BESTUUR Voorzitter. Myriam Spinnoy. Penningmeester Peter Goossens

COLOFON COLOFON

VERENIGING VOOR VERPLEEGKUNDIGEN RADIOTHERAPIE EN ONCOLOGIE

V.V.R.O. ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT Driemaandelijks tijdschrift Negentiende Jaargang September 2002 - Nummer 3 Hoofdredakteur Myriam Spinnoy

DOELSTELLINGEN Organiseert wetenschappelijke bijscholingen en voordrachten. Bevordert de groei en de belangstelling van de oncologieverpleging. Organiseert de naschoolse opleidingen van verpleegkundigen die werkzaam zijn in de oncologie. Bevordert de uitwisseling van kennis, zowel nationaal als internationaal, betreffende optimale verpleging van kankerpatiënten. Bevordert de erkenning van dit specialisme. Geeft 4x per jaar het oncologisch tijdschrift uit. Werkt internationaal samen met de E.O.N.S. BESTUUR Voorzitter Myriam Spinnoy Penningmeester Peter Goossens

Radiotherapie, A.Z.-V.U.B. Jette

Marie-Thérèse Bate Sabine Goethals Geert Pustjens Brigitte Vertenten Verantwoordelijke uitgever VVRO Radiotherapie Vrije Universiteit Brussel 1090 Brussel Lay-out en typografie Orga-Med Congress Office, Ria Maes Essenestraat 77, 1740 Ternat [email protected] De redaktie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de onder auteurs-naam opgenomen artikels. Bovendien is het overnemen van de artikels alleen toegestaan na schriftelijke toestemming van de verantwoordelijke uitgever. Dit tijdschrift wordt geïndexeerd in INVERT

BESTUURSLEDEN Marie-Thérèse Bate (Gent) Sven D’Haese (EORTC Brussel) Stany Gabriels (Turnhout) Gerrit Ponnet (Brussel) Geert Pustjens (Antwerpen) Guy Vandevelde (Leuven) SECRETARIAAT Anne Maes AZ-VUB afdeling Radiotherapie Laarbeeklaan 101 1090 Brussel Tel.: 02/477 52 37 Fax: 02/477 52 52 E-mail: [email protected] Maandag en donderdag: 9:00 - 12:00 en 13:00 - 16:00 Werkgroepen Werkgroep Radiotherapie: Ann Kuys Werkgroep Chemotherapie: Jan Van Gaver Werkgroep Kinderoncologie: Kris Jennes Werkgroep Website: Mark Vos Voortgezette opleidingen in de Oncologieverpleging: Guy Vandevelde Internationaal - European Oncology Nursing Society (EONS): Myriam Spinnoy

www.vvro.be

- European Radiotherapy Technologists Education Development Group (RTT) Guy Vandevelde

ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

Redaktie

1

INHOUD INHOUD

EDITORIAAL

3

Anticipatorisch misselijkheid en braken bij chemotherapie 4

K. De Keyzer

Verslag van de Estro Teaching Course


'IMRT and other conformal techniques in practice' in Amsterdam

2

M.-T. Bate

16

V.V.R.O. VERENIGINGSNIEUWS

20

AANKONDIGINGEN EN INFORMATIE

36

INTERNATIONALE CONGRESAGENDA

40

Rechtzetting In het maartnummer van het VVRO tijdschrift werd bij het artikel van dhr. Erik Vlaminck 'Standaarden voor management van chronische maligne pijn' verkeerdelijk 'Herman de Mönnink. 1996 Lemma' (boven de titel) vermeld. Onze excuses.

EDITORIAAL EDITORIAAL

Beste Collega's, Het gebruik van cytostatica in de behandeling voor kanker neemt steeds toe. Reeds langer weten we uit literatuurgegevens dat personen die beroepshalve cytostatica manipuleren, zonder in acht name van veiligheidsvoorschriften, diverse klachten kunnen vertonen. Het effect van deze “toxische“ producten op lange termijn is onduidelijk maar ongerustheid omtrent de gezondheidsrisico’s is verantwoord. Ziekenhuispersoneel dat beroepshalve in contact komt met cytostatica of met patiënten onder deze behandeling, moet geïnformeerd worden omtrent de risico’s van het omgaan met cytostatica en de afvalproducten. Binnen VVRO hebben we met een aantal verpleegkundigen “bruikbare” richtlijnen uitgeschreven die het veilig omgaan met cytostatica moet waarborgen. Dit werkinstrument moet in de eerste plaats mensen sensibiliseren . Het uiteindelijke doel is deze richtlijnen te laten erkennen als werkinstrument binnen de oncologische centra. De bevoegde instanties reageren alvast zeer positief. De presentatie van deze richtlijnen , op CD rom en geïllustreerd, begint op 14 oktober. De inkom is volledig kosteloos. Voor de volledige agenda van deze voordrachten verwijs ik u verder in het tijdschrift.


Gerrit Ponnet

3

Anticipatorisch misselijkheid en braken bij chemotherapie Kristine De Keyzer, Sint-Jozefkliniek Bornem, Dagziekenhuis Winnaar VVRO Award 2001, 18e jaarcongres VVRO

1. Inleiding

M

Misselijkheid en braken zijn

haald. Er wordt bekeken in welke mate misselijkheid en braken

gekende nevenwerkingen van

voorafgaand de toediening van cytostatica optreden. Risico-

chemotherapie. Het tijdstip dat

factoren die bijdragen tot het ontwikkelen van deze neven-

deze nevenwerkingen optreden kan

werkingen worden toegelicht. Een laatste deel beschrijft de

verschillend zijn; anticipatorisch of vooraf-

mogelijkheden om anticipatorisch misselijkheid en braken

gaand de toediening van de cytostatica,

te voorkomen. Zowel de medicamenteuze als niet-medica-

acuut of uitgesteld. De behandeling van

menteuze benadering heeft hier een plaats.

misselijkheid en braken ten gevolge van chemotherapie is de laatste jaren

Deze literatuurstudie wil de ernst van dit verpleegprobleem,

sterk verbeterd door de ontwikkeling

de oorzaak en de beïnvloedende factoren aantonen. Dit kan

van nieuwe anti-emetica. Anticipatorisch

bijdragen tot het tijdig herkennen van patiënten met een

misselijkheid en braken blijkt nog steeds

verhoogd risico op anticipatorische klachten. Als verpleegkundige

een veel voorkomend probleem te zijn.

hebben we hierbij een belangrijke taak.

Omtrent dit onderwerp werd een lite-

Op het daghospitaal waar ik tewerkgesteld ben, werden

ratuurstudie gemaakt. De volgende zoek-

tot voor kort voornamelijk patiënten met gastro-intestinale

termen werden gebruikt: neoplasms,

tumoren behandeld. Heden krijgen ook borstkankerpatiënten

chemotherapy, anticipatory, nausea en

hun behandeling met cytostatica op het daghospitaal. Vooral bij

vomiting. Door de sneeuwbalmethode

deze laatste patiëntengroep, treden anticipatorische klachten

werden andere artikels bekomen.

op. Het is duidelijk dat niet alle chemotherapiepatiënten anticipatorisch misselijkheid en braken ontwikkelen.


Na het toelichten van de probleemstelling

4

volgt een begripsomschrijving van de

In onze instelling zal een nieuwe lokatie voor het daghospitaal

term ‘anticipatorisch’ misselijkheid en

voorzien worden. Er werd nagegaan of we bij de inrichting

braken. Er wordt nagegaan wat de mo-

rekening kunnen houden met bepaalde factoren om dit pro-

gelijke oorzaak is van dit fenomeen.

bleem te voorkomen.

Uitlokkende factoren, omgevingsprikkels die hierbij een rol spelen, worden aange-

ANTICIPATORISCH

MISSELIJKHEID EN BRAKEN BIJ CHEMOTHERAPIE

2.Probleemstelling

mensen betekent misselijkheid «zich onwel voelen», men staat op het punt over te geven, men ervaart een

Het gevoel van misselijkheid en braken werd door

onaangenaam gevoel in de ingewanden en achter de

chemotherapiepatiënten als belangrijkste symptoom-

keel (Hawthorn, 1991).

ongemak gemeld. Dankzij de ontwikkeling van nieuwe anti-emetica, vooral de 5-HT3 receptor anta-gonisten,

Er wordt nagegaan wat men bedoelt met de term

kan men de patiënten tijdens hun be-handeling een

‘anticipatorisch’ of ‘anticiperend’. 2 verschillende

betere levenskwaliteit bieden. Patiënten melden vaak

omschrijvingen werden gevonden.

dat ze zich misselijk voelen of brakerig zijn nog voor

Morrow (1982, 1985) spreekt van misselijkheid en

de cytostatica werden toegediend.

braken voor de behandeling of anticiperend wanneer dit zich voordoet voorafgaand de toediening van

Anticipatorisch misselijkheid en braken bij patiënten

de cytostatica. Deze definitie wordt ook door Cohen,

die cytostatica krijgen toegediend, kan een ernstig

Blanchard, Ruckdeschel en Smolen (1986) gebruikt.

probleem zijn. Metabole stoornissen, anorexie, de-

De symptomen treden vroeger op dan men ze

hydratatie, gewichtsverlies, electrolytenstoornissen, de-

verwacht. Fetting et al. (1983) hanteert een ruimere

pressie, een verminderde algemene toestand kunnen

definitie. Hij omschrijft de anticipatorische symptomen

optreden. Een vermindering van zelfzorg en functionele

bij chemotherapie als misselijkheid of misselijkheid en

mogelijkheden kan de patiënt afhankelijk maken

braken voor of tijdens de toediening van cytostatica.

