3. Snelweverij voor calicots aan de Brink. Feest. Van Heerenhuis tot Witte Turf. Langs Rheezer beek en waterleiding. Rondom den Herdenbergh

2010 27/3

R ondom den H erdenbergh Snelweverij voor calicots aan de Brink

Feest

Van Heerenhuis tot Witte Turf

Langs Rheezer beek en waterleiding 1

Colofon Rondom den Herdenbergh Kwartaaltijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving ISSN: 1380-3921

Inhoud everij voor calicots S n e l w

3

L.J. Bruins

 In 1840 werd op De Brink in Heemse een ‘calicotsweverij’ gebouwd. In deze bijdrage wordt de geschiedenis beschreven

Lidmaatschap:

€ 17,50 per kalenderjaar.

Ledenadministratie en -contributie:



Dhr. G. Wolbink, Alb. Risaeusstraat 8c,



7772 AV Hardenberg, 0523-267036,



E-mail: [email protected]

Bankrelatie:

Rabobank: rek.nr. 3849.47.824

van deze eerste ‘fabriek’ in onze gemeente.

F e e s t

9

J. Bosch

Deze keer geen bijdrage in de rubriek ‘Plat Ni-js’. Toch laat Jan Bosch ons in zijn herinneringen aan ‘feesten in Hardenberg’ genieten van de mooie Saksische streektaal. Van Heerenhuis tot Witte Turf

10

E. Wolbink

Druk en vormgeving:

Olbo Thuis in Alle Media, Hardenberg

Secretariaat:

Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:



Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg, tel. 0523-265624



(openingstijden: ma-di-do-vr: 09.00-12.00 uur).



Website: www.historiekamer.nl



E-mail: [email protected]

Dit jaar viert Bergentheim het 625-jarig bestaan. We staan stil bij de historie van het oudste gebouw van het dorp: het in oorsprong uit 1864 daterende administratiegebouw van de Veenderij Van Roijen.

O p h e t e e r s t e g e z i c h t ( 1 )

23

J. Luisman-de Jonge

 Alle jonge mannen op een oude groepsfoto werden tijdens

Algemeen Bestuur:

de kiekdagen herkend. Reden genoeg voor de aftrap van



Dhr. H.W. Hindriks (voorzitter),

een nieuwe serie, waarin we oude foto’s opnieuw in beeld



Parallelweg 18, 7691 AA Bergentheim, 0523-231700

brengen.



Dhr. F. Hamhuis (secretaris),



Esweg 32a, 7771 CR Hardenberg, 0523-261433



Dhr. A.J. Barnard (alg. adjunct),



Oosteinde 13, 7772 CA Hardenberg, 0523-261786



Dhr. H.J. Nieuwenhuis (penningmeester)



De Achterbrink 10, 7771 BX Hardenberg, 0523-263632

aandacht voor een bijzondere pentekening uit Radewijk, toe-



Mevr. H. Reinders,

geschreven aan de vermaarde kunstenaar Piet van der Hem.



Alb. Risaeusstraat 16, 7772 AV Hardenberg, 0523-266515



Dhr. H. Altena



Stationsdwarsstraat 1, 7772 ZA Hardenberg, 0523-268486



Dhr. L. Odink,



Zwartedijk 29a, 7775 PA Lutten, 0523-681850

in de wolken Diana

24

K. Oosterkamp

In deze derde bijdrage in de serie ‘Rondom in the picture’ is er

e stoomtrein… M e t d

26

E. Wolbink

In de rubriek ‘Oud Nieuws’ wordt een verslag in de Leeuwarder Courant van 1905 aangehaald, waarin de redacteur

Redactiecommissie:

een reisje met de N.O.L.S.-stoomtrein maakte van Zwolle naar



Coevorden.

Dhr. E. Wolbink (eindredacteur),

  Bisschopshof 5, 7772 WG Hardenberg, 06-15128514

Mevr. D. Hesselink-Zweers (secretaris),

  Pinksterbloem 7, 7772 NK Hardenberg, 0523-272484

Dhr. L.J. Bruins,

  De Achterbrink 15, 7771 BX Hardenberg, 0523-262312

Mevr. J. Luisman-de Jonge,

  Adm. Helfrichstraat 43, 7772 BV Hardenberg, 0523-260620

Dhr. K. Oosterkamp,

  Baalder-Esch 6, 7772 JV Hardenberg, 0523-263104



Dhr. A.C.A. Pullen,

  Kalmoes 11, 7772 MD Hardenberg, 0523-263901

Dhr. A. de Roo,

 

Mercuriuslaan 10, 7771 EH Hardenberg, 0523-262212

D o k t e r K o s t e r i n b e e l d

28

E. Wolbink

In 2001 verscheen in ‘Rondom’ een historische bijdrage over H.Th.M. Koster, de eerste plattelandsdokter van Hardenberg. Bijna tien jaren later dook een portret van hem op...

L a n g s R h e e z e r b e e k e n w a t e r l e i d i n g ( 1 ) 3 0 K.Oosterkamp

 In deze natuur- en cultuurhistorische bijdrage in de reeks ‘beken in de gemeente Hardenberg’, wandelen we langs de Rheezerbeek en -waterleiding.

Snelweverij Monumentale voor herinnering calicots aan in Sibculo de Brink

Al vele eeuwen werd er op het Twentse boerenland geweven. In bijna iedere boerderij stonden een of meer weefgetouwen voor het weven van linnen en wol. Met name in de wintermaanden, wanneer er geen werk was op het land, kon de boer, en eventueel zijn knecht, zich inkomen verschaffen met het weven. Dan doet zich een samenloop van omstandigheden voor waardoor het weven van calicots, tot 1830 voorbehouden aan vooral de Javaanse vrouw, plots in handen komt van de Twentse wever.

L.J. Bruins

Het cultuurstelsel, de NHM en België

Thomas Ainsworth

Het cultuurstelsel betrof een door Johannes van

Willem de Clerq

In Hengelo maakte De Clerq kennis met Thomas

den Bosch, de gouverneur-generaal van Neder-

(Goors Historisch

Ainsworth, een Engelsman met veel kennis op

lands Indië, in 1830 ingevoerd systeem waarbij

Museum)

het gebied van katoenweverij en het Engelse

de

bevolking

meer

weefgetouw met de schietspoel die drie keer

voor de export moest

sneller weefde dan het Twentse getouw met de

produceren, waardoor

smietspoel. Ainsworth stelde een plan op voor de

hun koopkracht werd

NHM met daarbij een volledige vernieuwing van

vergroot. De achter-

de Twentse handweverij. De structuur in Twente

liggende gedachte was

bood vele voordelen. Het weven was daar al eeu-

dat de extra koop-

wen huisvlijt. De lonen waren hier bovendien zo

kracht zou worden in-

laag dat met de schietspoel goedkoper kon wor-

gezet voor de aan-

den geproduceerd dan met de stoomweefgetou-

schaf van Nederland-

wen. De NHM ondersteunde het plan en in 1833

se goederen. Ook de

kwamen Engelse timmerlieden naar deze regio

vrouwen gingen op

om de schietspoelgetouwen voor de calicots te

het land werken om

maken. In Goor werd een weefschool opgericht

de vereiste productie

en het was on-

te bereiken. Dat leidde

middellijk

weliswaar tot meer in-

groot

komen, maar het tra-

Niet alleen in

ditionele weven van

Twente

de katoenen stoffen

ook ver daar-

een

succes. maar

(Calicots) voor het batikken ging verloren.

buiten werd de

De

snelspoel in de

Nederlandse

Handelmaatschappij

(NHM)

verscheepte de goederen zoals thee, koffie en

handweverij in-

rubber naar Nederland en retourneerde, onder

Thomas Ainsworth

gevoerd. Ook in

voordelige condities van de regering, onder

(Goors Historisch

Ambt en Stad

andere manufacturen, waaronder calicots.

Museum)

Hardenberg.

Weverij om ‘ledige handen werk te verschaffen’

Na de Belgische revolutie in 1830 moest de Javaanse markt afgeschermd worden tegen de Belgische textielindustrie en dat noopte de NHM op zoek te gaan naar producenten in

In Ambt Hardenberg nam Jan Bruins het initiatief

eigen land. De voorkeur van de regering ging

tot het bouwen van een lokaal voor het weven

uit naar het westen, maar het toeval wilde dat

van calicots. Later zal blijken dat hij dat deed

de directeur-secretaris van de NHM, Willem

voor zijn toen zestienjarige zoon Kars. De ge-

de Clerq, geen onbekende was in Twente.

meenteraad was ingenomen met het plan en gaf op 26 februari 1836 zijn goedkeuring om ledige

3

handen werk te verschaffen. Het duurde even,

Bruins de houding van de heren assessoren be-

maar op 10 mei 1838 werd met instemming van

klagenswaardig, en geenszins overeen te brengen

de Domeinen de bouwvergunning verleend door

met hunne vroeger verleende lofwaardige toe-

de ‘Parmenente Commissie uit het Amortisatie

stemming en als nu geheel ten onregte hunne be-

Syndicaat’. Het ging om de bouw van een lokaal

trekkingen doen gelden, in voegen zoo als het

voor een snelweverij, ten noorden van de Toldijk

verbod is ingesteld om vijftig Ellen van de Domini-

of Dominialen weg, ongeveer 20 ellen (20 meter)

alen grond te blijven verwijderd, dit is naar mijne

ten westen van de brug voor de stad Harden-

wijze van zien niet uit eigen brein, maar door

berg.

aan- en ophitsing, zoo als de klanken zich hebben doen horen, toe te schrijven, die zich eveneens

In 1839 bleken er twee firma’s actief te zijn in de

schuil houden als adders onder het gras, waarom

calicotsweverij. H.J. Kremer had zes weefgetou-

adressant zich genooddwongen vindt, om met de

wen in werking en Kars Bruins beschikte zowel

meeste spoed uw intercessie ten deze in te roe-

binnen als buiten het fabriekshuis over 19 weef-

pen.

getouwen. Kennelijk was dit ‘fabriekshuis’ een voorlopig onderkomen, want in het voorjaar van 1840 begon zijn vader Jan Bruins met de bouw

van

het

geplande

weeflokaal aan de Toldijk (de Brink). Echter net twee dagen gestart met de bouw van het lokaal aan de Toldijk moest hij de bouw al staken. De fondamenten in ogenschouw genomen hebbende […] brengen bij deze voorlopig ter kennis van gemelden heer J. Bruins, dat dien voorgenomen bouw zal behoren worden gestaakt als strijdig tegen de bepalingen van de Art. 24, 3e alinea […]

Op vier mei deelde het College mee dat weliswaar

Een ingekleurde

Heemse den 22-sten april 1840.

bij resolutie van den 26 februari 1836 aan de re-

prentbriefkaart van De

Het bevel was ondertekend door A. Kampher-

kwestrant op zijn verzoek den aanbouw is toege-

Brink uit het begin van

beek, loco-burgemeester en J. Odink, loco-secre-

staan ten allersints aan te moedigen en lofwaar-

de vorige eeuw. Links

taris. Zij vervingen de op 31 maart 1840 plots

digen einde, van een Locaal of Fabriek, eene zoge-

Vasse, vervolgens

overleden burgemeester Antoni van Riemsdijk.

naamde Snelweverij, te bouwen [...] echter ook

Hamhuis en het

moet artikel 41 over de aanleg van wegen er

notariskantoor. Rechts

De volgende dag ging er een boze brief van Jan

nauwkeurig voor zorgen dat de onderwerpelijke

Olthoff voor de

Bruins naar Gedeputeerde Staten. Daarin maakte

aanbouw ter eniger plaats geen hinder of beper-

verbouwing met plat

hij in niet mis te verstane bewoordingen duidelijk

king hoegenaamd worden in den weg gelegd of

dak. (Collectie H.V.H.)

dat hij met alle vereiste vergunningen en lofwaar-

toegebracht aan het Plan ter daarstelling eener

dige toestemming van het gemeentebestuur met

communicatie tussen de Dedemsvaart en de Ri-

den opbouw op Dominialen grond aan den Toldijk

vier de Vecht.

bezig zijnde, heden door J. Odink en A. Kampher-

Met verwondering heeft men geconstateerd dat

beek, zich noemende assessoren, daarin belet is

rekwestrant, in strijd met de genoemde regle-

geworden. De heren hadden zijn verzoek gewei-

menten en verleende beschikking, de bouw is be-

gerd om mee te werken bij het opmeten van de

gonnen zonder enige voorafgaande kennisge-

breedte van de weg. Daarom stuurde hij een ver-

ving. De bouw was ook in strijd met art. 24 waar-

klaring mee van twee metselaars, de heren J.

bij geene wegen zonder voorafgaande toestem-

Kampherbeek uit Stad Hardenberg en G. van

ming van Heeren Gedeputeerde Staten mogen

Bruggen uit Heemse, die de straat hadden opge-

versmald worden […] maar ook uit hoofde van

meten. Zij verklaarden dat de straat nog een

het grote gevaar waaraan denzelven bouw aldaar

breedte had van ruim elf ellen. Verder noemde Jan

ter plaatse voor de passagie met voer- en rijtui-

4

gen onderhevig zoude zijn, kunnende het met

ellen en 4 palmen. Voor het overige refereerden

geene mogelijkheid missen of de werking van een

zij aan hun eerder ingenomen standpunt over het

dertigtal Touwen waarvoor het gebouw is aange-

verkeerd handelen van Jan Bruins. Ter informatie:

legd, zonder op eene zeer korte distantie voor de

men rekende ook na de Franse tijd in het metrie-

Brug over de Rivier de Vecht langs de Stad Har-

ke stelsel, maar met oude namen. Een el is een

denberg in het bijzonder voor schigtige paarden

meter, een palm 10 cm en een duim is een cm.

daarop van eenen hoogst gevaarlijken invloed worden.

