Achter elke revalidant staat een team. DE VOGELLANDEN centrum voor revalidatie

Achter elke revalidant staat een team.

DE VOGELLANDEN centrum voor revalidatie


‘Revalidatiecentrum na tien jaar klaar om uit te vliegen’, zo kopte de regionale krant De Stentor in mei 2008. De Vogellanden vierde haar tienjarig jubileum. Het eerste decennium hebben we feestelijk afgesloten. Gelijkertijd stond het team van De Vogellanden alweer te popelen om onze ambities voor het volgende decennium te gaan verwezenlijken. Die ambities zijn beschreven in het nieuwe strategisch beleid en het zorginhoudelijk beleidsplan. Klaar om uit te vliegen. Dat suggereert beweging. En dat klopt, De Vogellanden is volop in beweging! In dit magazine willen we graag even met u stilstaan bij wat ons beweegt. Dat doen we onder andere door revalidanten te laten vertellen wat revalidatie voor hen betekent of betekend heeft. Zij hebben het aan den lijve ervaren. Heel verschillende mensen, met heel verschillende verhalen. Eén ding hebben ze gemeen: de kracht die ze gevonden hebben om de draad weer op te pakken. Grenzen zijn hierbij opgezocht en overschreden. Dat hebben ze gedaan met ‘hun’ team. Dat team staat naast de revalidant, als het nodig is voor de revalidant, maar in alle gevallen achter de revalidant. Revalidatie is samenwerken. Samenwerken met de revalidanten aan hun proces, samenwerken met andere organisaties in de ketenzorg en samenwerken met elkaar binnen onze organisatie. Alle medewerkers van De Vogellanden spelen een belangrijke rol in het goed laten verlopen van de dagelijkse praktijk binnen ons centrum. Samen vormen ze het raderwerk van het revalidatieproces, waarvan er geen van gemist kan worden. In meer dan veertig verschillende functies werkt iedereen binnen De Vogellanden op deskundige wijze, met een grote betrokkenheid en vooral met veel plezier samen. Dat zien we heel duidelijk terug binnen de behandelteams, waar het interdisciplinair werken het uitgangspunt vormt van de behandeling. Revalidatie is ook mensenwerk. Als ‘meewerkend coach’ van dit bijzondere team ben ik trots te mogen werken met mensen die hun specialisme en deskundigheid op een natuurlijke wijze combineren met een warme, persoonlijke betrokkenheid. Die combinatie wordt door onze revalidanten en hun naasten bijzonder gewaardeerd. Namens het College van Bestuur, drs. Tom van der Beeke MBA, directeur / voorzitter College van Bestuur De Vogellanden, Centrum voor Revalidatie

Stilstaan

bij beweging De Vogellanden centrum voor revalidatie te Zwolle

3

De Vogellanden

Peter Nijenhuis werd op 34-jarige leeftijd

6

getroffen door een hersenstaminfarct.

Een geweldig ingrijpende gebeurtenis in het leven van de jonge vader. Een jaar na dato is hij uitgeschreven als revalidant.

Inhoud Achter elke revalidant staat een team.

32

Er is een gewone wereld

26

en er is die andere wereld.

Met zoon Lucas maakt Heleen van den Belt kennis met De Vogellanden. De overstap naar ‘de andere wereld’ viel Heleen en haar partner zwaar. De erkenning en bevestiging maakte veel goed.

Na een ernstig auto-ongeval kwam Bertil Bello

bij De Vogellanden voor zijn revalidatie.

Per bed naar binnengereden en lopen weer naar buiten. Echtgenoot Thea en Bertil kijken terug op een bijzondere periode in hun leven.

Twintig jaar tobben met

pijnklachten.

12

Tineke Hollestelle mag een ervaringsdeskundige genoemd worden. Revalidatie bracht haar wat ze zocht: erkenning voor haar pijn en inzicht in de manier om er mee om te gaan.

4

De Vogellanden centrum voor revalidatie te Zwolle

Een prothese is niet het einde van de wereld,

vindt Marjan van Velzen. Weer aan het werk is haar belangrijkste doel. ‘Misschien word ik wel de eerste zuster met een prothese!’

20

2

Achter elke revalidant staat een team

6

‘Revalidatie is voor mij grenzen verleggen’

8

De agenda van de toekomst

10

De Vogellanden in cijfers

11

Revalidatie bij chronische pijn

12

‘De erkenning van mijn pijn is een verademing’

14

De Vogellanden kortjes

16

Wetenschappelijk onderzoek

19

Communicatietraining mantelzorgers

20

‘Een prothese is niet het einde van de wereld’

24

Arbeidsrevalidatie

26

‘Ons leven lijkt zo langzamerhand weer in normale proporties te komen’

28

Kinderrevalidatie

32

‘Een team van professionals schaarde zich om mijn kind’

34

Revalidatie en onderwijs

37

Kidsclub, een bijzondere sportvereniging

38

Contactinformatie

38

Colofon


5

De Vogellanden

‘Revalidatie betekent voor mij

grenzen verleggen’ Peter Nijenhuis- revalidant Peter Nijenhuis is 34 jaar als hij tijdens het hardlopen getroffen wordt door een hersenstaminfarct. Na opname in het ziekenhuis komt hij bij De Vogellanden om te revalideren. De eerste dag in de kliniek van De Vogellanden staat hem nog goed bij: ‘Vreselijk vond ik het! Ik kwam hier binnen, zag bijna alleen maar mensen die ouder waren dan ikzelf. Daar wilde ik niet tussen zitten. Ik was jong, ik had een jonge dochter thuis. Ik hoorde hier niet! Maar na die eerste dag voelde ik me snel op mijn gemak. Door de persoonlijke benadering van de behandelaren en verpleging kon ik mij hier thuis voelen. Je bent hier geen nummer. En iedereen die hier revalideert heeft iets gekregen waar ze niet om gevraagd hebben, waar ze niet op zaten te wachten en wat hun hele leven op de kop heeft gezet. Dat bindt.’

“Ik was jong, ik had een jonge dochter thuis. Ik hoorde hier niet!” ‘Revalideren betekent voor mij: grenzen verleggen. Ik had tijdens mijn revalidatie sterk de neiging om vast te houden aan veiligheid. Steeds weer dat stapje verder zetten, dat wilde ik niet altijd. Ik vond toen dat behandelaren me soms idiote voorstellen deden. Stond ik net een beetje stabiel, moest ik trampoline gaan springen! Ik heb het allemaal gedaan, soms onder protest. Maar telkens was ik naderhand blij dat ik het gedaan had. Elke keer weer word je gestimuleerd om je grens te verleggen.’

6


‘Met hulp van Arbeidsrevalidatie heb ik me kunnen voorbereiden op de terugkeer naar mijn werk. Daar leerde ik weer structuur aan te brengen in een dag en de balans te hervinden tussen energie en activiteiten. Dat ging door gesprekken en door het maken van opdrachten. Bijvoorbeeld door het bijhouden van een dagboek, waarin ik soms vier keer per dag bepaalde facetten van mijn functioneren een cijfer moest geven, zoals duizeligheid of vermoeidheid. Of van één dag alles heel gedetailleerd noteerde. Daardoor kreeg ik weer inzicht.’

“Mijn leven was even hier, alles draaide om de revalidatie.” ‘Ik ben nu uitgeschreven als revalidant. Ik kom nog bij de neuroloog voor controle, maar verder ben ik uitbehandeld. Met de uitschrijving is een belangrijke periode in mijn leven afgesloten. Ik denk dat ik over 30 jaar terugkijk op deze tijd als de meest indrukwekkende gebeurtenis in mijn leven. Het is een heel intense periode geweest. Voor mijn partner misschien zelfs wel zwaarder dan voor mij. Mijn leven was even hier, alles draaide om de revalidatie. De verantwoordelijkheden lagen thuis. Ik ben inmiddels weer begonnen op mijn oude werk. Ik pak de draad weer op met kleine klusjes. Het doel is 100% terugkeer. En dan ga ik weer een grens over, ik moet het nu helemaal zelf doen. En ja, dat is ook weer eng. Maar ik heb er erg veel zin in!’

‘Tijdens het revalideren zijn er veel mensen met je bezig. Maar dat heb ik niet zo ervaren. Het zijn altijd individuele behandelaren waar ik mee te maken had. Je merkt wel dat ze samenwerken. Dat was soms wel grappig. Vorig jaar, op Koninginnedag, kwam ik mijn logopediste tegen hier in de stad. In die periode kon ik net weer een beetje slikken, maar het was nog heel instabiel. De maandag daarna vroeg ze of ik in de afgelopen periode nog dingen had gedaan of juist had gelaten. Waarop ik haar vertelde dat ik op Koninginnedag een broodje shoarma had willen kopen, maar dat niet meer durfde omdat ik haar tegen was gekomen. Dit verhaal kreeg ik terug van iemand van de activiteitentherapie.’


7

De Vogellanden


De agenda van de toekomst Groei, samenwerking, innovatie van zorg en ondernemerschap: dat zijn de thema’s die de agenda van de toekomst van De Vogellanden bepalen. In 2008 is de strategische koers van onze organisatie bepaald en is het zorginhoudelijk beleidsplan vastgesteld.

Groei en samenwerking Groei en toename van de omzet is nodig om concurrerend te blijven en een goede financiële basis te creëren voor de continuïteit van de organisatie. Samenwerking met anderen is een voorwaarde voor inhoudelijke vernieuwing, doelmatigheid en groei. De Vogellanden investeert de komende vier jaar in het vergroten van samenwerking met de revalidant, in de interdisciplinair werkende teams, in de ketenzorg, rond wetenschappelijk onderzoek en met ViaReva.

8


Onder nemerschap Wij organiseren onze processen optimaal, stellen ons pro-actief op en zijn in staat om op ontwikkelingen in de omgeving in te spelen. De bedrijfsvoering is transparant, doelmatig en betaalbaar en ondersteunt het innoveren in de zorg.

i

Innovatie

van zorg

Wij blijven vooruitstrevend in het zorgaanbod dat wij leveren. De Vogellanden richt zich op innovatie van het zorgaanbod en wil zich profileren als expertisecentrum voor amputatie en prothesiologie en spasticiteit. Dat betekent dat wij blijven investeren in ontwikkeling, innovatie en kennisdeling.

Het zorginhoudelijk beleidsplan en het strategisch beleidsplan zijn te vinden op www.vogellanden.nl

De doelen en ambities van de organisatie komen tot uiting in zes thema’s:

• Zorglogistiek Zorglogistiek gaat over alle projecten die tot doel hebben de in-, door- en uitstroom van de revalidanten inzichtelijk te maken en soepel te laten verlopen. Doelen liggen onder andere op het gebied van efficiëntie, maar ook op het zorgen voor een vast behandelteam rond één revalidant of het aanpassen van de planning om tegemoet te komen aan de mogelijkheden en wensen van revalidanten.

• Service

Verleden, heden en toekomst Het zorginhoudelijk beleidsplan 2009-2012 is opgesteld op basis van ervaringen uit het verleden en wensen uit het heden én voor de toekomst. In het zorginhoudelijk beleidsplan staan de doelstellingen voor de komende vier jaar voor de revalidatiegeneeskundige zorg in onze regio. Samen met het strategisch beleidsplan vormt dit één geheel: het integraal beleid. Twee invalshoeken die samen het niveau en het voortbestaan van de revalidatiezorg in onze regio waarborgen. Om de zorgverlening en ontwikkelingen in de revalidatiegeneeskundige zorg in de regio te optimaliseren, betrekt De Vogellanden de plannen van onze directe samenwerkingspartners bij de eigen plannen.

Wij vergemakkelijken de revalidatie voor de revalidanten en hun direct betrokkenen. Dit kan bijvoorbeeld door het verkleinen van de wachtlijst, flexibiliteit in de planning, continuïteit in de zorg of door het aanbieden van goede faciliteiten. Service bestaat ook uit duidelijke verwijstrajecten en optimale communicatie, bijvoorbeeld door het beschikbaar stellen van goed voorlichtingsmateriaal.

• Nazorg Hieronder verstaan we alle activiteiten die we bieden aan de revalidanten en zorgverleners waar zij na het afsluiten van de revalidatie in De Vogellanden mee te maken krijgen. Dit kan bijvoorbeeld gaan om goede doorverwijzing, coaching in het gebruik van hulp- of therapiemiddelen, diagnostiek als effectmeting na een behandeling elders of om zorg voor nabestaanden.

• Vernieuwing Vernieuwing gaat over het implementeren van nieuwe ontwikkelingen en landelijke richtlijnen in onze werkwijze of het zelf initiëren van die ontwikkelingen. Het gaat ook over het uitbreiden van het behandelaanbod.

