Aansprakelijkheids- en Schadevergoedingsrecht anno 2014
Vught 3 juni 2014 Ton Hartlief
Hoe staat AR er anno 2014 voor?
• bezorgdheid én instrumentalisme • contra’s en pro’s • geen ‘Amerikaanse toestanden’!?
• aandacht voor immateriële behoeften van eisers • systeemkritiek; roep om verandering en verbetering • medische ongevallen; basale voorwaarden problematisch • rampen en zware ongevallen; daadwerkelijke vergoeding!? • regering: ‘geen SF of NF’ (K II 2011/12, 31765, nr. 52)
• is er (enige) beweging aan het wetgevingsfront? • art. 3:310 lid 4 en lid 5 • wetsvoorstel verkeersongevallen!? • wetsvoorstel affectieschade!?
• crisis! • waar ligt het Centrum van de Rechtsontwikkeling?
Wat haalt Uw Kroniek van Rechtspraak?
• • • • • • •
HR NJ 2002, 240 Kindertaxi HR NJ 1999, 145 Wrongful birth HR NJ 2006, 606 Wrongful life opkomst proportionele aansprakelijkheid HR NJ 2011, 465 Hangmat HR NJ 2012, 155 Dijkdoorbraak Wilnis ‘dossier werkgeversaansprakelijkheid’
‘Terughoudendheid in Kazernestraat’? • niet enkel uitdijing wat de klok slaat • voorzichtigheid troef • HR NJ 2012, 155 Dijkdoorbraak in Wilnis • proportionele aansprakelijkheid • HR NJ 2014, 98 en 99 over beroepsziekten • eindpunt rechtsontwikkeling bij art. 7:658/7:611 • strategisch gebruik ‘grenzen rechtsvormende taak’? • schrik- en affectieschade • art. 7:611 en 7:658 • strategisch gebruik art. 81 RO • wat beweegt de Hoge Raad? • behoefte aan maatschappelijk draagvlak in crisistijd? • vrees voor ongewenste macro-effecten?
En nu? • • • •
‘wat moeten wij hiermee?’ ongevallenrecht: hoever strekt de zorg? Wilnis-arrest blijft gemoederen bezig houden werkgeversaansprakelijkheid: nadruk op
lagere rechtspraak na HR 11/11/2011 • heet van de naald: wetsvoorstel verruiming schadevergoeding bij letsel en overlijden
Risico’s van alledag? • bezoeker café springt achterop Rb. Noord-Nederland JA 2014, 30 • wel/niet toestemming? • postuur, vaart, alcohol, manier van springen • eigen schuld benadeelde? • vijf vrienden op een vierbaanswaterglijbaan Rb. Oost-Brabant 2 dec. 2013, RBOBR:2013:6750 Multislide in Marmaris • sport en spel-situatie? • verhoogde aansprakelijkheidsdrempel • kan deze in hoogte variëren?
Risico’s van alledag? Rb. Oost-Brabant 8 jan. 2014, RBOBR:2014:341 X/Albert Heijn BV • val over mat bij ingang supermarkt • tegelvloer; geen overkapping; koof • losliggende mat met antisliplaag • harmonica-effect • aansprakelijkheid Albert Heijn ex art. 6:162? • meer risico genomen dan verantwoord was? • waar moeten klanten rekening mee houden? • voorkomen van verschuiving? • waarschuwingbordje?
Hoe ver strekt de zorg? Rb. Oost-Brabant NJF 2014, 53 X/St. Noord-Brabants Landschap • vrouw valt op Zoomland • bramen plukken; overwoekerd deel van sloot naast duiker • paaltjes; later beter gemarkeerd • is NBL aansprakelijk ex art. 6:162 of 6:170 BW? • overtreding verbod paden te verlaten? • ‘tis nu eenmaal een natuurterrein’ • waarschuwingen voor alle mogelijke gevaren verwachten? • Rechtbank ziet gelijkenis met HR NJ 1989, 29 Veenbroei en HR NJ 2004, 105 Jetblast • bramenplukken niet ongewoon en toegestaan • gevaar kennelijk onderkend (paaltjes) • algemeen verbodsbord afdoende? • Kelderluiken
Hoe ver strekt de zorg? Rb. Zeeland-West-Brabant 12 nov. 2013, RBZWB:2014:1973 X/St. Singelveste Allee Wonen • bejaarde vrouw met hondje stapt in de lift • reddingspogingen; hulpverlenende man valt in liftschacht; onderzoek Liftinstituut • aansprakelijkheid Singelveste ex art. 6:162? toestaan gebruik seniorenlift met aangelijnde hond?
