door zĳn beste vrienden. Hĳ verwĳst in zĳn boek naar André Rouvoet, die het kabinet Balkenende IV van een filosofische basis probeerde te voorzien in een redevoering over een christelĳk geïnspireerd vrĳheidsbegrip. Op basis van Galaten 5: 13 (“Want gĳ zĳt tot vrĳheid geroepen, broeders, alleenlĳk gebruikt de vrĳheid niet tot een oorzaak voor het vlees; maar dient elkander door de liefde”), stelt Rouvoet dat de kernboodschap van deze passage is dat de mens bestemd is vrĳ te zĳn, maar als hĳ die vrĳheid werkelĳk wil genieten, moet hĳ aan zĳn zelfgerichtheid ontsnappen, en leren om te leven in liefde met de ander en in het zoeken van gerechtigheid. Dit is volgens Rouvoet de blinde vlek in het wĳdverspreide negatieve vrĳheidsconcept. Dit is waarom de westerse cultuur de neiging heeft te ontsporen, en niet ZICHT 2012-1 | maart 2012

de vruchten van werkelĳke vrĳheid geniet. Claassen erkent dat er een kern van waarheid in Rouvoets constatering zit dat mensen zich om ‘de ander’ moeten bekommeren en dat vrĳheid een bepaalde zorg om de kwaliteit van de gemeenschap vereist. Maar bĳ Rouvoet is de zorg voor de ander niet een voorwaarde voor vrĳheid, maar het doel ervan. Daarmee beveelt hĳ een bepaalde invulling van ieders vrĳe handelen aan. Dat doet die vrĳheid volgens Claassen teniet. De neiging om vrĳheid in te vullen met een visie op ‘het goede leven’ is niet alleen bĳ christenen te vinden, maar is ook een verleidelĳke gedachte voor allen die kritiek hebben op de negatieve vrĳheid, ook voor links. “We moeten deze neiging echter weerstaan en streng voor onszelf zĳn. De staat is er om mensen het vermogen te geven vrĳ te zĳn; vrĳ te maken dus; maar hoe mensen die vrĳheid vervolgens willen benutten is aan hen. Na het vrĳmaken komt weer het vrĳlaten.” Uiteindelĳk blĳft bĳ Claassen de vrĳheid leeg, wat, zoals gezegd, voor hem geen teken van zwakte is. Uiteindelĳk zweert hĳ bĳ de autonomie van de mens. Toch doet het weldadig aan dat hĳ kritische kanttekeningen plaatst bĳ een doorgeschoten vrĳheid en in zoverre opkomt voor solidariteit. Vrĳheid is immers alleen te realiseren in een huis waar ook andere bewoners hun plek hebben gekregen. Zĳn boek geeft goede analyses van het ingewikkelde samenspel van positieve en negatieve vrĳheid die in elke situatie weer anders uitvalt. In die zin biedt zĳn boek een uitstekend filosofisch commentaar op tal van actuele kwesties. N.a.v. Rutger Claassen, Het huis van de vrĳheid. Een politieke filosofie voor vandaag; uitg. Ambo, Amsterdam 2011; 371 blz.; € 22,50.

Individualisering en solidariteit | Adriaan Otte en Hans van ‘t Land, Individualisme: een dubbel verhaal

83

thema

Het kapitalisme en het ongebreidelde materialisme worden als oorzaken gezien van de huidige economische crisis. In samenhang met deze twee –ismen die aangepakt moeten worden, is er namelijk nog een derde: het individualisme. Juist deze laatste ontwikkeling lijkt de vloek van deze tijd te worden.

Adriaan Otte en Hans van ’t Land, leden commissie Internationaal van SGP-jongeren

Individualisme: een dubbel verhaal

Solidariteit is weer helemaal in. Het Strategisch Beraad van het CDA, dat de partĳ weer een visie gaf, noemt het de nieuwe betrokkenheid. “Nieuwe betrokkenheid gaat over solidariteit, over saamhorigheid met elkaar”.1 Ook in Europees verband is het populair. De Italiaanse premier Mario Monti werd afgelopen week overladen met complimenten toen hĳ voor het Europees Parlement zĳn inzet toonde om de Italiaanse economie er weer bovenop te helpen. ‘Supermario’ wil Italië weer ZICHT 2012-1 | maart 2012

mee laten doen met het Europese project. De Franse Europarlementariër Joseph Daul zei onder andere: “Het Parlement wil een andere stem laten horen, de stem van een Europa dat gebaseerd is op solidariteit, verantwoordelĳkheid, een Europa dat politiek geïntegreerd is. U kunt rekenen op een bondgenoot in het Europees Parlement”.2 Politieke saamhorigheid alom. Daar zĳn echter wel een kredietcrisis en eurocrisis voor nodig geweest.


84

Samen sterk staan in een crisis Deze eurocrisis wordt ook bĳ ons gevoeld. Op 1 maart maakt het Centraal Planbureau de groeicĳfers bekend. Vol angst worden deze afgewacht. Hoe doet ons land het in 2012? Wachten ons nog drastischer bezuinigingen op tal van gebied? Dat laatste lĳkt steeds aannemelĳker te worden nu Griekenland op een faillissement lĳkt af te stevenen. Ook landen als Ierland en Portugal moesten een beroep doen op de fondsen van het IMF en de Europese Unie. De euro redden, wordt nog een dubbeltje op z’n kant. Met een gezamenlĳke aanpak wil de EU deze crisis te lĳf. Desondanks klinkt er uit veel EU-lidstaten forse kritiek op het ‘casinokapitalisme’ van landen als Griekenland en Italië. Dat kapitalisme met het daaruit voortvloeiende ongebreideld materialisme, wordt als één van de oorzaken gezien van de huidige crisis. Na de kredietcrisis en in de huidige eurocrisis leek een herbezinning op materialisme op handen. Toch is er sinds 2008 weinig veranderd, want ook met protestbewegingen als Occupy wordt niet het echte probleem aangepakt. In samenhang met de twee –ismen die aangepakt moeten worden, kapitalisme en materialisme, is er namelĳk nog een derde: het individualisme. Juist deze laatste ontwikkeling lĳkt de vloek van deze tĳd te worden.

