2. Café Zaal Mulder in Baalder. Buizensculptures van Wavin. Statenbijbel aanwinst voor archief. Plat Ni-js. Rondom den Herdenbergh

2010 27/2

R ondom den H erdenbergh Café Zaal Mulder in Baalder

Buizensculptures van Wavin

Statenbijbel aanwinst voor archief

Plat Ni-js

1

Colofon Rondom den Herdenbergh Kwartaaltijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving ISSN: 1380-3921

Inhoud D e K r a n t v a n K r o p v e l d

3

E. Wolbink

 De oudste bewaard gebleven ‘Hardenberger Courant’ dateert van 27 april 1900. In deze eerste bijdrage in de serie ‘Oud Nieuws’ gaan we terug naar de tijd dat de jood Aron Kropveld

Lidmaatschap:

die krant drukte...

€ 17,50 per kalenderjaar.

Ledenadministratie en -contributie:



Dhr. G. Wolbink, Alb. Risaeusstraat 8c,



7772 AV Hardenberg, 0523-267036,



E-mail: [email protected]

S t a t e n b i j b e l a a n w i n s t v o o r a r c h i e f

In deze bijdrage vertelt archivaris Bram de Roo hoe een Statenbijbel (anno 1741) werd toegevoegd aan het archief van de hervormde kerk te Heemse.

Bankrelatie:

Rabobank: rek.nr. 3849.47.824

Druk en vormgeving:

Olbo Thuis in Alle Media, Hardenberg

8

A. de Roo

synagoge De aan het Oosteinde

10

K. Oosterkamp

De tweede bijdrage in de serie ‘Rondom in the picture’ behandelt een fraaie prent van Bert Vennik uit Gramsbergen.

Secretariaat:

Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:



Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg, tel. 0523-265624



(openingstijden: ma-di-do-vr: 09.00-12.00 uur).



Website: www.historiekamer.nl



E-mail: [email protected]

Algemeen Bestuur:

Magdalena Bewaarschool (3) Maria

12

D. Hesselink-Zweers

In het derde en laatste deel over de oudste kleuterschool van Hardenberg wordt vooral stilgestaan bij de functies als verenigingslokaal.

D e d a m i n d e D o o z e

19



Dhr. H.W. Hindriks (voorzitter),



Parallelweg 18, 7691 AA Bergentheim, 0523-231700



Dhr. F. Hamhuis (secretaris),



Esweg 32a, 7771 CR Hardenberg, 0523-261433



Dhr. A.J. Barnard (alg. adjunct),



Oosteinde 13, 7772 CA Hardenberg, 0523-261786



Dhr. H.J. Nieuwenhuis (penningmeester)



De Achterbrink 10, 7771 BX Hardenberg, 0523-263632



Mevr. H. Reinders,



Alb. Risaeusstraat 16, 7772 AV Hardenberg, 0523-266515



Dhr. H. Altena



Stationsdwarsstraat 1, 7772 ZA Hardenberg, 0523-268486

op de twee kunstwerken nabij de entree van het Wavin-terrein



Dhr. L. Odink,



Zwartedijk 29a, 7775 PA Lutten, 0523-681850

aan de J.C. Kellerlaan.

Redactiecommissie:



Dhr. E. Wolbink (eindredacteur),

  Bisschopshof 5, 7772 WG Hardenberg, 06-15128514

L.J. Bruins

Opnieuw is een bijzondere foto uit het beeldarchief van de vereniging aanleiding geweest voor het schrijven van een korte geschiedenis. Dit keer speelt het zich af in de omgeving van Kloosterhaar. Buizensculptures van Wavin K. Oosterkamp

De twintigste bijdrage in de serie ‘Beelden van ons’ zoomt in

zaal Mulder in Baalder Café

Dit jaar herdacht de familie Mulder het 75-jarig bestaan van

Mevr. D. Hesselink-Zweers (secretaris),

hun bedrijf. De derde bijdrage in de serie ‘Een historische

Mevr. J. Luisman-de Jonge,

  Adm. Helfrichstraat 43, 7772 BV Hardenberg, 0523-260620

kroegentocht’.

Dhr. L.J. Bruins,

  De Achterbrink 15, 7771 BX Hardenberg, 0523-262312

23

E. Wolbink

  Pinksterbloem 7, 7772 NK Hardenberg, 0523-272484

20

Dhr. K. Oosterkamp,

P l a t N i - j s

32

J. Luisman-de Jonge

De tentoonstelling ‘Verzameldingen’ in ons museum vormt de

  Baalder-Esch 6, 7772 JV Hardenberg, 0523-263104

basis voor enkele korte bijdragen over een van de meest



geliefde hobby’s.