• Kennismanagement Kennismanagement gaat over het up to date houden van de deskundigheid in de behandelteams, maar ook over hoe wij deze kennis het beste beschikbaar kunnen stellen aan de revalidanten en aan derden, bijvoorbeeld andere zorgverleners in de keten. Het verhogen van het kennisniveau kan de basis vormen voor de ambitie om het niveau van zorg te verschuiven van bijvoorbeeld middenzorg naar topzorg.

• Ketenzorg en samenwerking Keten- en netwerkzorg gaat over samenwerking met partners in zorg van buiten De Vogellanden, ten dienste van onze revalidanten. Doelen zijn bijvoorbeeld het in kaart brengen van verwijzers, samenwerking met huisartsen, ziekenhuizen of eerstelijns praktijken, met ambulant begeleiders en met patiëntenorganisaties.


9

De Vogellanden


Cijfers Het exploitatieresultaat over 2008 is uitgekomen op een verlies van € 50.000,-. In de zomer leek een groter tekort te ontstaan, maar door enkele snel in gang gezette kostenbesparingen kon het verlies worden beperkt. Daarnaast hebben wetswijzigingen en wijzigingen in de regelgeving voor De Vogellanden het gevolg gehad dat er enkele incidentele meevallers konden worden meegeteld. Hiermee is het totaalresultaat uiteindelijk positief uitgekomen op € 315.000,-.

Resultatenrekening

Bedrijfsopbrengsten

2008

2007

Bedrijfsopbrengsten - Wettelijk budget aanvaardbare kosten - Budgetcorrecties voorgaande jaren - Overige bedrijfsopbrengsten Som der bedrijfsopbrengsten

14.189.678 7.223 1.628.235 15.825.136

13.261.643 117.075 2.007.093 15.385.811

Bedrijfslasten - Personeelskosten - Afschrijvingen materiële vaste activa - Overige bedrijfskosten Som der bedrijfslasten

11.705.004 887.001 2.083.387 14.675.392

11.319.342 916.594 2.060.999 14.296.935

1.149.743 834.992 314.752

1.088.876 857.674

Balans 31-12-2008 ACTIVA Vaste activa Materiële vaste activa Financiële vaste activa Totaal vaste activa Vlottende activa Vorderingen en overlopende activa Nog in tarieven te verrekenen Liquide middelen Totaal vlottende activa TOTAAL ACTIVA

PASSIVA Eigen vermogen Kapitaal Collectief gefinancierd gebonden vermogen Niet collectief gefinancierd vrij vermogen Totaal eigen vermogen Voorzieningen Langlopende schulden Kortlopende schulden TOTAAL PASSIVA

31-12-2007

17.807.064 818.278 18.625.342

18.069.331 852.198 18.921.529

2.263.382 1.488.310 6.087.311 9.839.002 28.464.344

2.230.631 808.341 259.779 3.298.750 22.220.280

31-12-2008

31-12-2007

74.753 2.392.822 199.586 2.667.160

74.753 2.087.735 189.921 2.352.409

405.512 17.249.762 8.141.910 28.464.344

534.152 16.026.090 3.307.629 22.220.280

Financiële baten en lasten Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening

Productie en capaciteit 14.110 517 22.520 34.657 21.665

klinische verpleegdagen eerste consulten klinische revalidatiebehandeluren poliklinische behandeluren kinderen poliklinische behandeluren volwassenen in revalidatiecentrum 5.461 poliklinische behandeluren handenteam Isala klinieken 193 klinische opnames

Revalidatie bij

chronische pijn

Maarten Klatte- revalidatiearts

‘Chronische pijn kan blijvende beperkingen of een handicap opleveren. De oorzaak is niet eenduidig, het is altijd een combinatie van factoren. Bij een specialist of behandelaar wordt doorgaans aan één factor gewerkt om de pijn weg te behandelen. Dat werkt bij deze groep patiënten niet. Daarom is de revalidatie bij uitstek geschikt om deze mensen te behandelen. Wij hanteren een multifactoriële aanpak voor een multi-factorieel probleem. Met andere woorden: de verschillende behandelaren die het revalidatieteam vormen, benaderen de verschillende oorzaken van de pijn. Wij behandelen niet de pijn, maar de mens. We bezien hoe deze zich beweegt en gedraagt, en waarom. Het gaat over belasting en belastbaarheid. Dat moeten we weer in balans zien te krijgen.’ Chronische pijn is van alle leeftijden. Binnen de sector Kinderen worden ook kinderen gezien die te maken hebben met chronische pijn. ‘Pijn bij kinderen is net als bij volwassenen multi-factorieel. Het gaat om meer dan bijvoorbeeld alleen een lastige voet. De rol van het systeem, van familie en naastbetrokkenen, maar ook van school, is bij de pijnrevalidatie van kinderen heel belangrijk. De angst en zorgen van ouders kunnen een rol spelen, omdat deze effect kunnen hebben op het kind. De gedragsgeoriënteerde benadering kan bij kinderen en jongeren vlotter gaan omdat gewoonten en patronen nog niet zo vast zijn ingesleten. Maar pijn kan wel in hun leventje al een rol spelen, die van invloed is op het functioneren en de ontwikkeling.’ In de volwassenenrevalidatie ziet Maarten mensen die vaak al een lang traject achter de rug hebben. ‘Ze hebben in de loop van de tijd veel adviezen gekregen van huisartsen, specialisten en behandelaren, maar het heeft ze niet

10 De Vogellanden centrum voor revalidatie te Zwolle

genoeg geholpen. Met vaak als gevolg dat ze nog harder gaan proberen, nog meer hun best gaan doen en daarmee nog meer spanning opbouwen. Ze verliezen terrein, terwijl ze juist zo hard werken. Het gevoel dat men faalt gaat ook een rol spelen. Waardoor de spiraal verder neerwaarts gaat en de pijnklachten toenemen. Men vecht achteruit.’ Revalidatie bij chronische pijn is er op gericht te leren omgaan met de pijn, of nog liever: met de balansverstoring die leidt tot chronische pijn, niet om de pijn te bestrijden. Maarten spreekt van ‘omhoog spiralen’: positieve ervaringen opdoen en werken aan zelfvertrouwen. ‘Wij hanteren een meersporenbeleid. We kijken Bio-Psycho-Sociaal, dus naar biomedische aspecten, psychische aspecten, sociale factoren en gedrag. En naar de onderlinge samenhang hiertussen. Vaak zie je dat mensen niet recht staan, overstrekken of voorovergebogen staan. Als dat klachten geeft of onderhoudt, kan het gecorrigeerd worden, bijvoorbeeld met schoenen. Of we werken met spalken of beugels. Dat is de technische kant van de revalidatie. Daarnaast werken we aan de gedragskant. Revalidanten moeten inzicht krijgen in hun gedrag om het te kunnen veranderen. Ik spreek vaak over het paplepel-fenomeen. Normen van mensen zijn er met de paplepel ingegoten. Bij het niet halen van de eigen norm komt ook de teleurstelling, het gevoel van falen: zie je nou wel, ik kan niets meer. We leren mensen inzien dat je binnen je belastbaarheidsgrenzen best iets kunt doen, een beetje, zonder dat het niets is. Licht trainen is ook sporten. Binnen het revalidatieproces laten we mensen positieve ervaringen opdoen, zodat men weer plezier krijgt in bewegen en het vertrouwen in zichzelf herstelt. Pijnrevalidatie richt zich niet primair op het wegnemen van de pijn. Maar door de verandering in houding en gedrag en omstandigheden kan de pijn wel verminderen of zelfs overgaan. Dat is dan positieve spin off.’

i

Op www.vogellanden.nl is de folder Revalidatie chronische pijn te downloaden.

De Vogellanden centrum voor revalidatie te Zwolle 11

De Vogellanden

‘De erkenning van je pijn is een

verademing’ Tineke Hollestelle- revalidant Tineke Hollestelle revalideert poliklinisch bij De Vogellanden. Ze heeft een reumatische aandoening en doet mee in het programma pijnrevalidatie. ‘Mijn pijnklachten zijn begonnen vanaf midden jaren tachtig. Dat begon met rugpijn, een hernia, bekkeninstabiliteit. Ik heb de specialist bezocht en na een behandeling waarin medicijnen en rust werden voorgeschreven, gaf deze aan dat er niets meer aan te doen was. Dat was lastig om me bij neer te leggen. Ik ben toen zelf gaan zoeken. Eerst via de huisarts. Die gaf aan dat de klachten voortkwamen uit overbelasting. Dat was natuurlijk ook niet zo gek, ik was in die tijd alleen met drie kleine kinderen!’ ‘Je bent constant aan het zoeken. Dan probeer je dit, dan dat. Homeopathie, yoga, misschien meer leuke dingen doen… alles helpt, alleen is het maar voor even. Een vriendin attendeerde me op de mogelijkheid dat je ook kunt revalideren als je pijn hebt. Daar had zij veel baat bij gehad. Mijn eerste reactie was: “daar ben ik er nog niet erg genoeg voor aan toe”. Maar ik bleef tobben en ik raakte steeds vermoeider. Mijn energie raakte op, ik kwam tot niets meer. Die vriendin was er erg van opgeknapt, dat zag ik wel. Ze zei: “Ik kan het je wel vertellen, maar ik kan het je niet leren.” Ik heb toen toch om een verwijzing gevraagd bij mijn huisarts en ben gestart met de revalidatie.’

“Ik had de nodige twijfels bij aanvang, maar ik heb me er aan overgegeven.” ‘Ontspanning bleek een belangrijk onderdeel van de revalidatiebehandeling. Zonder rust geen herstel, is het motto. Ik had de nodige twijfels bij aanvang, maar ik heb me er aan overgegeven. Ik kan me nog goed de eerste bijeenkomst herinneren. Moesten we op een matras gaan liggen en de matras voelen. Nou, ik voelde helemaal niets!! Het leek wel of ik zweefde in plaats van dat ik in de matras zakte. Dat was voeding voor mijn twijfel: waar was ik aan begonnen?’ ‘Revalideren in een groep is con-


fronterend en inspirerend. Je ziet en leert veel van elkaar. Het blijkt dat er veel verschillende manieren zijn om ergens mee om te gaan! Niets is goed en niets is fout. Ik overwin veel grenzen. Niet zozeer fysiek, vooral mentaal. Ik word geconfronteerd met mijn manier van denken. Mijn normen zetten me onder grote druk. Ik moest altijd maar door-door-door, stelde hoge eisen aan mezelf. En ik was altijd druk, altijd in beweging en altijd alert. “Je moet niet zo denken”, wordt er dan gezegd. Ja maar, hoe dan? Ik heb geleerd dat ik gedachten ook voorbij kan laten gaan, dat ik niet overal iets mee hoef te doen. Ik moet rust nemen om te kunnen herstellen, meer stilstaan bij wat ik voel. Dat hoorde ik ook bij andere therapieën. Dat sluit hier allemaal naadloos op elkaar aan.’

“Door ontspanning kom ik ook bij mijn pijn uit.” ‘Na die eerste matraservaring kwam ik tot mijn grote verrassing heel ontspannen thuis. Dat moment voor mezelf, dat had me toch heel goed gedaan! Ik zit hier echt voor mezelf. Alles draait om mij. Er is tijd voor mij én ik neem tijd voor mezelf. Dat was ik niet gewend en ik gunde het mezelf ook niet. Door ontspanning kom ik ook bij mijn pijn uit. Dat was niet fijn. Ik probeerde de pijn altijd te verdringen, niet te voelen, te compenseren. Dat kostte me vreselijk veel energie en leverde spanning op. Ik stond eigenlijk altijd schrap.’ ‘Door mijn pijn te accepteren, te koesteren zelfs, leer ik er mee om te gaan. Ik ben beter in balans, ik kan beter doseren, ik ben in staat om ‘nee’ te zeggen als men mij om hulp vraagt. Ik kan nu zeggen dat ik me niet goed voel en durf zelfs om hulp te vragen. Maar ik blijf natuurlijk wel ik. Ik blijf een druk persoontje met een goed gevoel voor chaos. De structuur zoals ze me bij de ergotherapie wilden aanleren, sloot niet aan bij wie ik ben. Dat zagen de ergo’s ook: dit past niet bij jou. Maar het principe heb ik wel geleerd: plan je rust.’

‘Na ruim twintig jaar zoeken en experimenteren hoef ik het niet meer alleen uit te zoeken, maar zoeken we samen hoe ik kan leren met mijn pijn om te gaan. De erkenning van je pijn is een verademing. En het contact met de behandelaren gelijkwaardig. Er worden geen valse verwachtingen geschept. De pijn gaat niet over, je leert er mee omgaan. Ik stapte hier in een warm nest. Dat vind ik heel bijzonder.’