(Morrow, 1984 & Ettinger, 1995). Hierdoor kunnen de motivatie en de therapietrouw

3.1 Oorzaak ?

van de patiënt in het gedrang komen.

Men gaat ervan uit dat het anticipatorisch optreden

Het aanpassen van het chemotherapieschema, het

van symptomen een gevolg is van klassieke

verminderen van de dosis, het onderbreken of zelfs

conditionering. Er is sprake van een leerproces na

stopzetten van de therapie kan noodzakelijk zijn

negatieve ervaringen, in dit geval na de toediening

(Ettinger, 1995).

van cytostatica (Bovbjerg et al. 1992, Morrow 1984).

Doordat gecombineerde therapieën, chemo- en radiotherapie, meer zullen toegepast worden, kan dit

Het emetogeen vermogen van de cytostatica kan

probleem nog versterkt worden.

verantwoordelijk zijn voor het optreden van misselijkheid en braken na de toediening van de cytotoxische

In de literatuur werd op zoek gegaan naar een antwoord

medicatie. Deze symptomen kunnen optreden vanaf

op de volgende vragen : ‘Wat ligt aan de oorzaak van

de eerste chemobehandeling (Moher et al., 1984).

dit probleem, welke patiëntenkarakteristieken spelen een rol en kunnen we als verpleegkundige iets doen

Het emetogeen vermogen van de cytostatica is de

om dit probleem te voorkomen ?’

ongeconditioneerde prikkel. Dit heeft een ongeconditioneerd gedrag tot gevolg nl. misselijkheid en/of

Braken is het onwillekeurig via de mond terugbrengen van de maaginhoud. Het wordt vaak, maar niet altijd

braken. emetogeen vermogen van de cytostatica = ongeconditioneerde prikkel

voorafgegaan door misselijkheid. Misselijkheid is iets subjectiefs dat elke persoon anders ondergaat en dat moeilijk te omschrijven valt. Voor de meeste

misselijkheid en/of braken = ongeconditioneerd gedrag

ONCOLOGISCH ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT TIJDSCHRIFT

3. Begripsomschrijving

5 5

A R T I K E L S

De ongeconditioneerde prikkel verband gebracht met signalen van buitenaf o.a. geluiden, geuren, smaken. Deze aanvankelijk neutrale stimuli worden geassocieerd met het optreden van misselijkheid en braken na de behandeling. Deze stimuli kunnen na enige tijd voor de patiënt geconditioneerde prikkels worden (Hawthorn, 1991). Deze geconditioneerde prikkels kunnen dan weer een geconditioneerd gedrag uitlokken nl. misse-

Anticipatorisch misselijkheid en braken kan een hardnekkig verschijnsel zijn. Eens dit leerproces is opgetreden, kan het aanwezig blijven zelfs jaren na het beëindigen van de therapie. Nerenz en collega’s (1986) melden dat 50% van de patiënten die herstelden van de ziekte van Hodgkin twee jaar later nog anticipatorische symptomen vertoonden. Dit onderstreept nogmaals het belang om dit probleem te voorkomen.

lijkheid en/of braken. 3.2 Uitlokkende factoren Smaken, geluiden en geuren die voorkomen in de Geluiden, geuren, smaken, denken aan… = geconditioneerde prikkel

omgeving van de behandeling met cytostatica, kunnen anticipatorisch misselijkheid en braken uitlokken bij patiënten die misselijkheid en braken ervaren na de behandeling (Hogan, 1990). Ook cognitieve en visuele

misselijkheid en braken = geconditioneerd gedrag

prikkels kunnen hiervoor verantwoordelijk zijn (Cohen et al., 1986). Er volgt een opsomming van mogelijke geconditioneerde prikkels.

Dus het optreden van misselijkheid en braken voorafgaand de behandeling met cytostatica wordt gezien als een geconditioneerde respons die volgt op signalen die in verband worden gebracht met de chemotherapie (Bovbjerg et al. 1992). Zintuiglijke gewaarwordingen tijdens de toediening van de cytostatica als ook congitieve stimuli kunnen geconditioneerde prikkels worden. Prikkels die aanleiding kunnen geven tot dit geconditioneerd gedrag worden in het volgende punt behandeld. Pickett (1991) beschrijft ‘conditioned’ - anticipatorisch, aangeleerd of psychologisch - als een herhaalde associatie van neveneffecten met omgevingsstimuli. Na een aantal behandelingscycli werkt iedere associatie misselijkheid op (Hawthorn, 1991). Het feit dat de patiënt anticipatorische nausea en bra-


ken ervaart, is te wijten aan het eerder optreden van

6 6

deze nevenwerkingen. Anticipatorisch misselijkheid en braken zal dus optreden bij patiënten die misselijkheid en braken rapporteerden na de chemobehandeling. Pas na een aantal behandelingscycli zal dit verschijnsel zich voordoen.

• visuele stimuli: - voorwerpen zoals de infuusstaander, de catheter voor het prikken van het infuus - personen: de verpleegkundige die de cytostatica toedient, de behandelende arts - de kleur van de cytostatica bv. Patiënten die Epirubicine IV toegediend krijgen, voelen zich onwel, worden misselijk bij het zien van de rode kleur van het infuuszakje. • auditieve prikkels • geluiden: stem van de verpleegkundige, geneesheer • geuren: ziekenhuisgeur, ontsmettingsmiddel, geur van de medicatie • smaken: het proeven van een metaalsmaak of een andere onaangename smaak tijdens de chemotherapie • cognitieve prikkels Het denken aan de chemotherapie kan misselijkheid uitlokken (Boakes et al. 1993). In een studie van Redd et al. (1993) werd het voorkomen en de intensiteit van misselijkheid bij chemopatiënten onderzocht, als reactie op 3 mentale

ANTICIPATORISCH


voorstellingen. De patiënten werden gevraagd de

anticipatorisch misselijkheid vast. 18 tot 57% van de

ogen te sluiten en zich 3 situaties achtereenvolgens

patiënten die chemotherapie krijgen, ervaren antici-

voor te stellen: een landelijke omgeving, een niet-

patorisch misselijkheid en braken (Ettinger, 1995).

chemotherapeutische medische procedure en de toe-

Boakes (1993) vond bij 41% anticipatorisch misselijk-

diening van cytostatica. Dit gebeurde onder toezicht

heid na minstens 4 behandelingscycli.

van een psycholoog. De patiënt werd in een soort hypnose gebracht en werd gevraagd te beschrijven

Er is een verschil in incidentie van anticipatorisch misse-

wat hij zag, rook, voelde in die specifieke situatie.

lijkheid en anticipatorisch braken. Nausea voorafgaand

De studie bestond uit 2 delen. In een eerste deel werd

de behandeling treedt vaker op (Ettinger, 1995 &

nagegaan of mentale voorstellingen van de toediening

Moher, 1984). In de studie van Cohen et al. (1986)

van cytostatica bij patiënten die anticipatorisch

met ambulante chemopatiënten, ervaarden 42% an-

misselijkheid ervaarden, ook misselijkheid uitlokten. Er

ticipatorisch misselijkheid. 27% van de patiënten had-

werd vastgesteld dat wanneer deze patiënten zich de

den anticipatorisch braken. Van de patiënten met

toediening van cytostatica inbeeldden, misselijkheid

anticipatorisch misselijkheid, ontwikkelde 15% ook

optrad.

anticipatorisch braken (Moher et al., 1984).

In een tweede deel werd een vergelijking gemaakt

Montgomery et al. (1998) onderzocht het voorkomen

tussen patiënten zonder en met een voorgeschiedenis

van anticipatorisch misselijkheid en braken gedurende

van anticipatorisch misselijkheid bij chemotherapie.

3 tijdsperioden; de nacht voor, de morgen voor en

Geen van de patiënten zonder een voorgeschiedenis

de periode onmiddellijk voor de toediening van de

van anticipatorisch misselijkheid, ervaarde misselijkheid

cytostatica. Men stelde vast dat de ernst van de

bij mentale voorstellingen van chemotherapie. Deze

anticipatorische klachten toeneemt naarmate de IV-

studie had slechts een patiëntenpopulatie van 4 (in

toediening van de cytostatica nadert. Volgens Nicholas

eerste deel) en 10 (in tweede deel) borstkanker-

begint anticipatorisch misselijkheid en braken 5 uur

patiënten.

voor de behandelingssessie (Moher et al., 1984). De patiënten ervaren deze klachten eerst thuis of onder-

Smaken en geuren lokken meer nausea uit. Het

weg naar ziekenhuis.

denken aan de behandeling zal meer braken uitlokken (Boakes et al. 1993).