Dhr. A.C.A. Pullen,

  Kalmoes 11, 7772 MD Hardenberg, 0523-263901

Dhr. A. de Roo,

 

Mercuriuslaan 10, 7771 EH Hardenberg, 0523-262212

W a t e r

34

J. Bosch



Opnieuw vermaakt de oud-Hardenberger Jan Bosch ons in onvervalst Hardenbergs plat. Dit keer gaat het over ‘water’.

De Krant van Kropveld Oud Nieuws 1 E. Wolbink

Voor zover bekend is de oudste nog bewaard gebleven krant van Hardenberg verschenen op 27 april 1900. Het betreft een editie van de ‘Hardenberger Courant’, het nieuws- en advertentieblad voor Stad en Ambt Hardenberg, Gramsbergen en omstreken. Deze uitgave is nu bijna honderd en tien jaar oud en de tand des tijds heeft haar sporen zichtbaar nagelaten. De krant bestaat nog uit één geheel, maar doordat men hem decennia lang opgevouwen heeft bewaard, zijn de vouwen bijna alle gebarsten. Naast deze oudste lokale courant, die sinds enkele jaren bewaard wordt in het gemeentearchief, kan de vereniging beschikken over nóg een aantal redelijk complete series oude kranten. Het zou een goed ding zijn wanneer de krantencollectie gedigitaliseerd en ontsloten kon worden. Niet alleen vanwege de schat aan gegevens, maar ook tot behoud van deze cultuurhistorisch waardevolle documenten. In deze rubriek ‘Oud Nieuws’ zullen we af en toe stilstaan bij opmerkelijke feiten en interessante gebeurtenissen uit Hardenbergs verleden die de kranten van destijds hebben gehaald.

Van oude kranten Natuurlijk lazen enkele Hardenbergers ook vóór 1900 al wel een krant. Het behoorde zeker niet tot de eerste levensbehoeften en men moest vooral geïnteresseerd zijn in het regionale en (inter)nationale nieuws. De allereerste krant in de Nederlandse taal verscheen op 14 juni 1618, bijna vierhonderd jaar geleden. Het enige nog bestaande exemplaar van die eerste uitgave is te Mijne geliefde

vinden in de Kungsliga Biblioteket in het Zweedse

De oudst bekende

geboorteadvertentie geplaatst:

Stockholm. In die tijd zal men in Hardenberg,

krant van Hardenberg,

huisvrouw Anna Charlotte Soeters verloste ik

vrijwel zeker, nog geen krant gelezen hebben.

27 april 1900.

heeden van een welgeschapen dochter. Geevende

Het ligt voor de hand dat de courant pas aan het

(Collectie

hiervan aan vrienden en bekenden bij deze ken-

einde van de achttiende eeuw zijn intrede deed

Gemeentearchief

nisse. Ant. van Riemsdijk, medicinæ doctor,

in onze regio. Men kon zich bijvoorbeeld vanaf

Hardenberg)

Hardenbergh, den 14 september 1801. Het is

1790 abonneren op de Overijsselsche (en Zwol-

opmerkelijk dat de naam van de eerstgeborene

sche) Courant. Daarin verscheen af en toe ook

(Anthonia Christina) niet eens in de advertentie

nieuws uit Hardenberg en omgeving, maar dan

Geboorteadvertentie

werd vermeld.

moest het wel echt iets bijzonders zijn. Spora-

in de Overijsselsche

Ook gebeurtenissen van algemener aard haalden

disch vond men daarin geboorte-, trouw- of

Courant van 23

de drukpers van de Overijsselsche Courant.

rouwadvertenties uit onze regio. Zo is de oudste

september 1801.

Zo werd in de editie van 1 maart 1806 door de

huwelijksaankondiging - voor zover nu bekend -

(Collectie Historisch

goedsheren ende erfgenaamen onder de kercke

verschenen in de krant van 16 september 1801:

Centrum Overijssel,

van Heemse gehorende bekend gemaakt dat men

Heden zijn ondertrouwt Everd van der Scheer en

Zwolle)

tien dagen later in de herberg De Rustenbergh

Janna Elizabeth

de bouw zou aanbesteden van een nieuwe

Venebrugge. Ve-

pastorie, kostershuis en school. Een jaar later

nebrugge,

den

werd geschreven over het vacant raken van de

september

onderwijzerspost in Brucht, omdat Jan Jentingen

1801. Een week

vrijwillig afstand van die post had gedaan. In

later

de krant verscheen een oproep om naar deze

11

werd

de

oudst bekende

functie te solliciteren.