Op de foto v.l.n.r. Geralda Kooij, Tineke Hollestelle en Elles Kombrink. Geralda en Elles zijn fysiotherapeuten.


Vogellanden podium voor drukbezochte markt

Werkbezoeken aan De Vogellanden

binnen!

'Als mij iets overkomt ben ik in goede handen!' Wethouder Dannenberg sluit zijn werkbezoek aan De Vogellanden af met een gerust gevoel. In 2008 en ook in 2009 mag De Vogellanden rekenen op belangstelling van officiële gezelschappen. Zo zagen we in 2008 Tweede Kamerlid mevrouw Wiegman, de Raad van Toezicht en de Zwolse wethouder Dannenberg door ons revalidatiecentrum lopen. Laatstgenoemde gaat eens per twee weken de gemeente in, op werkbezoek. Hij zoekt met nadruk niet het gesprek aan de directietafel. Met het programma van De Vogellanden is hij goed aan zijn trekken gekomen, omdat hij even mee mocht kijken bij behandelingen: 'Ik zie een combinatie van professionele deskundigheid en warme betrokkenheid.' De wethouder heeft met zijn portefeuille vooral indirect te maken met revalidatie. 'De Wmo-taken zijn verruimd voor de gemeente. Dat gaat verder dan alleen hulp bij het huishouden. Mensen met een beperking zetten weer

De derde VrijUitActiefmarkt op zaterdag 4 oktober is succesvol verlopen. Er heerste een gezellige drukte in de gangen, de centrale hal en de sporthal van De Vogellanden. Het aanbod van organisaties op de VrijUitActiefmarkt was heel divers. Van sieraden maken tot demonstraties rolstoelrugby door het nationaal team, er was echt voor ieder wat wils. Nieuw dit jaar was de informatiemarkt over Niet Aangeboren Hersenletsel, waar men informatie kon inwinnen bij Fokus, MEE IJsseloevers, Cerebraal en natuurlijk bij De Vogellanden, waar onze maatschappelijk werkers de bezoekers te woord stonden. De organisatie van deze bruisende activiteitenmarkt is in handen van MEE IJsseloevers en De Vogellanden.

i

De vierde editie van de VrijUitActiefmarkt vindt plaats op zaterdag 3 oktober 2009, wederom in De Vogellanden.

Spina bifida sportdag

Kom

VrijUitActiefmarkt: gezellige drukte

Sporten in een rolstoel?

Vet cool!

-- Veilige zorg, altijd en overal --

De Vogellanden tekent voor

veiligheid stappen naar de samenleving, daar komt de Wmo in beeld en daar raken we elkaar.' In april 2009 is het voltallige college op bezoek geweest, in het kader van de Week van de Verbinding.


Op 20 maart 2008 ondertekende Tom van der Beeke namens De Vogellanden het Zwols veiligheidsmanifest. In 2006 heeft Isala klinieken het ‘Centrum Patiëntveiligheid Isala’ in het leven geroepen. Dit is een kenniscentrum op het gebied van patiëntveiligheid: sinds een paar jaar een belangrijk aandachtsgebied binnen de gezondheidszorg. De missie van dit ‘Centrum’ is duidelijk: ‘Veilige zorg, altijd en overal’. Om dat te bereiken is intensieve samenwerking nodig tussen alle partijen in de gehele zorgketen. Daarom is het Zwols veilligheidsnetwerk opgezet. Met de ondertekening van het Zwols veiligheidsmanifest committeren de leden van het netwerk zich ‘aan het vervullen van een actieve rol in het veiliger maken van de zorgketen’.

Kinderen in de leeftijd tot 25 jaar met spina bifida uit de regio Zwolle hebben op 31 mei 2008 kennis gemaakt met verschillende mogelijkheden van aangepast sporten. Deze sportdag is georganiseerd door de consulent Revalidatie & Sport, na een vraag van het spina bifida team van de Isala klinieken. Er is weinig bekendheid over de mogelijkheden van aangepast sporten voor deze doelgroep. Voor de spina bifida sportdag hebben zich ongeveer 35 kinderen aangemeld. Zij hebben in vier rondes kennis gemaakt met verschillende sporten en activiteiten, zoals klimmen en klauteren, rolstoelbasketbal, handbiken, paardrijden, rolstoelhockey, rolstoeltennis, boccia (= jeu de boules met zachte ballen). Samen met hun ouders en/of broertjes en zusjes heeft iedereen een leuke en actieve middag beleefd.

‘Even je zorgen opzij, gezellig samen zijn, fijne verwennerij, leuke workshops, goed georganiseerd,

ontzettend gezellig.’

Tien instellingen zetten mantelzorgers in het zonnetje

De mantel der liefde Zomaar een greep uit de complimenten die de organisatie van de Mantelzorgdag 2008 in Zwolle ten deel viel. Met een opkomst van 250 mantelzorgers met hun enthousiaste reacties, kijkt de organisatie terug op een geslaagde dag. ‘Mantelzorgers zijn het fundament onder het zorgsysteem’, zo sprak wethouder Dannenberg. De Zwolse wethouder van Zorg en Welzijn greep de gelegenheid te baat om zijn waardering uit te spreken naar de aanwezige mantelzorgers. ‘Mantelzorger zijn is geen keuze, het overkomt je. De geboorte van een gehandicapt kind, een ongeval van je partner, een trauma: het verlies van mogelijkheden maakt dat de toekomst er anders uit komt te zien.’ Hij benadrukte het risico van overbelasting van mantelzorgers. ‘Omdat je het doet uit liefde, is de kans groot dat je jezelf uit het oog verliest. Daarom is een dag als vandaag zo belangrijk, om eens lekker in het zonnetje gezet te worden.’ Dat kreeg vorm door middel van een cadeautje van de gemeente en een prima verzorgde middag in Het Zonnehuis. Deze dag werd georganiseerd door het Steunpunt Informele Zorg, onderdeel van de Vrijwilligerscentrale Zwolle in samenwerking met: MEE IJsseloevers, Driezorg, Zorgcombinatie Zwolle, Zorgspectrum Het Zand, Dimence, Woonzorgconcern IJsselheem, Frion, De Vogellanden en het Podium van Kerken.

i

De volgende Mantelzorgdag is op zaterdag 8 november 2009.


De Vogellanden

Duurrek en functionele electrostimulatie van de

Wetenschappelijk onderzoek in

De Vogellanden Binnen de revalidatie wordt in toenemende mate gewerkt met en aan behandelmethodes waarvan de effectiviteit bij voorkeur door middel van wetenschappelijk onderzoek is aangetoond. Ook binnen De Vogellanden wordt onderzoek gedaan. Het uitgangspunt hierbij is dat het wetenschappelijk onderzoek gericht is op de onderbouwing van het revalidatiegeneeskundig handelen en aansluit bij de landelijke onderzoeksthema’s. Het wetenschappelijk onderzoek dat in en vanuit De Vogellanden plaatsvindt, sluit aan bij de speerpunten van het zorginhoudelijk beleid van De Vogellanden Samenwerking Het opleidingscluster Zwolle (Isala klinieken - De Vogellanden) en de afdeling Revalidatie van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) hebben in 2008 een overeenkomst getekend voor samenwerking inzake wetenschappelijk onderzoek. Het doel van de samenwerking tussen UMCG en De Vogellanden is het waarborgen van de kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek in De Vogellanden, mede in het kader van de specialistenopleiding revalidatiegeneeskunde. Research Commissie De Vogellanden Om de wetenschappelijke ontwikkelingen in De Vogellanden in goede banen te leiden heeft De Vogellanden een Research Commissie ingesteld. Deze commissie adviseert de directie over ingediende onderzoeksprojecten. De lopende onderzoeken zijn onder te brengen in de onderzoekslijnen prothesiologie en spasticiteit. De revalidatieartsen-in-opleiding zijn in het kader van hun opleiding verplicht een onderzoeksproject uit te voeren. Ook andere medewerkers van De Vogellanden initiëren zelf onderzoek of kunnen aansluiten bij de bestaande projecten/onderzoekslijnen. De Research Commissie beoordeelt de onderzoeksaanvragen, adviseert de directie en volgt de onderzoeksvorderingen van de Artsen In Opleiding tot Specialist (AIOS) en stafleden/medewerkers. Hiervoor vindt twee keer per jaar een onderzoeksmiddag plaats waarbij alle lopende onderzoeken kort gepresenteerd worden. De Research Commissie bestaat uit: Drs. Erwin Baars (revalidatiearts, opleider en medisch hoofd sector Volwassenen), voorzitter Dr. Kees Emmelot (revalidatiearts, opleider) Drs. Maurits Hoonhorst (revalidatiearts) Lex D. de Jong, MSc (fysiotherapeut) Evelien Besten (secretariële ondersteuning)

i

Voor meer informatie en vragen kunt u contact opnemen met de Research Commissie, via het medisch secretariaat (038) 498 11 11.


In 2004 is het onderzoek gestart naar het effect van de inzet van Transcraniële Magnetische Stimulatie (TMS) binnen 48 uur na een herseninfarct.

Voorspellende waarde van zeer vroege TMS bij het motorisch herstel van patiënten na een herseninfarct Maurits Hoonhorst, revalidatiearts, hoopt in 2011 te promoveren met zijn onderzoek: ‘Met TMS wordt beoordeeld of de motorische zenuwbanen vanuit de hersenen naar de spieren intact zijn. Bovenop de schedel worden met een sterk magnetisch veld de hersengebieden die de spieren van de arm en hand aansturen geprikkeld. De vraag die tijdens dit onderzoek centraal staat is of de prikkels doorkomen en zo ja, in hoeveel tijd. Dat meten we. Aangenomen wordt dat als de prikkels normaal doorkomen, de kans is op motorisch herstel groter is. Deze uitkomst is voor de revalidatiebehandeling zeer interessant. Het gaat om de voorspelbaarheid van het effect op het motorisch herstel. Met de uitslag van de meting kunnen behandelaren hierover een uitspraak doen. Voor revalidanten geeft dit meer inzicht in hun herstel.’ ‘Dit onderzoek is uniek en is mogelijk door de nauwe samenwerking van De Vogellanden en Isala klinieken. Er is al eerder soortgelijk onderzoek gedaan, maar nog niet binnen 48 uur na een herseninfarct. Dat is ook moeilijk te organiseren, want kort na een herseninfarct is alles gericht op het overleven van de patiënt. Dankzij onze samenwerking is dergelijk onderzoek nu mogelijk. We volgen 73 patiënten. Dat is een groot aantal, daarmee zitten we in de top 5 van internationale onderzoeken. En met 100% score en 1% dataverlies kunnen we zeggen dat we een solide database opbouwen. Daar zijn we trots op.’

hemiplegische arm bij CVA-patiënten Fysiotherapeut en onderzoeker Lex de Jong is in augustus 2008 van start gegaan met de PAESIS-trial: Positioning And Electrical Stimulation In Stroke. Mensen die een beroerte hebben doorgemaakt, hebben doorgaans een slechte prognose van het herstel van hun armfunctie. Revalidatiemogelijkheden blijven daardoor beperkt. De kans op het ontwikkelen van secundaire complicaties zoals afhankelijkheid in de activiteiten van het dagelijks leven, schouderpijn, contracturen (spierverkorting) en spasticiteit (spierspanning) worden groter. Om deze complicaties tegen te gaan, worden verlamde armspieren soms langdurig gerekt. Uit eerder onderzoek is gebleken dat enkel langdurig rekken van de arm– en schouderspieren te weinig klinisch relevante effecten opleverde. Daarom werd gezocht naar een effectieve(re) aanvulling. Tijdens dit onderzoek wordt elektrostimulatie aan de duurrekbehandeling toegevoegd om het preventieve effect te vergroten. De experimentele behandeling is erop gericht de ontwikkeling van spierverkortingen en een toename van de spierspanning in de verlamde arm te voorkomen dan wel te verminderen. De vraag bestaat tevens of het voorkomen van deze complicaties voor de CVA-patiënt ook directe voordelen biedt, zoals het (makkelijker) kunnen