Het is belangrijk een idee te hebben hoe snel na het starten van de chemotherapie patiënten

4. Incidentie van anticipatorisch misselijkheid en braken

anticipatorische klachten zullen hebben. De kans op anticipatorisch misselijkheid neemt toe met behanpatiënten ervaren anticipatorische nevenwerkingen

werd nagegaan in verschillende studies met patiënten

bij de vierde chemotherapiecyclus (Morrow, 1984).

die cytostatica toegediend kregen. Het voorkomen

Minstens één derde van de patiënten ontwikkelt anti-

van de anticipatorische klachten is afhankelijk van het

cipatorische klachten bij de vierde behandelingssessie

soort kanker en de behandeling. De incidentie verschilt

(Moher et al., 1984).

afhankelijk van de patiënten-populatie waartoe de

Men kan besluiten dat anticipatorisch misselijkheid

studie zich beperkt.

en braken een belangrijk klinisch probleem is. De

Andrykowski et al. (1988) stelde bij 57% van de

incidentie van de anticipatorische klachten is hoog.

borstkankerpatiënten met adjuvante chemotherapie


delingscycli (Bovbjerg et al., 1992). 24% van de De incidentie van anticipatorisch misselijkheid en braken

7 7

A R T I K E L S

5. Beinvloedende factoren bij het ontwikkelen van anticipatorisch misselijkheid en braken

Moher (1984) haalt aan dat er een relatie bestaat tussen het aantal injecties die patiënt toegediend krijgt tijdens een behandelingssessie en de frequentie van anticipatorisch misselijkheid en braken. Het aantal

Het is belangrijk dat men de risicopopulatie kent, om te

toegediende cytostatica spelen een rol. De duur van

voorkomen dat anticipatorisch misselijkheid en braken

de behandeling bepaalt de anticipatorische klachten.

optreedt. Er wordt een omschrijving gegeven van

Hoe langer de chemobehandeling duurt, hoe meer

factoren die een rol kunnen spelen bij het ontwikkelen

misselijkheid en braken voorafgaand de therapie kan

van anticipatorisch misselijkheid en braken.

optreden.

5.1 Cytostatica De toxiciteit van het cytostaticum, de dosis, het aantal en de combinatie van cytostatica dat wordt toegediend, zal bepalend zijn voor het ontwikkelen van misselijkheid en braken en dus ook het optreden

De toedieningswijze heeft een invloed op het optreden van misselijkheid en braken (Ettinger, 1995). Het peroraal innemen van Cyclofosfamide veroorzaakt minder braken dan een intraveneuze toediening. Ook hier moet men aandacht voor hebben.

van anticipatorisch misselijkheid en/of braken. Er moet ook rekening gehouden worden met de De dosis bepaalt het emetisch effect. Een hogere dosis is geassocieerd met een grotere emetogene activiteit (Hogan, 1990 & Ettinger, 1995). Dit geldt o.a. voor Cisplatine, Cyclofosfamide, Doxorubicine en

individuele gevoeligheid van de patiënt. Misselijkheid en braken zijn sterk verschillend van patiënt tot patiënt, zelfs bij patiënten die dezelfde cytostatica krijgen.

Methotrexaat. Een dosis Cyclofosfamide minder dan 1g, heeft een matig emetogeen vermogen. Misselijkheid

5.2 Misselijkheid en braken NA de behandeling

en braken komt voor bij 30 tot 60% van de patiënten.

De kans op het ontwikkelen van anticipatorisch

Een dosis Cyclofosfamide van meer dan 1 g, heeft een

misselijkheid en braken is geassocieerd met de inten-

hoog emetisch vermogen. Tot 90% van de patiënten

siteit, de duur en de frequentie van posttherapie mis-

kunnen last hebben van misselijkheid en braken na

selijkheid en braken (Morrow, 1992).

de toediening. (Deze gegevens kan men terugvinden in de bijlage).

Er is een positief verband tussen de frequentie


van postbehandeling misselijkheid en braken en anti-

8 8

Anticipatorisch misselijkheid en braken zal meer voor-

cipatorisch misselijkheid en braken (Cohen et al.

komen wanneer een hogere dosis van het cytostaticum

1986). In deze studie wordt gesuggereerd dat

wordt toegediend (Cohen et al. 1986). Morrow haalt

de frequentie van postbehandeling braken een kri-

aan dat er een relatie bestaat tussen het emetisch

tische factor is in het conditioneringsproces en niet

vermogen van de behandeling en de ontwikkeling van

het aantal behandelingssessies. De intensiteit van

anticipatorisch misselijkheid en braken. De toxiciteit of

postchemotherapie misselijkheid, voorspelt de ont-

het gemiddeld emetisch vermogen van de cytostatica

wikkeling van anticipatorisch misselijkheid (Bovbjerg

is significant hoger bij patiënten met anticipatorisch

et al. 1992).

nausea en/of braken. Het gebruik van Dactinomycin en Cisplatine is significant

Dit onderstreept het belang van het controleren van

geassocieerd met anticipatorisch misselijkheid en

misselijkheid en braken in dit stadium.

braken (Morrow, 1982).

9


A R T I K E L S

dragen significant bij tot de ontwikkeling van anti-

5.9 Wagenziekte

cipatorisch misselijkheid. Dit impliceert dat men reke-

Patiënten die last hebben van wagenziekte, hebben

ning moet houden met de verwachtingen van de

een grotere kans op anticipatorisch nausea en braken

patiënt wanneer men een geconditioneerde respons

(Morrow, 1985).

evalueert om medische behandelingen af te wenden. (Montgomery et al. 1998).

5.10 Omgevingsfactoren Er werd geen verschil in incidentie van anticipatorisch

Er wordt gesuggereerd dat copingstijl, een invloed

misselijkheid en braken gevonden tussen de verschil-

heeft op al dan niet ontwikkelen van anticipatorisch

lende behandelingscentra (Cohen et al., 1986). Verder

braken. Patiënten met een meer remmende copingstijl

onderzoek naar grootte, locatie, lichtinval, kleur en in-

‘deze behandeling kan me niet helpen’, kunnen meer

richting waarin de behandeling gegeven wordt, zou

anticipatorisch braken ontwikkelen in vergelijking met

zinvol zijn.

patiënten die ervanuit gaan dat de therapie hun gaat

Andere factoren die gevonden werden als deter-

helpen (Moher et al, 1984).

minanten voor anticipatorisch misselijkheid en braken zijn; zweten na de laatste behandeling, warmte- of

5.7 Sociale ondersteuning

hittegevoel over het ganse lichaam en gevoel van al-

Jonge ongehuwde patiënten die een adjuvante behan-

gemene zwakte na de behandeling (Morrow, 1982).

deling met CMF kregen, bleek dat deze patiëntengroep

Bij verder doornemen van de literatuur zullen nog

gevoeliger waren voor anticipatorische misselijkheid

andere factoren ter sprake komen

en braken (Fetting et al., 1982). Patiënten met testiscarcinoom zonder ondersteuning van familie of vrienden

Er werd geen significant verschil gevonden voor ge-

zijn een hogere risicogroep voor anticipatorische klach-

slacht, ras, of de patiënt voorafgaand chemotherapie,

ten.

radiotherapie of heelkundige behandeling voor de ziekte had gekregen.

De aanwezigheid van familie of vrienden tijdens de

Patiënten met anticipatorisch misselijkheid en braken,

behandeling is aan te raden. Verder onderzoek kan

hadden een significant hogere frequentie van consti-

nagaan of er een verschil is wanneer de patiënt

patie en droge en jeukende huid.

tijdens zijn behandelingssessie geïsoleerd verblijft in een kamer of behandeld wordt met ander patiënten.

6. Behandeling

5.8 Ziektestadium

Er wordt veel aandacht besteed aan de medicamen-

In een studie van Nerenz werd gesteld dat

teuze behandeling van misselijkheid en braken na

anticipatorisch misselijkheid minder uitgesproken voor-

de toediening van cytostatica. In dit laatste deel zal

komt bij vrouwen met metastatisch borstkanker in ver-

nagegaan worden wat de mogelijkheden zijn om antici-

gelijking met vrouwen die adjuvant chemotherapie

patorisch misselijkheid en braken te voorkomen.


krijgen (Moher et al., 1984). Dit hangt samen met

10 10

het emetogeen vermogen van de cytostatica die

Bij het verhinderen dat misselijkheid en braken op-

worden toegediend. Patiënten met een metastatisch

treden voor de behandeling, ligt de nadruk op het

borstcarcinoom ervaren moeheid en zwakte ergste

trachten voorkomen van een geconditioneerd gedrag.

symptoomongemak. Bij de adjuvant therapie werd

Dit houdt in dat men moet vermijden dat misselijkheid

anticipatorisch misselijkheid en braken als meest

en braken optreedt na de toediening van cytostatica.

kwellende symptoom ervaren.

Een goede medicamenteuze behandeling is essen-

ANTICIPATORISCH


tieel. Daarom zal deze eerst aangehaald worden.