Ontstaan individualisme Het filosofische standpunt over individualisme stamt af van de klassieke oudheid. De mens was het middelpunt van het heelal en was ik-gericht. In de eeuwen daarna heeft de kerk juist de gemeenschapszin sterk bevorderd en werd het individu naar de achtergrond gedrongen. De laatste eeuw werkt de toegenomen welvaart echter weer het materialisme en individualisme in de hand. Het ZICHT 2012-1 | maart 2012

materialisme neemt toe bĳ sociale gelĳkheid. Er is minder inkomensongelĳkheid, minder afhankelĳkheid en steeds meer keuzevrĳheid. Wĳ richten ons leven in zoals wĳ dat willen. Daarbĳ gaat onze belangstelling in dit leven vooral uit naar productie, consumptie en handel.3 Door onze toegenomen welvaart neemt eveneens die keuzevrĳheid toe. Als het ene product ons niet bevalt, nemen we een ander. De mogelĳkheid om te kiezen wordt zelfs niet meer als luxe ervaren, veeleer als een recht. Deze toenemende welvaart en keuzevrĳheid spelen het eigenbelang in de kaart. Jouw keuzes zĳn voor jezelf bepalend, de keuze van de gemeenschap is niet meer leidend. Dat heeft grote gevolgen.

De euro redden, wordt nog een dubbeltje op z’n kant. Met een gezamenlijke aanpak wil de EU deze crisis te lijf. Ik denk, dus ik ben Individualisme is echter niet zonder meer kwalĳk voor de samenleving. De Canadese filosoof Charles Taylor onderscheidt twee vormen van individualisme: authentiek individualisme en egocentrisch individualisme4. Het egocentrisch individualisme stelt dat iedereen op eigen wĳze zĳn of haar leven mag leiden. Een mens ontwikkelt zichzelf in dialoog met significante anderen: mensen die er voor hem of haar toe doen. Men kent waarde toe aan verschillende zaken tegen een bepaalde achtergrond. Zo’n achtergrond noemt Taylor een betekenishorizon. Door in dialoog te gaan met anderen kan horizonversmelting


85 plaatsvinden. Het is waardevol als mensen op hun eigen wĳze vorm geven aan hun leven, maar de waarde daarvan bestaat in het licht van andere waarden die men bepaalt in dialoog met anderen. Deze houding noemt Taylor authentiek individualisme.

Authentiek individualisme Door dit authentieke individualisme ontwikkelen mensen een sterker zelfbewustzĳn. Als mensen zich minder laten leiden door regels kan dat zeer positief zĳn. Creativiteit ontstaat door het loslaten van normen en regels. Groepsdenken belemmert de zelfontplooiing. Een eigen mening kan alleen gevormd worden als men voor zichzelf kan en mag denken. Deze vorm van individualisme is voor ons heel vanzelfsprekend: het bepalen van een levensgezel(lin) of studie wordt niet door de omgeving gedaan, maar zĳn individuele keuzen. Als Westerse christenen zĳn wĳ ook individualistisch ingesteld. Ten slotte geloven wĳ dat ieder mens uniek is, waarde heeft en dat de gegeven talenten ontwikkeld moeten worden. Die gaven van God moeten tot Zĳn eer en tot nut van de naaste aangewend worden. Daarvoor hebben wĳ een eigen verantwoordelĳkheid gekregen. Ook is het geloof een persoonlĳke gave. De Heere Jezus spreekt dan ook vooral individuen aan.

Egocentrisch individualisme Dat individualisme kan zich ook in een verkeerde richting ontwikkelen. Dan komt er uit het individualisme egoïsme voort. Een stukje dienstbaarheid aan de samenleving is dan niet meer aanwezig. Als keuzevrĳheden ontsporen en verantwoordelĳkheid ontbreekt, ontwricht dat onze samenleving. Zaken als abortus en euthanasie worden in een dergeZICHT 2012-1 | maart 2012

lĳk klimaat vanzelfsprekend, want een ieder doet wat goed is in eigen ogen. Egocentrisch individualisme dat stelt dat een ieder zĳn eigen leven leidt, vormt geen houdbaar ideaal voor een samenleving. Ook de kerk ondervindt de nadelige gevolgen van dit egocentrisme, aangezien zĳ het tegenovergestelde is van gemeenschapsdenken. De kerk bestaat door de onderlinge verbondenheid van kerkleden en door verbondenheid met God. Maar egocentrisme heeft alleen zichzelf op het oog en vernielt zo de gemeenschap.

Als keuzevrijheden ontsporen en verantwoordelijkheid ontbreekt, ontwricht dat onze samenleving.

Het tegendeel: één lichaam Als nu dit individualisme catastrofaal inwerkt op de samenleving en deze ontwricht, zĳn er dan geen alternatieven? Uiteraard kent het individualisme een tegenstander, of liever: een tegenreactie. Ietwat honend klinkt Jean-Jacques Rousseau (1712 – 1778) als hĳ schrĳft: “De mens wordt vrĳ geboren, maar wordt alom geketend”.5 Hĳ hekelt met deze woorden het gedachtegoed dat elk mens in vrĳheid de macht kan opbouwen om boven anderen te staan. Hĳ verzet zich sterk tegen de egoïstische waan, zelfzucht en verlangen naar individuele macht. Het burger-zĳn, het burgerschap, houdt iets anders in. Een burger is onderdeel van een lichaam, onderdeel van de samenleving. En daardoor is een burger eigenlĳk de samenleving. Hĳ vergelĳkt het met een lichaam, waarin alle ledematen


86 één koers varen. Wie herkent hierin niet de allegorie uit de eerste brief aan de gemeente van Korinthe? Het is de éénheid die bindt, die een gezamenlĳke koers bepaalt. De algemene wil, aldus Rousseau, waarin elke burger zich vinden kan.