Ontwikkelen van een standaard ter beoordeling van de

Factoren die invloed hebben op prothesegebruik na transtibiale amputatie Binnen de onderzoekslijn prothesiologie vindt het onderzoek plaats van Ard ten Hoff, arts assistent in opleiding (AIOS). Hij verricht een cross-sectionele studie naar de invloed van specifieke factoren op prothesegebruik bij revalidanten met een amputatie aan het onderbeen. Hierbij wordt de onderzoekspopulatie gevraagd om een enquête in te vullen bestaande uit een SIGAM-scorelijst en de Prosthetic Profile of the Amputee Questionnaire (PPA). Op basis van een SIGAM-score wordt de populatie verdeeld in twee groepen: Non-Users en Users. Met behulp van de gegevens verkregen met de PPA worden deze groepen vergeleken. Het onderzoek is in 2007 gestart en wordt na verwachting eind 2010 afgerond. Ard wordt begeleid door Kees Emmelot, Erwin Baars en de afdeling methodologie van Isala klinieken.

uitvoeren van dagelijkse handelingen en het minder frequent doormaken van schouderpijn. Om dit goed te kunnen beoordelen wordt gebruik gemaakt van een controlegroep die een in duur vergelijkbare, maar in theorie minder effectieve extra behandeling krijgt. Het onderzoek duurt naar verwachting twee jaar en wordt uitgevoerd in drie Nederlandse revalidatiecentra, te weten Revalidatie Friesland te Beetsterzwaag, het Militair Revalidatiecentrum Doorn en De Vogellanden in Zwolle.

prothesefit bij de patiënt met een amputatie aan het onderbeen

Revalidatiearts Erwin Baars is in 2007 gestart met zijn promotieonderzoek, dat als doel heeft het ontwikkelen van een standaard ter beoordeling van de prothesepassing (fit) van de stomp in de koker bij patiënten met een transtibiale (onderbeen) amputatie. ‘In de dagelijkse praktijk wordt de prothesefit door de revalidatiearts en orthopedisch instrumentmaker beoordeeld op basis van ervaring. Een belangrijk element binnen de behandeling van patiënten met een amputatie aan het onderbeen is het vervaardigen van een adequate prothese. Helaas is er, ondanks innovatie op dit gebied, nog vaak sprake van wonden en pijn aan de stomp die al dan niet toegeschreven kunnen worden aan een slechte fit. Daarom is het belangrijk

om de factoren die de fit beïnvloeden te identificeren. Naast de mechanische factoren spelen ook comfort en psychologische factoren een rol. Tot op heden zijn er nog maar zeer weinig wetenschappelijke publicaties met dit onderwerp als thema. We onderzoeken nu welke factoren van invloed zijn op de fit van de prothese en welke rol zij spelen bij het ontstaan van de stompklachten. Het doel is het ontwikkelen van een beoordelingsstandaard voor revalidatieartsen en instrumentmakers, waarin deze factoren zijn verwerkt. Ons uiteindelijke doel is om een optimale fit te bewerkstelligen middels het implementeren van de ontwikkelde standaard in de dagelijkse praktijk.’


De Vogellanden

Het meten van (bimanuele)

handfunctieontwikkeling bij kinderen Wietske Middelkamp is arts assistent in opleiding tot specialist (AIOS). In het kader van haar opleiding doet ze onderzoek naar meetinstrumenten die ingezet worden om tweehandigheid te meten bij kinderen met een aangeboren aandoening van een arm/hand. Het betreft een klinimetrische review van de literatuur. Dit onderzoek valt binnen de onderzoekslijn spasticiteit. ‘Het doel van dit onderzoek is om inzicht te krijgen in het huidige aanbod van meetinstrumenten. We brengen in kaart wat er op de markt is en wat er wordt gebruikt in de dagelijkse praktijk. Onder meetinstrumenten verstaan we onder andere vragenlijsten voor ouders/kinderen of testen waarbij kinderen handelingen moeten verrichten, waarbij de activiteiten op beeld vastgelegd worden en later gescoord. Daarnaast kijken we ook naar de kwaliteit van deze meetinstrumenten: tonen ze aan wat de maker belooft en zijn ze ook geschikt voor kinderen of zijn ze ontwikkeld voor volwassenen? Dit onderzoek is van toegevoegde waarde voor de praktijk: de ontwikkeling van een kind en de beoordeling of een behandeling effect heeft, is beter te volgen als je adequate meetinstrumenten hebt.’

Betrouwbaarheid van stompvolumemetingen:

vergelijking van vijf verschillende meetmethoden Vera de Boer is arts in opleiding tot specialist (AIOS) en is in 2006 gestart met haar onderzoek. Dit onderzoek valt binnen de onderzoekslijn prothesiologie. ‘Na een amputatie neemt het volume van een amputatiestomp in de eerste maanden af. Het is van belang om een prothese aan te meten wanneer het stompvolume niet meer noemenswaardig afneemt. Methodes voor het meten van het stompvolume zijn tot op heden niet goed onderzocht op betrouwbaarheid. Het doel van dit onderzoek is om een meetmethode te vinden, die betrouwbaar het stompvolume kan meten, zodat de afname van het stompvolume vervolgd kan worden in de tijd en zodoende het juiste tijdstip voor het aanmeten van de prothesekoker bepaald kan worden. Hiermee kan voorkomen worden dat een prothese te vroeg of onnodig laat aangemeten wordt. Vijf methodes worden onderzocht: waterverplaatsing, omtrekmetingen, twee geautomatiseerde systemen en antropometrische metingen (metingen van lichaamsbouw). Doel van het onderzoek is het bepalen welke van de vijf onderzochte methodes het meest betrouwbaar is om het stompvolume te bepalen.’

Wetenschappelijke activiteiten leden Research Commissie Publicaties 2008: Baars ECT, Klein L. Troubleshooting bij prothese- en stomp(huid)problemen bij de oudere patiënt met een transtibiale amputatie. Revalidata 2008,141, 21-29. Baars ECT, Geertzen JHB. A patient with donning related stump wounds: a case report. Prosthet Orthot Int 2008, 32: 219-222. Baars ECT, Dijkstra PU, Geertzen JHB. Skin problems of the stump and hand function in lower limb amputees: a historic cohort study. Prosthet Orthot Int 2008, 32: 179-185. Baars ECT, Ettema HB, Fritschy WM. Deep venous thrombosis in an amputation stump. Proefschrift HB Ettema 2008, chapter 11:111-116. Ettema HB, van Wijhe W, Sze YK, Knollema S, Baars ECT, Verheyen CCPM, Büller HR, Fritschy WM. Pulmonary embolism, deep vein thrombosis, and death after lower extremity amputation. Proefschrift HB Ettema 2008, chapter 12:117-125. CH Emmelot, W Hol, ‘De direkt postoperatieve voorlopige prothese bij de transtibiale amputatie’, in: Geertzen JHB, Rietman JS (red) 2e druk: Amputatie en protesiologie van de onderste extremiteit, 2008, Lemma Utrecht. Hoonhorst MHWJ, Berg JSP van den, Kwakkel G, Geurts A, Kollen BJ, Emmelot CH, The value of early applied transcranial magnetic stimulation on predicting survival after ischaemic stroke, Poster Isala Wetenschapsdag. Kroon GJ, Brink SM, Houpt P, Emmelot CH, The results of resplinting after failed first treatment of mallet fingers, Poster FESHH Congress Lausanne. Lex de Jong: PAESIS nieuwsbrief augustus 2008. Voordrachten: ECT Baars: 23-1-2008 voordracht “prothesefit” voor Werkgroep Amputatie en Prothesiologie VRA (WAP) te Utrecht. ECT Baars: 12-4-2008: ISPO cursus “Praktische keuze- en beslissingsproces voor arbeid- en sportgerelateerde beenprothesen” te Arnhem, voordracht: Stompproblematiek bij de jong actieve prothesegebruiker: diagnostiek en behandelopties ECT Baars: 30-5-2008: Voordracht “Wat is een goede fit?” tijdens wetenschapsdag Revalidatiegeneeskunde Enschede-Groningen te Enschede CH Emmelot: Revalidatie bij handfracturen, landelijke fracturencursus Zwolle Lex de Jong: voorbereidende presentaties in kader PAESIS-trial voor vakgroep FT, clusters Wielewaal en Ibis, Beetsterzwaag en Doorn Lex de Jong: presentatie PAESIS-trial tijdens researchbijeenkomsten

Marga Verboom- logopedist en Mariëlle Zwaga-logopedist en klinisch linguïst

genuanceerd reageren. Omdat ze het goede woord niet kunnen vinden. Als het ze niet lukt om te zeggen dat er nu lang genoeg is gepraat over een onderwerp, gooien ze bijvoorbeeld tijdens een telefoongesprek de hoorn erop. Dat doet de onderlinge relatie geen goed.’ Tijdens de voorbereidingen maakt de revalidante de keuze om niet bij beide bijeenkomsten aanwezig te zijn. Ze gaf aan: "Laat ze dan maar samen hun hart luchten, als ik er bij ben doen ze dat toch niet." En aan mij vroeg ze: "Wil jij ze dan vertellen dat ik af en toe wel bot kan doen, maar dat ik wel heel veel van ze houd?"

Communicatietraining voor

mantelzorgers Mariëlle Zwaga en Marga Verboom, twee logopedisten met een passie voor communicatie. De één nomineerde de ander voor de Kwaliteitsprijs, die binnen De Vogellanden jaarlijks wordt toegekend. 'Het is gewoon een briljant idee' motiveert Mariëlle haar stem op Marga, die de prijs heeft gewonnen met haar variant op de communicatietraining van mantelzorgers. Het concept van de communicatietraining voor mantelzorgers is niet helemaal nieuw. De uitwerking zoals deze is doorontwikkeld binnen De Vogellanden wel. Het begon toen Marga een alleenstaande revalidante behandelde, waarbij ze het netwerk wilde inschakelen. Marga: 'Deze mevrouw had door haar afasie veel moeite om zich duidelijk te maken, maar ook om anderen goed te begrijpen. Er ontstond binnen haar vriendennetwerk veel onbegrip, ze werd snel boos en reageerde agressief. We dachten: als het netwerk goed leert begrijpen hoe het bij haar werkt, dan kunnen de explosies van driftbuien wellicht worden voorkomen.’ Aldus geschiedde. De revalidante in kwestie was zelf niet aanwezig bij deze bijeenkomst. ‘Dat zou niet mogelijk geweest zijn, juist vanwege haar problematiek.’ Het was een positieve ervaring. Op verzoek vonden er later ook nog twee trainingen plaats op het werk van de revalidante, waarbij veertig collega’s aanwezig waren. ‘Bij die bijeenkomsten is ze een gedeelte aanwezig geweest. Zo was ze betrokken maar was het niet te vermoeiend.’ Een ander voorbeeld van een mevrouw met CVA. Mariëlle: ‘Ze zag dat haar familie gefrustreerd raakte. Ze benaderden haar met de meest goede bedoelingen, maar het bleef maar niet lukken. Mensen met afasie kunnen on-

De communicatietraining is een toegevoegde waarde op de revalidatiebehandeling. Marga: ‘Door de mensen uit een netwerk te leren wat je allemaal kunt doen om te communiceren, wordt de revalidant bij ieder bezoek gestimuleerd om te communiceren volgens onze aanwijzingen. Dat levert een veel plezieriger contact op tijdens bezoekuren en ook heel veel extra oefentijd voor de revalidant.’ Daarnaast zien de logopedisten dat de revalidanten zich bewuster worden over later, als ze uitgerevalideerd zijn. ‘Er wordt nagedacht aan wie je dan hulp kunt vragen en hoe je dat het beste kunt doen.’ Vaak is het de eerste keer dat een familie of een netwerk met elkaar in gesprek is over wat hun naaste is overkomen. Mariëlle: ‘Tijdens zo’n bijeenkomst train je ook de communicatie van de mantelzorgers onderling. Als een moeder zich zo'n zorgen maakt om haar volwassen dochter en de andere kinderen wuiven dat steeds weg met 'het komt wel goed' dan komt de moeder niet toe aan haar verwerking en zal ze haar dochter niet goed kunnen helpen. Of als de familie steeds aangeeft ‘dat hun broer het wel snapt’ omdat ze hem zien ja-knikken, dan is het goed dat wij hier op in kunnen springen om uit te leggen dat de vertrouwde patronen van de communicatie niet meer zijn wat ze waren.’ Marga: ‘Wij waren gewend om communicatieadviezen uit te schrijven en ze mee te geven. Maar dat werkt niet altijd. Het is niet eenvoudig en het is voor de partner ook vaak te zwaar om de andere leden van het netwerk te instrueren. Tijdens deze bijeenkomsten kunnen familieleden en naastbetrokkenen oefenen, leren van ons en van elkaar. Bij het revalideren komt er veel neer op de schouders van de partner of andere naasten. Tijdens de communicatietraining staan deze mantelzorgers centraal.’