De uitspraak van GS in de kwestie, die locoburgemeester Kampherbeek en loco-secretaris

De vroede vaderen erkennen vervolgens dat wel-

Odink op 21 mei 1840 ontvingen, moet voor hen

iswaar op 16 mei 1838 permissie is verstrekt,

schokkend zijn geweest. Alle argumenten wer-

maar dan onder inachtneming van de bepalingen

den zonder pardon, als niet ter zake doende, van

omtrent den Aanbouw van Fabrieken of gebou-

tafel geveegd en GS hebben goedgevonden: Aan

wen bij het Reglement op wegen voorgeschreven.

den adressant voor zover het versmallen van de

Hoewel men vindt dat J. Bruins geheel verkeerd

weg met 1:7 betreft, te kennen te geven, dat in

en op eene eigendunkelijke wijze, met voorbij-

aanmerking dat de weg ene breedte van 9 el be-

gaan van het Bestuur der Gemeente, heeft gehan-

houdt, door het college de nodige bewilliging tot

deld. Maar met het oog op het nuttig doel verzoe-

die versmalling wordt verleend en daarvan aan

ken zij GS in overweging te nemen de bouw, mits

denzelven kennis te geven, tot dispositie op zijn

aan alle voorwaarden wordt voldaan, toe te

adres.

staan. Op verzoek van GS deelt het gemeentebestuur op

In haar jaarlijkse schrijven over de toestand van

12 mei alsnog mee dat de weg 1 el en 7 palmen

de wegen aan GS op 31 mei 1840 liet het College

is versmald en dat het overige van de bouw is

nog even zijn teleurstelling blijken over het on-

geplaatst op het talud van de Toldijk. De eigenlij-

gelijk waarin ze waren gesteld. Nee, als de weve-

ke weg was nu ongeveer 9 ellen breed, maar tus-

rij in werking is, kan het niet missen of er zullen

sen de bouw en de daar tegenover liggende tuin

ongelukken met paarden en rijtuigen uit geboren

van J. Bruins was nog totaal een breedte van 12

worden…

Schietspoel of snelspoel Deze vervanger van de met de hand doorgevoerde smietspoel werd al in

(1)

1733 gepatenteerd door de Engelsman John Kay. De schietspoel bestaat uit een rechte houten schuit waarvan de uiteinden puntig toelopen. De spoelschuit bevindt zich in een langwerpige spoelbak (1) met aan beide zijden een stootkussen met opstaande randen. Door

met

een

touw

aan

een

stokje

(2)

een

soort zweepslag te maken, schiet de spoelschuit met de inslagdraad als een geleide projectiel vanuit het stootkusssen (3) tussen de schachten door naar de andere kant (de sprong) en wordt daar weer opgevangen

(3)

door het stootkusssen aan die kant. Het weven op deze getouwen was zoveel lichter dat ook oudere kinderen dit werk konden doen. Door de kettingdraden om en om op twee schachten bij iedere sprong afwisselend met de hevels omhoog te duwen, wordt de inslagdraad door de kettingdraden geweven (4).

(2)

5

(4)

Loonfabrikant

loon. Voor NHM kwaliteit 15 premie. We zijn Jan of Kars Bruins later niet meer tegengekomen in

Al voor het weven van calicots in Twente zijn in-

het correspondentieschrift.

trede deed, waren er huiswevers die voor onder-

Dreigende staking van de fabrieksarbeider

nemers in de grotere plaatsen werkten. Met de opkomst van de calicotsweverij werd er ook buiten Twente gezocht naar wevers en tussenpersonen die voor de ondernemer de zaken in zijn di-

Het ging in het hele land niet goed met de afzet

recte omgeving regelde. De wevers moesten bij

van calicots. Op 11 maart 1847 waarschuwde GS

hem de geweven goederen brengen. Deze zoge-

de burgemeesters voor stilstand van de weverij-

naamde loonfabrikant zorgde dat de stukken bij

en. Ze waren bezorgd over de dreigende werk-

de ondernemer kwamen en nam het weefloon en

loosheid. De betrokken fabrikanten moesten, in

nieuwe garens voor de wevers in ontvangst. Voor

hun eigen voordeel, alles in het werk stellen om

deze diensten kreeg hij een vergoeding.

onrust te voorkomen. Ervaring heeft geleerd dat bij ontevredenheid gebouwen en werktuigen de

In 1841 werd door de gemeente Ambt Harden-

eerste slachtoffers zijn. Een week later volgde

berg alleen Kars Bruins opgegeven als fabrikant

een tweede brief met aanbevelingen hoe bij

van calicots. In 1842 werkten zeven volwassenen

werkloosheid te handelen. Medewerking van de

en 23 kinderen in de snelweverij aan de Toldijk.

fabrikanten mocht verwacht worden, want ze

Kars leverde als loonfabrikant de geweven stuk-

hadden in tijden van vele bestellingen veel ver-

ken aan de firma G. en H. Salomonson in Almelo.

diend. Geen giften, maar verschaffing van arbeid

Dit jaar waren het 3800 stuks calicots à 22.5 m

was de beste manier. En als de ge-

per stuk, tezamen 85.000 meter. Echter een jaar

wone arbeid vermindert, spoor dan

later is er slechts één wever werkzaam. Duidelijk

maar buitengewone op, was het de-

is dat grote bedrijven als Salomonson, met circa

vies. Als voorbeeld noemde men

25 loonfabrikanten als tussenpersonen, sterke

het ontginnen van woeste gronden.

invloed hadden op de prijs en de te leveren hoe-

Maar burgemeester Jan Pluym dacht

veelheid.

dat het hier zo’n vaart niet zou lopen. Hij berichtte de Gouverneur

Correspondentieschrift Salomonson

met de geruststellende verzekering dat, voor zover het deze gemeente

De firma Salomonson hield een schrift bij waarin

betreft, geen moeilijkheden te duch-

beknopt de inhoud van de uitgaande correspon-

ten zijn. Komen de weverijen alhier

dentie werd bijgehouden. De eerste brief aan

tot stilstand, dan kan door de nade-

Kars Bruins, gedateerd 24 november 1840, voor-

rende zomer genoegzaam werk

spelt weinig goeds: Zo weinig mogelijk maken en

gevonden worden.

het getal wevers inkrimpen. Op 2 juli 1841 gaat er een schrijven naar Jan

Portret van Kars

Op 23 maart kreeg de burgemeester van Marti-

Bruins: Over een zoon die om premie vroeg. Aan

Bruins (1820-1901)

nus Marten Bruins een brief. Hij was een oudere

diens vader de zaak uitgelegd: De katoen was ge-

(Collectie L.J. Bruins,

broer van Kars. Hij had met alle inspanning en

kocht à f. 1,275 per pond ketting en f. 1,30 per

Hardenberg)

met opoffering van groot verlies zijn werklieden

pond inslag. Een stuk calicot van 2 ½ pond =

de afgelopen winter werk verschaft. Op de in-

f. 3,225 aan katoen plus een weefloon van f. 0,75

schrijvingen van de NHM moest hij, gedwongen

en nog een verlies van f. 0,075 is opgeteld f. 4,05.

door grote concurrentie en overproductie in deze

De Maatschappij geeft f. 4,15. Dus 10 cent voor

tak van nijverheid, ver beneden de waarde in-

de zoon. Echter heeft uw zoon van de 200 Pond

schrijven. Om stilstand te voorkomen, bepleitte

106 in de 2de klasse, dus nagenoeg een korting

hij subsidie. Een mogelijkheid zou ook zijn dat de

van 15 ct per stuk. Een maand later weer een

NHM aan de fabrikanten die voor eigen rekening

brief: Wij zijn vijanden van lange kwesties en on-

fabriceren (dus met uitsluiting van degenen die

afgedane zaken en zijn er zeer voor alles in gere-

voor loon werken), de leverantie van garens per

gelde orde te hebben. De toon werd er niet vrien-

kwartaal voor een bepaald getal stukken toeken-

delijker op, maar Kars bleef kennelijk vervelend

de. De opbrengst te berekenen op basis van de

doen. In maart 1842 kreeg vader Jan weer een

dagkoers van de garens. Het zou overproductie

brief: Liefst dat uw zoon ophield. Wil hij door dan

doen verminderen en de klachten van fabrikan-

100 Ps 6/4 en enkele Ps 5/4. Tegen 60 en 75 ct

ten en werklieden zouden ophouden te bestaan.

6

Uit de opgave van de gemeente Ambt Hardenberg

dam! In 1852 was het nog beter, maar liefst 7.580

bleek dat in het jaar 1847 naast Kars ook zijn va-

stuks werden geproduceerd. Ook de jaren daarna

der en zijn oudere broer Martinus Marten actief

bleef het aantal getouwen en het aantal geweven

waren in de weverij. Samen hadden zij 58 getou-

stuks calicots ongeveer gelijk.

wen aan het werk, waarvan 31 bij huiswevers. Martinus M. deed, ook voor zijn vader, recht-

In de zomer van 1855 werkten alleen twintig

streeks zaken met de Ned. Handelmaatschappij.

kinderen in de weverij, omdat de volwassenen

Het is opvallend dat hij in zijn brief aan de burge-

werkzaam waren bij het graven van het kanaal.

meester zijn broer Kars als loonfabrikant op een

Kennelijk werd hier het Overijssels Kanaal be-

zijspoor zette. In de opgaven van de gemeente na

doeld. In 1856 kwam het deel van Vroomshoop

dit jaar komen we echter weer alleen Kars tegen.

naar de Haandrik gereed.

Deze tekening is gemaakt ten behoeve van de aankoop van Domeingrond in december 1868. Op de plattegrond schreef de landmeter boven het huis (A) van Kars Bruins: Zie brief ontv. 30 Jan. 1847 en schetstekening. Dit moet het terrein zijn tot welke bebouwing J. Bruins bij missive van 10 mei 1838 vergunning kreeg en moet begrepen zijn in de 70 strekkende el die hij 1845 verzocht te kopen. Gebouw A is de in 1840 gebouwde weverij. Pand B de nieuwe fabriek. C het deel dat Assies heeft gekocht en waar later drukkerij Olthoff gevestigd was. D is het nieuwe huis van Kars. E is de weg langs de Vecht. Aan de Vecht bij de brug was de boerderij/café van Boers (F). Op G staat nu het oude notariskantoor. H is de plek waar de families Hamhuis (Tax en de Pette) woonden en J was later Vasse. Daarnaast woonde Jan Bruins, tot eind jaren zestig garage DOAM.

Mechanisering Twentse weverij

Calicotsweverij in Stad Hardenberg

Het hiervoor genoemde kwam overeen met het

Het gemeentebestuur aldaar maakte van 1857 tot

streven van de NHM om het systeem van loonfa-

1861 melding van de calicotsfabriek van de heren

brikanten te vervangen door het stelsel van vrije

Koeslag en Bromet. De eerste twee jaar werd er

inschrijving. Ook de firma Salomonson gooide

alleen in het najaar gewerkt. Een prima jaar was

het roer om en in 1852 stichtte zij in Nijverdal de

1861 met 8736 calicots. In de fabriek werkten

eerste Twentse Stoomweverij; de start van de al-

toen in de zomer 12 en ’s winters 26 personen,

gemene mechanisering van de weverij in Twente.

buiten de fabriek was dat 3 resp. 21. Daarna be-

Het aantal handweefgetouwen daalde snel. Om-

richtte de gemeente nog enkele jaren dat er in de

streeks 1860 waren er ongeveer 8500, maar vijf

fabriek van de heren niet is gewerkt. Het lijkt erop

jaar later was dit aantal gehalveerd en rond 1900

dat de weverijen bij elkaar de wevers probeerden

kwamen er nog slechts 200 voor. Echter ook na

weg te halen.

1852 maakten de grote ondernemers nog jarenlang gebruik van huiswevers die veraf op het

Kinderarbeid

platteland woonden. Een gelukkige omstandigheid voor de wevers in Hardenberg, waarbij Kars

In Nederland kwam het besef dat kinderarbeid

als inbrengkantoor fungeerde.

een kwalijke zaak was en dat het nodig was de arbeid van kinderen en vrouwen in fabrieken aan

Het aantal weefgetouwen in de fabriek was in

bepalingen te onderwerpen. Het rijk wilde in

1851 32 stuks, daarbuiten 23 getouwen, zowel in

1860 inzicht hebben in het aantal fabrieken en

Ambt als Stad Hardenberg en nog 9 in Gramsber-

het daarin werkzame personeel, hoe oud ze wa-

gen. De 64 wevers produceerden totaal 6776

ren en hoe lang ze werkten. In de fabriek werkten

stuks calicots en wel 3180 stuks 5/4 of 93 Ned.

volgens opgave van Kars 22 personen boven de

duim breed en 3596 stuks 6/4 of 111 Ned. duim

18 jaar en 13 jongens van 14 tot 18 jaar, van wie

breed. Een stuk calicots is 22,5 meter lang, dus is

een klein gedeelte gebruik maakt van de avond-

in 1851 totaal 152.000 meter doek vervaardigd,

school. Zij werkten gewoonlijk 14 uur daags en

oftewel de afstand van Hardenberg naar Amster-

verdienden f 1,50 tot f 4,40 per week. Er waren

7

maandag in Lutten de kap van een molen was afgewaaid en de roeden waren verbrijzeld. Een boerenwoning aldaar was in vlammen opgegaan en te Heemse stortte de calicots-fabriek van de heer K. Bruins in, waardoor bijna al de daarin aanwezige weefgetouwen waren vernield. Op de plaats van zijn afgebrande woning bouwde Kars een nieuw huis. Het zou een van zijn laatste activiteiten zijn.

Het faillissement van Kars Bruins en de weverij De handel in calicots was bijna ten einde en leveranciers van Kars stonden op de stoep van zijn nieuwe huis. Het was de handelsfirma geen vrouwen of meisjes in de fabriek werkzaam

Linksonder het

en stoombleekerij Van Heel en Compagnie te

en ook geen kinderen beneden de 14 jaar.

vroegere pand van

Wierden die als schuldeiser aangifte deed en het

Olthoff. Daarnaast de

faillissement van Kars Bruins aanvroeg. Op 21

woning van Kars

mei 1873 werd hij failliet verklaard. Het hele heb-

Bruins die hij in 1868

ben en houden van Kars werd geveild. De weverij

Na het overlijden van Jan Bruins, op 30 oktober

liet bouwen. Later is

werd gekocht door L. Polak, het huis werd over-

1858, moest Kars het fabrieksgebouw en de om-

op deze plaats de

genomen door Harm Meijboom, de schoonvader

liggende grond uit de veiling kopen. In 1864 ver-

woning van veearts

van Kars’ zoon Herman Bruins.

kocht hij zijn huis aan de Brink - links van het

Sinnema gebouwd.

notariskantoor - aan de bakkerse Geesje Sierink.

Over de brug rechts

Kars Bruins liet Hardenberg achter zich en ver-

Zij zou later een deel verkopen aan Hendrik Ham-

de winkel van

trok op 23 september 1874 met zijn twee jong-

huis. Kars verbouwde zijn weverij tot woning,

Wamelink (nu

ste dochters naar Amsterdam. Als ‘commissio-

een gedeelte aan de linkerkant had hij al verkocht

Troubadour).

nair’ zou hij daar nog bijna 25 jaar van zijn leven

aan de timmerman Johannes Assies. Dit pand

(Collectie H.V.H.)

doorbrengen. Hij hertrouwde in 1878 met Oedilia

Moeilijke tijden

werd later gekocht door Olthoff. Aan de andere

Vlug en kreeg nog een dochter. In 1898 verhuis-

kant van Assies bouwde hij een nieuw weeflo-

de hij naar Apeldoorn. Daar overleed hij op

kaal.

80-jarige leeftijd, op 14 april 1901, aan apoplexie (hersenbloeding) schreef de arts op zijn ver-

Kars ging moeilijke tijden tegemoet en niet alleen

klaring. Zijn verdere notities maken duidelijk dat

door de voortschrijdende mechanisatie. In 1864

er weinig over hem bekend was. Het verhaal gaat

overleed plotseling zijn vrouw Johanna Hermina

dat Kars in Amsterdam regelmatig bij zijn klein-

Wandscheer. Het Algemeen Handelsblad vermeld-

zoon aan de Brouwersgracht in Amsterdam aan-

de in de krant van 1 juni 1868 dat in Heemse op

klopte voor een kleine bijdrage in z’n levens-

27 mei zonder bekende oorzaak brand ontstond

onderhoud. Een parmantig heertje, kompleet met

in de woning van den fabrikant K.B. (Kars Bruins);

hoge hoed, wandelstok en glacés kwam even

tengevolge waarvan in weinig tijds het huis en

vluchtig langs…

gedeeltelijk de inboedel door de vlammen waren vernield. Een en ander was tegen brandschade

Bronnen:

verzekerd. Uit een brief in september van dat jaar

- Archief G. en H. Salomonson

aan de heren Salomonson bleek dat zijn leveran-

- Historisch Centrum Overijssel

ties aan dit bedrijf stil lagen en er een financieel

- Twentse Welle

probleem was.