De juiste maatschappij, of liever gemeenschap, is volgens Marx waar ‘burger-zijn’ en ‘mens-zijn’ samenvalt. Collectivisme Via de filosofen Fichte en Hegel breidde deze filosofie zich uit, en kregen we een totaal verwrongen gemeenschapsdenken bĳ Karl Marx en Friedrich Engels, die vooral Rousseaus kritiek op de samenleving deelden. Zoals bekend, beschreven beide filosofen in Het Communistisch Manifest (1848) hoe het kapitalistische systeem voor vervreemding zorgde onder de arbeidersklasse. De juiste maatschappĳ, of liever gemeenschap, is volgens Marx waar ‘burger-zĳn’ en ‘mens-zĳn’ samenvalt. Hierin zien we duidelĳk het collectivisme tegenover het individualisme. Misschien nog radicaler is het nationaalsocialisme: “Du bist nichts, dein Volk ist alles”, aldus de leus van het Duitse nazisme. Opvallend dat juist in de crisis van de jaren dertig dit soort collectivisme aansloeg. Deze vormen van collectivisme hebben de wereld beïnvloed. Ze kwam overal voor, zelfs in kapitalistische landen. Toch heeft het collectivisme grotendeels afgedaan na de val van het communisme. ZICHT 2012-1 | maart 2012

Communitarisme De naam Charles Taylor is al genoemd. Hĳ is een groot stuwer achter het communitarisme. Als katholiek persoon hecht hĳ bĳvoorbeeld veel waarde aan gemeenschappelĳkheid van religieuze activiteiten, terwĳl ons calvinistische denken meer de persoonlĳke en innerlĳke relatie met God benadrukt. Het communitarisme hecht waarde aan de mens te midden van zĳn of haar eígen groep of community, iets wat het individualisme juist niet kent. Is er nog een straat te vinden die zichzelf ziet als communiteit met eenzelfde wil en streven? Waar de mensen elkaar opzoeken in nood? Waar ze allemaal elkaar überhaupt kennen? Andreas Kinneging wĳt het verdwĳnen van deze zgn. Großfamilie aan de het oprukken van de markteconomie, waarbĳ flexibiliteit en mobiliteit over een geglobaliseerde wereld normaal zĳn geworden.6 Het dorp waarin je geboren werd en opgroeide, is niet meer je warme gemeenschap. Ook het kerngezin, door Kinneging geduid als Kleinfamilie, legt af in waarde. En juist deze Großfamilie en Kleinfamilie worden door het communitarisme van grote waarde geacht. En dat is zeer te waarderen, mede gezien o.a. de problematiek rondom eenzaamheid van ouderen. De maatschappelĳke zorg zal opgepakt moeten worden door mensen onderling. Samenleving houdt volgens communitaristen (waaronder Philip Selznick) een eenheid van solidariteit en respect in. Deze politiek filosoof Selznick spreekt zich uitdrukkelĳk uit tegen sterk multiculturele samenlevingen. Over het algemeen zĳn communitaristen sterk links georiënteerd: de staat heeft de verant- woordelĳkheid community building te bevorderen, economische ongelĳkheid tegen te gaan en gelĳke sociale, materiële en econo-


87 mische kansen voor elke burger te bevorderen.

Vragen bij communitarisme Toch is er wel kritiek te uiten op dit gedachtegoed. Allereerst biedt een community weinig tot geen ruimte voor andersdenkende minderheden. Ook Charles Taylor heeft hierop geen afdoende antwoord. Hĳ probeert het wel door de samenleving tolerant seculier in te richten, maar ook deze variant kan niet neutraal zĳn.7 Daarnaast is het natuurlĳk de vraag hoe een gemeenschap in praktĳk tot stand komt en in een natuurlĳke vorm zichzelf onderhoudt. Gaat deze gemeenschap door tot in het private? En is het probleem ‘eenzaamheid’ wel opgelost door community building? Wellicht is het ook juist mogelĳk dat er mensen buiten de boot vallen, omdat ze niet voldoen aan het kader of de identiteit van de gemeenschap. En verder is ook niet duidelĳk hoe gemeenschappen zich tot elkaar zouden moeten verhouden. De mens-

heid zal verdeeld worden in communities, maar onderlinge communicatie en (handels)verhoudingen maken het voor veel mensen onmogelĳk zich te binden, en vooral: zich gebonden te voelen en te weten, aan één gemeenschap.

Samen leven De Westerse samenleving kenmerkt zich door een individualistische houding. Men denkt aan zichzelf en vergeet de ander. Het individualisme, voortgestuwd door het kapitalisme, leek het collectivisme overwonnen te hebben. Maar juist de laatste tĳd is er weer meer behoefte aan solidariteit en gemeenschap. Het communitarisme biedt veel voor een hechte samenleving, maar kent ook veel bezwaren. Juist als christenen moeten we elkaar opwekken om in de samenleving niet achter kapitaal en het ‘ik’ aan te rennen, maar de verantwoordelĳkheid te nemen, ook voor het geheel van de samenleving. ‘Het is niet goed dat de mens alleen zĳ.’

Noten 1 Kiezen en verbinden, rapport van het Strategisch Beraad, Den Haag 2012, p. 8. 2 http://www.europarl.europa.eu/news/nl/headlines/content/20120210STO37773/ html/Europarlementari%C3%ABrs-prĳzen-hervormingen-van-Italiaans-premier-Monti 3 A. Kinneging, Geografie van goed en kwaad (Spectrum 2010), p. 419. 4 C. Taylor, De malaise van de moderniteit (Kok 2002). 5 J. J. Rousseau, Maatschappelijk verdrag (Boom 1995), p. 43. 6 A. Kinneging, Geografie van goed en kwaad (Spectrum 2010), pp. 186 – 187. 7 M. Leezenberg, Rede en Religie (Van Gennep 2007), pp. 107 – 108.