Lex de Jong: Poster PAESIS-trial 18 De Vogellanden centrum voor revalidatie te Zwolle


De Vogellanden

niet

is het einde van de wereld’

Marian van Velzen- revalidant 12 mei 2008. Marian van Velzen is met een groep vrienden bezig met hun jaarlijkse superrally, een motortoertocht. Deze keer gaat de reis naar Denemarken. In Duitsland passeren de motorrijders een brandweercolonne. Een auto komt hen tegemoet. ‘Iedereen had die auto gezien, behalve ik.’ Marian raakt de auto vol aan de zijkant. Met de traumahelicopter wordt Marian overgebracht naar een ziekenhuis in Kiel. Als ze daar wakker wordt, hebben ze haar been al geamputeerd. ‘Ik ben me rot geschrokken. De stomp was enorm dik door het vocht, de wond was nog open. Ik vroeg me af of dat nog wel goed zou komen.’

“...weer aan het werk. En ik heb zo’n gevoel dat me dat gaat lukken” Na tien dagen wordt ze overgebracht naar een Nederlands ziekenhuis en na zes weken komt revalidatie ter sprake. Marian durft het nog niet aan. ‘Ik was zo slap als een dweil. Ik had gehoord dat je er hard aan het werk moest en daar voelde ik me toen nog niet goed genoeg voor. Maar als ik het van te voren geweten had, was ik meteen gegaan.’ De eerste twee weken binnen De Vogellanden verlopen erg rustig. ‘Je hebt gesprekken, je wordt geobserveerd en je krijgt de tijd om te wennen. Binnen je revalidatie werk je net zo hard als je zelf wilt, je stelt je eigen doelen. Ze vragen je: wat wil je bereiken in de toekomst? Mijn doel is: weer aan het werk. En ik heb zo’n gevoel dat me dat gaat lukken. Dan word ik misschien wel de eerste zuster met een prothese! Werk is ontzettend belangrijk voor mij. Ik ben niet iemand die graag thuiszit. Een dagje vrij, dat is heerlijk. Maar daarna wil ik weer aan het werk, weer lekker tussen de mensen.’ Met dat doel voor ogen gaat Marian gericht aan de slag met haar revalidatie. Ook de mentale kant komt daarbij aan de orde. ‘Ik moest naar de psychologen en het maatschappelijk werk. Ik dacht eerst: dat heb ik niet nodig. Ik ben wel gegaan hoor, maar ik dacht dat ik het allemaal wel zelf kon. Ze hebben me mijn gang laten gaan, om me er zelf achter te laten komen. En dat kwam ik ook. Ik heb het allemaal op mijn eigen tempo en op mijn eigen manier kunnen doen. Ze hebben me anders


leren denken. Bijvoorbeeld over de reacties van anderen: wiens probleem gaat dat worden? Ik heb besloten dat het niet mijn probleem ging worden. Daar heb ik veel aan gehad.’ ‘Ik wil alles weer kunnen doen wat ik voorheen ook deed. En niets hoeven laten. Dat kan ook, maar je moet er wel wat voor doen, niets gaat vanzelf. Als je wat anders wilt dan de standaarddingen, dan moet je van je laten horen. Standaard krijg je de stomp in huidskleur en worden er stevige schoenen geadviseerd. Zwart past beter bij mij en bij mijn kleding. Dus ik heb om een zwarte gevraagd. En ik wilde gewoon weer op gympen lopen. Ik kan niet meer alles dragen wat ik gewend was, want mijn been is dikker vanwege de koker om mijn been, dus ik heb mijn stijl wel een beetje moeten aanpassen. Dat geeft ook niet. Mijn hoge hakken hoef ik niet meer aan, maar ik wil er wel blijven uitzien als mezelf!’

“Mijn hoge hakken hoef ik niet meer aan, maar ik wil er wel blijven uitzien als mezelf!” ‘Een prothese is niet het einde van de wereld. Natuurlijk heb ik wel eens een slechte dag, dan vervloek ik die poot. Ik ben mezelf het meest tegengekomen in de gewone dagelijkse dingen. Gewoon ‘even’ iets doen, zoals ik dat gewend was, dat is er niet meer bij. Ik moet overal bij nadenken en dat kost veel energie. Mijn conditie is nog steeds hopeloos. Als ik een rondje met de hond loop ben ik al kapot. Daarom wil ik zo graag weer gaan hardlopen. Voor het ongeluk stond dat op een laag pitje omdat ik bezig was met een studie. Dat wilde ik daarna weer gaan oppakken. Maar toen kwam het ongeluk ertussen. Ik heb laatst weer voor het eerst hardgelopen, bij een clinic in Eindhoven, van Frank Dik. Dat was super, ik kon het gewoon!! Ik ga door met hardlopen. En volgend jaar wil ik weer gaan motorrijden. Schakelen met dit been gaat niet, maar dat kan ik met een aanpassing aan de motor dan met mijn hand doen. En voor mijn voet komt er dan een plankje. Maar eerst wil ik zien dat ik weer goed in mijn werk kom. Dat is voor nu het belangrijkste.’

Regionale Vereniging van Geamputeerden De Landelijke Vereniging van Geamputeerden is de patiëntenorganisatie voor prothesegebruikers en armen beengeamputeerden. De LVvG heeft regionale onderafdelingen, die contacten onderhouden met patiëntenplatforms, ziekenhuizen en revalidatiecentra in hun omgeving. De regionale vereniging in Zwolle werkt veel samen met De Vogellanden, bijvoorbeeld in het organiseren van bijeenkomsten, voorlichting en looptraining.

i

www.lvvg.nl


De Vogellanden

Er was eens…. Jaren geleden werd in Zwolle het gemis ervaren aan mogelijkheden voor klinische revalidatie. Er was een poliklinische revalidatieafdeling voor volwassenen in ziekenhuis De Weezenlanden en er bestond revalidatie voor kinderen in Vogelweyde. Voor klinische revalidatie moest men ver van huis: naar Enschede, Apeldoorn, Groningen of Beetsterzwaag. Zorgverzekering Om dit gat te vullen is door Vogelweyde en De Weezenlanden het initiatief genomen om plannen te maken voor een revalidatiecentrum. Dit idee bestond al in de jaren tachtig. Maar door staatssecretaris Simons werd in 1992 de vergoeding voor revalidatie uit de reguliere zorgverzekering gehaald en onder de AWBZ geplaatst. Daardoor vonden de banken de financiering van een nieuw revalidatiecentrum te riskant en moesten de plannen in de ijskast gezet worden. Halverwege de jaren negentig kwam de vergoeding voor revalidatie weer terug in de reguliere zorgverzekering. Daardoor konden oude plannen weer opgediept worden en is in 1995 de Stichting Revalidatiecentrum Zwolle opgericht, met als

De volgende tien jaar

doel op korte termijn een nieuw revalidatiecentrum te realiseren. Voetbalzolder Een projectteam werd in het leven geroepen. Ruimte om te vergaderen was er niet, maar de projecgroep kon terecht bij onze buur voetbalvereniging S.V. Zwolle, op de zolder boven de kantine. Hier werden de plannen verder uitgewerkt en het personeel aangenomen voor een revalidatiecentrum dat letterlijk en figuurlijk in aanbouw was. In die fase is ook besloten dat er geen klinische revalidatie voor kinderen aangeboden zou worden, omdat de vraag daarnaar te gering was. 15 mei 1998 Op 15 mei 1998 volgde de ingebruikname van het nieuwe gebouw. Het ‘inhuizen’ kon beginnen en 15 juni hebben we de eerste revalidanten mogen verwelkomen. De officiële opening vond op 13 november plaats door Mr. J.A.M. Hendrikx, toenmalig Commissaris van de Koningin in Overijssel.

Tien jaar volop in ontwikkeling In de afgelopen tien jaar heeft De Vogellanden haar bestaansrecht meer dan bewezen. Als tweede revalidatiecentrum in Overijssel leveren we hoogwaardige zorg dichtbij de leefomgeving van de mensen. De Vogellanden bestrijkt het uitgebreide gebied van Zwolle en omgeving, een groot deel van Overijssel, Flevoland, de Veluwe en Zuid-west Drenthe. We hebben 50 bedden ter beschikking voor klinische revalidatie aan volwassenen en we bieden poliklinische revalidatie aan kinderen en volwassenen. De sector Kinderen biedt naast de behandeling en diagnostiek in de poliklinieken ook gespecialiseerde kinderopvang in de Therapeutische Peuter- groepen. Dat doen ze sinds begin 2008 in een geheel nieuw, modern en kleurrijk onderkomen. We bieden revalidatiezorg geïntegreerd aan in het cluster3onderwijs, in samenwerking met onderwijscentrum de Twijn. Wat ook bijzonder is, is dat De Vogellanden als relatief klein centrum volwaardig opleider is van revalidatieartsen. Dat doen we in samenwerking met de Isala klinieken. Ook investeren we in wetenschappelijk onderzoek. Deze voorbeelden zijn slechts een greep uit de talrijke ontwikkelingen en resultaten waar we trots op zijn. En uit onderzoek blijkt dat onze revalidanten erg tevreden zijn. En dat blijft voor ons het belangrijkst.

Foto: Eva Posthuma

De Vogellanden tien jaar jong Op donderdag 15 mei 2008 heeft De Vogellanden haar tienjarig jubileum gevierd. Een jubileum waar we trots op zijn! Het eerste decennium is op gepaste wijze afgesloten. Met de medewerkers, stagiaires en vrijwilligers hebben we het feest in twee etappes gevierd, met een actieve outdoormiddag en een spetterende feestavond. Inmiddels zijn we weer overgegaan tot de orde van de dag. Twee tastbare bewijzen zijn nog te bewonderen: een boom en onze vernieuwde website. De boom is geplant door peuters van de Therapeutische Peutergroepen met de groepsleiding, waarbij directeur Tom van der Beeke ook mocht helpen. Met vereende krachten is deze klus geklaard, onder een stralende zon. De boom staat op het pleintje, bij de vlaggenmast, voor het gebouw Kinderrevalidatie.

i

Op de vernieuwde website www.vogellanden.nl is het laatste nieuws over De Vogellanden te vinden, informatie over revalidatie en de behandelteams, links naar patientenverenigingen en handige sites en via www.vogellanden.nl kunt u ook folders downloaden.

De Vogellanden barst van de ambities voor het volgende decennium. Die ambities zijn vertaald in strategische doelstellingen voor de komende jaren. Het strategisch beleidsplan is met het zorginhoudelijk beleid vastgesteld en vormen de basis van ons handelen. Met elkaar zijn we inmiddels al hard aan het werk om deze ambities en doelstellingen te verwezenlijken. Op www.vogellanden.nl is het strategisch beleidsplan en het zorginhoudelijk beleidsplan te vinden onder de button ‘Organisatie’.



De Vogellanden

Arbeidsrevalidatie: op het snijvlak van

revalidatiezorg en arbeid Niet Aangeboren Hersenletsel en Arbeidsrevalidatie

Aletta Zandbergen- coördinator Arbeidsrevalidatie Mensen die in het revalidatieproces terecht zijn gekomen vanwege ongeval, ziekte, hersenletsel of anderszins, hebben te maken met ingrijpende veranderingen in hun leven. Alles staat in een ander daglicht. Lukt het om de draad weer op te pakken? Als het gaat om de terugkeer naar werk of studie, kunnen revalidanten rekenen op de ondersteuning en expertise van de adviseurs Arbeid. José Kuiper, Aletta Zandbergen en Saskia Harmens (op de foto v.l.n.r.) zijn gespecialiseerd in de wereld van re-integratie en van revalidatie. Zij zorgen voor de afstemming tussen revalidatiezorg en sociale zekerheid. Aletta Zandbergen is coördinator Arbeidsrevalidatie. ‘Als een revalidant vragen heeft met betrekking tot terugkeer naar het werk of studie, dan wordt het behandelteam aangevuld met een adviseur Arbeid. Daarmee is Arbeidsrevalidatie een integraal onderdeel van de revalidatiebehandeling. Het is optioneel: als er geen vragen of wensen zijn, dan komen we ook niet in beeld.’ In het eerste consult door de revalidatiearts wordt nagegaan of er een arbeidshandicap dreigt of aanwezig is en of interventie door de adviseur Arbeid is gewenst. Is dat laatste het geval, dan volgt er een consultaanvraag voor Arbeidsrevalidatie. ‘Wij nemen vervolgens een arbeidsanamnese af. Hierin wordt alles rondom de bestaande en gewenste activiteiten geïnventariseerd. Daarbij moet je denken aan informatie over de werkgever, opleiding, uitkering, arbeidsbeleving, gevolgen van de aandoening, activiteiten die buiten het werk werden ondernomen en re-integratieactiviteiten.’ In het teamoverleg worden de behandeldoelen besproken. ’Onze revalidanten hebben altijd te maken met complexe problematiek. Samen zoeken we naar een nieuwe balans tussen wat men wil en wat de mogelijkheden zijn. Binnen het teamoverleg worden dan de prioriteiten gesteld.’ Als het behandelplan is opgesteld, dan gaat het revalidatieteam met de revalidant aan de slag. ‘De activiteitentherapeut, ergotherapeut, fysiotherapeut, logopedist, maatschappelijk werk, psycholoog: alles wat nodig is wordt ingezet om