Anxiolytica helpen de anticipatorische klachten onder

Daarnaast komt de niet-medicamenteuze behan-

controle houden. Benzodiazepines induceren een

deling aan bod.

tijdelijke amnesie. Ze blokkeren de herinnering van misselijkheid en braken na de behandeling (Laszlo

6.1 Medicamenteuze behandeling

et al. 1985). De kans dat anticipatorische klachten

Anticipatorisch misselijkheid en braken zal optreden als

optreden, wordt hierdoor verminderd (Hogan, 1990).

resultaat van ongecontroleerd misselijkheid en braken

Deze medicaties reduceren angstgevoelens en hebben

na de behandeling (Hogan, 1990). Anti-emetische

een sedatief effect evenals de Butyrophenones. Ze

behandeling voor postchemotherapie misselijkheid is

kunnen als premedicatie voor het starten van de

meest effectief als gestart wordt voor de patiënt

toediening van cytostatica gegeven worden.

enige ervaring van misselijkheid heeft gehad. Een effectieve behandeling met anti-emetica vanaf de

Afhankelijk van de dosis en het emetogeen vermogen

eerste toediening met cytostatica, kan bijdragen tot het

van de cytostatica wordt een combinatie van meerdere

voorkomen van de ontwikkeling van geconditioneerde

medicaties toegediend. Door het combineren van anti-

misselijkheid (Bovbjerg et al., 1992). Succesvol mana-

emetica uit verschillende farmacologische groepen

gement van anticipatorisch misselijkheid en braken,

en met verschillende werkingsmechanismen, wordt

vraagt een preventieve aanpak (Hogan, 1990).

het hoogst mogelijke anti-emetisch effect bereikt. Soms moet de anti-emetische behandeling een aantal

Slecht gecontroleerde misselijkheid en braken tijdens

dagen verdergezet worden. Dit geldt vooral voor

vorige chemosessies, maken de patiënt voorbeschikt

cytostatica waarbij uitgesteld braken gekend is o.a.

voor onbevredigende resultaten met anti-emetica bij

Cisplatinum en Cyclofosfamide (Hawthorn, 1991).

de volgende behandeling. Het is dus belangrijk om

De verpleegkundige moet de respons op de anti-

te zorgen voor maximale anti-emetische controle in

emeticabehandeling van de patiënt evalueren.

het begin van de behandeling. Dit kan beletten dat een patiënt een potentieel zinvolle en curatieve be-

6.2 Niet-medicamenteuze behandeling

handeling wordt onderbroken of stopgezet (Ettinger,

Na de medicamenteuze therapie wordt het afleiden

1995).

van de aandacht van de patiënt als meest effectieve interventie beschouwd. Het afleiden van de aandacht

De medicamenteuze behandeling wordt voorge-

van pediatrische patiënten van de therapie door

schreven door de geneesheer. De verpleegkundige

videospelletjes helpt bij het verminderen van chemo-

moet signaleren wanneer de toegepaste therapie on-

therapie-gerelateerde misselijkheid en braken. De

voldoende is. Dit vraagt en goede observatie van de

meest gebruikte middelen voor verstrooing zijn radio,

patiënt en evaluatie van de anti-emeticatherapie.

TV, magazines, humor.

behandeling van misselijkheid en braken na chemo-

Zuiver psychologisch gezien zijn anticipatorisch misse-

therapie zijn de serotonine-antagonisten zoals

lijkheid en braken een geconditioneerd gedrag. Dit

Ondansetron (Zofran), Granisetron (Kytril), Tropisetron

betekent dat een psychologische benadering de band

(Novaban). Andere producten die vaak in combinatie

tussen prikkel en reactie kan doorbreken. Hypnose,

met de serotonine-antagonisten gebruikt worden zijn

relaxatie en systematische desensibilisering hebben

de corticoïden. Bij anti-emetica voor kankerbe-

op dit punt hun nut bewezen (Hawthorn, 1991). Deze

handeling zijn meestal dopamine receptor antago-

technieken worden gebruikt om de aandacht van de

nisten betrokken.

patiënt af te leiden van negatieve ervaringen in dit


Anti-emetica die een belangrijke plaats innemen in de

11 11

A R T I K E L S

geval misselijkheid en braken. De patiënt concentreert

!

zich op aangename dingen.

Hypnose kan de effectiviteit van antimisselijkheid

Angst geassocieerd met chemotherapie kan hierdoor

medicatie helpen.

Hypnose

eveneens verminderd worden. Dit alles moet leiden tot een beter comfort voor de patiënten en therapie-

!

relaxatietechnieken

trouw. Het leidt de patiënten af van negatieve geconditio6.1.1 Muziektherapie

neerde stimuli geassocieerd met chemotherapie en

Muziek kan ontspanning bevorderen. Doordat de

kan helpen om te gaan met stressvolle situaties tij-

muziek de hartfrequentie en de bloeddruk vermindert,

dens de kankerbehandeling. Patiënten voelen zich

de ademhaling vertraagt, is er minder pijngevoeligheid

beter en zijn meer in staat de cytotoxische therapie te

en gespannenheid van de spieren. Dit is een aan-

voltooien. Relaxatietherapie is goedkoop en heeft geen

gename gewaarwording voor de patiënt. Het wordt

nevenwerkingen. De technieken moeten aangeleerd

vooral bij kinderen toegepast. Het luisteren naar een

worden. Dit is tijdrovend.

cassette met muziek en bemoedigende woorden van de eigen arts maakt patiënten minder angstig voor

Bij progressieve spierrelaxatie leert de patiënt actief

chemotherapie.

de spieren te spannen en samentrekken om ze daar

6.1.2 Omgevingsfactoren De sensorische prikkels aanwezig in de omgeving van de behandeling, moet men trachten te manipuleren om de afkeer van geluiden en geuren zoveel mogelijk te minimaliseren. De cytostatica moeten toegediend worden in een rustige omgeving. De verpleegkundige kan het gebruik van parfum en haarspray vermijden aangezien deze geuren snel in verband gebracht worden met de behandeling (Hogan, 1990). 6.1.3 Ondersteunende technieken Ondersteunende technieken kunnen nuttig zijn bij de behandeling van misselijkheid en braken. Veel technieken zijn bedoeld om de angst weg te nemen en oefenen een kamerende invloed uit. Onder gedragsinterventies wordt verstaan ; hypnose, systematische desensibilisatie en relaxatietraining. Het doel van deze interventies is eveneens het onderbreken van de associatie van misselijkheid en bra-


ken met de behandeling (Hogan, 1990). Studies

12 12

hebben aangetoond dat gedragsbehandeling bij kankerpatiënten die chemotherapie krijgen, effectief is in het verminderen van misselijkheid en braken voor, tijdens en na de chemotherapie (Moher et al., 1984).

na opnieuw los te laten en volledig te ontspannen. Het spannen en ontspannen is een proces dat stap voor stap verloopt en meestal begint bij de voeten en eindigt bij het hoofd. Het vraagt ook een energieverbruik van de patiënt en is dus niet voor elke patiënt toepasbaar (Hawthorn, 1991). Begeleide beeldvorming is een ontspanningstechniek. Door middel van ademhalingsoefeningen wordt relaxatie bewerkstelligd en vervolgens worden ter ondersteuning aangename beelden opgeroepen. Als de patiënt de techniek onder de knie heeft, kan deze zich gemakkelijker ontspannen als hij/ zij zich misselijk voelt. Uit onderzoek naar de effectiviteit van progressieve spierrelaxatie en geleide verbeelding bleek dat er geen effect werd gevonden wat betreft de reductie van de misselijkheid en braken. Wel bleek vermindering van angst en een groter gevoel van controle bij de patiënten op te treden Deze therapieën blijven een aanvulling bij de medicamenteuze therapie. Ze kunnen helpvol zijn bij het verminderen van anticipatorisch misselijkheid en angst en kunnen de patiënt een gevoel van controle geven.

ANTICIPATORISCH


7. OPDRACHT VOOR DE VERPLEEGKUNDIGE

patiënt moet eenvoudig zijn. Problemen bij de antiemeticatherapie moeten gesignaleerd worden aan de

Het observeren, documenteren en rapporteren van

behandelend geneesheer.

symptomen van toxiciteit van chemotherapie behoren tot onze taak. Als verpleegkundige kan men nagaan

Als verpleegkundige heeft men de taak om via

of de patiënt een hoger risico heeft op anticipatorische

informatie en voorlichting de patiënt voor te bereiden

symptomen. Dit vraagt kennis van het emetogeen

op zijn cytostaticabehandeling (Hawthorn, 1991).

vermogen van de toegediende cytostatica. Men moet

Misselijkheid en braken zijn de meest gevreesde

kunnen nagaan of de patiënt misselijkheid en/of braken

nevenwerkingen bij patiënten die starten met chemo-

heeft gehad na de laatste cytostaticatoediening. Dit

therapie. De meeste patiënten hebben voor het begin

vraagt een duidelijke rapportage in het verpleegdossier.

van hun behandeling geen idee van wat er te wachten

Er moet rekening gehouden worden met leeftijd,

staat. Er bestaan veel misvattingen. De angst voor

sociale ondersteuning, angst. Deze factoren werden

het onbekende kan men trachten weg te nemen

eerder besproken.

of te verminderen door de patiënt en zijn/haar familie uitgebreid uit te leggen wat er gaat gebeuren.

