Actualiteiten Aansprakelijkheidsen Schadevergoedingsrecht
Vught 12 november 2013 Ton Hartlief
Agenda • ongevallenrecht: hoever strekt de zorg? • gevaarzetting • kwalitatieve aansprakelijkheden • eventueel in contractuele setting
• werkgeversaansprakelijkheid: wat komt er nog aan? • art. 7:658 regulier • art. 7:658 lid 4 • art. 7:611
• enige aandacht voor schadevergoedingsrechtelijke vragen • beroepsziekten en causaliteitsonzekerheid: betekenis recente rechtspraak Hoge Raad?
Risico’s van alledag? • afsteken vuurwerk op ommuurde binnenplaats Rb. Den Haag JA 2013, 147 X/Y en Goudse • bezoeker café springt op rug andere bezoeker Rb. Midden-Nederland 31 juli 2013, RBMNE:2013:3728 X/Y en ASR • rondrit bij vieren kampioenschap 1e elftal Rb. Den Bosch 12 juni 2013, RBOBR:2013:CA2718 X/TVM Zakelijk c.s.
Aansprakelijkheid of ‘osvo’? HR NJ 2013, 366 Martina/Land Curacao • voetballen op binnenplaats ‘Bon Futuro’ • welke grondslagen komen in beeld? • GEA en Hof zijn het eens • • • • •
binnenplaats is geen voetbalveld toestemming brengt geen verantwoordelijkheid mee ter beschikking stellen doeltjes en voetballen dan? sporten brengt risico’s met zich eigen keuze
Eigen verantwoordelijkheid dus? • A-G Spier schetst een beeld van de omstandigheden • zinvolle dagbesteding!? • overbevolking en onhygiënische toestanden! • ‘klaarblijkelijk’ voetbal gestimuleerd
• wat zegt dat over verweren van het Land? • • • •
‘geen normaal gebruik, eigen keuze’ ‘gedetineerden bekend met feit dat vloer soms nat is’ ‘aan sporten zijn risico’s verbonden’ exceptio non habet pecuniam
Heeft Land zorgplicht verzaakt? • onrechtmatige gevaarzetting overheid jegens gedetineerde? HR NJ 1966, 136 Kelderluik
• voetballen in casu bij onoplettendheid gevaarlijk • vloer glad en niet geschikt voor voetbal • bij tijd en wijle nat en dan nog gladder • directie geeft gelegenheid
• gevaarlijke situatie onder verantwoordelijkheid Land • zijn inderdaad veiligheidsmaatregelen te vergen? • rekening te houden met die onoplettendheid? • aan sporten zijn nu eenmaal risico’s verbonden?
Hoe ver strekt de zorg? Rb. Amsterdam 24 oktober 2013, RBAMS:2013:7079 X/Y en Delta Lloyd • valpartij tijdens Ride for the Roses • verhoogde drempel voor aansprakelijkheid? • gewone verkeerssituatie? • competitie-element noodzakelijk? • verwachtingen deelnemers • heeft veroorzaker abnormaal risico genomen?
Hoe ver strekt de zorg? Rb. Amsterdam 3 oktober 2013, RBAMS:2013:6608 X/Y en ABN AMRO • tandarts krijgt bal in gezicht tijdens golftoernooi • verhoogde drempel voor aansprakelijkheid? • is spelregelovertreding onrechtmatig? HR NJ 1992, 622 Natrappen HR NJ 1996, 376 Judo
• en in casu?
Heel ander geval HR NJ 2013, 477 Mebius/Rozier e.a. • snorkelaar aangevaren door waterscooter • onrechtmatig handelen bestuurder? • • • •
rekening te houden met snorkelaars en duikers te allen tijde goede uitkijk houden; vaart minderen kwetsbare groepen mogelijk ernstige gevolgen van aanvaring
• bestuurder is 13 jaar oud • aansprakelijkheid ouders ex art. 6:169 lid 1
Ouders doen beroep op eigen schuld • ‘rekening houden met vaarverkeer dus herkenningsteken’ • hoe oordeelt het Hof? • buiten baai; geen specifiek zwem- en snorkelgebied • vaarverkeer • wat krijgt snorkelaar mee?
• cassatiemiddel: en de billijkheidscorrectie dan? • ander oordeel GEA • wat zijn goede argumenten voor correctie?
• A-G Wuisman laat oordeel Hof in stand • terughoudendheid bij kwalitatieve aansprakelijkheid?