• aansprakelijkheid Singelveste ex art. 6:174? liftdeur te openen zonder dat er lift is?
• Rechtbank wijst vordering af: ‘osvo’ • toedracht niet voorzienbaar • lift niet ondeugdelijk
• bevredigende uitkomst?
Terug naar opmerkelijk arrest HR NJ 2012, 155 Dijkdoorbraak Wilnis • Hoogheemraadschap aansprakelijk ex art. 6:174? • dijk opstal in de zin van art. 6:174? • extreme droogte destijds geen bekend gevaar? • ‘onbekendheid gevaar voor rekening bezitter!’
• begrenzing; geen garantienorm • gedragsnormen spelen belangrijke rol ook bij art. 6:174 • ook Kelderluik-factoren in beeld
• aansprakelijkheid voor onbekende gevaren? • onbekendheid met gevaar niet bevrijdend • objectieve onbekendheid van gevaar wel
Aandacht voor positie overheid • ‘beleidsvrijheid en ter beschikking staande financiële middelen’ • Parl.Gesch. en eerdere rechtspraak Hoge Raad • wat betekent dit precies? • draagkracht gedaagde overheid van belang? • concrete ruimte op de begroting relevant? • kennis eiser daaromtrent? • Hof Den Haag 6 mei 2014, GHDA:2014:1539 • tegenbewijs tegen vermoeden gebrek? • extreme droogte destijds geen objectief bekend gevaar • is dat ook de oorzaak geweest?
Impact Wilnis-arrest • verwarring over meerwaarde t.o.v. art. 6:162 Hof Den Bosch JA 2014, 2 Container in woonwijk
• terughoudendheid in lagere rechtspraak t.a.v. reguliere art. 6:174- en art. 6:173-gevallen Hof Amsterdam JA 2012, 3 Benelli 500
• (extra) terughoudendheid wanneer het om overheid gaat?
Lagere rechtspraak worstelt • val over afdekplaat op trottoir Rb. Midden-Nederland JA 2014 , 44 X/Hilversum • val over oneffenheid voetpad Rb. Rotterdam 16 april 2014, RBROT:2014:2705 Zürich/Hendrik-Ido-Ambacht • val op trailerhelling na aanpassing in de winter Hof Den Bosch 29 april 2014, GHSHE:2014:1203 X/Waterschap Scheldestromen
Het ene arrest lokt het andere uit HR RvdW 2014, 553 Reaal/Deventer • val fietser Van Dorp; voorwiel in spleet tussen wegdek en strook grasbetonklinkers; aanrijding met vrachtwagen Gebr. Poll • WAM-verzekeraar vrachtwagen zoekt verhaal op Gemeente • in hoger beroep • • • • •
HR NJ 2012, 155 Dijkdoorbraak in Wilnis stelplicht bij Reaal; enkele gevaar onvoldoende ‘richels als onderhavige telkens opvullen’ ‘geen capaciteit of middelen voor opvullen richels’ ‘hoeft niet veel te kosten’
• Hof wijst regresvordering Reaal af
In cassatie: gaat dit niet te snel? • stelplicht en bewijslast m.b.t. feiten en omstandigheden die ten grondslag liggen aan art. 6:174-vordering bij eiser • verweer dat financiële middelen te beperkt waren voor maatregelen door overheidslichaam te onderbouwen • enkele stelling dat financiële middelen ontoereikend waren onvoldoende • in casu heeft Gemeente volstaan met algemeenheden • geen aanknopingspunt voor Reaal voor meer specifieke onderbouwing van haar stelling
• wat verwacht Hoge Raad dan precies?
Waardering • overheden zetten geld op draagkrachtverweer • is Hoge Raad geschrokken van deze uitleg? • draagkrachtverweer!? • principieel oogpunt • art. 6:109 • waarom alleen bij overheid? • beperking door slim budgetteren? • hoe voor rechters op waarde te schatten?
Wel of niet terughoudendheid? HR 9 mei 2014, HR:2014:1091 X/Sint-Oedenrode • val fietster op nieuwe houten fietsbrug over Dommel • Gemeente aansprakelijk ex art. 6:174 of 6:162? • schuin aansnijden; stroevere laag vereist? • reeks ongevallen i.v.m. vorst; krant gehaald • Hof wijst vordering af na eerdere toewijzing Rechtbank • dag eerder al waarschuwingsborden geplaatst • HR NJ 2005, 105 Jetblast • A-G Spier: ‘pech moet weg’!? • art. 81 RO
Arbeidsgerelateerde schade Rb. Zeeland-West Brabant 9 jan. 2013, RBZWB:2013:16 X/ISS Nederland BV • fietsen op dienstfiets over bedrijfsterrein; val • konijn!? • werkgever aansprakelijk ex art. 7:658? • aanwezigheid konijnen • bedrijventerrein in natuurgebied • wat te doen?