Bij patiënten die op een dagziekenhuis hun cytostatica

Concrete, objectieve informatie over gewaarwordingen,

krijgen toegediend, is het informeren naar problemen

mogelijke bijwerkingen, helpt de patiënt om zich

na de vorige kuur van essentieel belang. De meeste

mentaal voor te bereiden. Het verbetert de kennis en

nevenwerkingen zullen thuis optreden. Voor iedere

begrip van de behandeling.

toediening moet opnieuw navraag gedaan worden

Het informeren van de patiënt kan angst verminderen.

naar anticipatorisch misselijkheid en braken. Het effect

Bij angstige patiënten kan nagevraagd worden aan de

van de anti-emetica moet geëvalueerd worden. De

geneesheer een kalmerende medicatie toe te dienen.

therapie kan zo nodig bijgestuurd worden.

Men moet oog hebben voor mogelijke fysiologische en psychologische gevolgen van aanhoudende nausea

Naarmate het aantal behandelingscycli toeneemt,

en braken. Men moet de mogelijkheid bieden aan de

zullen de anticipatorische symptomen ernstiger worden.

patiënt en zijn familie om gevoelens in verband met

Vroegtijdig ingrijpen op anticipatorische symptomen

de ziekte en de behandeling te uiten. Het geruststellen

voorkomt verergering van de situatie. Patiënten zullen

van de patiënt is belangrijk. Als misselijkheid en

hun anticipatorische symptomen meestal niet spontaan

braken toch voorkomen, moet de patiënt uitgelegd

melden. Sommige denken dat deze symptomen erop

worden dat andere medicatie kan gebruikt worden

wijzen dat de ziekte hun geest heeft aangetast

om de ongemakken bij een volgende behandeling te

(Morrow, 1991 & Hawthorn, 1991).

verminderen.

Wanneer de patiënt een ambulante chemobehandeling

8. CONCLUSIE

geven naar huis. Dit is uiteraard afhankelijk van de

Er moet gestreefd worden naar het voorkomen van

dosis en het soort chemotherapieschema. De ver-

anticipatorisch misselijkheid en braken. Hierbij komt

pleegkundige moet de patiënt informeren over de te

de medicamenteuze behandeling op de eerste plaats.

nemen anti-emetica. Het verderzetten van deze medi-

Vanaf de eerste toediening met cytostatica, moet

camenteuze behandeling thuis is belangrijk, ook al

gestart worden met een goede anti-emetische behan-

heeft de patiënt geen klachten van misselijkheid. Het

deling.

toedieningsschema dat wordt meegegeven aan de

De verpleegkundige heeft een belangrijke taak. Deze


krijgt, kan het nodig zijn om anti-emetica mee te

13 13

A R T I K E L S

omvat een goede observatie van de patiënt en

Het optreden van anticipatorisch misselijkheid en

zijn nevenwerkingen, het informeren van patiënt en

braken wordt beïnvloed door verschillende factoren.

familie, het doorgeven van informatie aan de genees-

Patiënten met anticipatorisch klachten zijn o.a. jonger,

heren ivm tolerantie van de behandeling. Wanneer de

krijgen cytostatica met een hoger emetisch vermogen

anti-emetische behandeling onvoldoende blijkt, moet

en ontwikkelen meer misselijkheid en braken na

dit dadelijk gesignaleerd worden aan de behandelend

de behandeling. Patiënten krijgen een specifiek

geneesheer. De psychische begeleiding van de patiënt

chemoschema toegediend. Dosis, soort cytostaticum,

mag niet uit het oog worden verloren.

frequentie van toediening worden bepaald. Wanneer we met deze factoren rekening houden kunnen we

Er moeten ontspannings – en/of afleidingsmogelijk-

de risicopatiënten tijdig detecteren. Hierbij komt dat

heden aanwezig zijn o.a. radio, TV, lectuur. Men kan de

patiënten verschillend reageren op de toediening van

patiënt stimuleren om zelf voor voldoende afleiding te

cytostatica. Dit alles vraagt een individuele benadering

zorgen vb. door een boek mee te brengen, handwerk,

van de patiënt.

muziek die de patiënt graag hoort. Het meebrengen van een familielid of vriend is aan te raden.

Preventie is het belangrijkste in de benadering van anticipatorisch misselijkheid en braken bij. Zowel de

Bij de inrichting van ons dagziekenhuis kunnen we

medicamenteuze als niet-medicamenteuze therapie

rekening houden met een aantal elementen. Een rus-

dragen bij tot het voorkomen van anticipatorische

tige locatie met een aangenaam en mooi uitzicht zou

klachten. Een effectieve anti-emetische therapie moet

het meest ideale zijn (ver verwijderd van keuken en

gestart worden vanaf de eerste behandelingscyclus. De

andere geuren en geluiden). Dit leidt de aandacht van

niet-medicamenteuze interventies zijn vooral gericht

de patiënt af. Voor de aankleding wordt best gebruik

op het ontspannen en het afleiden van de aandacht

gemaakt van zachte kleuren. Dit om geconditioneerd

van de patiënt. Dit helpt het reduceren van de angst.

gedrag als gevolg op extreme prikkels geassocieerd met de chemotoediening te vermijden. De mogelijkheid

De verpleegkundige taak omvat het informeren, obser-

voor TV, ev. video, radio moet aanwezig zijn.

veren, evalueren, begeleiding en ondersteunen van de patiënt. Wanneer het probleem erkend wordt, kunnen

Comfortabele ligzetels geven de mogelijkheid aan de

we door een goede begeleiding, educatie en toezicht

patiënt zich ontspannen te installeren tijdens de dag-

op het anti-emetisch beleid van de patiënt, bijdragen

opname.

tot het voorkomen van anticipatorisch misselijkheid en braken. Cytostatica toedienen betekent tijd maken

9. Samenvatting

voor de patiënt.

Ondanks constante verbetering van mogelijke anti-

Er moet gestreefd worden naar het voorkomen van

emetica therapieën, blijft anticipatorisch misselijkheid

anticipatorisch misselijkheid en braken. Dit heeft een

en braken een significant klinisch probleem, met een

toename van de therapietrouw ivm de behandeling

impact op de levenskwaliteit alsook op de therapie-

tot gevolg. Het comfort en de levenskwaliteit van de

trouw. Men gaat ervan uit dat klassieke conditionering

chemopatiënten worden hierdoor verbeterd.


aan de basis ligt van deze anticipatorische klachten. Dit

14 14

probleem zal zich voordoen bij patiënten die misselijkheid en braken ervaarden na de toediening van de cytostatica. Verschillende stimuli kunnen aanleiding geven tot anticipatorisch misselijkheid en braken.

ANTICIPATORISCH


Literatuurlijst - Andrykowski, M.A., The Role of Anxiety in the Development of Anticipatory Nausea in Cancer Chemotherapy: a review and synthesis. Psychosomatic Medicine, 1990, 52, 458-475. - Andrykowski, M.A. & Jacobsen, P.B. & Marks, E. & Gorfinkle, M.A. & Hakes, T.B. & Kaufman, R.J. & Currie, V.E. & Holland, J.C. & Redd, W.H., Prevalence, Predictors, and Course of Anticipatory Nausea in Women Receiving Adjuvant Chemotherapy for Breast Cancer. Cancer, 1988, 62, 2607 – 2613. - Boakes, R.A. & Tarrier, N. & Barnes, B.W., Prevalence of anticipatory nausea and other side-effects in cancer patients receiving chemotherapy. European Journal of Cancer, 1993, 29 A(6) : 866-870. - Bovbjerg, D. H. & Redd, W. H. & Jacobson, P.B. & Manne, S.L. & Taylor, K.L. & Surbone, A. & Crown, J.P. & Norton, L. & Gilewski, T.A. & Hudis, C.A. & Reichman, B.S. & Kaufman, R.J. & Currie, V.E. & Hakes, T.B., An experimental analysis of classically conditioned nausea during cancer chemotherapy. Psychosomatic Medicine, 1992, 54 : 623-637. - Cohen, R.E. & Blanchard, E.B. & Ruckdeschel, J.C. & Smolen, R.C., Prevalence and correlates of posttreatment and anticipatory nausea and vomiting in cancer chemotherapy. Journal of Psychosomatic Research, 1986, 30, 6, 643-654. - Ettinger, S., Preventing chemotherapy-induced nausea and vomiting : an update and a review of emesis. Seminars in Oncology, 1995, 22 (4), 6-18.

- Hogan, C.M., Advances in the management of nausea and vomiting. Nursing Clinics of North America, 1990, 25 (2), 475- 497. - Laszlo, J. & Clark, R.A. & Hanson, D.C. & Tyson, L. & Crumpler, L. & Gralla, R., Lorazepam in cancer patients treated with cisplatin: A drug having antiemetic, amnesic and anxiolytic effects. Journal of Clinical Oncology, 1985, 3 (6), 864-869. - Moher, D. & Arthur, A.Z. & Pater, J.L., Anticipatory nausea and/or vomiting. Cancer Treatment Reviews, 1984, 11 , 257-264. - Montgomery, G.H. & Tomoyasu, N. & Bovbjerg, D.H. et al. : Patients’ pretreatment expectations of chemotherapy-related nausea are an indenpendent predictor of anticipatory nausea. Annals of Behavioral Medicine , 1998, 20(2): 104-109. - Morrow, G.R., Prevalence and Correlates of Anticipatory Nausea and Vomiting in Chemotherapy Patients. JNCI, 1982 (68), 585-588. - Morrow, G.R., The assessment of nausea and vomiting: past problems, current issues and suggestions for future research. Cancer, 1984, 15, 2267-2280. - Pickett, M., Determinants of anticipatory nausea and anticipatory vomiting in adults receiving cancer chemotherapy. Cancer Nursing, 1991, 14(6), 334-343. - Redd W.H. & Dadds, M.R. & Futterman, A.D. & Taylor,

- Hawthorn, J., De begeleiding van misselijkheid en braken ten gevolge van chemotherapie en radiotherapie. Internationale opleidingscursus voor verpleegkundigen, Glaxo Holdings, 1991.