Ten onrechte geen billijkheidscorrectie? • in licht van partijdebat inderdaad moeten onderzoeken • uiteenlopende ernst van de gemaakte fouten • overige omstandigheden van het geval
• Hoge Raad geeft voorzet • • • • •
ernst gevaarzetting door waterscooter waarschijnlijkheid aantreffen zwemmers/snorkelaars bijzondere kwetsbaarheid t.o.v. waterscooter gevaar eenvoudig te voorkomen door bestuurder ernstige gevolgen ongeval voor Mebius
• en de vuistregel van A-G Wuisman?
(Her)kennen we terughoudendheid? • bekende zaak over art. 6:101 en aansprakelijkheid personen HR NJ 2002, 79 Apothekerskast • achter terughoudendheid bij eigen schuld werknemer zit gedachte (1) primair werkgever die werkomstandigheden bepaalt (2) juist rekening te houden met onvoorzichtigheid • royale toepassing billijkheidscorrectie ten voordele gelaedeerde • terughoudendheid bij toepassing van art. 6:98? HR NJ 1975, 509 Amercentrale HR NJ 2008, 262 Brand in Friesland • strekking betrokken aansprakelijkheid
Hoe ver strekt de zorg? Rb. Noord Holland 6 juni 2013, RBNHO:2013:CA3964 X/Albert Heijn BV • vrouw glijdt uit in supermarkt • aansprakelijkheid ex art. 6:162 of ‘osvo’? • • • • •
enkele feit sperziebonen op de vloer? afdeling AGF of andere afdeling? meer zorg dan op andere afdelingen? iedere kansverhoging onrechtmatig?; ‘kelderluiken’ schoonmaakprotocol en speciaal AGF-beleid
Hoe ver strekt de zorg? Rb. Amsterdam 22 augustus 2013, HA RK 13-40 X/Plus Hilversum • ‘vaste bezoeker’ glijdt uit over afwasmiddel • aansprakelijkheid supermarkt ex art. 6:162 of ‘osvo’? • • • •
klant heeft fles laten vallen; lekkage haastig voorbij schoonmaakwerkzaamheden zichtbaar? geel doekje op de vloer?
Hoe ver strekt de zorg? Rb. Rotterdam 29 juli 2013, RBROT:2013:5867 X/Stichting De Plint • werkneemster glijdt uit over koffiedrab op gladde tegelvoer • claims ex art. 6:162 en 6:170 • niet onmiddellijk opgeruimd; ‘eerst koffie’ • daarna vuilniszakken opgeruimd; sopje • ‘ik heb toch gewaarschuwd’
• waarschuwing voldoende? • eigen schuld?
Hoe ver strekt de zorg? Rb. Den Haag 2 mei 2013, RBDHA:2013:9261 X/Y Exploitatiemaatschappij II B.V. • man is op weg naar werk en glijdt uit op parkeerterrein • eigenares parkeerterrein aansprakelijk ex art. 6:162? • • • •
gevaar valpartij van algemene bekendheid gelaedeerde draagt eigen schade, tenzij… meerwaarde van strooien? (ontbreken) APV-verplichting?
Hoe ver strekt de zorg? Rb. Middelburg 17 april 2013, RBZWB:2013:7262 X/Sportcentra Schouwen-Duiveland BV • val op bowlingbaan; enkel gebroken; olie • eigenaar aansprakelijk art. 6:174 jo. 6:181? • aanwezigheid vloeistof op vloer? • schone vloer gebrekkig want glad?
• eigenaar aansprakelijk ex art. 6:162? • sport- of spelsituatie? • te zorgen voor voldoende veilige baan? • waarschuwingsbordje!
Hoe ver strekt de zorg? Rb. Den Bosch JA 2011, 192 • meisje klimt op container en springt er vanaf • aannemer aansprakelijk ex art. 6:173? • • • •
veiligheid: voorschriften/zorgvuldigheidsnormen? normen?; ongeschikt? defect of intrinsiek gebrek? klimmen onvoldoende verhinderd?
• aannemer aansprakelijk ex art. 6:162? • Kelderluikfactoren • politie en Arbeidsinspectie vragen niet om actie • nooit eerder dergelijk ongeval
In appèl Hof Den Bosch 10 september 2013, GHSHE:2013:4196 X/Y Bouwbedrijf BV • aannemer aansprakelijk ex art. 6:173? • • • •
specifieke veiligheidsvoorschriften? defect of intrinsiek gebrek? gemakkelijk te beklimmen; naast speelveld gevaar voor in buurt spelende kinderen
• bij art. 6:173 feitelijk zelfde vraag als bij art. 6:162 HR NJ 2012, 155 Dijkdoorbraak Wilnis
En waar mondt het nu in uit? • • • • • • • • •
hoe zijn kinderen van deze leeftijd? container bij speelveld trekt de aandacht gemakkelijk te beklimmen er vanaf klimmen of juist er vanaf springen of glijden? kans op ongeval en (ernstig) letsel? maatregelen mogelijk?; bezwaarlijk?; effectief? nooit eerder gebeurd? aannemer had toch vergunning? aansprakelijkheid ex art. 6:173 én art. 6:162
Heel ander geval Rb. Utrecht JA 2013, 123 Allianz e.a./NV SRO e.a. • brand in Armando-museum in Amersfoort • loodgieter (ZZP-er) aansprakelijk ex art. 6:162 • valt ook opdrachtgever SRO aansprakelijk te stellen? • ex art. 6:162? • ex art. 6:170? • ex art. 6:171?