gericht aan de slag te gaan met de doelen die de revalidant heeft gesteld. Je lichaam is veranderd, jij bent veranderd. Hoe ga je om met je energie, met het feit dat je omgeving anders op je reageert, dat je hulpmiddelen nodig zult hebben? Deze vraagstukken worden geïntegreerd binnen de revalidatiebehandeling. De adviseur Arbeid houdt het aspect van het werk onder de aandacht. Dat is de kracht van het interdisciplinair werken. De afstemming is optimaal.’ De terugkeer naar het arbeidsproces of opleiding is voor een grote groep revalidanten een langdurig en complex traject. Veel partijen spelen hierbinnen een rol. De adviseurs Arbeid hebben in de loop der jaren een uitgebreid netwerk opgebouwd dat zorgvuldig wordt onderhouden. Revalidatiezorg richt zich op wonen, leven en maatschappelijk functioneren, waaronder werk of studie. ‘Elke speler in dit veld heeft zijn specifieke deskundigheid. Wij kennen deze organisaties en instanties en weten waar hun specifieke deskundigheid ligt. We hebben elkaar nodig vanwege de aanvullende expertise. Als een revalidant bij ons klaar is, kunnen we hem of haar adequaat doorverwijzen. De afstemming van revalidatiezorg naar het vervolgtraject is hiermee ook optimaal. Het werkt ook andersom: het netwerk weet ook ons te vinden. We stellen onze expertise graag beschikbaar aan mensen die niet revalideren in De Vogellanden. Dat kan zijn in de vorm van diagnostiek, advies of begeleiding.’ ‘Onze revalidanten hebben te maken met lichamelijke of cognitieve beperkingen, of een combinatie van beide. De hulpvragen zijn heel verschillend, maar hebben allemaal te maken met advisering en coaching met betrekking tot (re)integratie in werk of studie, of hebben te maken met de regels en wetten waar je mee te maken krijgt. Er zijn zoveel instanties, kom er maar eens achter bij wie moet je zijn, waar je aan moet voldoen en wat je moet doen. Het is een doolhof. Samen komen we daar altijd uit.’

Op het specifieke terrein van Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH) is de samenwerking met RozyWerk en InteraktContour geformaliseerd in een samenwerkingsconvenant. Daar is voor gekozen vanwege de complexiteit van deze doelgroep, die veel moeilijkheden ondervindt in alle facetten van wonen, leven en werk. Met MEE IJsseloevers hebben we getekend voor het cliëntvolgsysteem, waarin revalidanten met NAH gevolgd worden na ontslag uit het revalidatiecentrum om knelpunten in de thuissituatie zo snel mogelijk te signaleren en adequate ondersteuning in te zetten.

i

Kijk op www.vogellanden.nl voor het artikel ‘Nieuwe aanpak Niet Aangeboren Hersenletsel’ .


De Vogellanden

‘Ons leven lijkt zo langzamerhand weer in

gewone proporties te komen’

Thea en Bertil Bello voormalig revalidant en lid Cliëntenraad 30 november 2004. Na een vergadering op de golfclub krijgt Bertil Bello een ernstig auto-ongeluk, op een afgelegen parallelweg. Een passant op de hoofdweg merkt de auto van Bertil op, die tegen een boom staat. Hij keert om, tikt het raampje in en zet de motor af om te voorkomen dat de auto in brand vliegt, belt 112 en redt daarmee Bertil’s leven. Brandweer en ambulancepersoneel bevrijden Bertil uit het wrak. Ondertussen wordt Thea gebeld. De echtgenoten komen gelijktijdig in het ziekenhuis aan. Thea: ‘Wij hebben de nacht samen in het ziekenhuis doorgebracht. Ik met onze kinderen en familie in een speciale wachtruimte, Bertil op de operatietafel. Het zag er slecht uit, de overlevingskansen waren gering. ‘We gaan hem eerst weer in elkaar zetten’, vertelden de artsen ons. Wij konden niets anders doen dan wachten. Na twee weken op de intensive care werd de toestand weer wat stabiel en konden we voorzichtig aan later gaan denken. Het was een angstige tijd.’ Bertil maakte deze periode deels bewust mee. Hij had erg veel pijn en was nog niet bezig met de dag van morgen. ‘Daarna kwam pas het besef: je hebt het overleefd. En je bent invalide. Blijf je dat, of ga je ook nog wat kunnen?’ Het werd duidelijk dat het revalideren in hele kleine stapjes zou gaan. Bertil: ‘Ik kon eerst niet eens zitten. Ik was 17 kilo afgevallen, ik moest eerst zitvlees kweken. Het eerste doel was de motoriek van mijn armen weer op gang te krijgen. De ergotherapeut kwam aan bed om oefeningen met mij te doen. In die tijd heb ik de hele Vogellanden gezien vanuit bed, ze reden me overal naar toe, naar de tuin, het restaurant.’ Revalidatie is topsport. Zwaar, maar het is prima te doen, vindt Bertil. Kleine vooruitgangen worden geboekt, waar je zelf heel blij mee bent, maar de toeschouwer aan de zijlijn maakt het proces vanuit een ander perspectief mee: ‘Om het te zien is het soms vreselijk’, zegt Thea. ‘Natuurlijk ben je blij met elke vooruitgang die wordt gemaakt. Maar ik keek niet naar een revalidant die vooruitgang boekte, ík zag mijn man die haast niets meer kon! En dan moest ik juichen en blij zijn, terwijl het mij soms zo diep raakte. Ik ben er wel eens bij weggelopen.’ Na drie maanden verruilde Bertil het bed voor een rolstoel. De 26 De Vogellanden centrum voor revalidatie te Zwolle

bewegingsvrijheid werd groter en na vijf maanden mocht hij voor het eerst een middagje naar huis. De datum staat hun nog helder voor de geest: 29 april, de verjaardag van Thea. ‘Dat was heerlijk: eindelijk weer eens alleen met elkaar.’

“Je bent invalide. Blijf je dat, of ga je ook nog wat kunnen?” In een rolstoel zitten was confronterend. Thea: ‘Bertil was een weekend thuis geweest en ik zou hem zondagmiddag weer terug brengen. We zouden nog even naar het Staphorster bos gaan, net als voor het ongeluk. We hadden ons nooit gerealiseerd dat je zoveel last kunt hebben van een steentje of een takje. Het werd een grote teleurstelling.’ Het echtpaar Bello blijkt vindingrijk en laat zich niet ontmoedigen. ‘Je kunt nooit meer terug, je moet vooruit. We zijn mogelijkheden gaan zoeken om de draad weer op te pakken, om samen weer leuke dingen te doen. We hebben ontdekt dat terrasjes aan de waterkant makkelijker te benaderen zijn en je daar heerlijk kunt genieten. En zo hebben we meer van Nederland gezien dan als Bertil geen ongeluk had gehad. Daarvoor zwierven we altijd door Europa.’ Bertil: ‘Het zou een lange revalidatie worden, met lage verwachtingen. Op lopen mochten we niet hopen. Dat is toch gelukt. Tijdens de revalidatie ben ik met een ergotherapeut naar het station geweest, om te leren in en uit de trein te stappen. Toen ik dat eenmaal kon, ben ik gelijk naar mijn zoon in Amsterdam gegaan. En onlangs ben ik helemaal alleen naar mijn zus in Italië gereisd. Ik kan nu alles weer!’ Thea: ‘Ik hou mijn hart nog wel eens vast hoor, Bertil neemt soms te veel risico.’ Bertil: ‘2007 was een slecht jaar. Ik ben toen gevallen in de badkamer en daar ben ik langzaam van hersteld.’ Thea: ‘Ons leven heeft op de kop gestaan, maar met z’n allen zijn we er doorheen gekomen. De steun van onze kinderen, familie, vrienden en ook de buren is ontzettend belangrijk geweest. We hebben nu het gevoel dat we er bijna doorheen zijn, we pakken de draad weer op. Ons leven lijkt zo langzamerhand weer in gewone proporties te komen.’

Cliëntenraad De Cliëntenraad behartigt en komt op voor de belangen van alle revalidanten. Dit doet de Raad door mee te denken en te adviseren (gevraagd en ongevraagd) bij ontwikkelingen en besluiten van de organisatie. De leden van de raad zijn revalidanten, voormalig revalidanten of hun familieleden. Sinds drie jaar is Bertil Bello lid van de Cliëntenraad. ‘Ik ben blij dat ik iets terug kan doen. Ik heb het hier goed gehad. De verpleging, de behandelaren, altijd stonden ze voor ons klaar. Ze leken onvermoeibaar. Dat hebben we bijzonder gewaardeerd.’

i

Lid worden van de Cliëntenraad of een vraag voor de Clientenraad? Schrijf, mail of bel: Cliëntenraad De Vogellanden, Postbus 1057, 8001 EB Zwolle e-mail: [email protected] tel: (038) 498 11 11 Voorzitter: dhr R. van Beveren


De Vogellanden


Kinderrevalidatie in De Vogellanden Kinderrevalidatiegeneeskunde is een specialisme dat zich richt op lichamelijk gehandicapte kinderen. Bij De Vogellanden is dit ondergebracht bij de sector Kinderen. Specialistische kennis en betrokkenheid bij het gezin als geheel gaan hier hand in hand.

Gezin

in zicht

Een motorisch probleem kan bij een zeer jong kind een achterstand in de ontwikkeling veroorzaken. Dat kan komen door de gevolgen van een ziekte, of door een aangeboren of verworven aandoening. En dat heeft gevolgen voor het hele gezin. Binnen de sector Kinderen heeft men het gezin in zicht. Uitgangspunt: het kind is uniek, het gezin er omheen ook. Ouders en behandelaren werken nauw samen om te komen tot een gezinsgerichte aanpak. In dit partnerschap worden zienswijzen van ouders en behandelaren samengebracht tot een gezamenlijke visie. Concrete stappen om te komen tot de gezinsgerichte aanpak zijn in 2008 al gezet. En het smaakt naar meer. De zorglogistiek is hierbij ook een belangrijk aandachtspunt. Hoe richt je de werkprocessen in, zodat het ook goed past in het gezinsleven? Clustermanager Hanneke


Vos: ‘Het is een puzzel om dit te organiseren. Bestaande en vertrouwde patronen doorbreken we om gezinsgericht te werken. We hebben een behoeftepeiling gedaan naar de wensen van ouders als het gaat om de tijden van de besprekingen, waarin de kinderen besproken worden door behandelaren en ouders. Er blijkt een duidelijke behoefte te zijn om deze ’s avonds te laten plaatsvinden, zodat het beter in te passen valt in het schema van ouders. We zijn hier nu mee gestart binnen de therapeutische peutergroepen. Het is een pilot, we gaan bekijken hoe het ons allen bevalt. Het zorgaanbod ontwikkelen we ook verder op basis van de vraag vanuit het gezin. Voorbeelden hiervan zijn de ouder-kindgroep Nijntje, de oudergespreksgroep en de gebarencursus voor ouders. De eerste aanzet voor het gezinsgericht werken is nu concreet, maar we zijn nog niet uitgeleerd. Met ouders werken we samen verder. Het is een continu proces.’

Therapeutische peutergroepen Binnen De Vogellanden bestaat voor kinderen tot vier jaar de mogelijkheid tot plaatsing in de therapeutische peutergroepen (TPG). Afhankelijk van de leeftijd, het ontwikkelingsniveau en de zorgvraag komen de kinderen één tot zes dagdelen per week. Voor de allerkleinsten is er een ouder-kindgroep. Daarnaast bestaat er nog een groep voor kinderen met een lichte motorische stoornis. Kinderen kunnen voor groepsplaatsing in aanmerking komen wanneer sprake is van een motorische stoornis die een bedreiging vormt voor de normale ontwikkeling. Daarnaast zijn er veelal problemen op andere gebieden zoals spraak-taalontwikkeling, verstandelijke en sociaal-emotionele ontwikkeling. De groepen worden begeleid door een therapeutisch peuterleidster en een assistent. In een veilige omgeving stimuleren de begeleiders de motorische ontwikkeling, de spraak-taalontwikkeling en de verstandelijke en emotionele ontwikkeling (weerbaarheid) van het kind, zodat het zich uiteindelijk zo zelfstandig mogelijk kan redden. Het samen plezier hebben en spelen staat voorop. Er zijn regelmatig groepsbehandeluren die worden geleid door de therapeuten. Binnen de TPG krijgen de kinderen ook, waar nodig, individuele behandelingen.