• ‘osvo’ • en art. 7:611 dan?
Arbeidsgerelateerde schade • Hof Den Haag 20 mei 2014, 200.097.437/01 • • • • •
werkneemster in verpleeghuis valt op trap; koffie? aansprakelijkheid ex art. 7:658? zeer ervaren werknemer; werkzaamheden niet risicovol is er iets mis met de trap? niet eerder vergelijkbare ongelukken; speciale werkschoenen
• Hof Arnhem-Leeuwarden 11 feb. 2014, GHARL:2014:956 X/Avis Autoverhuur BV • • • • •
schoonmaken Fiat Ducato; val over stofzuigerslang? geen specifieke waarschuwing of instructie vereist? huis-, tuin- en keukenongeval? stelplicht en bewijslast bij werkgever gelijke ondergrond
Arbeidsgerelateerde schade Hof Amsterdam 11 februari 2014, GHAMS:2014:1589 X/Op/Maat • WSW-werknemer valt in Herfstzon tegen glazen kast • vriendschappelijke schouderklop!? • aansprakelijkheid art. 7:658: ontbreken gedragsregel? • werknemers in meer of mindere mate gehandicapt • wel diverse andere specifieke schriftelijke regels
• art. 7:611? • art. 6:170? ‘dader’ bedacht moeten zijn op val na schouderklop? • ‘osvo’
Hoe ver strekt de zorg? • Rb. Noord-Holland 4 dec. 2013, RBNHO:2013:11530 X/St. Vrije Scholen Ithaka • opruimen gymtoestellen leerlingen; letsel assistent • leerlingen niet laten meehelpen? • andere grondslagen voor aansprakelijkheid?
• Hof Arnhem-Leeuwarden JA 2014, 41 Het Poortje/X
• werkneemster justitiële jeugdinstelling getroffen door bal • voetbal verbieden? • niet op luchtplaats met leren wedstrijdbal (maatje 5)?
Hoe ver strekt de zorg? Rb. Limburg Praktijkgids 2014, 92 X/Apotheek Straver • nachtelijke inbraak apotheek • apothekersassistente springt uit raam • onvoldoende beveiliging aan achterkant gebouw? • eerste keer? • gevaar ligt bij klantcontacten • apotheek, geen bank of juwelier
• betekenis later getroffen maatregelen?
Heel ander geval Rb. Midden-Nederland 5 feb. 2014, RBMNE:2014:418 • ouders van misbruikte kinderen spreken dader aan • hebben zij recht op • smartengeld? • vergoeding t.z.v. verloren vakantiedagen in verband met ‘extra aandacht’ voor hun kinderen? • vergoeding t.z.v. gemist commissariaat?
Beperkte kring gerechtigden • alleen gewonde recht op vergoeding van letselschade • derden dus niet, tenzij specifieke grondslag art. 6:107 verplaatste schade art. 6:107a doorbetaald loon en reïntegratiekosten niet bijv.: kosten vervanging, andere bedrijfsschade • zelfde systeem bij overlijdensschade specifieke grondslag art. 6:108 • wie en wat? limitatieve opsomming ook wat betreft schadeposten • instellen zelfstandige vordering heeft geen zin exclusieve werking: niet meer of anders dan volgens art. 6:107 en 107a of 6:108 let wel: voor zover schade a.g.v. letsel of overlijden ander
Bekende consequentie • geen vergoeding affectieschade smartengeld t.z.v. verwonding/overlijden naaste • bewuste keuze in BW 1992 commercialisering verdriet onsmakelijke procespraktijken hoog bedrag, risicoaansprakelijkheid
Op zoek naar ruimte in systeem • HR NJ 1999, 564 Johanna Kruidhof • • • •
ouders claimen verlies vrije tijd zorg en verpleging abstracte schadebegroting biedt uitkomst maximaal de bespaarde kosten t.z.v. professionele hulp van art. 1407 (oud) naar art. 6:107
• HR NJ 2003, 504 Krüter/Wilton Feijenoord • stervensbegeleiding partner • inschakelen professional normaal en gebruikelijk?