•waarom in loop van de rit art. 6:171 laten varen? • ook loodgieter meent dat art. 6:170 van toepassing is
Art. 6:171 en art. 6:170 • niet-ondergeschikten vs. ondergeschikten • functioneel verband HR RvdW 2007, 960 Groot Kievitsdal HR NJ 2002, 75 Delfland/Stoeterij
• uitbreiding van aansprakelijkheid art. 6:197 bepaalt positie regresnemers
• meerwaarde art. 6:170 voor ondergeschikten? • art. 6:170 lid 3 • art. 6:257
Valt ZZP-er onder art. 6:170? • uitgangspunt • niet-ondergeschikte • opdracht of aanneming van werk buiten art. 6:170
• functioneel verband? • ondergeschiktheid? • • • •
wie bepaalt voorbereiding? controle en instructiebevoegdheid geen vrijheid loodgieter te bepalen hoe te bepalen geen vrijheid te bepalen wie meeging
Formeel-organisatorische aspcten • • • • • • •
eigen bedrijfsruimte en AVB? honderden uren voor SRO materiaal en gereedschap van SRO participeren in cursussen en bedrijfsuitjes eigen reclame op bus niet toegestaan SRO-bedrijfskleding voorzien van SRO-medewerkerspas
Aansprakelijkheid ex art. 7:658? • Ktr. Amsterdam 15 augustus 2013, L&S 2013, p. 45 e.v. X/Y Houthandel en Sloopwerken BV • man zakt door randbeveiliging trapgat • koffie drinken op de bouwplaats (1e etage)!?
• Hof Amsterdam 23 april 2013, CA1764 X/KSB • schoonmaker glijdt uit tijdens schrobben gladde vloer • ervaring?; instructies?; anti-slipschoenen beschikbaar?
• Rb. Rotterdam 18-10-2013, VZ VERZ 13-2433 • CSU-schoonmaakster glijdt uit op weg naar fietsenstalling • CSU en Sator aansprakelijk ex art. 7:658 en 7:658 lid 4?
Werkgeversaansprakelijkheid Ktr. Utrecht JAR 2012, 305 X/Randstad Nederland • Randstad Techniek organiseert Powerdag; rit op de Maas • Randstad aansprakelijk ex art. 7:658? • bedrijfsmatig doel? • tijdstip en locatie, inhoud programma!? • geen beloning, vrijwillig karakter
• kantonrechter acht toewijzing ex art. 7:658 evt. mogelijk • nauw verband met werkzaamheden • ruime uitleg
• en in casu?
• overweging ten overvloede over art. 7:611
Klopt dit wel? HR RvdW 2009, 552 Van den Brink/M/V Communicatie • elk kwartaal ontspanningsactiviteit; geheim; dansen op muziek geen beschermingsmiddelen; marmeren vloer • werkgever kan aansprakelijk zijn voor buiten werkzaamheden overkomen ongeval ex 7:611 werkgever die activiteit organiseert met bijzonder risico op schade gehouden redelijkerwijs van hem te verlangen zorg te betrachten • maar hier gelden wel andere regels …. normale regels omtrent bewijslast en eigen schuld
Aangepaste casus • elk kwartaal ontspanningsactiviteit; geheim; dansen op muziek geen beschermingsmiddelen; marmeren vloer • Van den Brink is uitzendkracht • maakt dat wat uit? • en als ze nu ZZP-er zou zijn?
Aansprakelijkheid werkgever? Rb. Midden-Nederland JA 2013, 154 X/Voegersbedrijf X en Reaal • eenzijdig verkeersongeval ZZP-er; ernstig letsel • waar kan hij zijn schade verhalen? • ongeval in bedrijfsauto opdrachtgever • opdrachtgever aansprakelijk ex art. 7:658 lid 4? HR RvdW 2012, 447 Davelaar/Allspan
• opdrachtgever aansprakelijk ex art. 7:611? ontbreken bepaling als art. 7:658 lid 4
En dus? • inspiratie zoeken in art. 6:248 • met schuin oog kijken naar ratio art. 7:658 lid 4 • positie voldoende vergelijkbaar met werknemer? • voor zorg veiligheid afhankelijk van opdrachtgever?