Individualisering en solidariteit | Dr. K. van der Zwaag, Beangstigende plagen, bezielende perspectieven

88

boekenschap

In dit boekenschap staat een mengeling van boeken over actuele kwesties, zoals aangevochten intolerantie, opkomende islam en de ‘sentimentaliteit’ van de westerse beschaving. Oud-minister Voorhoeve bespreekt de negen plagen die de aarde als planeet bedreigen. Verder aandacht voor een historische beschouwing over de oorsprong van de Nederlanden en de visie van Groen van Prinsterer op een christelijk Europa.

Dr. K. van der Zwaag, redactievoorzitter

Beangstigende plagen, bezielende perspectieven Joris Voorhoeve, Negen plagen

klimaatcrisis, de snelle aanwas van de wereldbe-

tegelĳk. Hoe overleven we de toe-

volking, de groeiende honger in de arme landen,

komst?; uitg. Contact,

de eindigheid van fossiele brandstoffen, de hoge

Amsterdam, 2011; 368 blz.;

frequentie van burgeroorlogen, de teloorgang van

€ 24,95.

democratieën in arme landen, zwakte van inter-

Van dit boek zult u niet vrolĳk

nationale organisaties als de Verenigde Naties en

worden, waarschuwt oud-minis-

de Europese Unie. Stelling van het boek is dat ne-

ter Joris Voorhoeve en momenteel hoogleraar in-

gatieve ontwikkelingen elkaar versterken en daarom

ternationale ontwikkelingen aan diverse universi-

ernstiger gevolgen kunnen hebben dan vaak wordt

teiten. Hĳ beschrĳft negen lange termĳn ontwik-

gedacht. Het is volgens Voorhoeve verstandig om

kelingen, die met elkaar samenhangen, zoals de

ons niet rĳk te rekenen met technologische oplos-



89 singen, noodzakelĳk is een mondiale ethiek waarin

van mensenrechten, verantwoordelĳkheid voor mi-

verantwoordelĳkheid centraal staat, een andere

lieu, klimaat, verdeling van natuurlĳke hulpbron-

manier van denken, werken, consumeren en be-

nen, het mogelĳk maken van geluk en bevrediging

sturen. Het boek is gebaseerd op wetenschappelĳke

van basisbehoeften voor iedereen, en het tegengaan

rapporten, maar heeft vooral een analytisch karakter

van overmatige materiële consumptie. De liberale

met beleidsaanbevelingen aan het slot.

achtergrond van de auteur blĳkt uit het centraal

De schrĳver biedt een schokkend relaas van allerlei

stellen van de vrĳheid, en wel als totaalbegrip:

rampscenario’s. De gedachte wordt onderuit gehaald

niet alles te realiseren wat je wilt, maar een leven

dat de wereld een wereldgemeenschap (global vil-

zonder dwang van anderen, afwezigheid van gebrek

lage) vormt, gezien de verdeeldheid van staten,

en beperkingen om te leven als menswaardig

concurrentie om macht en bestaansbronnen. Voor-

wezen. Deze liberale achtergrond is echter gegrond

hoeve spreekt de ethische plicht van de burger op

in een verantwoordelĳkheidsethiek die zich breed

internationaal niveau aan, zoals het beschermen

uitstrekt en ons veel heeft te zeggen.

Theodore Dalrymple, Door en

dat relaties tussen mensen “permanent intens ge-

door verwend. Kritiek op de senti-

lukkig” moeten zĳn, zodat alle hindernissen hier-

mentele samenleving; uitg. Nieuw

omtrent uit de weg geruimd moeten worden. Ty-

Amsterdam, 2011; 256 blz.,

perend voor een door en door gesentimentaliseerde

€ 19,95.

samenleving zĳn uitgebreide slachtofferverklarin-

De Britse psychiater Theodore

gen, de roep om publieke emotie, zoals de Engelse

Dalrymple is een bekend cultuur-

premier Gordon Brown die zich in Afrika uitslooft

criticus van de verloedering van

om zich met lokale kinderen te laten fotograferen.

de samenleving. Hĳ hekelt in dit boek de zogeheten

De schrĳver stelt de mislukking van de ontwikke-

sentimentaliteit. De kennis en het vermogen om

lingshulp aan de kaak. “Er valt echt geen enkel

behoorlĳk te lezen of te rekenen holt zienderogen

Afrikaans land te noemen dat door buitenlandse

uit. Romantici benadrukken de zegen der “sponta-

hulp ten goede is veranderd.” De schrĳver ziet heel

niteit”. Het bezit van een mening is belangrĳker

wat sentimentaliteit in de moderne idee van het

dan kennis over het onderwerp. “Sentimentaliteit

multiculturalisme.

is het uiten van emotie zonder oordeel.” Er is

Kortom, hĳ houdt het Westen opnieuw de spiegel

sprake van intellectuele deformatie. Hĳ uit in dit

voor van onwaarachtigheid, dubbele moraal, ver-

boek kritiek op de teloorgang van het gezin, ver-

wennerĳ en emotionele en intellectuele verwaar-

waarlozing van kinderen als gevolg van het feit

lozing.

Maria Grever (red.), Grenzeloze

succesvolle studie van de historicus Siep Stuurman

gelĳkheid. Historische vertogen over

De uitvinding van de mensheid. Korte wereldge-

cultuurverschil, uitg. Bert Bakker,

schiedenis van het denken over gelĳkheid en cul-

2011, 372 blz.; € 19,95.