- Kadaster

Maar de ellende was nog niet voorbij. De provin-

- Goors Historisch Museum

ciale Overijsselsche en Zwolsche krant berichtte

- Hardenbergs Archief

op 11 december 1868 dat door de storm van

8

Feest Monumentale herinnering in Sibculo

J. Bosch

Feest, wat is daet eigenlijk? Muujlek te zeggen. Van Dale nuumt der vief soorten van. Van völle lachen (karmse, carnaval) via al heel wat minder (karkelijke feestdagen) tot helemoale niet, zoas bi-j : ’t is ’n feest um der noar te kieken. Argens doar tussenin zit de nationale feestdagen. Vrogger, toen op 31 au-

Wat ni-js in ’n bepoald joar, woar aandere stroaten

gustus evierd worren daet

de gek mee staken, waren de sparrebeumpies an

de koniginne weer ’n joar-

weerskaanten van de Achterstroate. Iene dervan

tien older was eworren,

stund veur ’t huus van eierhandelaar Bruuns

versierden ze in ’n Arn-

(‘Appo’). Nen concurrent, Bökkenk (Bokking), ’n

barg stroatgewies. Doar

klein maennegien din ne schure op ’t Slat had en

ko’j dan ne pries mee win-

ok handeln in wild en gevogelte, wol as grappe

nen. Meestal gung din

’s oavends bi-j donker ’n dood knien in ’t beum-

noar de Wilhelminastroate

pien bi-j Bruuns hangen. Mar op ien of aandere

(vrogger: Achterstroate).

maniere was Bruuns dit te weten ekommen, en

Tot op ’n keer disse ere ’t

hie en zien vrouw wachten veur ‘t lösstoande

Olde Bosch te beurt veul.

boavenraam Bökkenk op. Toen din ’t knien op-

De doar wonnende Salo-

hung scheut Bruuns met ’n jachtgeweer in de

mon

(‘van

lucht, woarbi-j zien vrouw zo mos lachen daet ze

Motje’) gung doarbi-j he-

nauwelijks ’n emmer water, din kloarstund, noar

lemoale uut zien dak en

buten kon kiepen.

van

Gelder

hie zung: We hebben de eerste

prijs

gewonnen,

hiep-hiep-hoera.

En

De bevrijding in 1945 bracht natuurlijk heel

hie

wat feestelijkheden met zich mee. Doar waren

maakten der spontaan ’n

ok optochten bi-j met passende veurstellingen.

twiede couplet bi-j: En

Op ’n Brink hadden ze van ne gewone wagen

laat de Achterstraat maar

ne gevechtswagen emaakt; de opbouw van latten

kraaien…

en gaas was deurvlöchten met heide en doarop was an weerskaanten ne grote witte sterre ane-

Bewoners van de

Veur de stroatversiering en veur ’n ereboog (din

bracht. De jonges die derop zaten (woar ik ok

Achterstraat vieren

heuren der altied bi-j) worren der deur de Achter-

bi-j ware), hadden noamaakuniformen an en

feest bij het 100-jarig

stroaters dan op nen oavend gruun en heide

baretten op. Het geheel worren voortedrukt

jubileum van de

ehaald bi-j ’n Hongerigen Wolf. Tegenwoordig

deur ’n peerd…

Franse bevrijding,

zollen de ecologische bezwoaren

anno 1913. (Collectie

niet te oaverzien wèn. Dat kap- en

J. Hofsteede-Kremer,

sniewark maakten dörstig en op ’n

Hardenberg)

terugweg mos der dan natuurlijk bi-j die (toen nog) boerenharbarg een slukkien edrunken worren. Op

Een grote schare

’n keer was de harbargier al bezig

supporters viert feest

um noar bedde te goan. Noa wat

op het Stephanusplein

bonken op de deure deur de gruun-

tijdens de huldiging

halers deud e ’t slot der weer of en

van het kampioens-

bedienen e de dörstigen in zien

elftal HHC Harden-

lange onderbroek. De heide wor-

berg, d.d. 10 mei 2008.

ren verwarkt in ’n ereboog en be-

(Collectie Joh. Poffers,

spikkeld met deur de vrouwluu

Hardenberg)

emaakte papieren reussies.

9

Van Heerenhuis tot Witte Turf Monumentale herinnering in Sibculo de geschiedenis van de rentmeesterswoning in Bergentheim

E. Wolbink

Hoewel het pand aan de Kanaalweg-West 60-61 niet vaak meer met die naam zal worden aangeduid, stond het in Bergentheim en omgeving decennialang lang bekend als het Heerenhuis. Het riante gebouw is onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van de vervening in het zuiden van de gemeente Hardenberg. Dat geschiedenis leeft, blijkt wel uit de festiviteiten die dit jaar in Bergentheim worden georganiseerd rond het 625-jarig bestaan van de veel oudere buurtschap ten noorden van het kanaaldorp. De ontstaansgeschiedenis van de nederzetting aan het Overijssels Kanaal is bekend en veelvuldig beschreven. Toch willen we in deze bijdrage letterlijk en figuurlijk stilstaan bij het statige witte huis, zo markant gelegen aan het einde van de voormalige Van Roijenswijk. Het begin

loord publiceerde in de zomer van 1985 zijn boek ‘600 jaar Bergentheim’, waarin hij uitvoerig in-

Bergentheim viert dit jaar feest. In feite wordt de

ging op die oudste geschiedenis. De ontwikkeling

geschiedenis daar niet helemaal recht mee ge-

van het zuidelijker gelegen veengebied dateert

De vroegere

daan. Het 625-jarig bestaan wordt namelijk ont-

vanzelfsprekend van een veel latere datum.

rentmeesterswoning

leend aan de oudst bekende akte (anno 1385)

aan de Kanaalweg-

waarin de buurtschap aan de Vecht met name

In de eerste helft van de negentiende eeuw wer-

West, anno 2010.

wordt genoemd. De heer H.J. Hilberink uit Emme-

den uitgestrekte heidevelden van de Bergenthei-

10

mer marke opgekocht door de Zwolse notaris mr. Isaac Antonie van Roijen. In 1852 werd hij uit de gerechtigden in de marke gekozen tot markerichter, vanwege de waardelen (aandelen) die hij inmiddels bezat, maar ook omdat hij bij uitstek de man was om de vergaderingen voor te zitten. Tijdens

die

bijeen-

komsten legde men zich hoofdzakelijk toe op de verdeling van de gezamenlijke gronden. Twintig jaar eerder al had Van Roijen het plan opgevat om het grote veengebied in exploitatie te nemen. Het werd hem echter gemakkelijker ge-

Een bijzondere, zij het

schap aan de Vecht (nu Oud-Bergentheim). Vanaf

maakt toen de provincie besloot tot het graven

licht beschadigde,

het midden van de negentiende eeuw zien we

van een kanaal van Almelo naar Coevorden. Het

oude foto van het

dan ook dat er zich langzaam maar zeker men-

kanaal betekende echter ook dat het veengebied

Heerenhuis in

sen vestigen langs het kanaal. Het merendeel van

als het ware werd afgesneden van de oude buurt-

Bergentheim,

de veenarbeiders woont dan in uiterst sobere on-

gedateerd 21

derkomens, maar wel dicht bij het werk.

augustus 1891. Het pand bestond in die

In 1856 heeft de Zwolse grootgrondbezitter

tijd nog niet uit twee

haaks op het kanaal Almelo-De Haandrik - en in

bouwlagen.

zuidelijke richting - een vijf kilometer lange zijtak

(Collectie F. Kampman)

laten graven, waaraan zijn naam zou worden verbonden: de Van Roijenswijk. In 1864 werd een grote maar eenvoudige boerenbehuizing gesticht in het zogenaamde Bergentheimerveld, op de ‘kop’ van de zijtak en op geringe afstand van het oost-west-geörienteerde kanaal. In dat gebouw werd het kantoor van de veenderij gevestigd. In 1868 stierf de oprichter en enkele jaren later werden zijn eigendommen door zijn zoons ondergebracht in een naamloze vennootschap, de ‘Veenderij erven Mr. I.A. van Roijen’. De gebroeders

Carte-de-visite van

bekleedden hoge ambten, van arrondissements-

Hendricus Nicolaas

rechter in Zwolle tot burgemeester van de stad

van Roijen (1831-

Groningen. Hendricus Nicolaas van Roijen, woon-

1874), één van de

achtig op Huize Heemse, vervulde van 1860 tot

vennoten van de

aan zijn overlijden in 1874 het burgemeesters-

Veenderij en

ambt van de grote plattelandsgemeente Ambt

burgemeester van

Hardenberg.

Ambt Hardenberg. (Collectie Hardenbergs

De administratie van de Veenderij Van Roijen

Archief)

werd niet door de vennoten zelf gevoerd. Daar-

11

hannes Antonius (Jan) van der Sanden, werd in maart 1906 benoemd tot nieuwe administrateur van de veenderij. Zijn moeder kreeg van de vennootschap een jaarlijks pensioen en mocht de rest van haar leven - zonder huur te betalen - blijven wonen in dat deel van de grote boerderij annex administratiekantoor waarin ze al meer dan veertig jaar had gewoond. In een ander deel van ‘het Heerenhuis’, zoals het gebouw ook al aan het begin van de twintigste eeuw werd genoemd, woonde Jan met zijn vrouw Grietje Mulder en hun kinderen. Jan en Grietje waren in 1882 getrouwd. Zij was een dochter van de vervener Roelof Mulder en Hendrika Haveman uit Dedemsvaart. Grietje was eerder getrouwd met koopman Egbert Jan Vinke uit Heemse, maar hij was op jonge leeftijd gestorven. voor was een bedrijfsleider c.q. rentmeester aan-

Fragment van het

gesteld, namelijk de heer Johannes Gerardus An-

kadastrale plan van

Jan van der Sanden, de nieuwe administrateur,

tonius van der Sanden. Hij was in Den Bosch ge-

de gemeente Ambt

werd minder geliefd dan zijn vader. Dat kwam

boren, maar woonde in die tijd in Dedemsvaart.

Hardenberg, d.d.

met name door de schoolstrijd die zich in het eer-

Hij trad op voor de provincie Overijssel als aan-

6 oktober 1898.

ste decennium van de twintigste eeuw afspeelde.

nemer van publieke werken. Hij was o.a. verant-

Te zien zijn het kanaal

De liberale Van der Sanden (en de Van Roijens met

woordelijk geweest voor het graven van de Krim-

Almelo-De Haandrik

hem) was niet echt een voorstander van het

vaart (Lutterhoofdwijk) en de Van Roijenswijk.

en de Van Roijenswijk

bijzonder (christelijk) onderwijs. Het overgrote

Dus hij kende de omgeving van Bergentheim al.

(rechtsonder), maar

deel van de werknemers was echter voor de

Op 12 mei 1864 verhuisde hij met zijn echtge-

ook de Oude Vaart

oprichting van een ‘school met den bijbel’.

note Lubina Theodora Naarding en de kinderen

(linksboven).

De komst van dominee Diemer versnelde het

van de veenontginning Dedemsvaart naar de ri-

Het Heerenhuis en de

proces en in april 1907 kon de nieuwe school

ante boerenbehuizing aan de onverharde weg

grote schuur werden

haar deuren openen. Voordat dat echter een feit

langs het kanaal in Bergentheim. Vanaf dat mo-

ook ingetekend,

was, probeerde Van der Sanden roet in het eten te

ment hield Van der Sanden zich bezig met het

gelegen aan de

gooien door turfmakers te verbieden hun kinde-

reilen en zeilen van de vennootschap. Hij gaf lei-

overzijde van de

ren naar de bijzondere school te sturen. Mochten

ding aan de veenbazen, was verantwoordelijk

Van Roijenswijk.

ze dat toch doen, dan zouden ze worden ontsla-

voor de financiële en administratieve zaken en

gen én de huur worden opgezegd, waardoor ze

was als het ware de spreekbuis voor de gebroe-

op straat kwamen te staan. Dit zorgde natuurlijk

ders Van Roijen in Bergentheim. De eerste grote

voor grote onrust in het veendorp.

verbouwing van het onderkomen van de Van der

De arbeiders werden voor een dui-

Sandens vond plaats in 1877. Toen werden er

vels dilemma gesteld: kiezen voor

twee kamers bijgebouwd die werden bestemd

hun overtuiging en daarmee werk-

als kantoorruimte. Het gehele complex bestond

loos worden, of kiezen voor het

uit een één verdieping tellend gebouw, van steen

behoud van inkomsten. Het laatste

gebouwd en met dakpannen gedekt. Dat blijkt

zou betekenen dat ze hun kinde-

uit een bewaard gebleven verzekeringspolis

ren niet christelijk konden laten

anno 1887. De firma Van Roijen had het ‘heeren-

onderwijzen. De patstelling zorgde

huis’ verzekerd voor zevenduizend gulden bij de

voor veel commotie en verbitte-

Onderlinge Brandschade-vergoedingsmaatschap-

ring. De gemoederen liepen zo

pij ‘Concordia’, onder directie van De Boer & Jor-

hoog op dat er zelfs kogels werden

dens te Zwolle. In de polis staat duidelijk ver-

De grafzerk van

afgevuurd op het Heerenhuis van Van der Sanden!

meld dat er in het gebouw ook een weinig boer-

J.G.A. van der Sanden

Er sneuvelden ruiten, maar niemand raakte ge-

derij werd gedreven.

(1823-1900) op het

wond…

kerkhof Nijenstede

Johannes overleed in februari 1900, op 77-jarige

te Hardenberg; de

De negentienjarige Pieter B., een bekend stroper,

leeftijd. Hij werd begraven op het oude kerkhof

eerste bewoner van

werd in de kraag gevat en berecht. De Officier van

Nijenstede in Hardenberg. Zijn oudste zoon, Jo-

‘het Heerenhuis’.

Justitie eiste schuldigverklaring aan poging tot

12

Een zogenaamde

doodslag en een veroordeling tot 3 jaar

‘kabinetfoto’ van het

gevangenisstraf. De Hilversumsche Cou-

bruidspaar Johannes

rant van 12 februari 1907 berichtte

Antonius van der

erover:

Sanden en Grietje Mulder, anno 1882,

Laffe wraakneming. Toen donderdag-

gemaakt door de

avond omstreeks 10 uur de heer Van der

bekende Zwolse

Sanden, administrateur in de veende-

fotograaf F.W.H.

rijen van de Erven Van Roijen te Bergent-

Deutmann. (Collectie

heim, nog werkzaam was op ’t kantoor

mevr. Olland-van der

dat met zijn woonhuis één geheel uit-

Sanden, Zwolle)

maakt, werd er eensklaps een geweerschot voor zijn huis gelost en werden de glasruiten van zijn kantoor verbrijzeld. Gelukkig dat er van binnen luiken voor

Groepsportret van het

de ramen waren en deze gesloten waren;

gezin Van der Sanden

daardoor bleef Van der Sanden onge-

te Bergentheim, anno

deerd. Nog dienzelfden nacht hebben de

1900/1901. Zittend

marechaussees, die onmiddellijk getele-

links: Johannes

grafeerd werden, eenige personen gear-

Gerhardus Antonius

resteerd en naar Hardenberg gevoerd.