K.L. & Bovbjerg, D.H., Nausea induced by mental images of chemotherapy. Cancer, 1993, 72 (2), 629 - 635. ONCOLOGISCH ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT TIJDSCHRIFT

- Frick, S.B. & Guzzi DelPo, E. & Keith, J.A. & Davis, M.S., Chemotherapy-associated nausea and vomiting in pediatric oncology patients. Cancer Nursing, 1988, 11(2), 118 – 124.

15 15

Verslag van de ESTRO Teaching course “IMRT and other conformal techniques in practice” in Amsterdam M. T. Bate, Radiotherapie, UZ-Gent

D

Deze 5 daagse cursus startte in

De cursus dagen waren goed gevuld met lezingen over 3D

het Antoni van Leeuwenhoek

planningen, NTCP (normal tissue complication propability) en TCP

ziekenhuis met een rondleiding

(tumor control propability), dosis escalatie en fysica.

op de afdeling radiotherapie. Kankerpa-

Uit al deze lezingen trek ik voor mij de volgende conclusies:

tiënten van over gans Nederland worden

De voordelen van conformatietherapie en IMRT kunnen alleen

naar dit ziekenhuis verwezen. De afdeling

bereikt worden wanneer aan specifieke voorwaarden wordt vol-

radiotherapie stelt 250 mensen te werk

daan.

en behandelt rond de 3000 patiënten per

• Voor de definiëring van doelvolumes en de omliggende,

jaar. De afdeling heeft 6 accelaratoren,

te sparen kritische organen moet gebruik gemaakt worden

waarvan 3 met multi leave collimator.

van hoogwaardig diagnostisch materiaal en is CT en MRI dus

Vijf toestellen zijn uitgerust met een

noodzakelijk.

portal image toestel, verder beschikt het departement over 2 conventionele

• Het doelvolume wordt bestraald met een zo’n klein mogelijke

3D planing systeem voor externe radio-

marge wat de positionering van de patiënt nog zo kritisch

therapie.

maakt. Dus zeer nauwkeurige positionering is noodzakelijk.

De staf bestaat uit 18 radiotherapeuten, 5

• Een MultiLeaf Collimator is onmisbaar.

residenten, 6 physicussen, 4 physicussen

• (On-line)kwaliteitscontrole op patiëntpositionering is nood-

10 leerlingen, 20 ingenieurs, 10 mould room assistenten. Daarnaast houden zich ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

dikwijls aangevuld met in huis gemaakte programma’s.

simulatoren, een CT-simulator en een

in opleiding, 78 fte technisch laboranten,

16

• De planning gebeurd met behulp van een 3D planningsysteem,

zakelijk. • Beslissingsprotocols zijn nodig om vlot te kunnen werken en standardisatie van de werkzaamheden.

25 personen (artsen, physicus,laboranten)

Na de arbeid kwam de welverdiende ontspanning en we waren

zich bezig met research.

in Amsterdam!!!


Reklame Bristol Myers Squibb

17


Reklame Amgen

18


Reklame Faulding

19

VERENIGINGNIEUWS VERENIGINGNIEUWS

19e JAARCONGRES V.V.R.O. 16 november 2002 UZ GASTHUISBERG LEUVEN Sessie 1: Is er een consensus ? 09:15-09:45

Non Hodgkin Lymfomen

09:45-10:30

Borstkliniek

Sessie A: Algemeen 14:15-14:45

Poeder, eosine, zalf, alginaat, welk verband wordt het?

14:45-15:15

Infecties bij prikongevallen en veilig werken

15:40-16:10

Assertiviteit en tips voor communicatie voor verpleegkundigen

16:15

Uitreiking prijzen

dr. M. Delforge (UZ Gasthuisberg Leuven) dr. A. Vandenbroeck (Middelheim Ziekenhuis Antwerpen) 11:00-11:45

Groeifactoren dr. D. Selleslag (AZ ST Jan AV Brugge)

11:45-12:30

dhr. F. Meuleneire (AZ St. Elizabeth Zottegem)

dhr. J. Joossens (UZ Gasthuisberg Leuven)

Urgenties in de oncologie dr. C. Fontaine (AZ-VUB Jette)

Sessie 2: What’s new doc ?

mevr. A. Ameel (AZ ST Jan AV Brugge)

Sessie B: Nieuwe technieken in de radiotherapie

14:15-14:45

Het ontwikkelen van verpleegkundige interventies in de VVRO werkgroep radiotherapie IMRT bij hoofd/hals tumoren

14:45-15:15

STT voor metastasen

13:45-14:15 09:15-10:10

Gentherapie, een blijvend jong talent?

10:15-11:00

Nieuwe cytostatica een verrijking?

dr. B. Neyns (AZ-VUB Jette) dr. F. Vroman (O.L.V. Ziekenhuis Aalst) 11:30-12:15

STI in carcinomen, twee jaar later

dr. F. Claus (UZ Gent) mevr. P. De Roover en dr. G. Soete (AZ -VUB Jette)

dr. H. Dumez (UZ Gasthuisberg Leuven) 15:40-16:10

prof. dr. K. Haustermans (UZ Gasthuisberg Leuven)

Sessie 3: Kinderoncologie 16:15 09:20-10:00

Overzicht hersentumoren en behandelingen

Radiotherapie bij prostaatkanker: State of the art

Uitreiking prijzen

Sessie C: Palliatieve Zorg

prof. dr. Van Gool (UZ Gasthuisberg Leuven) 10:00-10:20

Heelkundige ingrepen bij hersentumoren prof. dr. Van Caelenbergh (UZ Gasthuisberg Leuven)

10:20-10:40

Bestralingstechnieken bij hersentumoren

11:20-11:40

Verpleegkundige aandachtspunten

11:40-12:00

Testen en ondersteuning

14:00- 14:15

Residentiële cursus Alden Biesen: een nieuwe start!

14:15- 14:45

Symptomatische behandeling van refractaire symptomen en gecontroleerde sedatie

14:45- 15:15

Euthanasiewetgeving in België. Stand van zaken

15:30- 16:15

Ondersteunende complementaire therapieën

dhr. J. Swinkels (Thuisverpleging)

dr. Van den Bergh (AZ-VUB Jette)

mevr. D. Declerck (AZ ST Jan AV Brugge)


Werkgroep kinderoncologie VVRO

20

mevr. V. Cosijns (AZ-VUB Jette) 12:00-12:20

dr. B. Brouckaert (KU Leuven)

Revalidatie van kinderen met hersentumor

mevr. N. Debbaut (Coda Hospice Wuustwezel)

dr. Vanderlinden (UZ Gent) 16:15

Uitreiking prijzen

Naam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lidnummer: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adres:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................................................................ Telefoonnummer: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziekenhuis - dienst: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Keuzesessies :

❏ sessie 1

❏ sessie A

❏ sessie 2

❏ sessie B

❏ sessie 3

❏ sessie C

Terugsturen naar secretariaat VVRO, Radiotherapie, Laarbeeklaan 101, 1090 Brussel t


Reklame Glaxo Smith Kline

22

Prijzen 19e JAARCONGRES V.V.R.O. 16 november 2002 UZ GASTHUISBERG LEUVEN BARD TRAVEL AWARD Waarde: 991 € Psychologisch aspect bij oncologiepatiënten met een poortkatheter. Hoe ervaart een oncologische patiënt mentaal het gebruik van een poortkatheter? Deadline artikel: 18/10/02

PHARMACIA ONCOLOGIEPRIJS Waarde: 620 € Een artikel omtrent een verpleegkundig oncologisch onderwerp. Deadline artikel: 18/10/02

V.V.R.O. AWARD Waarde: 248 € Gaat naar het beste eindwerk basiscursus oncologie 2001 - 2002 of specialisatiecursus radiotherapie 2000 – 2001. Deadline artikel: 18/10/02

AMGEN POSTER AWARD Waarde: 248 € Een poster omtrent een verpleegkundig hematologisch onderwerp, project of studie. Deadline abstract: 31/10/02

GLAXOSMITHKLINE POSTERPRIJS Waarde: 248 € Een poster omtrent een verpleegkundig oncologisch onderwerp, project of studie. Deadline abstract: 31/10/02


Reklame Janssen Cilag

24

WERKGROEP

Kinderoncologie

1ste aankondiging cursus kinderoncologie 2003 Bij deze willen wij u graag onze 4-daagse cusus kinderhemato-oncologie voorstellen die gedurende de periode januari-februari 2003 zal doorgaan in de verschillende deelnemende centra. 1. Doelgroep:

Verpleegkundigen werkzaam op kinderhemato-oncologische afdeling, docenten, studenten

2. Data en thema’s: Lesdag : 8.30u - 16.00 u 11 februari 2003 UZ Gasthuisberg (Leuven) • Labo onderzoeken in de kinderhemato-oncologie • Hersentumoren: Evolutie in de therapie Bottumoren • Infectie en antibioticatherapie • Ziekenhuisschool : voorstelling en doelstellingen 20 februari 2003 AZ VUB Jette

• Radiologische onderzoeken • Hematologische pathologie • Bloedtransfusies • Psychologische opvang van kinderen met kanker • Verpleegkundige aspecten bij oncologische protocol’s

13 maart 2003 Kon. Paolakinderziekenhuis Antwerpen • Algemene onderzoeken in de investigatieperiode • Voedings- en mondadviezen • Verpleegkundige aandachtspunten bij omgang met chemotherapie • Nefroblastoma • Rhabdomyosarcoma 25 maart 2003 UZ Gent

• Nucleaire onderzoeken bij kinderen met kanker • Neuroblastoma • Groeifactoren • Beenmerg- en stamceltransplantaties • Thuiszorgteam • Oudervereniging

3. Prijs:

175 € leden 250 € niet-leden

4. Contactpersonen: [email protected] • [email protected] • [email protected]

Inschrijven via secretariaat VVRO (zie antwoordstrook pag. 27 waarna u een overschrijving krijgt en begin december het programma met sprekers).


[email protected] • [email protected]

25

WERKGROEP

Radiotherapie

De werkgroep Radiotherapie van de VVRO organiseert op 21 oktober in samenwerking met het Onze Lieve Vrouwziekenhuis te Aalst en de Firma Cablon Medical B.V. te Leusden een avondbijscholing (19.00 tot 21.30 uur) over het volgende thema in het Onze Lieve Vrouwziekenhuis in Aalst:

Dosisreductie in kritieke organen Motto: toegevoegde waarde van immobilisatie en verificatie 18.45

Verwelkoming (Koffie / Thee)

19.00

Opening Door dhr. J. Wisse, Product Specialist Radiotherapie - Cablon Medical B.V. te Leusden.

19.10

Dosisreductie in kritieke organen: Waarom, wanneer en hoe? Door dhr. dr. P.E.J. Hanssens, Radiotherapeut-Oncoloog - Dr. Bernard Verbeeten Instituut te Tilburg.

19.35

Vermindering hart en longschade na radiotherapie bij borstkanker Door mw. A. van Giersbergen, Radiotherapeutisch laborant - Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis te Amsterdam.

20.00

Implementatie van een off-line portal imaging patiënten set-up verificatie en correctie procedure voor hoofd en hals bestralingen Door mw. L. van der Vight, Research laborante Radiotherapie - UMC St. Radboud te Nijmegen.

20.25

Invloed van blaas- en rectumvolume bij bestraling van blaastumoren, blaas FIF-techniek Door mw. G. D’ Olieslager, Fysicus - Academisch Medisch Centrum te Amsterdam.

20.50

Het gebruik van een bellyboard bij gynaecologie patiënten Door mw. M. Verstraate, Research laborante Radiotherapie - Erasmus MC te Rotterdam.

21.15

Avond afsluiting met aansluitend het “rondje” aan de bar


Door dhr. J. Wisse, Productspecialist Radiotherapie - Cablon Medical B.V. te Leusden.

26

✂ Inschrijfstrook cursus kinderoncologie 2003 Naam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lidnummer: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adres:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...................................................................................... Telefoonnummer: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziekenhuis - dienst: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Terugsturen naar secretariaat VVRO, Radiotherapie, Laarbeeklaan 101, 1090 Brussel, tel 02/477 52 37 • fax 02/477 52 52 • [email protected] U ontvangt een overschrijvingsformulier en begin december het programma met sprekers.

✂ Inschrijfstrook bijscholing radiotherapie 'Dosisreductie in kritieke organen' Naam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lidnummer: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adres:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...................................................................................... Telefoonnummer: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Terugsturen naar secretariaat VVRO, Radiotherapie, Laarbeeklaan 101, 1090 Brussel, tel 02/477 52 37 • fax 02/477 52 52 • [email protected]


Ziekenhuis - dienst: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27


Reklame Becton Dickinson

28

WERKGROEP

Chemotherapie

Extramodule chemotherapie 2003 Deze module richt zich tot verpleegkundigen die de basiscursus in de oncologie en chemotherapie gevolgd hebben of die reeds enkele jaren werken op een afdeling oncologie/hematologie en die hun kennis nog verder willen uitdiepen. • • • • •

✂

Datum: 20 en 21 januari 2003 Plaats: Campus Gasthuisberg, dept. Onderwijs en Navorsing, Herestraat 49, 3000 Leuven Coördinator: Paul Vranckx, werkgroep chemotherapie Inschrijvingsgeld: nog te bepalen Programma: 20 januari 2003: - Urgenties in de oncologie. - Vena cava superior, septische shock, hypercalcemie… - Beschouwingen bij de stabiliteit en verenigbaarheid van IV toe te dienen geneesmiddelen en oplossingen, met accent op cytostatica. - Nieuwe anti -tumorale behandelingen. - Ondersteunende behandelingsprincipes. - Laattijdige nevenwerkingen: infertiliteit, myelofibrose,… 21 januari 2003: - Hoge dosis chemotherapie (lymfomen, leukemie)... - Multiple Myeloom: huidige stand van behandeling. - Schimmelinfecties. - Mamma tumoren, huidige stand van behandeling. - Mondzorg in de hemato-oncologie.

Inschrijfstrook extra module chemotherapie 2003

Naam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lidnummer: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adres:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................................................................................

Ziekenhuis - dienst: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Terugsturen naar secretariaat VVRO, Radiotherapie, Laarbeeklaan 101, 1090 Brussel, tel 02/477 52 37 • fax 02/477 52 52 • [email protected]


Telefoonnummer: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29


Reklame Janssen Cilag

30

WERKGROEP Alden Biesen

3-daagse residentiële cursus Palliatieve zorg voor gevorderden De 3-daagse residentiële cursus 'Palliatieve zorg voor gevorderden' is de langverwachte opvolger van de Basiscursus Palliatieve Zorg die sedert jaren door de VVRO met veel succes werd georganiseerd. De cursus is interdisciplinair van opzet en staat open voor alle hulpverleners die in de palliatieve zorg werkzaam zijn (artsen, verpleegkundigen, verzorgenden, vrijwilligers, enz.). Een zekere basiskennis en ervaring in de palliatieve zorg is vereist voor het volgen van deze cursus. Het residentieel karakter maakt essentieel deel uit van de cursus. Het uitwisselen van ervaringen in de avonduren geeft de cursus een extra dimensie. Daarom ook wordt aan de deelnemers verplicht gesteld te blijven overnachten. PROGRAMMA Dag 1 : Research en Pijnbehandeling - Belang van resaerch in de palliatieve zorg - Research in de praktijk - Terminale sedatie - Nieuwe aanwinsten in de pijnbehandeling - Painassessment in de praktijk Dag 2 : Ethiek en Communicatie - Therapeutische hardnekkigheid van de arts en familie - Omgaan met waarheid - Verlies en rouw - Communicatieproblemen tussen zorgverleners - Intervisie voor zorgverleners Dag 3 : Alternatieve therapiën en Getuigenis - Aromatherapie en relaxatie - Muziektherapie - Humor in de palliatieve zorg - Getuigenis van een familielid

Het programma ligt nog niet helemaal vast. Mogelijk is dit nog aan wijzigingen onderhevig.


- Uitwisseling van ervaringenen en afsluiting

31

DATA & LOKATIE Van woensdag 27 tot vrijdag 29 november 2002 Landcommanderij Alden Biezen - Bilzen (Limburg) KOSTPRIJS VVRO-leden: 240 euro - Niet VVRO-leden: 310 euro In deze prijs is alles inbegrepen: alle lessen, overnachtingen, maaltijden, koffiepauzes en syllabus. Bovenstaande prijzen zijn op basis van een 2-persoonskamer. Supplement 1-persoonskamer: 25 euro (het aantal 1-persoonskamers is beperkt en wordt gereserveerd volgens inschrijving). INSCHRIJVING Inschrijven kan door bijgevoegde anwtoordkaart voor 31/10/2002 terug te sturen naar: V.V.R.O. – Secretariaat • A.Z. VUB • Radiotherapie • Laarbeeklaan 101 • 1090 Brussel Fax : 02/477.52.52 INlICHTINGEN V.V.R.O. • Tel : 02/477.52.37 • maandag en donderdag van 9.00-12.00 en 13.00-16.00 e-mail : [email protected]


Reklame Incomed

32

✂

Inschrijvingsstrook Residentiële Alden Biesen Naam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Beroep: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Instelling + afdeling: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Adres: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tel: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Fax: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

e-mail . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (in drukletters invullen a.u.b.) ❏ Wenst zich in te schrijven voor de 3-daagse residentiële cursus Palliatieve Zorg voor Gevorderden van 27 tot 29 november 2002 in Alden Biesen. ❏ Ik ben VVRO-lid en betaal 240 € ❏ Ik ben geen VVRO-lid en betaal 310 € ❏ Ik wens een 1-persoonskamer en betaal hiervoor 25 € extra (volgens beschikbaarheid) ❏ Wenst zich nu niet in te schrijven, maar wil op de hoogte gehouden worden van de volgende cursussen.