tuurverschil (2009, vĳf drukken). Onderwerpen

Een bundel van reacties van Ne-

zĳn religie, rassendenken, seksualiteit, burgerschap,

derlandse wetenschappers op de

canonisering en globalisering. Ook de islam komt



90 aan de orde. Gelĳkheidsidealen in de pluriforme

schuilgaat. Er zĳn verder bĳdragen over De Toc-

islam hangen volgens Dick Douwes samen met

queville, bevoogding en burgerschap in de sociale

het ontbreken van enige orthodoxie of van een

zorg, de kwestie van de canonisering. Ed Jonker

geïnstitutionaliseerde hiërarchie die uniformiteit

betoogt dat de ideologie van de Verlichting en het

kon afdwingen. Terwĳl moslims er steeds meer in

westers secularisme in het debat over gelĳkheid,

slagen hun maatschappelĳke positie te verbeteren,

mensenrechten en democratie prominent aanwezig

neemt het besef dat moslims een niet te integreren

is. Het past in onze “moderne, evolutionistische

element in de christelĳke of seculiere samenleving

en historiserende” denkstĳl. Maar het is niet de

zĳn, toe. Tjitske Akkerman betoogt in een artikel

enige manier van denken over menselĳkheid, soli-

over de gezichtsluier, dat een verbod alleen ge-

dariteit en barmhartigheid. De bundel sluit af met

rechtvaardigd kan zĳn als er sprake is van een

het afscheidscollege van Stuurman als hoogleraar

direct en duidelĳk gevaar. Te vaak wordt volgens

Europese geschiedenis aan de Erasmus Universiteit

haar op een algemene en abstracte wĳze vastgesteld

Rotterdam over de spanning tussen gelĳk en verschil

dat hoofddoek en gezichtssluiers ‘politieke’ sym-

ten aanzien van de continenten en de mondiale

bolen zĳn waarachter een extremistische ideologie

samenleving.

Jelle Bĳl, Een Europese antirevolu-

De Revolutie was de openbaring van het ongeloof

tionair. Het Europabeeld van Groen

in systematische vorm, ten diepste het “gewrocht”

van Prinsterer in tekst en context;

van een wereldcrisis. In het tĳdperk van “verval en

VU University Press, 2011, 615

afval” was de Revolutie in haar ontwikkeling als

blz.; € 34,95.

systematisch ongeloof een regelrechte confrontatie

Een waardevolle studie die een

met het Evangelie aangegaan.

onbekend aspect van het denken

Groen gaf volgens Bĳl aan de Europese geschiedenis

van de antirevolutionaire staats-

een heilshistorische en geestelĳk antithetische dui-

man Groen van Prinsterer belicht. Groen geeft een

ding, wat samenhing met zĳn protestantse geloof.

samenhangend perspectief op Europa vanuit chris-

Hĳ zag in het christelĳke Europa de gemeenschap-

telĳk perspectief. Zĳn betrokkenheid als Europeaan

pelĳke waarde voor protestanten én katholieken.

stond volgens Bĳl in het kader van een vroeg ne-

Hĳ heeft een staatsrechtelĳk Europabeeld willen

gentiende-eeuwse Europese bewustwording die in

verdedigen dat in zĳn ogen gefundeerd was op de

eerste instantie verklaard moet worden vanuit een

christelĳk-Germaanse beginselen. Hierin konden

conservatieve reactie op de Franse Revolutie. Cen-

protestanten en katholieken schouder aan schouder

traal in deze opleving stond Europa als eenheid en

staan zowel voor het vorstelĳk gezag als voor de

het verlangen naar een herstel van Europa als

volksvrĳheid.

waardegemeenschap. Groen hamerde op de histo-

Dat bracht hem wel in een spanningsvolle positie.

risch gegroeide orde van Europa. De ware ‘verlich-

In de ultramontaanse F. Lamennais zag hĳ tegelĳ-

ting’ was voor hem vrucht van het christelĳk

kertĳd een katholieke medestander in de strĳd

geloof. Dit geloof was vóór de opmars van de onch-

tegen de Revolutie. Groen ging de Europese “reli-

ristelĳke leer in de Revolutie -gevolg van de heer-

giekrĳg” geestelĳk in plaats van kerkelĳk duiden.

schappĳ van de rede in plaats van het geloof aan

Het front lag naar zĳn overtuiging niet meer als

de Openbaring- in Europa nooit betwist geweest.

voorheen in het tweegevecht tussen Evangelie en



91 bĳgeloof maar in dat tussen Evangelie en ongeloof.

schikkingsbeginsel en een verstoring van de Euro-

Het “liberale Europa” was in opmars en daartegen-

pese orde. Na 1871 was hĳ de overtuiging toegedaan

over moest niet “het Protestantsch Europa” maar

dat Europa volkenrechtelĳk gezien niet meer chris-

“het Christelĳke Europa”gesteld worden.

telĳk was en dat staatsrechtelĳk gezien spoedig

Via de Réveil-prediker Merle d’Aubigné in Brussel

een zelfde toekomst wachtte.

ontdekte Groen de geestelĳke betekenis van de Re-

Groen heeft voortdurend het eeuwige Woord van

formatie als het licht dat in de duisternis van bĳ-

God de redding voor Europa gezien. “Kerkelĳke

geloof, ongeloof en zedenbederf scheen. In Europa

verschilpunten waren wezenlĳk, maar in de politiek

ontstond er “een nieuwe tĳdorde”. Dat nieuwe

behoorden ze ondergeschikt te zĳn aan de strĳd

licht was niet een breuk met maar de voortzetting

tegen het ongeloof”, zo schrĳft Bĳl. Europa verkeerde

van de apostolisch-katholieke kerk. De kerk van

in een kritieke fase van haar geschiedenis: of de

Rome had ondanks haar “bĳgeloof” van het geloof

Revolutie of het ultramontanisme zou de overwin-

in Christus nooit afstand gedaan. Als Christus zelf

ning behalen, waartegenover Groen explicieter

in de Kerk van Rome door buitenstaanders werd

dan voorheen zĳn leus formuleerde: “In ons Isole-

“aangerand”, dan moesten protestantse christenen

ment ligt onze kracht. Bĳl: “Niet omdat samen-

haar op grond van dit “vereenigingspunt” verdedi-

werking bĳ voorbaat moest worden uitgesloten,

gen. “Ontzie het bĳgeloof”, zo klonk zĳn oproep,

maar omdat de tegenstellingen waren verscherpt.”