(Jo) van der Sanden

Men meent hierbij den schuldige gevat te

(geb. 08-07-1885

hebben. Als de dader wordt genoemd,

Heemse), naast zijn

een zekere B., een ontslagen arbeider,

moeder Grietje van

een jongmensch van ruim 19 jaar. Men

der Sanden-Mulder.

meent dat wraak de aanleiding is tot

Op de fiets zit Roelof

deze snoode daad.

van der Sanden (geb. 14-10-1887 Heemse), met naast hem zijn vader Jan van der Sanden. Geheel rechts zit Margje Cornelis (geb. 04-04-1876 Dalen), de echtgenote van Klaas Vinke, een zoon uit het eerste huwelijk van Grietje Mulder. Zij heeft haar zoontje Egbert Jan Vinke (geb. 14-05-1900 Heemse) op schoot. In het midden zit Lubina Theodora Naarding (geb. 26-03-1835 Avereest), gekleed in het zwart, omdat ze in de rouw was. Haar man, Johannes Gerhardus Antonius van der Sanden was kort hiervoor gestorven. (Collectie mevr. Olland-van der Sanden, Zwolle)

13

Dit fraaie briefhoofd prijkte bovenaan de officiële correspondentie van de Veenderij Van Roijen uit Bergentheim.

Nieuwbouw

serieuze trouwplannen hadden. In de eerstvolgende vergadering van de firmanten werd ander-

Het oude Heerenhuis werd in 1909 nog voorzien

maal over het Heerenhuis beraadslaagd. Aanvan-

van elektrisch licht, maar had toen zijn langste

kelijk hadden de heren besloten om het huis van

tijd wel gehad. Het pand heeft de ons nu bekende

Van der Sandens jongste zoon volledig af te schei-

verschijningsvorm gekregen bij een grootscheep-

den van het administratiekantoor. Dat was echter

se verbouwing c.q. nieuwbouw in 1911. Op 6 de-

niet handig, mede gelet op de tijden – ’s ochtends

cember 1910 werd het bouwplan besproken in

vroeg of laat in de avond – waarop de turfschip-

een vennootschapsvergadering, zoals blijkt uit

pers door hem geholpen moesten worden. Het

de bewaard gebleven notulenboeken van de fir-

besluit werd teruggedraaid. Johans woning werd

Tekeningen van het grondplan en de voorgevel, behorend bij de bouwvergunning anno 1911 van het Heerenhuis te Bergentheim. (Collectie Hardenbergs Archief)

ma Van Roijen. De verbouwing werd uitgevoerd

zo gebouwd dat hij van daaruit binnendoor in het

Prentbriefkaart anno

om ook onderdak te kunnen bieden aan de vol-

kantoor kon komen. Johan en Sophia werden op

1926. (Collectie

gende generatie: Johannes Gerhardus Antonius

11 april 1912 in Amsterdam in de echt verbonden.

Hardenbergs Archief)

van der Sanden en Sophia Hendrika Ziegeler, die De ingrijpende vernieuwing van het Heerenhuis was aanvankelijk begroot op 2800 gulden, maar al snel werd duidelijk dat de prijs veel hoger zou worden. De heren vennoten begonnen zich te roeren en het plan werd geopperd om een goede boekhouder aan te stellen. Van der Sanden zou zich dan enkel nog met de organisatorische werkzaamheden hoeven te bemoeien. Zijn financiële verslaglegging rammelde en volgens de firmanten liet Van der Sanden er maar wat op los graven, zonder concrete plannen en zonder weloverwogen beleid. De firmanten waren ‘not amused’ en stelden de nauwe samenwerking met Van der Sanden ter discussie. Zij vonden zijn kennis en bekwaamheid onvoldoende en ook waren ze niet te spreken over zijn onwelwillende houding om

14

fouten in het beleid op te sporen en te verbete-

Nieuwe bewoners

ren. Men besloot het eerder geopperde plan om een boekhouder te benoemen nu daadwerkelijk

Al snel werd een nieuwe bedrijfsleider gevonden

uit te voeren. De uit het Friese Baarderadeel af-

in de persoon van Gerard Hendrik ten Kate. Deze

komstige notarisklerk Nicolaas Pieter Jarigsma

in Lutten aan de Dedemsvaart geboren zoon van

werd aangesteld. De jongeman huurde aanvanke-

de bekende vervener Roelof ten Kate begon zijn

lijk een kamer bij postkantoorklerk Kerst de Jong

baan op 1 juli 1914 in Bergentheim. Hij was af-

aan de Gramsbergerweg in Hardenberg.

komstig uit Nieuw-Amsterdam, waar hij tot die tijd als chef van de bolstervergraving werkzaam

In 1912 bleek dat het bedrag van de nieuwbouw

was bij de Drentsche Landontginningsmaatschap-

van het Heerenhuis was opgelopen tot boven de

pij. Kort voor zijn komst naar Bergentheim was

5000 gulden en dat in een jaar waarin de ven-

het al een tijd droog en warm geweest. Er was

nootschap grote verliezen leed. De turf was bijna

weinig voor nodig om de kurkdroge heidevelden

onverkoopbaar geworden en de productie was

te doen ontbranden. Het Salland’s Volksblad van

als gevolg daarvan sterk beperkt. In de vergade-

22 mei 1914 meldde:

ring van 16 oktober 1913 besloten de firmanten om de samenwerking met Van der Sanden verder

Het leek hier dinsdag net een prairiebrand. Op

te beperken. Men berichtte hem dat hij aan de

het veld van de erven Van Roijen brandde onge-

veenderij verbonden kon blijven, maar dan alleen

veer veertig hectare af. Zware rookkolommen

Prentbriefkaart van

in een ondergeschikte positie. Zijn zoon Johan

stegen op, verschrikte hazen vlogen naar alle

het Heerenhuis, in die

zou de veenderij echter moeten verlaten. Boek-

kanten. De bewoners van de nabijgelegen huizen

tijd bekend als het

houder Jarigsma zou tot administrateur worden

brachten hun goed in allerijl in veiligheid, maar

‘Huis ten Cate’.

benoemd en zich in het Heerenhuis mogen vesti-

er is gelukkig geen huis verbrand. De wildstand

(Collectie Hardenbergs

gen en wel in dat gedeelte van het gebouw dat

leed ernstige schade.

Archief)

hem het meest aanstond. Die demotie kon Van der Sanden niet verkroppen. Hij besloot dan ook niet in te gaan op de eisen van de firmanten. Hij werd per 1 april 1914 ontslagen en daarmee kwam er een einde aan het tijdperk Van der Sanden in Bergentheim.

Johannes Antonius van der Sanden Johannes Antonius van der Sanden was lange tijd politiek actief. Al in 1892 was hij benoemd tot raadslid van de gemeente Ambt Hardenberg en van 1893 tot 1914 vervulde hij de rol van wethouder. Vooral de wegenverbetering had zijn levendige belangstelling en in zijn ambtsperiode werden vele zandwegen in het buitengebied verhard. Van 1904 tot 1910 was hij lid van de Provinciale Staten van Overijssel en bij zijn ontslag als administrateur van de veenderij was hij opnieuw verkozen tot Statenlid. Die functie bekleedde hij tot eind 1931 en gedurende die lange tijd was hij tot twee maal lid van Gedeputeerde Staten, het hoogste gewestelijke bestuurscollege. Na zijn vertrek uit Bergentheim was Van der Sanden in Heemse gaan wonen. Hij was lid van de Voogdijraad (1924-1931), commissaris van de Dedemsvaartsche Stoomtramweg Maatschappij (1919-1931) en lange tijd fungeerde hij als voorzitter van de plaatselijke afdeling ‘Volksonderwijs’. Zo had hij een belangrijk aandeel in de totstandkoming van de Vaktekenschool in Hardenberg. Van der Sanden stierf op 30 december 1931 aan de gevolgen van een slopende ziekte.

Roelof ten Kate kwam een half jaar later bij zijn zoon wonen, in het Heerenhuis aan het kanaal. De man was toen al op leeftijd, maar zal zijn zoon zeker van advies hebben gediend bij het leiding geven aan de veenderij. De twee heren, boekhouder Jarigsma en bedrijfsleider Ten Kate, zagen door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog de omzet van de vennootschap stijgen. Er was in Europa groot gebrek aan fossiele brandstoffen en daardoor ontstond meer vraag naar turf. De prijzen stegen en als gevolg daarvan maakte de firma weer winst. Na het plotseling overlijden van boekhouder Jarigsma, op 31 juli 1917 in Zwolle, bleek echter dat de boekhouding niet up-to-date was.

15

ca. 1910. De heer rij van de Erven Mr. I.A. van Roijen te Bergentheim, Van Unieke foto’s van werkzaamheden in de Veende werkzaamheden als zaakwaarnemer van de firma zijn tijdens rafeerd gefotog werd Sanden der van Johannes Antonius tje (2de van links), maar ook zittend met zijn rug oortrein smalsp het van wagon een op staand Roijen. We zien hem o.a. Olland-van der Sanden, Zwolle) tegen de zijkant van een turfwagon. (Collectie mevr.

Het machinaal maken van persturf is links op de foto nog gedeeltelijk zichtbaar. De machine werd aangedreven door een stoomlocomobiel, voorzien van een lange schoorsteenpijp (rechts op de foto). Onderin de veenput staan vier veenarbeiders die het natte veen op een transportband spitten. Het veen komt vervolgens in de persmachine die het veen nog fijner kneed en het water er zoveel mogelijk uitperst. Daarna verlaat het uitgeperste veen de achterzijde van de machine via een transportband. Daarop liggen losse plankjes als een lange veenkoek. Een andere arbeider hakt de veenkoek met een groot hakmes op ‘turfformaat’. Deze man werd ook wel ‘de beul’ genoemd. De turven worden via een transportband of met platte lorries verder naar een droogveld (zetveld) vervoerd, waarna de zon de rest moet doen. Het was heel zwaar werk om onderin de veenput als spitter te moeten werken. Een persmachineploeg – vaak circa 10 arbeiders – werkte in akkoordloon. Je moest wel een heel sterke kerel zijn om dit lang te kunnen volhouden. De machinist kwam er nog het beste af, hoewel hij ’s morgens voor dag en douw de bedstee uit moest om de ketel op stoom te brengen.

laten drogen Het afladen van de persturf om het verder te kunnen in het veld.

De gedroogde turven worden met treinwagons naar het kanaal getransporteerd.

16

Een smalspoorstoomlocomotief met lege turfwagons.

De turven worden met een platte kruiwagen via een ‘kruiplank’ op een schip geladen, om te worden afgevoerd via de vele wijken en waterwegen.

Op de voorgrond is de stoomlocomobiel te zien. Op de achtergrond de persturfmachine. De locomobiel en de persmachine staan op zware De balken en planken om wegzakken te voorkomen. machinist gooit, zo te zien, nog wat turf op het vuur.

De ‘turfkoek’ verlaat de pers (rechts) en de ‘beul’ hakt het op het goede formaat. Geheel links wordt de turf op de platte lorries gelegd om het naar het veld te kunnen vervoeren. De heren in het midden houden toezicht.

17

Daarom werd een heus accountantskantoor uit

Een origineel aandeel,

ring was niet bij machte om een toeslag op de

Nijmegen in de arm genomen om orde op zaken

groot duizend gulden,

lonen te geven en ook was men niet bereid een

te stellen. Zij stuurden hun medewerker Jan Wil-

van de Veenderij Van

subsidie te verlenen aan de verbruikers van turf.

lem Adolph van der Pijl naar Bergentheim.

Roijen.

De Veenderij besloot de lonen voor het persturfwerk met dertig en voor ander veenwerk met

Van der Pijl ging aan de slag en dat tot volle te-

twintig procent te verlagen. De veenarbeiders

vredenheid van de firma Van Roijen. Hij werd dan

kwamen daartegen in opstand door te staken.

ook gevraagd om in dienst te treden, maar daar

In april 1920 werd het Heerenhuis belegerd en

had de boekhouder geen oren naar. Teleurgesteld

er volgden rellen. Het haalde zelfs de landelijke

besloten de vennoten om een nieuwe admini-

dagbladen.

strateur aan te stellen in de persoon van J.D. de Haas uit Amsterdam. De man had geen enkele

Hoewel de vennootschap volgens haar statuten

ervaring met boekhouden. Hij was van beroep

zou moeten worden beheerd door de aandeel-

‘handelsreiziger in wijnen’ en het is dan ook niet

houders, kwam het er in de praktijk op neer dat

duidelijk waarom de firma hem benoemde om de

de dagelijkse gang van zaken volledig werd over-

administratie in Bergentheim ter hand te nemen.

gelaten aan de heren Van der Pijl en Ten Kate.

De man was welbespraakt maar absoluut geen

De directeuren, de vennoten, vervulden meer de

type voor het platteland. De administratie voeren

rol van commissaris. Die situatie werd begin 1924

voor een bedrijf dat in die tijd tussen de 600 en

geformaliseerd door de statuten te wijzigen.

700 medewerkers had, was geen sinecure.

Voortaan zou de vennootschap vertegenwoor-

Slechts enkele maanden na zijn benoeming kreeg

digd worden door de heren administrateurs,

hij zijn ontslag aangezegd en andermaal werd

onder toezicht van een Raad van Commissaris-

Van der Pijl gevraagd om in dienst te treden.

sen, de vroegere directeuren. Fragment van een

Zeker niet overstromend van enthousiasme ac-

figuratieve kaart uit

cepteerde Van der Pijl het aanbod en begon als

het archief van de

administrateur met ingang van het boekjaar

Veenderij Van Roijen,

1918. In die tijd bezat de vennootschap nog

anno 1915. In het

meer dan 1500 hectare grond en had het nog de

midden zijn de

verveningsrechten van ruim 140 hectare in de

‘kantoren’ (het

zogenaamde Supelplus. De technische leiding

Heerenhuis) getekend,

bleef in handen van Ten Kate en Van der Pijl was

maar ook is de

belast met de administratie, correspondentie en

turfstrooiselfabriek

handelsbetrekkingen. Na afloop van de grote

bij het station van

oorlog stagneerde de verkoop van turf. De rege-

de N.O.L.S. te zien.