3

Vanaf 1877 kon men zich ook abonneren op het

dacht besteed aan de Boerenoorlog in Zuid-Afrika

Nieuws- en advertentieblad voor Dedemsvaart en

(1899-1902), maar ook werd geschreven over het

omstreken, de latere Dedemsvaartsche Courant.

drama rond de dood van de oude en berooide

Bijna alle jaargangen - vanaf 1880 - zijn bewaard

gravin d’Allonville de Lanciers in Parijs. Natuurlijk

gebleven en liggen ter inzage bij Boom Pers in

was er ook ruimte om te adverteren, want dat

Meppel. Vanaf 1885 verscheen ook de Coevorder

bezorgde Kropveld de nodige inkomsten. In

Courant die verspreid werd in Zuidoost-Drenthe

genoemde krant werd bijvoorbeeld door het

en Noordoost-Overijssel. De eerste ‘echte’ krant

bestuur van het waterschap Holtheme aangekon-

uit Hardenberg dateert echter uit 1893. Die krant

digd dat de jaarlijkse schouw weer zou plaats-

droeg de naam De Vechtstreek. Hij werd uit-

vinden. Bij de weduwe Hamhuis aan de Hoogen-

gegeven door de jood Izaäk Bos. Op 31 maart

weg werd door notaris Rambonnet een boedel-

1897 kreeg de uitgever toestemming van het

veiling gehouden en kledingmagazijn J. Eefting

gemeentebestuur om in de kop van zijn krant het

op de Brink in Heemse probeerde zijn haute

wapen van de stad te voeren. Bij het Persmuseum

couture aan de man (en vrouw) te brengen door

in Amsterdam wordt één exemplaar van deze

te adverteren met ‘uiterst lage vaste prijzen’.

krant bewaard, namelijk die van 29 september

Eén familiebericht telde de editie van 27 april,

1900. Daarmee is ‘onze’ editie van de Hardenber-

namelijk die van het echtpaar Gerrit Otten en

ger Courant van 27 april van dat jaar net vijf

Hendrika Johanna Kampman uit Collendoorn.

maanden ouder...

Hun kinderen lieten weten dat het 40-jarig huwe-

Toen Kropveld de krant drukte

lijksfeest op vrijdag 4 mei 1900 zou worden gevierd.

Onze oudste krant vermeldt in zijn briefhoofd dat

Ten tijde van het drukken van de oudst bekende

het de 43ste editie van de 5de jaargang is.

krant werkten er verschillende arbeiders in de

Zodoende mogen we aannemen dat de krant voor

boekdrukkerij van Aron Kropveld. Abraham

het eerst in 1896 verscheen. De jood Aron Krop-

Polak uit Bolsward was de boekbinder en neef

veld was de drukker en uitgever van de krant.

Samuel Kropveld uit Vlagtwedde was diens leer-

Aron was in 1849 geboren in Coevorden. Zijn

ling. Salomon Kuijt uit Amsterdam was de letter-

ouders, Samuel en Aaltje Kropveld, verhuisden,

zetter, maar ook autochtone medewerkers als

toen hij twaalf was, naar Stad Hardenberg. Daar

Hendrik Jan Kedde en Ernst Hamelman Soer

groeide Aron op in een groot gezin. Hij bekwaam-

verdienden er hun brood. De beide laatsten

de zich in de boekdrukkunst. In de zomer van

waren er ooit als ‘prullenjongen’ hun arbeidzaam

1879 trouwde hij met zijn verre nicht Tallegien

leven begonnen. Een krant in elkaar zetten was

Kropveld uit Roswinkel en samen vestigden zij

destijds een heel ander karwei dan tegenwoor-

zich op het adres A-166, een woning in

dig; er was geen zetmachi-

de Ganzestraat, pal achter het stad-

ne. Er was geen roterende

Advertenties in de

huis. Van daaruit begon hij in 1896 een

drukpers die door een een-

oudste krant van

eigen krantenuitgeverij. Omdat zijn

voudige elektromotor kon

Hardenberg van

collega en concurrerend uitgever Bos

worden aangedreven.