“liever dan dat gĳ het door ongeloof aantasten

Groen was bevreesd voor het teloorgaan van het

zoudt”.

godsdienstige besef van de Europese mens en bleef

Als gevolg van deze metahistorische duiding is

in het lutheranisme en het gematigde katholicisme

Groen de binnenkant van de geschiedenis vooral

antirevolutionaire medestrĳders zien. Groen was

gaan zien als een strĳd van het ongeloof tegen de

wel een antirevolutionaire, maar geen conservatieve

werking van het Evangelie. De Revolutie had Europa

Europeaan. “Primair voor Groen was de bestrĳding

uit handen van het roomse bĳgeloof gered, de Re-

van de revolutiegeest en niet het terugdraaien van

volutie wierp de beschaafde wereld in de afgrond

de klok of het consolideren van de status quo.”

van het ongeloof. Maar het ongeloof was toch een

Bĳl schreef een waardevolle studie die met name

front waar protestant én rooms zich konden vinden.

actueel is op het vlak van de verhouding Rome en

Groen van Prinsterer zag in het revolutionaire Eu-

Reformatie.

ropa een ideologische botsing tussen het christe-

Juist deze tweede oude opponenten worden steeds

lĳk-historische en het revolutionaire staatsrecht.

meer naar elkaar toe gedreven in een seculiere sa-

In het staatsrecht was voor hem de eenheid tussen

menleving. De cruciale vraag blĳft echter hoe zo’n

Openbaring, wĳsbegeerte en geschiedenis onver-

bondgenootschap er uit moet zien. In ieder geval

brekelĳk. Hĳ wilde enerzĳds recht doen aan de

is er tegenwoordig meer ‘tactische’ samenwerking

eigen kenmerken van de verschillende Europese

nodig, juist omdat de vruchten van het ongeloof

volkeren, op grond van historische ontwikkelings-

zich steeds drastischer manifesteren. Van dit onge-

gang, anderzĳds wees hĳ het opkomend nationa-

loof heeft Groen op onnavolgbare wĳze de culturele

lisme af als vrucht van het revolutionaire zelfbe-

wortels blootgelegd.



92 Marcel Poorthuis en Theo Sale-

ving, zodat niet alleen islam maar ook jodendom

mink, Van Harem tot Fitna.

(zie de discussie over besnĳdenis!) en christendom

Beeldvorming van de islam in

in het geding zĳn. “De paradox is al vaker gesigna-

Nederland 1848-2010; uitg. Valk-

leerd: in naam van de tolerantie staan we in Ne-

hof Pers, Nĳmegen, 2011; 736

derland aan de religie steeds minder toe. Het debat

blz.; € 42,50.

over de islam is dus tevens een debat over de

Een standaardwerk dat de invloed

publieke rol van religie in Nederland.” Het lĳkt

van de islam op de Nederlandse

volgens de auteurs wel of de snelle secularisatie

samenleving beschrĳft. Alle mogelĳke stromingen

intellectuelen in Nederland de bevolking heeft

en figuren uit de wereld van kerk (protestants en

wĳsgemaakt dat religie geen maatschappelĳke fac-

katholiek), oecumene, zending, politiek, islamologen

tor van betekenis meer mag of kan zĳn. Vanuit dit

en samenleving komen aan de orde. Opvallend is

kortzichtig secularisme is de toekomst van de

dat er in de laatste kwart van de vorige eeuw een

islam alleen te denken in de gestalte van een

asymmetrie ontstaan is tussen de kerkelĳke visie

liberale, vrĳzinnige en private religie en eist men

op de islam en de maatschappelĳke. Terwĳl in de

daarom een ‘Verlichting’ van de islam.

samenleving na een periode van multiculturalisme

Met name na de Rushdie-affaire in de jaren tachtig

een fel anti-islamisme de kop opsteekt, neemt in

van de vorige eeuw wordt duidelĳk hoe scherp het

brede kerkelĳke kring de positieve visie op de

conflict met de islam ineens kan worden: de islam

islam en een “abrahamitische oecumene” sterk

als aantasting van het absoluut geachte recht van

toe. Alleen het orthodoxe protestantisme blĳft on-

vrĳheid van meningsuiting. Orthodoxe protestanten

veranderd in de islam een valse godsdienst zien.

komen volgens de auteurs in een lastige spagaat,

Aanvankelĳk was er een sterke afwĳzing van de is-

omdat veel van wat de islam voorstaat, ook op

lam in de negentiende eeuw als een religie die

hun agenda voorkomt, zoals beperking van de rol

star, gewelddadig en op expansie gericht was, een

van de vrouw in openbare functies, verbod op

heidense religie. In de twintigste eeuw gaat dat

godslastering, bĳzonder onderwĳs, afkeuring van

binnen het godsdienstwetenschappelĳke perspectief

homoseksualiteit en abortus. Tegelĳkertĳd houden

veranderen en vindt er langzaam maar zeker een

deze protestanten vast aan de islam als een ‘valse’

theologische rehabilitatie van de islam plaats. Er

religie en vinden zĳ dat de overheid niet dezelfde

ontstaat een theologie van dialoog en ontmoeting,

faciliteiten aan de islam moet toestaan als aan het

mede ook door de komst van ‘gastarbeiders’ waar-

(protestantse) christendom.

door de islam een werkelĳke religie wordt in Ne-

Volgens de auteurs wordt de bĳdrage van de religi-

derland.