• HR NJ 2009, 387 Rijnstate/Reuvers • partner neemt taken in huis over • inschakelen professional normaal en gebruikelijk? • staat art. 6:107 aan vordering gewonde zelf in de weg?
Ruimte in het systeem? • wat indien inkomsten gederfd in plaats van vrije tijd ingeleverd? omvang nog altijd bepaald door bespaarde kosten! • is dat bezwaarlijk? • op weg naar ‘echte’ vergoeding inkomensschade naasten? Kamerstukken II 28 781, 2004-2005, nr. 8; ontwerp Engelhard, VR 2008, p. 1 e.v. uitbreiding van art. 6:107 vergoeding gederfde inkomsten naaste belang: méér dan bespaarde kosten reële zorgbehoefte; redelijke beslissing
Zit er ruimte in het systeem HR NJ 2002, 240 Kindertaxi • wettelijk stelsel; geen affectieschade; rechtsvormende taak • en shockschade? • relativiteit schending verkeers- of veiligheidsnorm veroorzaken ernstig ongeval ook onrechtmatig jegens: waarnemer/direct met gevolgen geconfronteerde met geestelijk letsel als gevolg van emotionele schok • geestelijk letsel in algemeen bij erkend psychiatrisch ziektebeeld • vordering terzake van eigen letsel vermogensschade en ander nadeel • i.v.m. met strekking art. 6:107/108: geen schade t.z.v. verwonding of overlijden van ander geen afgeleide schade
Maar welke ruimte biedt Hoge Raad nu? • buiten verkeer en veiligheid? • buiten degenen die gebeurtenis hebben waargenomen? • ‘Arnhemse lijn’ • Rb. Arnhem JA 2008, 76 Maja Bradaric • Rb. Arnhem JA 2008, 98 Nadia vd Ven • ‘hoe ernstiger normschending des te minder vereist op punt confrontatie’ • HR NJ 2010, 387 Kleijnen c.s./Reaal (Vilt) shockschade onder strikte voorwaarden geen afzwakking of terzijdestelling vanwege aard of ernst normschending • Hoge Raad maakt pas op de plaats
Wat doet lagere rechtspraak? Rb. Rotterdam 18 dec. 2013, RBROT:2013:10725 • man op weg naar moskee met mes vermoord
• vordering weduwe t.z.v. shockschade • voldoende confrontatie in zin van Kindertaxi-arrest? vrouw was vooruitgelopen, maar erbij geroepen • minder hoge eisen aan rechtstreeksheid naarmate normschending ernstiger • vordering (6:96 en 6:106) toegewezen
Terug naar de casus Rb. Midden-Nederland 5 feb. 2014, RBMNE:2014:418 • ouders misbruikte kinderen spreken dader aan • smartengeld • verloren vakantiedagen • gemist commissariaat
• stelsel van art. 6:107; beperkte kring van gerechtigden • recht op vergoeding van shockschade? • (abrupt) kennis krijgen van misbruik voldoende confrontatie in de zin van Kindertaxi-arrest? • vergoeding vakantiedagen voor ‘extra aandacht’ aan kinderen? professionele hulp niet normaal en gebruikelijk
• en het gemist commissariaat? inkomensschade vader; geen verplaatste schade
Wetgever zat niet helemaal stil wetsvoorstel 28 781 • aanpassing art. 6:107 en 6:108 • argumenten contra niet sterk • argumenten pro: rechtsvergelijking en erkenning • ratio: erkenning en genoegdoening • overlijden en ernstig blijvend letsel • nauwe kring van gerechtigden • bedrag bij AMvB vast te stellen • hoogte van het bedrag erkenning en genoegdoening, geen vergoeding • Achilleshiel: gerechtigden/gebeurtenissen op één hoop? erkenning abstracte gegeven lijden gaat om erkenning van concrete lijden, specifieke situatie
Politiek • VU-onderzoek affectieschade na beroering in Eerste Kamer • behoefte naasten en nabestaanden • middel tot een doel • vast bedrag?