27 april 1900.

voor zijn krant al gebruik maakte van het stadswapen, nam Aron het gemeentewapen van Ambt Hardenberg als ‘logo’ voor zijn krant. De Hardenberger Courant was een weekblad. Iedere vrijdag ontvingen de abonnees de nieuwste editie thuis. Het

abonnementsgeld

bedroeg

slechts

drie

kwartjes per half jaar. De krant was van neutrale signatuur en er was ruimte voor internationaal, nationaal en lokaal nieuws. In de krant van 27 april 1900 werd bijvoorbeeld uitvoerig aan-

4

Detail van een kadastrale kaart, anno 1890. Ten zuiden van het stadhuis en ten oosten van de grote kerk, gelegen aan de Ganzestraat (nr. 160), was het woonhuis annex bedrijf van Aron Kropveld gevestigd. (Collectie Gemeentearchief Hardenberg)

Aron Kropveld de allereerste prentbriefkaarten van Hardenberg en Heemse uit. De oudste dateren uit circa 1900 en geven nu een prachtig beeld van de sfeer van toen. Waarschijnlijk heeft Aron Kropveld de krant gemaakt en uitgegeven tot omstreeks 1927 en heeft hij vervolgens zijn zaak verkocht aan Alles moest met de hand gebeuren. Eerst werd de

Rudolf Emanuel de Bruin, die in 1901 De Vecht-

krant letter voor letter met de hand gezet en pas

streek had overgenomen van Izaäk Bos. Toen

dan sloeg men aan het drukken. De letters wer-

Aron de tachtigjarige leeftijd bereikte, werd in de

den met een inktrol van inkt voorzien. Een knecht

derde krant van Hardenberg - het Salland’s Volks-

legde er een vel papier op en Kropveld drukte. De

blad - aandacht besteed aan de jubilaris. Wie kent

zware pers werd er op gelegd en met kracht werd

niet den ouden Kropveld! De man die jaren lang

de spanning er op gebracht. Dan volgde de ene

hier woonde en zijn brood verdiende met pers-

krant na de andere… tien… twintig… vijftig...

arbeid, in den uitgebreidsten zin van het woord. Wat heeft deze man met een primitieve hulpmid-

Dan stopte Kropveld even om zijn werkjasje uit

delen moeten werken destijds! Niettemin hield de

te trekken. Nummer een luidde dan zijn plechtige

heer Kropveld vol en zijn ijver werd bekroond.

ontboezeming en verder ging het weer. Een enorme krachtsinspanning kostte dat drukken. Nummer twee kondigde Kropveld dan een tijd later weer aan en zijn vest werd aan de kant

Eigenhandig ge-

gelegd. Nummer drie volgde en dan ging ‘de

schreven brief van

tien geboden’ bij het stapeltje kledingstukken.

Aron Kropveld aan het

Nummer vier was zijn boezeroen en tegen het

gemeentebestuur van

laatste deel van de oplage kwam onder de plech-

Gramsbergen, waarin

tige afkondiging van Nummer vijf ook de hemd-

hij kenbaar maakt dat

rok naast zijn kleren te liggen en hevig zwetend

de Hardenberger

werden de laatste kranten gedrukt. Zodra de

Courant ook veel in

laatste krant gedrukt was, zeeg de amechtige

die gemeente gelezen

Kropveld naar adem snakkend neer in een

wordt, 14 oktober

gemakkelijke stoel die Tallegien, zijn zorgdra-

1900.

gende wederhelft, had klaar gezet. Een warme

(Collectie

stoof stond er voor, want de zwetende drukker

Gemeentearchief

mocht niet te snel afkoelen. Wanneer dan vrij-

Hardenberg).

dagsavonds de lezers van de Hardenberger krant smulden van de frisse berichten die waren

‘De Hardenberger’ werd gelezen en wel omdat

ontsproten aan de werkzame geest van Kropveld,

Kropveld een welversneden pen had. Hij was

Soer en al die anderen, dachten ze er niet aan wat

humorist. Allerlei toestanden in ons stedeke

een enorme klus het maken van de krant was

behandelde hij op de hem eigene wijze en men

geweest…

mocht het er mee eens zijn of niet mee eens - men las het. Nu is de heer Kropveld al sinds eenige