Een belangrijke dag voor de Veenderij was woensdag 14 mei 1924. Op die dag waren circa 130 leden van de Nederlandsche bond van detailhandelaren in brandstoffen te gast in Bergentheim. Van der Pijl en Ten Kate hadden de excursie voorbereid. Met de trein arriveerde een groot deel van de bezoekers om het bedrijf van Van Roijen te bezichtigen. Vlaggen wapperden die dag van de huizen en schepen. Bovenop het Heerenhuis wapperden de vlaggen van de bond en de vaderlandse driekleur. Onder de aanwezigen was de heer Weitkamp,

burgemeester

van

de

gemeente

Ambt Hardenberg. Een van de sprekers wees op het opmerkelijk feit dat het blijkbaar zeer gezond was om voor de maatschappij te werken. Dat toonde de 83-jarige schipper Toon Smit wel aan, die al vanaf 1868 turf transporteerde uit de veenderij Van Roijen. Jaarlijks werden er zo’n zeventig miljoen turven gestoken; het ‘zwarte goud’ verschafte aan honderden arbeiders werk.

18

Meer dan 130

Ter afsluiting werden de genodigden terug-

genodigden werden

gebracht naar het administratiegebouw. In de

op 14 mei 1924

met vlaggen versierde schuur stonden de tafels

rondgeleid door

gedekt voor een goed diner…

Salland’s Volksblad, 16 juli 1926.

de veenderij. Zij waren alle lid van

Enkele maanden later vond er een dijkdoorbraak

de Nederlandse bond

plaats, waardoor een groot deel van de Supelplus

voor detailhandelaren

onder water kwam te staan. De oorzaak lag waar-

in brandstoffen.

schijnlijk bij een van de sluiswachters die nalatig

Hier is de groep

was geweest door niet tijdig het hoge water af te

geportretteerd aan

voeren. Administrateur en bedrijfsleider Ten Kate

de zijkant van het

werd echter verantwoordelijk gehouden voor de

Heerenhuis. Vierde

ontstane schade. De Veenderij begon rond die

van links, met baard

tijd grote delen van haar grondbezit te verkopen.

en zwarte hoed, zien

De afgegraven gronden leenden zich namelijk bij

we burgemeester

uitstek om in cultuur te brengen voor de akker-

Herman Heinrich

bouw. Dit zorgde voor de komst van families als

Weitkamp. (Collectie

Salomons, Feddes en Te Rietstap naar Bergent-

Hardenbergs Archief)

heim en omgeving.

Bergentheim. Ongeveer twee jaar geleden kreeg een kind van A. Potgieter van Kloosterhaar, door een of ander oorzaak een koffieboon in ’t oor. Door meer dan één arts was het beproefd, genoemd voorwerp uit het oor van de kleine te verwijderen, doch steeds zonder resultaat. Afgelopen zaterdag echter mocht het den heer Weggeman, arts alhier, gelukken den boon te verwijderen en het kind te bevrijden van die narigheid. De koffieboon werd door arts Weggeman als curiositeit meegenomen.

Heerenhuis en doktershuis Bedrijfsleider Ten Kate lag regelmatig in de clinch met de heren vennoten. In veel van zijn plannen

Begin 1925 vestigde zich de eerste huisarts in

konden de commissarissen niet toestemmen en

Bergentheim. Tot die tijd waren de inwoners aan-

over zijn leidinggevende kwaliteiten waren ze

gewezen op de artsen uit Stad Hardenberg of

ook al niet erg te spreken. Het akkefietje met de

Vriezenveen. Administrateur Van der Pijl had

dijkdoorbraak (en de kosten die daarmee gemoeid

hiertoe het initiatief genomen. De uit Utrecht

waren), foute beslissingen die op het conto van

afkomstige dokter J. van der Lee verliet Bergent-

Ten Kate werden bijgeschreven en de overtuiging

heim echter nog vóór het jaar om was, omdat

dat hij er niet in zou slagen om de veenderij winst-

hij er helemaal niet kon aarden. Dokter W.G.

gevend te maken, maakten dat de Veenderij van

Weggeman jr. uit Hengelo volgde hem op.

hem af wilde. De aandeelhouders besloten hem met ingang van 1927 te ontslaan. Er werd geen nieuwe bedrijfsleider benoemd. De woning waar

19

king. Toch koos hij er in de zomer van 1932 voor om Bergentheim te verlaten. Alvorens daadwerkelijk de biezen te pakken werd er een grote boedelveiling gehouden bij het Heerenhuis. Een grote hoeveelheid mobilia werd door de notaris bij opbod verkocht. De volgende huisarts van Bergentheim werd Hendrik Jan Post. Deze vestigde zich ook in het rechter gedeelte van het woonhuis. Post breidde de praktijk van zijn voorganger uit, onder meer door in 1935 een consultatiebureau voor zuigelingen te openen, onder leiding van dr. Uni. Ten Kate twaalf jaar lang had gewoond, het zuid-

Prentbriefkaart van de

De beslissing om Ten Kate te ontslaan betekende

westelijk gedeelte van het Heerenhuis, werd ver-

‘Villa’ in Bergentheim.

dat de bedrijfsvoering van de Veenderij in

volgens verhuurd aan dokter Weggeman en zijn

Op de voorgrond de

Bergentheim volledig in handen kwam van Van

echtgenote Ada van Loon. In een van de lokale

fraai aangelegde tuin

der Pijl. Hij gaf met vaste hand leiding. Hij zou

kranten stond op 7 januari: Bericht. Met ingang

met Rodondendron en

het bedrijf de daarop volgende decennia leiden,

van dinsdag a.s. verhuisd naar het Heerenhuis

een grote vijver.

door de crisisjaren ’30 en door de moeilijke oor-

der firma Van Royen. Spreekuur alleen ’s morgens

(Collectie F. Kampman)

logsjaren. Stakingen kwamen af en toe voor,

van 8 uur tot 9.30. W.G. Weggeman, med. docts.

zoals in de zomer van ’33. Toen op een zekere

arts, Bergentheim.

ochtend een twintigtal arbeiders zich naar het werk in de veenderij begaven, probeerden driehonderd stakers dat met geweld te beletten.

Salland’s Volksblad, 13 april 1928. Toen de vorige week donderdag de arts Weggeman van Kloosterhaar huiswaarts keerde, brak ter hoogte van de boerderij van den heer Kolk het stuurrad van zijn auto. Na eene zwenking schoot de auto de Van Roijenswijk in en stond voorover in het water. De dokter had zoveel tegenwoordigheid van geest om het portier te openen en al wadend naar de wal te komen. Hij bleef ongedeerd. De auto werd vrij ernstig beschadigd. Den volgenden dag heeft de heer Ten Cate uit Hardenberg den wagen op het droge gebracht. Toen de auto, door een andere op het sleeptouw genomen, op weg was naar Hardenberg, had het volgende voorval plaats. Bij het nemen van den draai bij den woning van den landbouwer H.J. Snijders te Brucht, sloeg de staaldraad waarmede de auto’s aan elkaar verbonden waren, om één van de wielen van de defecte auto. Daardoor reed deze met kracht tegen den gevel van het huis. Een stuk van den muur stortte in en een daarachter staande kast omver gegooid. Gelukkig kwamen hierbij geen persoonlijke ongevallen voor.

Ze hadden bij Kloosterhaar een ketting over de

Een fraaie

brug gespannen om de arbeiders te kunnen

prentbriefkaart van ’t

tegenhouden. Terwijl twee veldwachters de over-

Heerenhuis, gezien

gang vrij maakten en de arbeiders midden op de

vanaf de overzijde van

brug stonden, probeerde van de andere kant

het kanaal, anno 1935.

ook een honderdtal arbeiders zich op te dringen.

(Collectie Hardenbergs

Toen Van der Pijl zag dat zijn werknemers op

Archief)

die manier in de knel zouden komen, hield hij de opdringende massa met een revolver in be-

Dokter Weggeman was gedurende zeven jaren de

dwang. Ongevallen kwamen niet voor, maar wel

plaatselijke huisarts en had zich in die betrekke-

werden door de stakers rake klappen en schop-

lijk korte tijd zeer geliefd gemaakt bij de bevol-

pen uitgedeeld.

20

Van der Pijl trad min of meer in de voetsporen van zijn voorganger, administrateur Van der Sanden. Hij werd ook politiek actief. Eind 1935 werd de vereniging ‘Gemeentebelangen’ opgericht en bij de

eerstvolgende

gemeenteraadsverkiezingen

stelde Van der Pijl zich kandidaat. De nieuwe partij won en zo werd de administrateur verkozen tot raadslid in de gemeente Ambt Hardenberg. Ook lokaal zette Van der Pijl zich in voor het sociaal-maatschappelijk werk. Door zijn (vooral financiële) inzet, en dat van het plaatselijk belang, gelukte het om een goede brug (ter vervanging van een vlotbrug die niet langer volstond) te realiseren over het kanaal, schuin tegenover het Heerenhuis. In de zomer van 1935, bij het honderdjarig bestaan van de Veenderij, kon De Vechtstreek

woonplaats Heino. In de oorlog had Greijdanus

Luchtfoto anno 1933.

melden dat de bovenbouw van de brug was opge-

veel waargenomen en in ziekenhuizen gewerkt.

Van onder naar

dragen aan de plaatselijke smid K.H. Dekker. De

In september van het laatste oorlogsjaar trouwde

rechtsboven is

onderbouw werd gerealiseerd door de firma Muis

hij, toen hij waarnam in De Krim. Daar had hij

duidelijk de rechte lijn

& Lotterman. Een paar maanden later kon de

kennis gekregen aan een dochter van de heer

van het kanaal Almelo-

nieuwe brug, in het verlengde van de Stations-

Groeneveld, de directeur van de aardappelmeelfa-

De Haandrik te zien,

weg, officieel in gebruik worden genomen. Verder

briek Onder Ons.

met haaks daarop de

maakte Van der Pijl deel uit van de bouwcommis-

Van Roijenswijk.

sie van de nieuwe hervormde kerk aan het kanaal

De daaropvolgende decennia werden de activitei-

Precies er tegenover

(nu gemeentelijk monument) en later maakte hij

ten van de Veenderij langzaam maar zeker afge-

staat het Heerenhuis,

zich er sterk voor dat er een monument ter her-

bouwd. Turf werd er niet of nauwelijks meer ge-

gelegen aan een

denking van de gevallenen in Bergentheim kwam.

stoken en het beheer over de bezittingen was

oprijlaan in de vorm

Het werd opgericht in de tuin van het Heerenhuis

niet langer een dagtaak doordat veel gronden en

van een halve cirkel.

en eert de 13 slachtoffers.

opstallen van de hand werden gedaan. De admi-

(Collectie F. Kampman)

nistrateur Van der Pijl kon het werk tot ver gevorEen van die slachtoffers is Hendrik Jan Post. Ber-

derde leeftijd voortzetten. Hij nam per 1 januari

gentheim had, zoals bekend, in de oorlog een

1966 afscheid en droeg zijn taken over aan zijn

zeer actieve verzetsgroep. Ook huisarts Post was

zoon J.A. van der Pijl. Wel bleef Van der Pijl senior

een moedig verzetsman. Hij bood hulp aan pilo-

zijn invloed uitoefenen op de ontwikkeling van

ten en zette zich in voor het vinden van onder-

Bergentheim en omgeving, in zijn functie als com-

duikadressen voor landgenoten. Hij werd – nadat

missaris van de vennootschap. Het behaagde de

Prentbriefkaart van

een groot deel van de verzetsgroep was gearres-

koningin om hem voor zijn verdienstelijke werk-

het ‘witte huis’,

teerd – verraden door een S.S.’er uit zijn eigen

zaamheden koninklijk te onderscheiden. Zijn

anno 1952. (Collectie

woonplaats. De huisarts was een goede verbin-

functieaanduiding als ‘administrateur’ mocht dan

Hardenbergs Archief)

dingsman geweest voor het Inlichtingencentrum Oost. Hendrik Jan Post stierf op 8 maart 1945 voor een vuurpeloton bij de ‘Woeste Hoeve’. Zijn weduwe Buberta Kruijt liet op 11 mei deze rouwadvertentie in het Salland’s Volksblad afdrukken: Met diepe droefheid geven wij kennis van het overlijden van onzen geliefden man en vader Hendrik Jan Post, in den ouderdom van 42 jaar. Hij werd op 8 maart te Apeldoorn door den vijand gefusilleerd. Bergentheim. Als vierde dokter sinds 1924 kwam Tjeerd Roelof Greijdanus naar Bergentheim. Hij nam zowel de praktijk van dokter Post als de huur van het pand over. Hij vestigde zich op 25 juni 1945 in het oostelijk deel van het Heerenhuis, vanuit zijn vorige

21

misschien wat simpel klinken, in werkelijkheid was hij de man die decennialang leiding had gegeven aan de riante dorpsontwikkeling van Bergentheim. Vele decennia later zou er op voorstel van het plaatselijk belang een straat naar hem worden genoemd, de Van der Pijlweg. Het Noord-Oosten van 7 januari 1966 stond vanzelfsprekend uitvoerig stil bij het afscheid van de oude administrateur. Ze schreven onder meer: Het doet prettig aan dat in het dorpsbeeld een fraaie plaats is toegekend aan ‘t enorme landhuis, dat nu reeds sedert vele jaren wordt bewoond

comfortabele woning. Daar verhuisde hij met zijn

Prentbriefkaart van

door de administrateur de heer J.A.W. van der Pijl

vrouw naar toe. Eind januari 1976 nam dokter

de ophaalbrug in de

en dr. Greydanus. Bij het vertrek van Van der Pijl

Greijdanus afscheid van zijn patiënten die hij

Van Roijensweg, met

wilde de Veenderij het administratiekantoor wel

ruim dertig jaar medisch had verzorgd.

op de achtergrond het

van de hand doen, mits het maar als Heerenhuis

Heerenhuis, ca. 1960.

voor de toekomst bewaard zou blijven. De krant

Aangezien het Heerenhuis in de volksmond te

(Collectie Hardenbergs

kon daarom met genoegen melden dat men daar-

Bergentheim altijd ‘het witte huis van Van der Pijl’

Archief)

in geslaagd was, tot vreugde van de gehele be-

werd genoemd nam dokter Wouters het initiatief

volking … en wanneer men straks die riante weg

om er voortaan de naam De Witte Turf aan te

over de Van Roijensweg af komt rijden, dan mag

geven. Toch zou die naam nooit echt in zwang

men zich er van overtuigd houden dat het prach-

raken. Het is niet precies bekend wanneer het

tige, indrukwekkend gezicht op het mooie land-

pand voor het eerst wit gestuukt is. Op de oudste

huis, voorlopig behouden zal blijven. Daar zijn we

prentbriefkaarten van voor de oorlog is duidelijk

allen blij om… Dokter Greijdanus kocht voor

de baksteenstructuur van het Heerenhuis zonder

80.000 gulden de noordoostelijke helft van het

een witte stuuklaag te zien. Huisarts Wouters

landhuis en de kerkenraad van de gereformeerde

ging in 2009 met pensioen en werd opgevolgd

kerk (vrijgemaakt) werd voor 60.000 gulden eige-

door dokter De Muinck Keizer. Het monumentale

naar van het zuidwestelijke gedeelte. De kerk be-

Heerenhuis speelt zodoende nog altijd een be-

stemde dat deel van het Heerenhuis tot toekom-

langrijke rol in het wel en wee van de bewoners

stige pastorie voor een eventueel te benoemen

van Bergentheim en omgeving. Daarom is het van

tweede predikant. De oude administrateur liet

groot belang dat het pand tot in lengte van jaren

aan de Stationsweg een nieuwe bungalow bou-

bewaard blijft. Het staat er al bijna anderhalve

wen en verliet op 3 november 1966 het Heeren-

eeuw…

huis aan de Kanaalweg-West. Zijn zoon had bij het in dienst treden als administrateur (parttime)

Met dank aan:

het kantoor van de vennootschap verplaatst naar

- mw. Kampman-Herbert, Eerste Elsweg 4,

zijn boerderij Zon-Rondom aan de Van Roijensweg. Daarmee was na ruim een eeuw een einde gekomen aan de oudste functie van het Heerenhuis.