euze dialoog met moslims aan de vreedzame sa-

Het boek begint met 1848, de herziene grondwet

menleving stelselmatig onderschat, waarschĳnlĳk

van Thorbecke. Er is sindsdien ontwikkeling geweest

vanwege het feit dat een postmoderne geseculari-

van het beeld van de islam als een exotische islam

seerde kĳk op institutionele religies geen oog heeft

in de oosterse wereld: de harem, naar een situatie

voor de betekenis van die dialoog of wordt weggezet

waarin Nederland met een gewelddadige islam

als anachronisme. De christelĳke partĳen CDA en

van de “fitna” (Wilders) geconfronteerd wordt. De

ChristenUnie nemen een gematigde positie ten

verwarring en onzekerheid over de islam heeft

opzichte van de islam in. De SGP houdt onverkort

volgens de schrĳvers ook te maken met de omstre-

vast dat de islam een valse godsdienst is en meent

den rol van de religie als zodanig in onze samenle-

dat de islam ook politiek een tweederangs positie



93 moet innemen. “Al is de oorsprong ervan verschil-

islam is het debat over de islam feitelĳk de laatste

lend van het uiterst negatieve islambeeld van het

tien jaar gekaapt door sociale wetenschappers en

populisme, het wordt lastiger voor de SGP om af-

politici, die zich niet onderscheiden door grote

stand daartoe te bewaren.”

kennis van noch waardering voor de religie.” Jam-

De schrĳvers concluderen dat zowel de linkse als

mer, zo stellen de auteurs, omdat de samenleving

liberale politiek toe zĳn aan een herziening van

de inbreng van de religies niet kan missen en om-

de visie op religie in relatie tot de politiek. Een

gekeerd.

werkelĳke democratie beknot religies niet, maar

Een grondig werk dat veel van de culturele gevoe-

biedt hen juist een platform. “Ondanks de rĳke er-

ligheid rond de islam blootlegt en uitstekende his-

varing van de kerken inzake de dialoog met de

torische en maatschappelĳke analyses geeft.

J. J. Woltjer, Op weg naar tachtig

het meervoud te spreken. Er was sprake van een

jaar oorlog. Het verhaal van de

brede, ongedifferentieerde vernieuwingsbeweging

eeuw waarin ons land ontstond;

binnen de kerk, met Erasmus en Luther als grote

uitg. Balans, Amsterdam, 2011;

inspiratiebronnen.

500 blz.; € 29,95.

Vanuit modern perspectief zĳn we volgens Woltjer

De periode voorafgaande aan de

geneigd de protestanten te zien als vernieuwers,

Tachtigjarige Oorlog en de vor-

als stichters van nieuwe kerken, terwĳl ze zichzelf

ming van de kerk en staat in Ne-

zagen als een herstelbeweging, die de kerk in de

derland is een cruciale periode van onze geschie-

oude zuiverheid van de eerste eeuwen van het

denis, die ook van belang is voor degenen die zich

christendom wilde herstellen. Men wilde geen

verwant voelen met de traditie van de SGP. De

schisma, wel een nieuw elan in de kerk. Ook naast

steeds groeiende godsdienstige tegenstellingen in

het latere militante calvinisme was er het nog

de zestiende eeuw tussen opkomende reformato-

meer ongevormde, heterogene protestantisme in

rischen en de oude kerk van Rome leidde volgens

de Nederlanden dat zelfs beducht voor het calvi-

de Leidse historicus Woltjer onbedoeld tot een

nisme was als een nieuw pausdom.

scheuring van de Nederlanden en van de kerk. De

De strĳd tussen (roomse) kerk en protestantisme

Bourgondische hertogen en Karel V hadden de

werd cruciaal met het oog op de geaccepteerde

grondslag gelegd voor de Nederlanden als politieke

godsdienstige binding van de staat. Volgens Karel

eenheid maar deze vormden geen natuurlĳke een-

V leidde ketterĳ onvermĳdelĳk tot oproer en verzet

heid. De dynastie en de landen werden in de zes-

en tot aantasting van het gezag. Vandaar de strenge

tiende eeuw geconfronteerd met een nieuw pro-

kettervervolging, het verbod tegen alle bĳeenkom-

bleem: een scheuring in de kerk.

sten waar men geestelĳke geschriften las of over

Woltjer legt de nadruk op de veelkleurigheid van

godsdienstige zaken zou spreken. Het verzet tegen

de Hervorming, van dissidenten als de Waldenzers,

de ketterplakkaten kwam echter ook van de gewone

Hussieten, dopersen, zwinglianen en lutheranen,

rechters en burgers, omdat vervolgingen niet paste

tot aan humanisten die met goede Bĳbelvertalingen

in het rekkelĳke katholicisme dat in de Nederlanden

en de oproep van ‘terug naar de bronnen’ de her-

dominant was.

vorming binnen de kerk ter hand namen. Het zou

In de loop van de zestiende eeuw verhardden de

daarom beter zĳn om over “de hervormingen” in

godsdienstige en kerkelĳke verhoudingen zich. De



94 hoop op voorkoming van een blĳvend schisma

kwam de Beeldenstorm als gevolg van het optreden

ging steeds meer in rook op. Dat gold voor degenen

van militante protestanten die beschikking wilden

die de oude kerk trouw wilden blĳven. Het Concilie

krĳgen over kerken en een eind maken aan alle bĳ-

van Trente was een teleurstelling voor de erasmi-

geloof en afgoderĳ. Voor de gematigde katholieken

aanse vleugel van de kerk die hoopte op een oecu-

was dit een dolkstoot in de rug en Alva maakte het

menisch concilie. Uiteindelĳk bleek in Europa dat

karwei af, zo schrĳft Woltjer. Oranje kon niet velen

de vervolging geen oplossing bracht. In Frankrĳk

winnen voor een ruim en tolerant protestantisme,

bleek de weg van het theologisch compromis te

want daarvoor zat de schrik over de Beeldenstorm

zĳn doodgelopen waardoor de keus restte: geweld

er te zeer in. En de strenge calvinisten wantrouwden

c.q. burgeroorlog of tolerantie van twee kerken.