• ex art. 6:248 te zorgen voor behoorlijke verzekering? • nader onderzoek in verhouding ZZP-er vs. opdrachtgever • vrije keuze eigen bedrijfsauto te gebruiken of niet? • op hoogte (kunnen) zijn van ontbreken inzittendenverzekering auto opdrachtgever?
Beroepsziekten en causaliteitsonzekerheid • lage drempel, maar bij beroepsziekten problematisch • arbeidsrechtelijke omkeringsregel van Unilever/Dikmans • bij blootstelling aan gevaarlijke stoffen en schade aan gezondheid verband tussen werk en schade in beginsel aangenomen indien werkgever is tekortgeschoten • werknemer moet stellen en bewijzen dat hij is blootgesteld aan gevaarlijke stoffen én dat hij lijdt aan klachten die daardoor kunnen zijn veroorzaakt • geldt regime ook buiten de gevaarlijke stoffen? • verhouding tot proportionele aansprakelijkheid?
Beroepsziekten en causaliteitsonzekerheid HR RvdW 2013, 761 Lansink BV/Ritsma • schilder overlijdt aan kanker; werkgever aansprakelijk ex art. 7:658? nierbekken/blaaskanker, longkanker, welke primair? nabestaanden: blootstelling aan gevaarlijke stoffen verhoogde kans op nierbekken/blaaskanker en op longkanker
• kantonrechter benoemt deskundigen Pal en Heederink verhoogde kans op kanker voor schilders blootstelling aan stoffen die ‘verdacht kanker kunnen veroorzaken’ invloed leefgewoonten en passief meeroken verwaarloosbaar klein arbeidsverleden kan hebben bijgedragen, maar moeilijk te kwantificeren
• oorzakelijk verband tussen ziekte en werk? indien zodanige blootstelling aan relevante stoffen dat ziekte door blootstelling kan zijn veroorzaakt reële kans vereist algemene kans van 17% onvoldoende; arbeidsverleden; drempel niet gehaald
Hof onderscheidt drie fasen • werknemer: stellen en bewijzen blootstelling én dat klachten door blootstelling kunnen zijn veroorzaakt • na nemen drempel aan werkgever: voldoende zorg? zo nee: causaal verband staat in beginsel vast
• werkgever kan ook dan nog stellen en bewijzen dat causaal verband tussen blootstelling en gezondheidsklachten ontbreekt • in eerste fase is van ondergrens geen sprake geen reële kans vereist
Concreet
• aan voorwaarden 1e fase voldaan
urotheelkanker primaire tumor; blootstelling aan stoffen die dit kunnen veroorzaken deze blootstelling kan kanker hebben veroorzaakt
• werkgever is tekortgeschoten in zorgplicht (fase 2) vanaf begin (1976) op hoogte (moeten) zijn van gevaren; vakliteratuur niet aangegeven welke maatregelen getroffen of welke instructies gegeven
• causaal verband tussen urotheelkanker en werk staat vast • werkgever aansprakelijk, tenzij tegenbewijs t.a.v. causaal verband tussen urotheelkanker en blootstelling (fase 3) bewijs grote kans andere oorzaak kanker dan blootstelling? bewijs dat kans dat kanker andere oorzaak heeft groter is dan blootstelling? associatie beroep schilder met verhoogd risico (17%)? arbeidsverleden: werkgevers hoofdelijk aansprakelijk ex art. 6:99
• werkgever heeft niet bewezen dat kanker niet is veroorzaakt door blootstelling bij hem
Vermindering wegens ‘proportionele causaliteit’? • Hof wijst dat subsidiaire beroep werkgever Lansink af enkel aan werknemer toe te rekenen omstandigheden kunnen leiden tot vermindering van de vergoedingsplicht kans andere oorzaak kanker (aanmerkelijk) groter dan blootstelling bij werkgever Lansink (ca. 17%)? blootstelling bij eerdere werkgevers?