Bergentheim - mw. Olland-van der Sanden, Koningin Sophiastraat 34, Zwolle - dhr. J. Woertel en mevr. J. Woertel-van der Veen,

De pastorie van de gereformeerde kerk in het lin-

Radewijkerweg 23, Radewijk

ker gedeelte van het Heerenhuis werd slechts anderhalf jaar lang bewoond door dominee Bastiaan

Bronnen:

van Zuijlekom. Eind 1969 werd het alweer van de

- Het Centrum, dagblad, 27-03-1925

hand gedaan door de kerk en verkocht aan Ro-

- N.V. Veenderij Erven Mr. I.A. van Roijen -

nald J.L. Tulp, chirurg in het Röpcke-Zweersziekenhuis te Hardenberg. Het rechter gedeelte van het pand, waar huisarts Greijdanus zijn praktijk had gehad, werd eind 1975 door hem overgedragen aan zijn opvolger, dokter Johannes Rogier Wouters. Greijdanus had kort daarvoor de voor-

Gedenkboek van de Veenkolonie Bergentheim bij het 100-jarig bestaan, Erven J.J. Tijl, Zwolle, 1935. - Veenderij Erven Mr. I.A. van Roijen, J.W.A. van der Pijl, Bergentheim, 1972. - 600 jaar Bergentheim, H.J. Hilberink, Seinen’s Grafische Bedrijven, De Krim, 1985.

malige grote schuur ten oosten van het Heeren-

- Toegang 622: Archivalia van de vervenersfamilie I.A.

huis naar eigen ontwerp laten verbouwen tot een

van Roijen, 1874-1951, Historisch Centrum Overijssel.

22

Op Monumentale het eerste gezicht… herinnering (1)in Sibculo

J. Luismande Jonge

Tijdens de ‘kiekdagen’ van 29 en 30 dec. 2009 in ons museum werd een foto getoond van de hervormde jongensvereniging Bruchterveld-Ebbenbroek.

Deze foto is omstreeks 1948 gemaakt bij

leidde ook de zondags-

Dina Waterink wist

de openbare school in Ebbenbroek. Alle namen

school en knapenvereni-

alle namen van de

konden

Dina

ging in Ebbenbroek. De

jonge mannen,

Waterink. De jongemannen kwamen uit Harden-

bijeenkomsten werden

waaronder haar beide

bergerveld, Bruchterveld en Ebbenbroek. Oprich-

gehouden in “Ons Ge-

broers, moeiteloos te

ter was Herman Makkinga uit Hardenberg. Hij

bouw” te Ebbenbroek.

noemen.

achterhaald

worden,

dankzij

1. Jan Jonkeren, 2. Rieks Valkman, 3. Freek Slot, 4. Beren Jan Haandrikman, 5. H. Meijerink, 6. Gerrit Jan Kampherbeek, 7. E. Luisman, 8. H. Withaar, 9. Hermannus Wolbink, 10. Js. Snijders, 11. Jan Bekman, 12. Gerrit Jan Hulsegge, 13. H. Waterink, 14. Wessel Geerlings, 15. Folkers, 16. Jans Drenthen, 17. Jan Strieper, 18. Jan van ’t Holt, 19. Albert Huisjes, 20. Willem Dorman, 21. Gerrit Jan Edelijn, 22.

Gerrit

Jonkeren,

23.

Hendrik

Hamberg,

24. Hendrik Meijerink, 25. Jan Edelijn, 26. Joh. Veltink, 27. Gerard Luisman, 28. Jan Harm Veltink, 29. Egbert Reints, 30. Gerard Drenthen, 31. meester Arendshorst

(leider),

32.

Gerrit

Jan

Lubbers,

33. Hm. Luisman, 34. Be Hulsegge, 35. G.H. Veltink, 36.

Berend

Jan

Meijerink,

37.

Jan

Hamberg,

38. Folkers, 39. Gerrit Waterink, 40. Gerrit Jan Wolbink, 41. Jan Meijerink, 42. Gerrit Jan Klokkers.

23

Diana in de wolken boven Radewijk Monumentale herinnering in Sibculo Rondom in the picture 3 K. Oosterkamp

Er was eens een jachtboek met tekeningen, foto’s en notities van een jachtcombinatie waarvan de leden regelmatig in Radewijk kwamen jagen. Het jachtboek is helaas verloren gegaan, maar de familie Woertel heeft gelukkig indertijd er foto’s van genomen. Daardoor kunnen we aandacht besteden aan een bijzondere tekening, zij het uit de tweede hand. Huize De Participant

een type dat veel in Oostenrijk werd gebouwd.

stond aan de huidige

Het jachthuis was daar neergezet in opdracht van

Radewijkerweg in

een jagerscombinatie en diende als onderkomen

Radewijk.

voor de jachtopziener, de heer C. Lozekoot met zijn gezin. De jagers waren allen aandeelhouders in de combinatie en noemden daarom het jachthuis ‘De Participant’. Regelmatig kwamen hier de jagers samen als er gejaagd werd in de omgeving van Radewijk en in het aangrenzende Duitsland. In ruil voor het recht op het Duitse gebied te jagen investeerde de jachtcombinatie in de aanleg van het elektriciteitsnet aldaar. De jachtkamer was regelmatig de plaats waar

Gehuld in een grote

niet alleen de sterke verhalen werden

wolk strekt een knie-

verteld, maar ook een borrel van het-

lende

zelfde gehalte werd gedronken.

haar

vrouwenfiguur arm

zegenend

uit. Ze wordt verge-

In 1933 verviel het recht om in Duits-

zeld door een hert,

land te jagen. Bovendien deed de crisis-

terwijl ze zelf voorzien

tijd zich gelden en werd het geheel te

is van een boog en een

kostbaar voor de heren. Voor de jacht-

koker met pijlen. Deze

opziener werd een regeling getroffen en

laatste attributen wij-

het jachthuis werd afgebroken om als

zen samen met het

woonhuis in Heerenveen te worden

hert naar de godin van de jacht, Artemis bij de

Heren jagers, van

Grieken of Diana bij de Romeinen. Behalve als

links naar rechts:

godin van de jacht werd ze ook vereerd als godin

P. van der Hem, H.J.

van de vruchtbaarheid. Opvallend is de antieke

Kamp, Y. Wenning,

sfeer van de tekening van de godin, met een

E.V. van Leyden,

gelaatsmarkering die doet denken aan de figuren

J. de Kuyper, T. Kamp.

op de Attische vazen in het antieke Griekenland. De zegenende hand van Diana strekt zich uit over een huis met een puntdak waar aan de voorgevel met enkele lijnen een veranda wordt gesuggereerd. Naast het huis staan enkele voertuigen geparkeerd, terwijl ook de suggestie van enige beplanting wordt opgeroepen.

Voorbeeld van een reclametekening van

Het geschetste huis was een houten huis dat van

Piet van der Hem,

1927 tot 1933 gestaan heeft aan de Radewijker-

ca. 1925. (Bron:

weg op een stukje heideland van de familie

Geheugen van

Woertel. Het was een demontabele woning van

Nederland)

24

Een

opgebouwd. De karakteristieke veranda kwam la-

dend kunstenaar aan de Rijksschool voor Kunst-

ter te vervallen. Als herinnering aan het jachthuis

nijverheid en aan de Rijksakademie van Beelden-

bleef in Radewijk de wijnkelder zichtbaar achter,

de Kunsten te Amsterdam. In 1907 en 1908

enige decimeters boven het maaiveld.

verbleef hij voor het eerst in Parijs, waar hij onder de indruk en de invloed kwam van de Franse

De heer H.J. Kamp, notaris te Heerenveen,

impressionisten en luministen, onder anderen

vervulde een leidende rol binnen de jagerscombi-

van Toulouse-Lautrec. Naast schilderijen en aqua-

natie. De andere participanten waren: de heer

rellen maakte hij veel politieke (spot)prenten voor

A. Kamp, advocaat-procureur te Den Haag; de

onder andere De Nieuwe Amsterdammer en De

heer H. de Boer, fabrikant te Joure; de heer

Haagsche Post. Ook vervaardigde hij veel portret-

E.V. van Leyden, bankier; mr. Dupuis, beeld-

ten, boekbanden en -illustraties en tekeningen

houwer; mr. Blauw, bankier te Hilversum; mr.

voor reclamewerk.

Stoop te Ommen en de heer P. van der Hem, commissaris van de Fricofabrieken te Den Haag

De schets in het jachtboek zou, gelet op de vaar-

en bekend kunstschilder. De heer Y. Wenning,

digheid, vlotheid en lenigheid van lijn en schets,

kunstschilder, maakte tijdelijk deel uit van het ge-

door Piet van der Hem getekend kunnen zijn.

zelschap. Als gasten waren regelmatig aanwezig: baron Sloet van Oldruitenborgh te Vollenhove,

Met dank aan de familie Woertel te Radewijk.

jonkheer De Ranitz en de heer J. de Kuyper, likeur-

Zij stelden ook de illustraties beschikbaar.

stoker te Schiedam. Geraadpleegde literatuur:

Hoewel we niet beschikken over het strikte bewijs, is het zeer waarschijnlijk dat de tekening

- G. van Heerbeek: Piet van der Hem 1885 - 1961. Catalogus Fries Museum 1987.

in het jachtboek is gemaakt door Piet van der

- P. Lozekoot, J. Woertel en mevr. J. Woertel: artikelen-

Hem (Wirdum 1885 - Den Haag 1961), een der

reeks over de jacht in Radewijk en over de grens.

participanten. Van der Hem volgde na de middel-

In Rondom den Herdenbergh, jaargangen 11 (1994)

bare school in Leeuwarden zijn opleiding tot beel-

en 12 (1995).

25

Met de stoomtrein… Oud Nieuws 2 E. Wolbink

De vorige keer bespraken we in deze rubriek de lotgevallen van Aron Kropveld, de joodse uitgever en drukker van De Hardenberger Courant. In deze tweede bijdrage nodigen we u uit om met ons terug te gaan naar het jaar 1905. In dat jaar werd in De Leeuwarder Courant - in de editie van 5 oktober - een kort reisverslag geplaatst van een tochtje met een stoomtrein van de Noordooster Lokaalspoorweg (NOLS). De maatschappij was op 1 februari gestart met de exploitatie van het baanvak Ommen-Hardenberg en met ingang van 1 juli was het traject tot aan Coevorden in gebruik. Vanaf 1 november kon men zelfs al helemaal met de trein naar Stadskanaal. Het verhaal in de Leeuwarder Courant geeft een mooi tijdsbeeld. Het is ten behoeve van de betere leesbaarheid iets gemoderniseerd weergegeven.

De verslaggever begint zijn relaas met een sfeer-

vlakte, waar de wind het mulle zand van tijd tot

volle samenvatting van wat hij die dag heeft

tijd doet verstuiven. Even later nadert hij de

meegemaakt: Zwarte rookpluimen der hijgende

Vecht. Langs de oevers worden op een smalle

locomotieven over de stille esschen en de eenza-

Prentbriefkaart van

maar vruchtbare kleilaag goede weilanden aan-

me heidegronden onder het gewicht der zware

het stationsgebouw

getroffen, veelal met bomen beplant of om-

wagens. De man heeft in Zwolle zitting genomen

der 2de klasse te

zoomd. De talrijke hazen zijn hier al helemaal

in een van de wagons van de stoomtrein naar

Hardenberg. Links

gewend aan de rustig passerende trein. De lang-

Coevorden. De trein kon toen niet verder reizen,

voor het station staat

oren, die op of aan de spoorweg zitten, huppelen

want het traject naar Emmen was nog niet

het zogenaamde

wel enkele meters het land in, maar laten dan

gereed. Erg vlug ging hij niet, die lokaaltrein,

‘nevengebouw’, van

kalm de trein voorbij glijden. ‘t Is er een lusthof

maar voor de reiziger was het aangenaam om

het kleine type zonder

voor het volkje, want van station tot station of in

vanuit een coupé het landschap kalmpjes te

uitbouw voor trein-

de nabijheid ervan is vaak geen huis te zien.’

kunnen opnemen.

personeel.

‘De stationsgebouwen zijn zuiniger ingericht dan bij de Noord-Friesche lokaalspoorweg. Overigens zijn het geen onnette stenen gebouwen, ontworpen door de bouwmeester Eduard Gerard Hendrik Cuypers. Die van Dalfsen en Ommen zijn het fraaist. De andere stationsgebouwen van de 2de klasse aan deze lijn, zoals die te Hardenberg en Mariënberg, zijn minder luxueus uitgevoerd. Gebouwen van de 3de klasse zijn nog eenvoudiger. In Gramsbergen staat er bijvoorbeeld een.’ ‘De onbemande haltes bestaan uit eenvoudige houten huisjes, waar reizigers kunnen schuilen. In de nabijheid staat een houten waterplaats met een urinoir voor mannen. Andere voorzieningen ‘De malse weiden langs de Vecht bij Zwolle

zijn er niet. Tussen Zwolle en Coevorden stopt de

worden afgewisseld door uitgestrekte bossen.

trein niet minder dan 16 maal. ‘t Is in Herfte-

Daar zie ik een houthakker aan het werk. Ik knik

Veldhoek, Marshoek-Emmen, Dalfsen, Rechteren,

hem toe terwijl de man van zijn dagwerk even

Vilsteren, Ommen, Junne, Beerze, Mariënberg,

opkijkt naar de voorbij rollende trein. Plotseling

Bergentheim,

verandert het landschap dan weer en stort de

Baalder, Gramsbergen en bij De Haandrik. Vooral

trein zich uit het donkere woud in een open zand-

de haltes Junne en Beerze doen denken aan

26

Brucht,

Hardenberg,

Radewijk-

voor de treinen tussen Zwolle en Coevorden. Het 2de en 3de spoor komen op het emplacement samen en lopen naar de draaischijf met locomotiefloods. Het reservoirgebouw is gebouwd als watervoorziening van de locomotieven die dienst doen op het traject Almelo-Mariënberg.’ ‘Bij

Mariënberg

vertonen

zich

onafzienbare

heidevelden, die bij Bergentheim afgewisseld worden door veen, waar de turf overal verspreid zit. Langs de kleine stadjes Hardenberg en Gramsbergen, waarvan weinig meer dan de kluizenaarshutten, midden in het woud. In Rech-