In de zaak van Kropveld werden ook allerlei

jaren rustend. Den geheelen dag mocht de heer

andere werken gedrukt. Zo werden boekwerkjes

Kropveld zich in een druk bezoek verheugen,

voor verenigingen gemaakt, keuren voor de

terwijl de post de brieven en telegrammen met de

waterschappen gedrukt, bestekken en voorwaar-

gelukwensen voor de 80-jarige bij tientallen

den voor aanbestedingen vervaardigd en rolden

achterliet. ‘s Avonds bracht de muziekvereniging

er regelmatig publicaties van de pers, gemaakt in

Kunst na Arbeid een serenade.

opdracht van gemeenten. Op eigen initiatief gaf

5

LEERDOE EN SWIL! Zijn stem sloeg over, maar de k’s werden niet gehoord. Ze kwamen niet over zijn lippen. Toen zag Aron opeens een hikkende

letterzetter

half proestend wegduiken achter zijn letterkast en hij begreep dat hij beetgenomen was. Even moest Kropveld de drukkerij uit, maar een tijd later kwam hij welgemoed terug. Die dag was de stand 1-0. Te zijner tijd zou hij wel voor

de

gelijkmaker

zorgen...

Prentbriefkaart,

Aron overleed in november 1931, op 82-jarige

Tallegien, de vrouw van Aron, ging eens uit

gemaakt en uitge-

leeftijd, in het ziekenhuis in Zwolle. Zijn vrouw

logeren. Haar familie woonde helemaal in Ter

geven door A. Krop-

Tallegien was al vele jaren eerder gestorven.

Apel, maar ze voelde zich helemaal thuis in de

veld, van de omgeving

Arons huishouding werd de laatste jaren van zijn

goede sfeer van vroeger wanneer ze weer eens in

van het huidige

leven bestierd door zijn ongehuwde zuster

haar ouderlijk huis verbleef. Kinderen had het

Klepperplein (links),

Bertha. Aron werd begraven op de joodse

echtpaar Kropveld niet gekregen en daarom viel

anno 1900. Destijds

begraafplaats aan het huidige Mulopad. Nog lang

het haar wel eens zwaar in Hardenberg. Het

stonden er nog hoog

zou hij worden herinnerd als de plaatselijke hu-

beviel Tallegien daar in Ter Apel zo goed, dat ze

opgaande bomen rond

morist. In zijn Hardenberger Courant heeft hij

haar echtgenoot schreef dat ze nog een weekje

het kleine markt-

regelmatig in zijn brieven, ondertekend met Gait

uit zou blijven. Aron vond het echter zo lang-

terrein.

Oom, daarvan doen blijken.

zamerhand wel mooi geweest. Eén week uit logeren, vooruit dan maar. Dat kon er wel bij door.

(Collectie J. Woertel-van der Veen, Radewijk)

Enkele anekdotes

Maar nu nog weer een week er boven op... en het huishouden dan? De woonkamer begon er zo

Kropveld kon de ‘k’ niet zeggen. Als hij zich

langzamerhand toch wel chaotisch uit te zien.

voorstelde, dan was het altijd ‘Ropveld’ en een

Er moest nodig opgeruimd worden. De directeur,

vreemde reiziger moest hij altijd even helpen met

redacteur en drukker van de Hardenberger

het schrijven van zijn naam. Zo was er eens een

Courant vond het al met al bar vervelend. In de

advertentie binnengekomen van het Meubel-

drukkerij was de lange afwezigheid van Tallegien

magazijn Roos, dat gevestigd was in het pand

niet onopgemerkt gebleven. De briefkaart van

waar later garage Smit op de Brink zijn bedrijf

Tallegien circuleerde onder het personeel en

had. Roos had een voordelige aanbieding in leerdoek en zwilk, maar zijn kopij was niet al te

Advertentie, geplaatst in de Hardenberger Courant

duidelijk geschreven. Ernst Hamelman Soer deed

door uitgever A. Kropveld. Hieruit blijkt dat hij ook

net alsof hij de tekst niet kon lezen. Wat staat

schrijfartikelen verkocht.

daar toch, Kropveld? Soer vroeg het met het meest ernstige gezicht van de wereld, maar zijn vooraf

gewaarschuwde

kameraden

stonden

gespannen te luisteren naar het antwoord, dat ze eigenlijk al wel wisten. Leerdoe en Swil. De k’s bleven achterwege en de ondeugende Soer begreep er zogenaamd nog niets van. Leerdoe en Swil, wat is dat toch? De kleine maar stevig gebouwde Kropveld kraaide het nijdig uit:

6

Een in eigen drukkerij

Veurink uit Rheeze te halen, terwijl veldwachter

vervaardigde

Jansen naar Nijenhuis in Diffelen werd gestuurd.

briefkaart werd door

Omdat de vergadering geschorst was, gingen de

Kropveld verzonden

raadsleden naar café Kampman om onder het

aan het gemeente-

genot van een verversing te wachten op de ont-

bestuur van Grams-

brekende leden. In zo’n halfuurtje valt - zo bleek

bergen, anno 1915.