• Hof wijst vordering nabestaanden Ritsma uiteindelijk toe causaal verband tussen urotheelkanker en blootstelling schending zorgplicht
Voldoende aannemelijk dat verhoogd risico op ziekte zich heeft verwezenlijkt? HR NJ 2001, 596 Unilever/Dikmans HR NJ 2006, 354 Havermans/Luyckx HR NJ 2011, 252 Landskroon/BAM
• bij blootstelling aan voor gezondheid gevaarlijke omstandigheden én schade aan
gezondheid wordt verband tussen werk en schade in beginsel aangenomen indien werkgever is tekortgeschoten in voorkomen van dergelijke schade
• werknemer moet stellen en bewijzen dat hij werkzaamheden heeft moeten verrichten onder gevaarlijke omstandigheden én dat hij lijdt aan klachten die daardoor kunnen zijn veroorzaakt
• grootte van de kans is hier wel degelijk van belang; wel degelijk ondergrens regel drukt vermoeden uit dat schade veroorzaakt is door werk rechtvaardiging vermoeden? hetgeen in algemeen bekend is omtrent ziekte en oorzaken schending veiligheidsnorm die beoogt een en ander te voorkomen geen plaats voor vermoeden indien verband te onzeker/onbepaald
Ook op andere fronten gaat het mis • te snel tekortschieten werkgever Lansink aangenomen (fase 2)? • is werkgever tekortgeschoten in zorgplicht? destijds geldende maatstaven bij ontbreken concrete voorschriften; concrete omstandigheden gevaar kanker door verf en oplosmiddelen tot 1990 niet kenbaar? is dat beslissend?
gehouden maatregelen te nemen vanwege andere gevaren verf en oplosmiddelen? Hof oordeelt te snel dat werkgever is tekortgeschoten ‘vaag en algemeen gevaar’ welke zorgplicht, maatregelen en instructies?
Nefalit/Karamus (HR NJ 2011, 250) miskend? • regel voor bepaalde gevallen van causaliteitsonzekerheid normschending? oorzaak voor rekening van benadeelde? combinatie? kans normschending oorzaak niet zeer klein of zeer groot
• wat komt nu voor rekening benadeelde? buiten uitoefening werkzaamheden gelegen omstandigheid die hem moet worden toegerekend roken, genetische aanleg, veroudering of van buiten komende oorzaken
weliswaar niet te verwijten maar in verhouding tot werkgever wel voor zijn risico
Tweede arrest van zelfde datum HR RvdW 2013, 762 SVB/Van de Wege • dossierbeoordelaar valt uit; RSI door slechte werkomstandigheden en werkdruk? • Hof past regel Unilever/Dikmans toe schadelijke werkomstandigheden; risicofactoren RSI internist Barnas: voor 75% arbeidsomstandigheden oorzaak klachten • werkgever zorg betracht?; schending art. 4 Besluit Beeldschermwerk • SVB doet subsidiair beroep op Nefalit/Karamus: oorzakelijk verband ontbreekt (deels) vanwege medische en persoonlijke predispositie in dat arrest meerdere alternatieve oorzaken die deels in sfeer benadeelde liggen predispositie enkel factor bij schadebegroting
In cassatie HR NJ 2001, 596 Unilever/Dikmans HR NJ 2006, 354 Havermans/Luyckx HR NJ 2011, 252 Landskroon/BAM
• bij blootstelling aan voor gezondheid gevaarlijke omstandigheden en schade gezondheid verband tussen werk en schade in beginsel aangenomen indien werkgever is tekortgeschoten • werknemer moet stellen en bewijzen dat hij werkzaamheden heeft moeten verrichten onder schadelijke omstandigheden én dat hij lijdt aan klachten die daardoor kunnen zijn veroorzaakt • geen plaats voor vermoeden indien verband te onzeker of te onbepaald • miskenning in hoger beroep van door SVB aangevoerde omstandigheden die duiden op onzekerheid omtrent RSI in algemeen en klachten eiseres in bijzonder
Andere klachten in cassatie • enkele schending Besluit Beeldschermwerk schending zorgplicht? afhankelijk van omstandigheden van geval HR NJ 2004, 177 Peters/Hofkens
• in concreto? • miskenning Nefalit/Karamus? arrest ziet op meerdere alternatieve oorzaken in casu doet dat geval zich volgens Hof kennelijk niet voor 75% genoemd, maar geen alternatieve oorzaken in beeld onderbouwing lag op weg van SVB
• verwijzing naar Hof Den Haag
Waardering • te makkelijk causaal verband aangenomen • wel degelijk ondergrens in 1e fase, maar welke?
• twijfel zaaien, vermoeden ontzenuwen • regime geldt ook buiten gevaarlijke stoffen
• belang onderbouwing van stellingen
Recente toepassingen • Hof Arnhem-Leeuwarden 23 juli 2013, GHARL:2013:5339 Tendovaginitis door werk? • Hof Arnhem-Leeuwarden 20 augustus 2013, GHARL:2013:6202 OPS