Prentbriefkaart van

torenspitsen en de molen zichtbaar worden, is

teren stopt de trein in de onmiddellijke nabijheid

het NOLS-station te

het laatste gedeelte evenwijdig met het Coevor-

van het kasteel met die naam. Vanuit de trein is

Mariënberg, met drie

der Kanaal, het oude maar zich sterk verjongende

het kloeke gebouw duidelijk te zien. De oude,

treinstellen op het

Coevorden bereikt. Het is duidelijk merkbaar dat

met een peervormige spits versierde, toren en de

perron. Links bevindt

deze plaats, die lange tijd zo niet tot de dode -

trapgevels en kruisramen wijzen terug naar lang

zich de extra stenen

dan toch tot de onbekende steden gerekend

vervlogen eeuwen. In 1233 was Rechteren al

aanbouw, bedoeld als

moest worden, snel vooruit gaat nu ze een

als roofkasteel bekend. Het oude slot wordt

wachtruimte voor de

verbindingsplaats, een snijpunt van spoor- en

sinds jaren door een rentmeester en zijn gezin

3de klasse. In het

tramwegen, is geworden of zal worden.’

bewoond, terwijl de zetel van de familie naar het

hoofdgebouw bevond

Huis Almelo is overgebracht.’

zich de wachtruimte

De correspondent beëindigt zijn verslag, met

2de klasse.

deze wervende woorden: ‘We verwachten dat

‘Vilsteren is de volgende dorpskern met een

met deze gunstige omstandigheden velen, even-

halteplaats, gelegen nabij het landgoed. Vanaf

als ons, de lust zal bekruipen om eens een kijkje

1850 is dat al in handen van de familie Cremers.

te nemen in de merkwaardigste deelen van ons

Als bijzonderheid kan gemeld worden dat de

vaderland, waar verre van het rusteloos gewoel

inwoners van deze streek ten tijde van de refor-

der groote steden of der drukke fabrieksplaatsen,

matie merendeels rooms-katholiek zijn gebleven

waar het menschelijk vernuft hoogtij viert, deze

en sindsdien als het ware een enclave vormen te midden van hun protestantse broeders.’ ‘Ruim een kilometer voor Ommen wordt de Regge gepasseerd. Het stadje is al oud. In 1248 kreeg het stadsrechten van de bisschop. Net als Hardenberg lag Ommen op een strategische plaats en was het voorbereid op een aanval van de Drenten. Opmerkelijk is de afstand van het station tot aan de kern. De wandeling vergt toch gauw een half uur. Ook bij Dalfsen hebben we dit al gezien.’ ‘Dan passeert de locomotief de grens tussen de gemeenten Ommen en Hardenberg. Langzaam vermindert hij vaart en even later wordt halt gehouden op het station van Mariënberg. Het emplacement bestaat hier uit een perron van 95 meter lengte met een sierlijk stationsgebouw,

Prentbriefkaart van

kalme buurtschappen met al haar tradities en

een tweede perron van 90 meter tussen het 2de

het station van de 3de

haar eenvoud u weldadig zullen aandoen.’

en 3de spoor, drie sporen voor personentreinen,

klasse te Grams-

een gebouw voor de watervoorziening langs het

bergen, met

Met dank aan:

spoor richting Zwolle en een los- en laadspoor

vertrekkende trein

- Janny Woertel-van der Veen, Radewijk

langs de losweg. Het 1ste spoor is in gebruik

richting Zwolle.

- Ronand van Kessel, www.postcardsfrom.nl

27

Dokter Koster in beeld

E. Wolbink

Bijna tien jaar geleden, in het eerste kwartaal van 2001, verscheen in Rondom den Herdenbergh een 10 pagina’s tellend artikel over het leven van plattelandsdokter Hein Koster. Hij was, zoals daarin omschreven, een intrigerende persoonlijkheid in de geschiedenis van Lutten aan de Dedemsvaart en wijde omgeving. Dokter Koster zette zich bijna 45 jaar lang met ziel en zaligheid in voor de medemens en niet alleen op het gebied van de lichamelijke gezondheid. Hendrik Theodor Mauritz Koster was in 1871 getrouwd met Annigje Mulder uit Dedemsvaart, dochter van vervener en landeigenaar Roelof Mulder en Hendrika Haveman. Ondanks naarstig speurwerk lukte het indertijd

geen kinderen en familieleden in de zoveelste lijn

niet om een portret van dokter Koster en zijn

konden niet getraceerd worden. Onlangs echter

vrouw te vinden. Het echtpaar Koster-Mulder had

bleek weer dat zoeken naar de bekende speld in de hooiberg vaak zonder resultaat blijft, maar dat geluk soms ook in een klein hoekje zit. Bij het doen van onderzoek voor het in deze uitgave gepubliceerde artikel over ‘Het Heerenhuis’ in Bergentheim werd bij een nazaat van de familie Van der Sanden een prachtig fotoalbum aangetroffen. Het album dateert uit 1882 en bevat – helemaal voorin – de portretten van dokter Hein Koster en zijn echtgenote. De familieband was meteen duidelijk: dokter Kosters echtgenote Annigje Mulder was het jongere zusje van Grietje die in 1882 met Johannes Antonius van der Sanden trouwde. De portretten zijn zogenaamde kabinetfoto’s. Dat is het type foto dat op een stukje stevig karton was geplakt van circa 11 bij 16 centimeter. Net als bij de kleinere ‘carte de visite’ staat er vaak de naam en het adres van de fotograaf op gedrukt. De carte de visite werd snel populair vanaf 1860; de kabinetfoto vanaf 1870. De kabinetfoto werd veel gebruikt voor portretten, maar door het grotere formaat was hij ook geschikt voor commerciële uitgaven van stadsgezichten. De fraai geïllustreerde kabinetfoto van Annigje Mulder is gemaakt in de studio van het fotografisch atelier W.J.P. Muns & Co. in Amsterdam. De kabinetfoto met de beeltenis van dokter Hein Koster is gemaakt door de bekende fotograaf G.C. Hubers uit Coevorden. Hij had een groot werkgebied, want we treffen zijn naam regelmatig aan op oude foto’s in onze omgeving. De huisarts is hier op latere leeftijd in de studio van de Coevorder fotograaf geportretteerd. We zien een gedistingeerde grijzende en innemende man van

28

inwoners; thans bestaat de bevolking uit nagenoeg 2500 zielen, met twee kerken, twee scholen, twee korenmolens, een oliemolen en een stoomfabriek. Er was echter nog gebrek aan geneeskundige hulp. Hierin zal nu ook voorzien worden, daar de geneesheer Koster, van Hoogeveen, zich hier wil nederzetten. Precies

tien

jaar

later

meldde de Overijsselsche Courant dat Hein Koster zich

algemeen

bemind

had gemaakt als bekwaam geneesheer,

door

vriendelijke

omgang

zijn en

behulpzaamheid, speciaal ook voor de armlastigen in zijn werkgebied. Als een bewijs van algemene hoogachting en liefde had rond de 55 jaar, met een borstelige snor en een forse lichaams-

hij van de meest notabele ingezetenen een prachtige pendule,

bouw.

een penanttafeltje en een fauteuil cadeau gekregen. In 1866 werd hem bij koninklijk besluit de zilveren erepenning ver-

De Amsterdamsche Courant van 2 juni 1855 meldde indertijd

leend voor de door hem verrichte kostenloze koepokinentin-

de komst van dokter Koster naar Lutten:

gen bij minvermogenden.

Lutten, 27 mei. Deze buurtschap, gelegen aan de Dedems-

De ‘algemeen geachte en beminde geneesheer’ stierf in 1902

vaart, levert een bewijs op van de spoedige ontwikkeling waar-

op 73-jarige leeftijd. Hij werd begraven op het kerkhof achter

toe veenkoloniën in betrekkelijk korten tijd kunnen geraken.

de hervormde kerk in Lutten. De deksteen op zijn graf bevat

Voor 25 jaren waren hier op zijn hoogst niet meer dan 200

de veelzeggende tekst: Hij leefde voor de Menschheid.

29

Langs Rheezer beek en waterleiding (1)

K. Oosterkamp

Vanaf het begin van de twintigste eeuw wateren belangrijke delen van het Heemserveen, Rheeze en Diffelen via de Rheezer waterleiding af op de Vecht. In deze bijdrage maken we een wandeling langs deze waterleiding met een aantal historisch-landschappelijke excursies. We beginnen echter met aandacht te besteden aan een ‘bekoorlijk beekje’ dat niet of nauwelijks in het landschap is terug te vinden, maar dat wel dichterlijk ‘vereeuwigd’ werd.

Langs de Rheezer beek en door het woeste veld

monden in de Vecht. Dat laatste tracé, door de essen en langs boerderijen, zal vanwege de wens om de waterafvoer enigszins te beheer-

Iets ten westen van het kantoor van de Bos-

sen het ingrijpendst zijn begeleid door men-

wachterij struinen we door het bos op zoek

senhanden.

naar de oude loop van de Rheezer beek. Vergelijking van oude kaarten met nieuwe gaf de

Het is naar alle waarschijnlijkheid deze beek

boswachter voldoende aanwijzing waar we

geweest die Clara Feyoena van Raesfelt-van

moesten zijn. Inderdaad vinden we op de be-

Sytzama als dichteres inspireerde tot de poëti-

stemde plek een smalle laagte tussen twee re-

sche beschrijving in de derde zang (Veldzang)

latief hoge ruggen: de oude bedding van de

van haar hofdicht Heemse. In het fragment vers

Rheezer beek, nu opgenomen in het bos. Het is

252-266 van het ‘Bekoorlijk Beekje’ lezen we

merkwaardig om vast te stellen dat de slinge-

niet alleen wat het oog van de dichteres

De loop van de

rende oude beekloop hier nog gemarkeerd

verraste, maar ook welke les het hart daaruit

Rheezer beek op een

wordt door verschil in geboomte: de beplan-

kon trekken.

kaart uit 1851.

ting met naaldbomen aan de ene kant, loofbomen aan de andere. Even verderop vermoeden we bij een bossloot met een enigszins kronkelig verloop eveneens een herinnering aan de oude beek. Oude kaarten laten tot in het begin van de twintigste eeuw de loop zien van de Rheezer beek, meestal aangeduid met de naam Rheezer waterleiding. Hoewel de laatste naam menselijk ingrijpen en sturing doet vermoeden, is de loop van de beek nogal meanderend: het water heeft zelf zijn weg gevonden, hier en daar wat geholpen door de belanghebbende mens. We zien dat twee bovenloopjes het water van het Rheezerveld tussen Klimberg en Nieuwe Hessenweg afvoeren naar hun plaats van samenkomen nabij de straatweg en de tol. De Rheezer beek/ waterleiding kronkelt verder door het woeste veld en maakt onderweg enige malen deel uit van moerassige laagtes. Ten westen van het dorp Rheeze buigt ze af naar het zuiden en mondt uit in een moeras. Daarna hervat het water zijn loop om ten zuiden van Rheeze uit te

30

Hoe aangenaam verrast en streelt

- tolhuis met (draai)hek - op de plaats waar de

gij mijn gedagten,

Rheezer beek de Nieuwe Hessenweg (Ommer-

Bekoorlijk BEEKJE, dat bevallig henen glijdt,

weg) kruiste: tusschen de herberg de Wolf en het

Langs kronkelzieke paân, en hier zoo nuttig zijt:

dorp Heemse op een afstand van ongeveer 6037

Naardien gij, langs den draai van

Ellen van de eerste, en ongeveer 4800 Ellen van

uw gekromde wegen,

de Stad Hardenberg. (Uit een schrijven van Gede-

Die ruime streek ontlast van een’

puteerde Staten van Overijssel van 1 september

te milden regen.

1842 over plaatsing van tolbomen op de kunst-

Hoe lieflijk is uw boord, met mos

weg tussen Ommen en Hardenberg).

en kruid begroeid! Hoe speel- hoe kabbelziek elk golfje

In 1909 werd het oude tolhuisje afgebroken en

dat hier vloeit!

vervangen door nieuwbouw dat tot 1921 dienst

Hoe lieflijk ’t zagt geruisch van’

heeft gedaan als woning voor de tolgaarder Al-

‘t altijdspelend leven!

bert Jan van der Berg (1844-1940). In 1922 werd

Hoe frisch een’ koele dronk ons uit

het tolhuisje verkocht. De tol was opgeheven,

uw bron gegeven!

waarna het onderhoud van de weg bekostigd

Hoe zuiver deze stroom als ’t helderst

werd uit de opbrengsten van de wegenbelasting.

bergkristal!

Op 10 maart 1936 brandde het voormalig tol-

Hoe regelmatig, hoe gepast uw waterval!

huisje af.

Hoe rustloos snelt gij voord, tot daar ge, in breeder stroomen,

Deze tolplaats en onmiddellijke omgeving zou-

Waar heen ge uw’ afloop rigt,

den een belangrijke en centrale rol blijven spelen

zult worden opgenomen.

in de boswachterij. In de buurt van het tolhuis

Hoe juist verbeeldt gij mij den weg

stond een grote schuur waarin niet alleen kan-

naar de eeuwigheid,

toorruimte was, maar ook opslagruimte en stal-

Hoe juist het kronklend pad dat

len voor enkele ossen en een zestal paarden. In

vromen derwaarts leidt.

de oorlogsjaren heeft de schuur zelfs nog even tijdelijk onderdak verschaft aan een joods gezin.

In dezelfde zang besteedt de dichteres aandacht

Vanaf het midden van de jaren ’70 diende de

aan de Landweg, waarmee zij de oude hessen-

schuur als jachthut voor de groep jagers die daar

weg bedoelt. Deze weg vormde een belangrijke

het jachtrecht hadden. Midden jaren ’90 brandde

verbinding tussen Zwolle langs de Vecht en het

de schuur af. Op de open plek in het bos zijn de

Duitse achterland. Zij beschrijft hoe deze weg

stenen fundamenten nog te vinden, overgroeid

door talrijke vreemdelingen en volgeladen wa-

met mos en grassen.

gens wordt gebruikt. Die jaarlijks, om hun zweet te venten, langs dit pad Zig spoên naar ’t Hollands goud, of keeren met hun schat. In haar tijd, eind 18de eeuw, was dit nog een zandweg met uitgesleten karrensporen, die in natte jaargetijden veranderden in modderpoelen. De wagens weken dan uit naar de drogere randen, waardoor deze wegen soms tientallen meters breed konden worden.