In het nieuw

Modern, kleurrijk en van alle gemakken voorzien: begin 2008 is het nieuwe gebouw van de Kinderrevalidatie in gebruik genomen. Behandelaren en architect hebben met vereende krachten samengewerkt om te komen tot een ontwerp dat geschikt is voor de speciale gebruikers. De openingshandeling werd verricht door Ernst Klunder, voorzitter van de Raad van Toezicht en Tom van der Beeke, directeur van De Vogellanden.


De Vogellanden


Kennisteams

Handenteam

in de poliklinieken

Binnen de sector Kinderen van De Vogellanden verzorgen we een uitgebreid poliklinisch behandelaanbod. De zorg wordt geleverd door verschillende behandelen kennisteams. Een onderverdeling is gemaakt op basis van leeftijd. Kinderen onder de 4 jaar worden behandeld binnen de Vroegbehandeling en de Therapeutische Peutergroepen. Oudere kinderen worden gezien in het behandelteam 4-18 jarigen of in de teams die werken binnen het cluster 3 onderwijs op onderwijscentrum de Twijn (mytylschool) waarmee een nauwe samenwerking bestaat (zie pagina 34). Binnen de poliklinieken werken we met verschillende kennisteams, waaronder het CP-team (Cereberale Parese) dat zich richt op de diagnostiek en behandeling van spasticiteit van de benen; het Handenteam, met aandacht voor behandeling van spasticiteit; het eetteam; het pijnteam; het DCD-team (Developmental Coordination Disorder); het NMA-team (Neuro Musculaire Aandoeningen); team voor kinderen met aangeboren en verworven arm-en handafwijkingen; team voor kinderen met obstetrisch plexus brachialisletsel.


Het CP-team van de sector Kinderen richt zich op de diagnostiek en behandeling van spasticiteit, met als belangrijkste doel het verbeteren van het looppatroon door middel van expertise en mogelijkheden voor een gespecialiseerde gangbeeldanalyse. Gangbeeldanalyse wordt vaak geassocieerd met lopen. Binnen De Vogellanden spreken we liever over bewegingsanalyse; we kijken naar het bewegen in het algemeen en naar het lopen in het bijzonder. Gangbeeldanalyse wordt gebruikt om het loop- en bewegingspatroon in beeld te brengen. Met behulp van video-opnames in combinatie met registratie van de spieractiviteit kan op de computer letterlijk stap voor stap bekeken worden hoe iemand beweegt en welke spier de klachten veroorzaakt.

analyse levert ook aandachtspunten voor fysiotherapie op.

Een spastische spier verstoort het evenwicht. Andere spieren passen zich aan. Ze verslappen, of doen soms niets meer. Dat kan verschillende klachten veroorzaken. Bij gangbeeldanalyse gaan we op zoek naar de spier die het afwijkende patroon veroorzaakt. Op de te onderzoeken spieren worden plakkertjes geplakt. Deze plakkertjes zijn met kabels verbonden aan een kastje dat het kind op de rug meedraagt. Zo worden de beelden doorgegeven die we kunnen uitlezen in een film. Met gangbeeldanalyse zie je dingen die de revalidatieartsen of fysiotherapeuten met het blote oog niet zien. Het is een hulpmiddel voor verfijnde diagnostiek. Op basis van de beelden kunnen we beoordelen wat de beste oplossing is voor de klachten: behandeling met botox, operatie, of het gebruik van orthese (spalk). De gangbeeld-

Door de spastische spier te injecteren met botox, verlamd deze spier en krijgen de andere spieren kans om zich te herstellen. In de periode dat botox werkzaam is, wordt er gericht getraind. Met deze verfijnde diagnostiek kunnen we zo vroeg mogelijk de aandoening onderkennen en behandelen. Deze aanpak levert aantoonbaar meer resultaat op. We zien meer stabiliteit in het lopen, waardoor hulpmiddelen minder of soms helemaal niet meer nodig zijn. Omdat de houding verbetert, kost het bewegen en lopen minder energie. De loopafstand- en snelheid gaat vooruit en we zien een vermindering in het vallen en struikelen.

Goed het stuur van je fietsje kunnen vasthouden, of gewoon in je handjes kunnen klappen net als de andere kinderen. Het gebruik van de hand vergroot de wereld van een kind en is van groot belang voor de zelfstandigheid en mobiliteit van een kind. Het Handenteam van de sector Kinderen is gespecialiseerd in de behandeling van kinderen met Cerebrale Parese (CP) die te maken hebben met spasticiteit in een hand of beide handen, in de arm of schouder. De neurologische oorzaak van de spasticiteit is niet weg te nemen, maar het is wel goed te behandelen. Vaak gebeurt dit door middel van een operatie of een botuline toxine behandeling. In Nederland zijn er twee ziekenhuizen waar deze operaties uitgevoerd worden, waarvan er één in Zwolle in de Isala klinieken. De Vogellanden participeert in dit handenteam. Plastisch chirurg Peter Houpt opereert de kinderen in het ziekenhuis, de botox behandeling en de nazorg vindt plaats via de poli van de sector Kinderen van De Vogellanden. Kinderrevalidatiearts Nanne Land constateert dat er nog veel onbekendheid is over de mogelijkheden voor behandeling van deze groep kinderen. ‘De kennis is in Zwolle geconcentreerd in dit handenteam. We zien dat er veel mogelijkheden niet benut worden, omdat men niet weet wat er mogelijk is. Binnen de revalidatiegeneeskunde kijken we naar het geheel, nemen we alle factoren in ogenschouw. Het gaat er niet alleen om wat er medisch-technisch mogelijk is, maar we kijken ook of het kind trainbaar is en ook of de ouders toe zijn aan een operatie. Een operatie is ingrijpend. Voor het kind en ook voor het gezin. Bij sommige kinderen stellen we soms ook een behandeling met botox voor. Daarmee leggen we de spastische spier ‘lam’ en kan men het verschil in mogelijkheden ervaren. Dat verschil is vaak niet voor te stellen.’


De Vogellanden

professionals om ons kind’

‘Een team van schaarde zich

Ouderkamer

Heleen van den Belt- moeder van revalidant Heleen van den Belt - van der Pijl is moeder van Lucas (4 ½ ) en Mijntje (2 ½) en echtgenote van Frank. Door zoon Lucas maakten ze kennis met De Vogellanden: ‘Lucas ontwikkelde zich langzaam. Langzamer dan gemiddeld. Toen hij anderhalf jaar oud was, liep hij niet en sprak hij niet. De huisarts gaf aan dat we ons geen zorgen hoefden te maken. De kinderarts die we vervolgens bezochten, gaf ook aan dat er geen reden was tot ongerustheid. We bezochten een kinderfysiotherapeut, om te oefenen met Lucas. Toen Lucas drie werd en nog niet kon lopen, kregen we een verwijzing naar De Vogellanden, voor diagnostiek.’

“De eerste stap over die scheidslijn was moeilijk. Eng ook.” ‘Ik kende De Vogellanden niet, dacht dat het iets was voor gehandicapte kinderen. De scheidslijn was voor mij toen nog heel duidelijk: er was een gewone wereld en die andere wereld. En in die andere wereld, daar hoorde mijn mooie jochie niet thuis. De eerste stap over die scheidslijn was moeilijk. Eng ook. Maar voor het eerst hoorden wij: “Dan zullen jullie het wel zwaar hebben.” Die bevestiging en de erkenning, dat heeft ons erg goed gedaan. Er zijn zoveel momenten van twijfel geweest. Dat je je afvraagt of we het ‘langzaam zijn’ van Lucas niet teveel aandacht hebben gegeven, misschien was er inderdaad niets om ons zorgen over te maken. Misschien komt het nog wel goed... De uitslag was confronterend: Lucas functioneerde ver beneden leeftijdsniveau – wat hij later overigens inhaalde - en hij bleek atactisch. Lucas loopt alsof hij dronken is en hij valt veel.’ ‘Bij De Vogellanden schaarde zich een team van professionals om ons kind. Eerst de afspraak met de revalidatiearts. Vervolgens de ergotherapeut, de fysiotherapeut, de 32 De Vogellanden centrum voor revalidatie te Zwolle

orthopedagoog en de logopedist, die met Lucas gingen spelen en hem observeerden. Samen kijken ze naar je kind. Ik voelde me serieus genomen. Er werd naar mij geluisterd. Het voelde als een warm bad. De behandelaren werken samen, hebben contact met elkaar en met jou. Onze behoefte aan informatie werd hier eindelijk bevredigd. Wij hadden zo veel vragen. De vragen die wij stelden konden niet beantwoord worden door de professionals in de ‘gewone wereld’. In het team van De Vogellanden bleek die kennis wel aanwezig.’ ‘De vraag die ons steeds bezighield: willen we ons kind tussen gewone of gehandicapte kinderen? Dat blijft een lastige vraag. Lucas kon na de diagnostiek direct terecht in groep Jip, een groep voor kinderen met een lichte motorische handicap en gedragstoornissen. Bij juf Jacqueline en juf Suzan. Dat was een geweldige ervaring. De juffen zijn zo attent. Een voorbeeld: er was iets met de schoenen van Lucas, daar zou ik voor moeten komen. Maar de juffen waren al in actie gekomen en hadden het al geregeld. Of toen Lucas een wondje aan zijn voet had. Had de assistent van de revalidatiearts er al naar gekeken en lag het receptje klaar. Die kleine dingen, die zijn zo belangrijk. Er is al zoveel dat je moet doen en regelen. Dan zijn dat cadeautjes.’

“Samen sta je in het proces en dat voelt goed.” ‘Het team van De Vogellanden helpt je zoeken. Zoeken naar de juiste plek. Samen sta je in het proces en dat voelt goed. Lucas zit nu op de kleuterschool, van onderwijscentrum de Twijn. Voor controle is hij nog bij de revalidatiearts. Motorisch gaat het beter met hem, Lucas weet beter om te gaan met zijn lichaam en de beperkingen. Zijn gedrag is onze grootste zorg op dit moment. Voor ons gaat het zoeken door.’

Heleen van den Belt is actief betrokken bij de oprichting van de Ouderkamer. Een plek waar ouders elkaar kunnen ontmoeten en informatie kunnen vinden en delen. Heleen: ‘Zo’n plek had ik goed kunnen gebruiken. Als ik terugkijk, is die beginperiode een bepalende periode in je leven. Ik was zwanger van Mijntje, we wisten nog niet wat er met Lucas was. Je krijgt veel adviezen, van familie, van vrienden. Goed bedoeld, maar vaak pijnlijk. Contact met andere ouders, die hetzelfde meemaken als jij is dan zo belangrijk. Maar waar ontmoet je elkaar? Je zegt wel eens tegen een andere ouder ‘we spreken nog eens af’maar daar komt het niet van. Met de Ouderkamer om de hoek is dat veel makkelijker. Kun je gewoon even een bakkie doen met iemand die hetzelfde meemaakt als jij.’

i

www.ouderkamervogellanden.nl


De Vogellanden


Rit naar zelfstandigheid

Revalidatie en onderwijs

Samen sterker De Twijn is een onderwijscentrum voor de regio Zwolle voor leerlingen in de leeftijd van 4-19 jaar met een lichamelijke, een verstandelijke of een meervoudige beperking. De Vogellanden verzorgt de revalidatiebehandeling van een deel van deze leerlingen. Ieder z’n vak? De Twijn en De Vogellanden doen meer dan alleen ‘hun eigen ding.’ Het gezamenlijke doel is dat ‘hun’ kinderen zo zelfstandig mogelijk leren functioneren in de maatschappij.

*) Sensogym: een vorm van bewegingsonderwijs gericht op het ontwikkelen van lichaamsbesef en een lichaambeeld, nodig voor een kind om zich te leren oriënteren in de ruimte. *) Halliwick-zwemmen: een methode waarbij gewerkt wordt aan de basisvoorwaarden voor het leren zwemmen. *) Auditieve training: een leerlijn gericht op het ontwikkelen van luistervaardigheden die nodig zijn om te kunnen leren lezen.