Oranjes’ bedoelingen en wezen zĳn te politieke in-

De Franse kanselier Michel de L’Hôpital stelde:

stelling af. Tragische samenloop van omstandighe-

“Het gaat er nu niet om de godsdienst te regelen,

den! Het boek geeft inzicht in de belangrĳke ont-

maar om het gemenebest te organiseren.”

staansgeschiedenis van ons land. We zien hoe een

In de Nederlanden werd de harde koers echter

brede, maar heterogene middengroep tevergeefs

voortgezet door Philips II en kardinaal Granvelle

een einde probeerde te maken aan de harde politiek

die naar een orthodox-katholieke samenleving

van Philips II, daarbĳ gehinderd door de Spaanse

streefden, desnoods met alle geweld. Het was Willem

vorst én de vele calvinisten die zodra zĳ een vinger

van Oranje die publiekelĳk stelde dat het onmogelĳk

kregen, de hele hand namen. Het leidde tot ver-

was om in de Nederlanden de ‘oude’ religie met

deeldheid in eigen kring. De militante calvinisten

dwang tegen de onderdanen te handhaven. Terwĳl

voelden zich in de steek gelaten door de gematigden,

Oranje van mening was dat men moest leren leven

deze laatsten meenden dat de militanten juist de

met godsdienstige verdeeldheid, was de conclusie

zaak hadden bedorven. Willem van Oranje kwam

van Philips II juist het tegenovergestelde: een on-

in een spagaat te zitten wat ook zĳn kracht ver-

verbiddelĳke strĳd tegen de ketterĳ. Na het Won-

zwakte. Een belangwekkend boek van een befaamd

derjaar van 1566 waarin even hoop op verzoening

historicus die hiermee zĳn oeuvre over dit onderwerp

en beperkte vrĳheid van protestanten gloorde,

waardig afsloot.

Simon Schama, Waar is de tole-

populisme” maar ook vanwege opkomend joods

rantie gebleven?, Huizinga-lezing

en christelĳk fundamentalisme, waar tolerantie

2011; uitgeverĳ Bert Bakker,

“een zonde en misdaad tegenover God” is. Een te-

2012; 35 blz.; € 15,00.

genslag voor de idealen van de Verlichting is ook

De Brits-Amerikaanse historicus

“de onverwachte terugkeer van mystieke religie,

Schama, bekend vanwege zĳn

het idee dat een openbaring bepaald geen kinderlĳk

studies over de Gouden Eeuw in

bĳgeloof van een onwetende was maar een in

Nederland, sprak vorig jaar zĳn Huizinga-lezing

extase onthulde diepe waarheid.” De tĳdsdiagnose

uit over tolerantie. Hĳ voert een pleidooi voor on-

van Schama: “We zĳn op het punt gekomen, on-

vervalste Verlichtingdenkers ten aanzien van tole-

voorstelbaar voor ons historici, dat empirisch ra-

rantie, zoals Voltaire, Jefferson en Locke. De tole-

tionalisme in bepaalde culturen geldt als een valse

rantie staat na de aanslagen in de Verenigde Staten

vorm van begrip naast de onzegbare zuiverheid

zĳns inziens onder druk als gevolg van “islamofoob

van religieuze overtuiging.”



95 Tolerantie staat voor Schama gelĳk aan de voor-

wat Schama ziet als “de driehoeksverhouding

waardelĳke aard van kennis, de aanvechtbaarheid

tussen heterodoxie, tolerantie en vrĳheid”. Een

van een mening. Vandaar dat hĳ spreekt over “Cal-

toch wel eenzĳdig Verlichtingsbetoog dat het on-

vĳns genadeloze executie” van Servet en het feit

getwĳfeld goed deed in het ‘verlichte’ Leiden maar

dat Calvĳn “net zo’n theocratische dictatuur voor-

waar weinig respect blĳkt voor de waarde en kracht

stond als de inquisitie”. Dat past immers niet in

van religie.


Perspectief | Joost Veldman, Goede raad is duur

perspectief

96

Goede raad is duur ‘Wij zijn tegen individualisering’, zo sprak eens een Kamerlid van christelijke huize. Met deze zin opent Paul Schnabel de SCP-studie over individualisering in Nederland. Je kunt het met deze oneliner natuurlijk eens zijn, maar wie moet er dan iets doen? De plaatselijke overheid? De kerk misschien? Stef, ik noem hem maar zo, loopt de evangelisatiekraam op de markt in. Die kraam staat er elke zaterdag. Criticasters vinden de kraam weinig effectief, want tot diepe gesprekken komt het niet vaak. Stef staat met grote vragende ogen een beetje voorovergebogen, heeft zijn zwarte capuchon nog op en draagt daaroverheen een zilverkleurige koptelefoon. Hij was verslaafd, maar is nu afgekickt en heeft zich zowaar aangesloten bij een christelijke gemeente. Ondanks dat zoekt hij hier, op de markt, raad voor zijn probleem. En goede raad is tegenwoordig duur, zeker als je geen familie of vrienden hebt die je om raad kunt vragen. ‘Dan maar bij die kraam’, moet Stef hebben gedacht. In vijf, zes zinnen doet hij zijn verhaal. Hij heeft geen huis en woont daarom bij zijn vriendin. Ze zullen binnenkort gaan trouwen, zijn zelfs al in ondertrouw, maar zij twijfelt over hem. Hij twijfelt ook, niet over haar, maar of het goed is om al samen te wonen. Eigenlijk niet natuurlijk, zegt hij, maar ja, hij heeft geen eigen huis. Het zit hem lelijk dwars. Wat moet hij doen, waar kan hij heen? Behalve geen huis, heeft Stef ook geen thuis. Een kraamgenoot geeft goede raad: hij kan beter in een andere kamer gaan slapen en moet de kwestie zeker met de ouderlingen van zijn gemeente bespreken. Dat lijkt Stef een briljant plan en weg is hij. ‘Wij zijn tegen de individualisering.’ Maar het zijn gewone mensen zoals u en ik die daar iets tegenover kunnen zetten. De overheid is daarvoor niet persoonlijk genoeg. Goede raad hoeft niet duur te zijn. Een kraam met vrijwilligers, een ontmoeting van mens tot mens: zo doe je iets tegen de individualisering. Wie weet, levert dat nog eens een diep gesprek op. Joost Veldman, redactielid


blikopener Oog voor elkaar

Recommend Documents