(aankruisen wat van toepassing is)

AZ VUB • Afd. Radiotherapie (VVRO) • Laarbeeklaan 101 • 1090 Brussel • Fax 02/477 52 52


terugsturen of faxen naar:

33


Reklame Aventis Pharma

34

Providing The Solution for Long -Term Drug Delivery.

For further information, please contact: B.Braun Medical N.V./S.A. Aesculap Division Woluwedal 140B B-1831 Diegem Tel. 02/725.82.58 Fax 02/725.96.05 ONCOLOGISCH TIJDSCHRIFT

www.bbraun.be

35

AANKONDIGINGEN AANKONDIGINGEN EN INFORMATIE

BEZOEK JANSSEN PHARMACEUTICA Als verpleegkundige, verbonden aan de dienst oncologie, komt u regelmatig in contact met Janssen-Cilag en in het bijzonder met onze wetenschappelijke medewerkers. De directie van Janssen-Cilag zou u graag nader willen laten kennismaken met het bedrijf zelf en hoe zou dit beter kunnen dan met een bezoek aan het researchcentrum van Janssen Pharmaceutica Beerse. De directie van Janssen-Cilag en de V.V.R.O. nodigt hierbij de oncologie-verpleegkundigen uit voor een bezoek aan de researchlaboratoria van Janssen Pharmaceutica in Beerse op zaterdag 19 oktober 2002. Programma: 10.00 Aankomst bij Janssen Pharmaceutica, Beerse Koffie 10.15 Introductie : Janssen Pharmaceutica in de wereld anno 2001 Rondleiding in de belangrijkste researchafdelingen (in kleine groepen) 12.30 Einde bezoek.Vertrek naar een nabijgelegen restaurant voor de lunch 13.30 Lunch 15.30 Einde

Om organisatorische redenen is het aantal bezoekers beperkt tot 80 personen. Wij zouden u willen vragen de namen van alle geïnteresseerde oncologieverpleegkundigen te vermelden op het antwoordformulier. Gelieve dit antwoordformulier terug te sturen of te faxen uiterlijk voor 5 oktober 2002 naar het volgend adres: VVRO, Radiotherapie, Laarbeeklaan 101, 1090 Brussel.

SYMPOSIUM: KWALITEIT EN MEESTERSCHAP Zaterdag 19 oktober 2002 (8u30 - 13:00) AZ Sint-Jan AV, Brugge Info: Tel. 050 45 21 70 • Fax 050 45 21 61 Dhr. Eric Van der Beken [email protected]

✂ Inschrijvingsstrook bezoek Janssen Pharmaceutica Mevrouw/De Heer

...................................................................................... (in hoofdletters aub)

Ziekenhuis Adres

......................................................................................................................

❏

zal deelnemen aan het bezoek

❏

zal vergezeld zijn van volgende collega’s (in hoofdletters aub) ................................................................................................................... ...................................................................................................................


...................................................................................................................

36

❏

zal/zullen deelnemen aan de lunch

Gelieve dit antwoordformulier terug te faxen uiterlijk vóór 5 oktober naar het volgend nummer: 02 477 52 52

37


Persbericht Met het oog op morgen

Nieuwe ontwikkelingen in de oncologie 21e congres Vereniging van Oncologie Verpleegkundigen i.s.m. Nederlands Kanker Instituut/ Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis in Amsterdam Datum: 1 november 2002 Plaats: Rai Congrescentrum Amsterdam Wat staat ons als oncologieverpleegkundigen van de 21e eeuw allemaal te wachten? Welke nieuwe ontwikkelingen dienen zich aan en wat zullen de consequenties daarvan zijn voor het uitoefenen van ons beroep? Het thema ‘nieuwe ontwikkelingen’ is de rode draad in het programma van het 21e congres van de VvOV. Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van de chirurgische-, medicinale- en radiotherapie worden in een multidisciplinair perspectief geplaatst. Daarnaast komen onderwerpen aan bod als: kwaliteitszorg, personeelszorg en verpleegkundige innovatie. Ook de weg die moet worden afgelegd voordat deze allernieuwste behandelingen in de praktijk kunnen worden toegepast, komt aan bod. Het ochtendprogramma is plenair. Het middagprogramma omvat parallelsessies, workshops en rondetafel sessies. Voor aanvang van het congres en tijdens de pauzes is er gelegenheid om de ingezonden posters te bekijken en met de makers van de posters van gedachten te wisselen.


De brochure of inschrijfformulieren kunt u aanvragen bij: Secretariaat congresredactie Op werkdagen tussen 10.00 en 12.00 uur bereikbaar NKI/AvL, Bureau Opleidingen, Plesmanlaan 121 1066 CX Amsterdam telefoon (020)512 24 57

38

Met vragen over de registratie of betalingen kunt u zich wenden tot: LGCE, Postbus 83005, 1080 AA Amsterdam telefoon: (020) 679 32 18

Reklame Haarcenter

De Vlaamse Liga tegen Kanker nodigt u uit Speciale studienamiddag op 28 november 2002

Vermoeidheid bij kanker: er is iets aan te doen Bijna 80% van de kankerpatiënten kampt met een vorm van uitputting. Uitputting die dagen, weken en zelfs maanden kan aanslepen en het leven van de patiënt en zijn familie vaak zwaar belast. Al te vaak onderschat Uit onderzoek blijkt dat kankerpatiënten vaker klachten hebben over vermoeidheid dan over pijn, angst, verdriet en misselijkheid. Vermoeidheid blijkt de meest voorkomende nevenwerking bij de behandeling van kanker te zijn.


Jarenlang is die vermoeidheid beschouwd als iets dat erbij hoort, een onvermijdelijk neveneffect van de therapie. Maar daarin is verandering gekomen. Vermoeidheid als gevolg van kanker of kankertherapie is nu opgenomen in de International Classification of Diseases, gepubliceerd door de Wereld-

39

CONGRESAGENDA INTERNATIONALE CONGRESAGENDA

2002

2003

• 9th Biennal Meeting of the International

- CRT 2003, Radiation Therapy VII

Gynecologic Cancer Society

Washington DC, USA, January 26-27, 2003

Seoul Korea, 20-24 october 2002

Info: CRI, Washington Hospital Center,

Info: www.igcs2002.org

Tel.: + 1 202 877 8574 • Fax: + 1 202 877 8141

http://www.igcs2002.org

www.crtonline.org

• 2nd Colorectal Cancer Conference

• MACC3 Radiochemotherapy in head and neck

Rome, Italy, October 24-25, 2002

cancer: toward a consensus

Info: European School of Oncology, Viale Beatrice

Nice, France, March 7-8, 2003

D’Este 37, 20122 Milan, Italy

Info: Tel.: +33(0)497038597

Tel.: +39 2 43359611 • Fax +39 2 43359640

fax: +33(0)497038598

• [email protected]

E-mail: [email protected] • www.cancerworld.org - UK Radiation Oncolology Conference (UKRO) - Organisation and Implementation of Cancer

and UKRO Teaching course on RT treatment

Clinical Trials

planning problems in the thorax

Leuven, Belgium, 4-8 November, 2002

Bath, UK, April 7-10, 2003

Info: EORTC Education Office, Av. E. Mounier 83/b11 Tel.: +32 2 774 16 02 • Fax: +32 2 772 62 33

• First

International

Congress

of

Paediatric

Radiation Oncology

E-mail: [email protected] • www.eortc.be

Lyon, France, June 18-20, 2003 • ESTRO Teaching course on Evidence-Based Radiation Oncology: methodological basis and

Info: Tel.: +33 4 78 78 28 85 Fax: +33 4 78 26 26 • E-mail: [email protected]

clinical application • International Congress of Radiation Research

Tenerife, Spain, 10-15 November, 2002

Brisbane, Australia, August 17-22, 2003

Info: Estro Office

Info: www.icrr2003.org • International Symposium on "Standards and Codes

of

Practice

in

Medical

Radiation

• 7th Biennial ESTRO Meeting on Physics for

Dosimetry"

Clinical Radiotherapy/7th ESTRO Meeting on

Vienna, Austria, November 25-28, 2002

Radiation Technology for Clinical Radiotherapy,

Info: www.iaea.org/worldatom/meetings/

Geneva, Switzerland, September 13-18, 2003 Info: ESTRO Office

- Cancer Clinical Trials: Methods and Practice


Brussels, Belgium, 25-29 November 2002

40

• ECCO 12, The European Cancer Conference (ESTRO

Info: EORTC Education Office, Av. E. Mounier 83/b11

22)

Tel.: +32 2 774 16 02 • Fax: +32 2 772 62 33

Copenhagen, Denmark, September 21-25, 2003

E-mail: [email protected] • www.eortc.be

Info: FECS Office, Av. E. Mounier 83, 1200 Brussels, Belgium, http://www.fecs.be

BESTUUR Voorzitter. Myriam Spinnoy. Penningmeester Peter Goossens

Recommend Documents