Revalidatie en onderwijs: een duurzame relatie De Vogellanden en onderwijscentrum de Twijn werken al jaren nauw samen. Van de circa 325 medewerkers van De Vogellanden werken er zo’n vijftig in cluster de Twijn; daarnaast werken er vier therapeuten in dit cluster in dienst van de school. Het belangrijkste voordeel van de samenwerking is dat de behandeling die een leerling nodig heeft, geïntegreerd plaatsvindt. Revalidatie, onderwijs en ouders stemmen alle benodigde begeleiding op elkaar af. De verschillende hulpvragen en begeleidingsplannen van ouders, behandelaren en leerkrachten / klassenassistenten worden in één verslag gestroomlijnd: Een Kind Een Plan (EKEP). Er zijn voor iedere leerling

vaste bespreekmomenten - perspectiefbesprekingen genoemd - waarin ouders, leerlingen en betrokken professionals een samenhangend plan voor de komende periode maken. Binnen het revalidatieteam werken diverse disciplines onder leiding van de revalidatiearts. Behandelaren zijn thuis in het eigen vakgebied, maar zijn ook in staat om over de grenzen van hun eigen discipline heen te kijken. De therapeuten van De Vogellanden hebben naast de revalidatiebehandelingen ook onderwijsondersteunende taken in hun pakket. Met hun specifieke deskundigheid vanuit de revalidatie, zijn de logopedisten, fysiotherapeuten en ergotherapeuten van De Vogellanden betrokken bij verschillende onderdelen van het onderwijsprogramma, waaronder sensogym, halliwick-zwemmen, auditieve training*, gebarentaal, werken met spraakcomputers, handvaardigheid et cetera. Hiermee vloeien revalidatie en onderwijs in elkaar over. Het voordeel voor de leerling en ouders is dat de benodigde revalidatiebehandelingen worden aangeboden in de schoolomgeving, binnen schooltijd.

Ontwikkelen met passie De Vogellanden en de Twijn dragen al jaren samen zorg voor ‘hun’ kinderen. De passie is er nog steeds niet uit. Integendeel: de ontwikkelingen buitelen over elkaar heen! Om een paar voorbeelden te noemen: de netwerken van school en revalidatie zijn aan elkaar gekoppeld, waardoor artsen, therapeuten en leerkrachten nu gezamenlijk documenten kunnen invullen. Er is een groot aantal verbeterpunten aangepakt die de kwaliteit van zorg en onderwijs onmiddellijk ten goede komt, variërend van informatie over elkaar op ieders website tot invoering van nieuwe onderzoeksinstrumenten. Tot slot is ook een aanvraag voor een zorgvernieuwingsproject op het gebied van transitie (de overgang van kinder- naar volwassenrevalidatie) ingediend èn goedgekeurd.

i

Voor meer informatie over onderwijscentrum de Twijn: www.detwijn.nl

Twee ergotherapeuten van cluster de Twijn, Monique Beek en Sandra Rekers, zijn enkele jaren geleden begonnen met het schrijven van een trainingsprogramma voor kinderen die in een rolstoel met hoofd-/voetbediening rijden. Met geld uit het zorgvernieuwingsproject is dit trainingsprogramma gerealiseerd, een scholingstraject opgestart en een voorlichtings-DVD ontwikkeld. Op 28 maart 2008 is door De Vogellanden het symposium ‘Rit naar zelfstandigheid’ georganiseerd. In dit symposium stond de begeleiding van kinderen die in een rolstoel met hoofd-/voetbediening rijden centraal. De voorlichtings-DVD is bij deze gelegenheid in première gegaan. Het symposium-programma is gepresenteerd door gespecialiseerde medewerkers van De Vogellanden in samenwerking met externe deskundigen. Het trainingsprogramma heeft ertoe geleid dat er binnen onderwijscentrum de Twijn sinds het schooljaar 2007-2008 een klas is speciaal voor kinderen met een rolstoel met hoofd-/voetbediening: de DoorZ-groep. Het trainingsprogramma is geïntegreerd in het lesprogramma.

i

Meer informatie is te vinden op: www.ritnaarzelfstandigheid.nl. De voorlichtings-DVD is ook te bestellen via www.vogellanden.nl.


De Vogellanden


Van MG-A naar MG-beter nier van werken is dat iedereen het kind op dezelfde manier benadert en hanteert. Het krijgt hierdoor veel meer mogelijkheden tot herhaling. En herhaling is een belangrijke manier van leren. Rode draad in de benadering is het opvoedings- en ondersteuningsprogramma voor mensen met zeer ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen van C. Vlaskamp. Dit is een doelgerichte en systematische manier van werken, met als uitgangspunt dat gedrag een signaal is waarmee een persoon je iets wil vertellen.

Een heel mooi voorbeeld van samenwerking tussen onderwijs en revalidatie is het aanbod aan kinderen van 4-12 jaar met een meervoudig complexe handicap (MCG). Deze kinderen zijn een relatief nieuwe doelgroep. Voor hen is in de afgelopen periode in het zorgvernieuwingsproject ‘van MG-A naar MG-beter’ een nieuwe manier van werken ontwikkeld. Hierbij is het accent verschoven van individuele therapie naar intensieve groepsbehandelingen. Het grote voordeel van die ma-

i

Over iedere leerling wordt informatie en ervaringskennis op papier gezet om een goed beeld te krijgen. Aan de hand van dit zogenaamde persoonsbeeld formuleren ouders, revalidatie- en onderwijsmedewerkers samen het perspectief en de mogelijkheden van de leerling. Deze vormen de leidraad voor de leer- en ontwikkelingsdoelen, waaraan door alle betrokkenen wordt gewerkt. Tijdens een perspectiefbespreking komen alle betrokkenen rond het kind bij elkaar. Daarnaast worden alle onderwijs-revalidatiedoelen zoveel mogelijk geïntegreerd in de onderwijsgroep. Therapeuten van De Vogellanden hebben daarin een actieve inbreng, waarbij intensief wordt samengewerkt met de groepsleiding van de Twijn. Wekelijks nemen de leerlingen deel aan de verschillende therapiegroepen: zwemmen, trainen van motorische vaardigheden en de zintuiggroep. Hierbij is veel aandacht voor communicatie en alledaagse vaardigheden, zoals het aan- en uitkleden bij het zwemmen. De therapeuten zijn bij de therapiegroepen aanwezig en bieden ook ondersteuning bij auditieve training, handvaardigheid, eten, koken en brood smeren.

Voor ouders die overwegen om hun kind aan te melden voor het MG-A onderwijs is de folder ‘Revalidatie en Onderwijs: binnen de MCG’ ontwikkeld. Deze is te downloaden op www.vogellanden.nl of op te vragen via het secretariaat van cluster de Twijn tel. (038) 498 11 72.

Kidsclub, een bijzondere

sportvereniging Anniek van Vilsteren - bewegingsagoog en consulent Revalidatie & Sport Elke zaterdagochtend, tussen 9 en 12 uur, is het dolle pret in de sporthal van De Vogellanden. Kinderen van 4 tot 12 jaar komen dan sporten, zwemmen, spelen en ravotten bij Kidsclub, een bijzondere sportvereniging in Zwolle voor kinderen met een beperking. Een co-productie van De Vogellanden en Stichting Kids Zwolle. Anniek van Vilsteren is bewegingsagoog en consulent Revalidatie & Sport. ‘Door mijn werk kwam ik erachter dat er niet veel keuze is voor kinderen met een beperking. Daar kun je tegenaan blijven kijken, maar je kunt ook iets gaan doen.’ In 2008 is Anniek op zoek gegaan naar mogelijkheden voor deze kinderen om in hun vrije tijd te sporten. ‘Ik kwam terecht bij de Stichting Kids, bekend van de Club Extra sportgroepen en ooit opgericht in Zwolle. Deze stichting richt zich op kinderen met een motorische achterstand, de ‘onhandige’ kinderen zeg maar, die buiten het reguliere sportaanbod vallen. Ik heb hen gevraagd om mee te denken over een sportgroep voor kinderen met een lichamelijke beperking.’

“De kinderen van vier tot acht jaar doen sportactiviteiten” Anniek heeft actief gelobbyd en doorgezet. In april 2008 nam ze plaats ze in het bestuur van Stichting Kids Zwolle en in september zijn de sportgroepen van start gegaan, onder de naam Kidsclub. ‘De kinderen van vier tot acht jaar doen sportactiviteiten, gericht op basisvaardigheden van bewegen, zoals gooien, klimmen, klauteren, vangen of tikspelen. Zo ontdekken ze wat ze allemaal kunnen. De groep van negen tot twaalf jaar doet dat ook, maar daar richten we ons ook op de keuze van een eigen sport. Sinds januari is er ook een zwemgroep, die gaat van watergewenning tot het leren voortbewegen in water. Als blijkt dat de kinderen een zwemdiploma kunnen halen, worden ze voor het laatste stukje verwezen naar de reguliere zwemles.’


Het initiatief krijgt van alle kanten positieve reacties. Het project is in zijn nog maar korte bestaan genomineerd voor de Richard Krajicek Award Overijssel, heeft de warme belangstelling van serviceclub Kiwanis, en mocht een mooi geldbedrag in ontvangst nemen na een benefietavond. Verschillende media hebben aandacht aan het project besteed. Zo hebben er al artikelen in de Stentor, de Peperbus en Sportmotief van de Swollenaer gestaan. Ook ouders zijn positief. ‘Sommige ouders gaan boodschappen doen als de kinderen sporten, maar andere ouders zitten hier samen bij de sporthal. Ik hoor hoe ze onderling ervaringen uitwisselen.’ En de kinderen die meedoen zijn heel enthousiast en dat is uiteindelijk waar het om gaat. Anniek is blij met de positieve reacties: ‘Het is ontzettend leuk als je iets bedenkt en het loopt dan zo goed!’

De Kidsclub is bestemd voor kinderen van 4 - 12 jaar met een lichamelijke beperking. Tijd: zaterdagochtend 9.00 - 12.00 uur Plaats: Sporthal en zwembad De Vogellanden Kidsclub wordt gefinancierd uit contributie en subsidies van Hervormd Weeshuis Zwolle, Kiwanis en de NSGK (Nederlandse Stichting voor het Gehandicapte Kind).

i

Voor meer informatie: [email protected] en www.kidszwolle.nl


De Vogellanden

Contactinformatie

College van Bestuur Voorzitter: Tom van der Beeke [email protected]

Heeft een onderwerp uit dit magazine uw belangstelling

Cliëntenraad Voorzitter: Ruud van Beveren [email protected]

gewekt? Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de geïnterviewde medewerkers van De Vogellanden. Zij staan u graag te woord. Voor contact met de geïnter-

Arbeidsrevalidatie Coördinator: Aletta Zandbergen [email protected]

viewde (voormalig) revalidanten, kunt u uw verzoek richten aan de afdeling PR, via [email protected].

Volwassenenrevalidatie Medisch secretariaat via (038) 498 11 11 Kinderrevalidatie Clustermanager: Hanneke Vos [email protected] Revalidatie en Onderwijs, cluster de Twijn Clustermanager: Yvonne Wichers Schreur [email protected] Pijnrevalidatie Revalidatiearts: Maarten Klatte [email protected] Research Commissie Voorzitter Erwin Baars, revalidatiearts [email protected]

Colofon Zwolle, juni 2009 © De Vogellanden, Centrum voor Revalidatie Conceptontwikkeling: PR & Communicatie De Vogellanden in samenwerking met Albert Brunsting (fotografie) en Jaager Reclamebureau (vormgeving en opmaak) Redactie: Tom van der Beeke, Anita Drost, Yfke Nawijn, Agnes van Westen, Dennie de Gier. Overige teksten en interviews: Wilma Kleiboer (tevens eindredactie), Met dank aan Anita Nouwen, Linda van den Heuvel en Annette de Vries Speciale dank aan: Heleen en Lucas van den Belt, Peter en Lotje Nijenhuis, Bertil en Thea Bello, Marian van Velzen en Tineke Hollestelle. Fotografie jubileum De Vogellanden: Michiel Verhagen en Ivo Lindner Fotografie werkbezoek wethouder Dannenberg: Gemeente Zwolle Druk: Upmeyer Zwolle


Kidsclub / consulent Revalidatie en Sport Coordinator: Anniek van Vilsteren [email protected] Communicatietraining mantelzorgers Marga Verboom: [email protected] en Mariëlle Zwaga: [email protected] Liever via de telefoon? Genoemde personen zijn ook te bereiken via het algemene nummer van De Vogellanden: (038) 498 11 11


Bezoekadres: Hyacinthstraat 66a 8013 XZ Zwolle Postadres: Postbus 1057 8001 BB Zwolle Telefoon (038) 498 11 11 (centrale) Fax (038) 498 12 12 E-mail [email protected] www.vogellanden.nl

Achter elke revalidant staat een team. DE VOGELLANDEN centrum voor revalidatie

Recommend Documents