Uit Salland’s Volksblad

In de jaren ‘40 van de 19de eeuw werd ook deze

6 januari 1922.

hessenweg verhard met ijzererts, steenpuin en grind, waarvoor hoofdzakelijk het oude tracé

Het huidige kantoor van de boswachterij is ge-

werd benut en waarbij bochten en slingers wer-

huisvest in een gebouw dat in 1973 werd gereali-

den opgeheven. Ter onderscheiding werd deze

seerd op de plek van een uit 1929 stammende

straatweg de Nieuwe Hessenweg genoemd. Om

schuur. Ook stond hier tot halverwege de jaren

de aanleg te bekostigen werd op diverse plaatsen

‘90 een brandtoren. De oude gewoonte van het

tol geheven. Zo stond er ook een tolinrichting

heidebranden om te ontginnen, om heide te ver-

31

Wat keten van vermaak leidt mijn

Houten brandtoren: ca

bespiegelingen,

1955, de metalen werd

Door die valeien heen, tot daar,

ca 1960 gerealiseerd – zij het niet precies

in ’t ginds verschiet,

op dezelfde plek. De

Zich hooger grond verheft, die, nieuwe schoonheên biedt.

houten toren was 12 meter hoog. Ervoor

Hoe kunstig vormen zig die heuvelen en duinen, Geschakeld aan elkaar, met ruige en

staan Marie en Johanna Kremer,

holle kruinen.

zittend Hermina

Hoe grootsch praalt gindsche Berg! (…)

Kremer. (Collectie G.J. Kremer)

Als we mogen aannemen dat met die gindse ‘Berg’ de Lemelerberg bedoeld zal zijn, geeft dat een aanwijzing hoe ver het uitzicht reikte. Het gebied van het Rheezer- en Diffelerveld werd gekarakteriseerd als woeste gronden. De suggestie die hiervan uitgaat, is dat de veldgronden door de mens niet of nauwelijks werden beïnvloed en aan de natuur werden overgelaten. Zonder menselijke beïnvloeding of ingrijpen echter ontwikkelt de natuur in Nederland zich naar het eindstadium bos.

jongen, om brandzoden te kunnen steken of om boekweit te verbouwen, vormde geregeld een bedreiging voor de jonge aanplant. Om een oogje in het zeil te houden werd een ongeveer twaalf meter hoge houten brandtoren gebruikt. In 1961 werd deze vervangen door een metalen construc-

Bij de aanleg van de

De natuurlijke ontwikkeling werd dus tegenge-

tie van ongeveer 21 meter hoog die aanzienlijk

staatsbossen werden

gaan: het woeste veld kunnen we in feite be-

betrouwbaarder was. De brandwachtfunctie van

enkele terreintjes

schouwen als een cultuurlandschap, hoe ‘natuur-

de toren werd later overgenomen door patrouil-

uitgespaard die

lijk’ ook het ons misschien nu zou voorkomen.

lerende vliegtuigjes, die bij brandgevaarlijk weer

nog een herinnering

Het was voor de boeren, de markegenoten, een

vanuit Teuge tweemaal daags een ruime ronde

bewaren aan het

soort van wingewest: men bracht er niets, maar

om de Sallandse Heuvelrug vlogen, waarbij men

woeste veld.

haalde er van alles:

de situatie in boswachterij Hardenberg vliegend

Hier met dopheide

- in Heemse wordt het schraale zand genoemd

boven Ommen-Eerde reeds goed kon waarne-

en veenpluis.

men.

dat dient in het metzelwerk van ’t huis, dat wij bewonen (III, 711-712); -  de schapen scharrelden er onder de hoede van

Ten noordoosten van deze centrale werkplek ver-

de herder hun kostje bij elkaar, waarbij deze

rezen drie dienstwoningen van de boswachterij

dieren uiteraard een voorkeur hadden voor de

aan de Ommerweg, in 1927, 1928 en 1931, met

groene blaadjes van plant en jonge struikjes

respectievelijk als eerste bewoners de gezinnen

boven de dorre heide:

van boswachter Adrianus Breevaart, voorwerker



Gij, nuttig kleinvee, dat,



Uw witte vachten schenkt,



Maar ook uw lamren voedt

Lukas Hofsink en voerman Evert Jan Kremer.

niet slegts uw eigenaar

Het kaartbeeld van rond 1900 van het Rheezer-

geschooren jaar op jaar;

en Diffelerveld laat een nagenoeg boomloze vlakte zien, enigszins geaccidenteerd door relatieve

om onze tong te streelen (IV, 221-232);

hoogten en laagten. Ook in de derde zang van

- er werden percelen heide gebrand om in de

haar hofdicht bezingt de dichteres van Heemse

enigszins vruchtbare asgrond boekweit te

‘het bekoorlijk Landgezigt’:

zaaien:

32

 

(…) dit vuur, hoe groot,

dig. Er was verschil tussen heideplaggen en

zal ons geen leed verwekken.

-zoden: bij plaggen werd een deel van de

Het zal met vrugtbare asch,

strooisellaag meegenomen, terwijl bij zoden

voor mist (mest), onze akkers dekken,

ook een laagje zand werd meegestoken. Groe-

 Op dat de boekweit daar, naar ’s landmans wensch, besta. (III, 759-761);

maar betekenden wel verarming van de groen-

- het veen dat zich gevormd had in de moeras-

landen waarom het steken soms werd verbo-

sige laagten werd uitgebaggerd en diende na

den. Als mede zullen op den Brink in Reese

droging als brandstof, terwijl van de dikkere

geen plaggen mogen worden gemaaid of

veenpakketten turf kon worden gestoken. De

zooden gestooken, nog gaaten of kuilen gegra-

boeren in Rheeze en Diffelen verkochten hun

ven. (markeboek, 13 december 1735). Zoden

veengrond in het noorden van de marke rond

en plaggen werden ook ingezet om zandver-

1800 aan baron Van Dedem. In 1809 begint

stuivingen te temmen. Op 16 augustus 1763

daar de vervening en het graven van de

werden de markegenoten gemaand om Gelijk

Dedemsvaart:

mede te bezorgen dat de zandstuyven met

  

Ginds wordt het VEEN bereid

zoden of plaggen worden belegt. Zeer lange

om aan den haard te branden,

tijd was de landbouw in deze streken afhanke-

Niet slegts voor ons gebruik,

lijk van deze plaggencultuur. Veel arbeidstijd

maar ook voor andre landen:

was ermee gemoeid en het was ook zwaar

Het veen zoo wijd vermaard,

werk. Een gemiddeld bedrijf op de zandgron-

dat door zijn nutten gloed,

den zou jaarlijks ongeveer 18000 plaggen

 ’t Gemis der zomerzon, in ’t bar zaaizoen vergoedt. (III, 735-738);

Uit het markeboek van

ne (gras)zoden leverden nog betere mest op,

nodig hebben. Er was sprake van een periodiek en omvangrijk transport van plaggen en

- de bijen van de imkers vergaarden er de nectar

zoden uit het veld naar de boerderijen en van

van de heide die in de korven de smakelijke en

potstalmest naar de akkers. De schapen en

aromatische heidehoning opleverde; de jacht

de plaggenlandbouw zouden lange tijd bos-

leverde hazen en tal van gevogelte op;

vorming onmogelijk maken.

Rheeze, 1735.



Wat ritselt daar? Een haas!



Hoe schuuw sluipt hij verbij

Het was geen eeuwig evenwicht tussen groen-



Naar gindsche ruige hei!

land, akkers en woeste grond: halverwege 1767

Dat dier herinnert mij,

werden er al markegronden Eeuwig en Erflijk



Het aadlijk JAGTVERMAAK,

verkocht aan de meestbiedende. In de loop van

beroemd in deze streken,

de 19de eeuw werden de markegronden verdeeld

Om ’t meenigvuldig wild dat

door de rechthebbenden in de marke: in 1841

onze velden kweken. (IV, 245-248);

vergaderde de marke van Rheeze hierover.



- heideplaggen werden gebruikt als bouwmate-

Hoewel er aan het eind van de 19de eeuw kunst-

riaal, in het bijzonder als dakbedekking, ter-

mest beschikbaar was, zien we op de kaart van

wijl bij plaggenhutten ook de wanden eruit

1901 nog weinig aanzetten tot ontginning. Dat

bestonden; struikhei leverde materiaal voor

gebeurde wel vanaf de Dedemsvaart, maar daar

vegers en boenders.

leverde het afgegraven veen in turfvorm voldoen-

- zoden en plaggen werden gestoken en ge-

de kapitaal om de gronden daarna geschikt te

maaid voor potstal en schaapskooi: vermengd

maken voor landbouw. De ontginning van de

met de mest vormde dit de basis voor de

zandige heidegronden kostte veel geld en het

vruchtbaarheid van de akkers. Het plaggenste-

was zeer onzeker of de ontginning lonend zou

ken gebeurde op grote schaal, er was veel no-

worden vanwege de slechte bodemkwaliteit.

33

Het Rheezer- en Diffelerveld zou moeten wach-

Daarnaast werd soms het functioneren van de

ten op de werkverschaffing, waarin op staats-

leiding gehinderd door menselijk toedoen:

kosten werkeloze arbeiders (werkeloos gewor-

- vanwege slechte afrastering liepen koeien

den door de afloop van de verveningen)

in de leiding en vertrapten de taluds;

werden ingezet om de woeste gronden te

- in tijden van droogte groef men kuilen in de

ontginnen ten behoeve van bebossing: hout-

leiding om (drink)water te vergaren: als er

productie als enige manier om deze gronden

weer voldoende water was, vormden deze

lonend te maken. Maar er gingen wel erg veel

kuilen een groot gevaar voor de maaiers van

kosten voor deze baat uit.

De waterleiding en het waterschap

de watergangen; - sommigen legden de leiding vol met palen en stammen om die te laten inwateren, waardoor de leiding verstopt raakte. Vaak

Een van de voorwaarden om de woeste gron-

werd dit ook inderdaad beoogd om water

den te kunnen ontginnen was een betere

vast te houden of op te stuwen;

waterbeheersing en ontwatering. Hiervoor was de oude Rheezer beek niet toereikend: er werd

- in 1953 en 1954 werden zeer veel kadavers

Uit Salland’s Volksblad.

aangetroffen in de waterleiding.

een compleet nieuwe Rheezer waterleiding gegraven. Om dit project van gemeenschappelijk

Met de nodige verbeteringen en geregeld

belang te kunnen realiseren was in 1914 op ini-

onderhoud functioneerde de waterleiding in

tiatief van een commissie bestaande uit de

het algemeen naar behoren en kon men in de

heren Albertus Anthony Oostenbrink, Klaas

jaren ’50 met enige voldoening vaststellen dat

Vinke en Herman Heinrich Weitkamp het waterschap Rheezer- en Diffelerveld opgericht. Vanaf 7 december 1915 bestond het definitieve bestuur uit de personen Jan Herbert, Bernard Christiaan Koeslag, Albertus Anthony Oostenbrink, Gerrit Jan Warmink, Hendrik Jan Waterink en Bauke Albert Schuite. Officieel werden in Nederland in 1886 de marken bij wet ontbonden, waarna het waterschap een belangrijke deeltaak voor zijn rekening nam. De Rheezer marke zou echter tot 2001 een latent bestaan leiden. Het traject van de waterleiding werd geprojecteerd door het laagste deel, slechts een enkele relatieve hoogte moest gravend worden ‘genomen’. Een probleem dat slechts met veel overleg kon worden opgelost, was de wens van iedere boer om een eigen dam of toerit naar zijn land te hebben, maar teveel dammen met duikers stagneerden de waterafvoer. er geen grote waterproblemen meer waren in

Fragment van een

Vanaf het begin deed zich een hardnekkig

Rheeze en Diffelen. Het water kon gemakkelijk

kaart uit het derde

probleem voor: regelmatig stoven delen van de

naar de Vecht: er was een vrij verval van drie

kwart van de 18de

waterleiding dicht met stuifzand uit zandige

meter. Er waren daarom ook geen kunstwerken

eeuw, met vermelding

stukken en duintjes. Afscherming met riet-

nodig. Het Waterschap Rheeze en Diffelen voel-

van het ‘Huis Heemse’,

matten werd overwogen, maar dat werd te

de dan ook niets voor een fusie met naburige

het ‘Heemserbosch’

duur. Men besloot op een oude, beproefde

waterschappen: de oplossingen van hun pro-

en de ‘Hessenweg’.

manier het (stuif)zand te beheersen door het af

blemen zou voor Rheeze en Diffelen alleen

De kaart is noord-zuid

te dekken met heideplaggen. Deze werden ook

maar meer kosten met zich meebrengen. Toch

georiënteerd en de

gebruikt om de taluds tegen verzakking te

besloot de provincie tijdens de Statenvergade-

Rheezerbeek stroomt

beschermen. Het is vooral de aanleg van de

ring van 10 april 1957 tot samenvoeging van

vanuit het Rheezer-

bossen die dit probleem definitief zou oplos-

een aantal waterschappen in een nieuw water-

veld in zuidelijke

sen. Toch zou bijvoorbeeld in juni 1943 een

schap De Bovenvecht.

richting langs Rheeze

belangrijk deel van de leiding dichtstuiven door de aanleg van de nieuwe rijksweg 36.

in de Vecht. (Collectie

(wordt vervolgd)

34

HCO Zwolle)

H E R D E N B E R G H

Vechtstede Notarissen Postbus 62 7770 AB Hardenberg Scholtensdijk 20 7771 CV Hardenberg T 0523 261 941 F 0523 262 786 E [email protected] I www.vechtstede.com

7773 ND Hardenberg T 0523 - 285 285 F 0523 - 285 200 E [email protected]

&

R O N D O M

Stelling 7

I www.beterwonenvechtdal.nl

MET FOCUS OP DE TOEKOMST Olbo

Handelsstraat 60d-i 7772 TR Hardenberg Postbus 115 7770 AC Hardenberg T 0523 - 266 181 F 0523 - 271 516 E [email protected] I www.olbo.nl

olbo 35

| thuis in alle media |

S P O N S O R E N

Beter Wonen

D E N

MET GEVOEL VOOR HET VERLEDEN

Herkent u deze nog?

1

2

De foto’s in de vorige ‘Rondom’ leverden weinig reacties op. Ook de voetballers van HVC werden niet herkend. Die willen we toch een herkansing geven. We dagen u uit. De foto moet uit 1910-1915 stammen. Op een foto uit dezelfde periode komen we namen tegen als Stegeman (staat hier rechtsachter?), Jan en Gerhard Sierink, Gait Kedde. Foto 1 een trotse familie met paard. Op 2 zit burgemeester Bramer met o.a. raad en personeel voor het uitgebreide stadhuis van Hardenberg in 1938. De kin-

HV5794

deren uit de buurt van de Eiermarkt/Oude Bosch poseren op foto 3 bij de poort ter gelegenheid van het jubileumfeest van koningin Wilhelmina in 1938. Links zien we ijzerhandel Zweers, daarachter Wamelink, nu de Trouba-

De fotowerkgroep is actief om foto’s te digitaliseren en te archive-

dour.

ren met vermelding van de gegevens die we onder andere ook

U herkent mensen? Onder vermelding van het foto-

van u krijgen. Wie staan er op, waar gemaakt en wanneer. Maar

nummer kunt u uwinformatie mailen naar: fotoherken-

we fotograferen ook veranderingen in deze tijd. Bouwen aan

ning.historiekamer2solcon.nl, of bellen naar tel. 0523-

beeldgeschiedenis in je omgeving. Een of meer collega’s erbij om

265624, maar u bent natuurlijk ook welkom in de studie-

met elkaar de fotodatabank verder uit te bouwen zou welkom

zaal Voorstraat 34 in Hardenberg om een foto beter te

zijn. Komeens langs of bel met Wim.

kunnen bekijken. Contactpersoon Wim ten Brinke.

36

3