• • • •
KI 2008/09, 28 781, G: nog steeds vast bedrag kritiek Eerste Kamer: alsnog enige differentiatie concept-AMVB: iets hogere bedragen Eerste Kamer verwerpt voorstel in het voorjaar van 2010 • principiële bezwaren • onvoldoende differentiatie • angst claimcultuur
Stilstand, Hoge Raad of wetgeving? • wetsvoorstel verruiming vergoeding van schade door letsel en overlijden • vergoeding kosten boven bespaarde kosten professional • vergoeding affectieschade
• vergoeding kosten boven bespaarde kosten professional • • • •
zorg dichter bij de mensen; mantelzorg bezwaren huidig stelsel: buiten gezin in verpleeghuis!? bezwaren huidig stelsel: naaste die minder gaat werken… keuzevrijheid; zelfredzaamheid; beroep op zorg naaste familie
• vergoeding affectieschade • verbetering positie slachtoffers en naasten • erkenning en genoegdoening • grenzen rechtsvormende taak rechter; wetgever aan zet
Verzorging: heroverweging stelsel • wettelijk stelsel in de rechtspraak • • • • •
behoefte aan zorg is schadepost van gekwetste zelf indien naaste zorg op zich neemt: vergoeding indien professionele hulp normaal en gebruikelijk beperking tot bespaarde kosten naaste heeft ook recht op vergoeding indien geen inkomsten gederfd geen recht op vergoeding verlies vakantiedagen of vrije tijd i.v.m. bezoek
• bevordering keuze voor op zich nemen taken door naasten • • •
verbetering levenskwaliteit persoonlijke afweging kunnen maken ondersteuning in eigen omgeving (mantelzorg)
• onevenwichtigheden in het huidig stelsel • • •
HR NJ 1999, 564 Johanna Kruidhof HR NJ 2009, 386 Philip Morris/Bolink HR NJ 1999, 145 Wrongful birth
Art. 6:96 lid 2 onder d …redelijke
kosten die een gekwetste in verband met zijn letsel maakt voor een redelijke verzorging, verpleging, begeleiding en huishoudelijke hulp.
Kern • geen uitbreiding van art. 6:107, maar uitbreiding art. 6:96 lid 2 • behoefte aan zorg is schadepost van gekwetste • gekwetste houdt regie • voorkomen onduidelijkheid bij levenswendingen • redelijkheidstoets • veilig stellen: niet het goedkoopste is leidend • ook indien hoger dan kosten professionele hulp • persoon gekwetste en diens levensstandaard maatgevend • niet opdringen ander levenspatroon aan gekwetste • niet langer alleen indien inschakelen professional normaal en gebruikelijk; redelijkheid beslissend
Waardering op punt verzorging • meerwaarde van uitbreiding van art. 6:96 lid 2? • gekwetste houdt regie • voorkomen onduidelijkheid bij levenswendingen • heeft naaste dan geen vordering? • verschil positie gekwetste en naaste • afwikkeling voor de toekomst • ex art. 6:107 enkel voor reeds gemaakte kosten • tekst en toelichting • welk beeld roept tekst art. 6:96 op? • ‘redelijk’ in plaats van ‘normaal en gebruikelijk’ • zonder discussie? • beter dan aanvulling van art. 6:107?
Affectieschade • VU-onderzoek affectieschade na beroering in Eerste Kamer • behoefte naasten en nabestaanden • middel tot een doel • erkenning en genoegdoening • rechtsvergelijkend perspectief • vast bedrag? • voorkomen discussie over intensiteit leed • afwikkelingskosten • spanning: differentiatie vs belemmeren verwerking • zeer nauwe band met gekwetste • recht ouders niet beperkt tot minderjarige kinderen • thuiswonend of niet? • hardheidsclausule en art. 6:2 lid 2
Affectieschade • ernstig en blijvend letsel • flexibiliteit: eventueel nadere regels in AMvB • ernstig en blijvend letsel • maximum totaalbedrag • maximum totaalbedrag en evenredige korting • iets hogere bedragen dan aanvankelijk en enige variatie • enige variatie • overlijden of ernstig blijvend letsel? • ene naaste is andere niet • geweldsmisdrijf of niet?
En dus… • wat krijgt ouder bij verlies van een kind? • minderjarig kind? • meerderjarig kind? • uitwonend of thuiswonend?
• hoe relevant is de aard van de gebeurtenis? • verkeersongeluk? • medische fout? • geweldsmisdrijf?
• wat krijgt men bij ernstig en blijvend letsel partner? • hoe relevant is de aard van de gebeurtenis? • bedragen variëren tussen 12.500 en 20.000 euro
Waardering • verzorgingskosten • MvT belangrijker dan wettekst • art. 6:96 beter dan uitbreiding art. 6:107?
• affectieschade • politiek nu wel haalbaar? • voldoende normering maar ook voldoende differentiatie? • regering toch teveel boekhouder?
• shockschade blijft verhaal apart • • • •
eigen letsel versus afgeleide schade niet tot art. 6:106 beperkt vermogensschade én immateriële schade is en blijft een reële vordering
• rechterlijke rechtsvorming?