- de afstand tussen een edelachtbaar raadslid en

(Collectie

een gewone krantenman een beetje weg. Men

Gemeentearchief

was gezellig aan het keuvelen. Er werd een borrel

Hardenberg)

gedronken en Kropveld werd nogal spraakzaam. Het wachten duurde veel te lang. Ook de raads-

Aron en Tallegien

leidde tot de nodige opluistering bij het overigens

leden begonnen steeds ongeduldiger uit te zien

liggen begraven op de

nogal rustige werk: het ‘plat zetten’ van de krant.

naar de beide veldwachters met de gewenste

joodse begraafplaats

Maandag

verkondigde

leden van de raad. Toen schijnt - de enigszins

aan het Mulopad.

Kropveld heel nadrukkelijk. Dat zou je wel willen,

aangeschoten - Kropveld zich moeizaam opge-

plaagde Soer. Toen die vrijdag de kranten werden

richt te hebben. Met alle nadruk en waardigheid

gedrukt en Kropveld stond te zweten aan de

in rechtvaardige verontwaardiging klonk zijn voor

zware handpers, stond hij even hijgend stil. Zijn

Hardenberg vereeuwigde uitspraak: Hemel en

glundere oogjes schitterden toen hij zich wendde

aarde wordt bewogen om die kerels in de raad te

tot Hendrik Jan Kedde: Edde, zet i’j nog even een

krijgen, maar als ze er zijn moeten, dan komen ze

advertentie: ‘Een flinke huishoudster gevraagd bij

niet!

komt

Tallegien

weer,

A. Ropveld te Hardenberg’. Bronnen:

Toen het laatste nummer van de krant aan de beurt kwam, stopte Kropveld opnieuw de persen. Een stukje plaatselijk nieuws werd uit de krant

- Krantenarchief HVH: De Drie Dorpen: 2, 9 en 15 augustus en 6 september 1952. - Gemeentearchief Hardenberg, toegang 4, archief

genomen en in de plaats daarvan kwam de adver-

Stad Hardenberg 1818-1922, notulen 1893

tentie. Dit unieke nummer van de krant ging naar

- Historisch Centrum Overijssel, toegang 232.2,

de familie in Ter Apel en bracht daar ‘s zaterdags hevige schrik en ontsteltenis. Gedurende de hele zondag was er geen reisgelegenheid, maar Tallegien had geen rust. Zodra ze kon, vertrok ze die maandag naar Hardenberg en nog dezelfde dag stond ze weer voor Aron. Rechts een

Tallegien: Wat wol i’j met een huushoolster?

prentbriefkaart van

Aron: Ik kan mi’j toch niet alleen redden en i’j

de Kruissteeg te

bleven ja weg.

Hardenberg, anno

Tallegien: En... en... ikke dan?

1904. Dit is de enige

Aron: Dan wördt i’j mien huusholster maar

foto die bewaard

weer...

gebleven is, waarop Aron en Tallegien

Naast zijn werkzaamheden als uitgever, zetter en

Kropveld staan

drukker van de krant, besteedde Aron Kropveld

afgebeeld. 

de nodige uren als reporter. Hij kende het klappen

V.l.n.r.: Van den Berg,

van de zweep, wanneer hij zich als redacteur van

G. Lotterman, Vosjan

de Hardenberger Courant op nieuwsjacht begaf.

en D. Lotterman,

De vroede vaderen van Ambt Hardenberg lever-

vrouw Klokkert-

den tijdens hun raadsvergaderingen nogal wat

Kremer, n.n., n.n.,

stof voor kopij. Eén keer echter moest Aron toch

Tallegien Kropveld,

wel heel lang wachten. Er waren onvoldoende

Zwaantje Hamhuis,

raadsleden aanwezig om de vergadering door te

Annegien Kedde en

laten gaan. Burgemeester De Chalmot opende de

Aron Kropveld. 

vergadering en schorste die meteen weer. Eerst

(Collectie L.J. Bruins,

moesten er meer raadsleden komen. Veldwachter

Hardenberg)

Schuldink werd uitgezonden om het raadslid

7

inv.nr. 130, dossiernr. 04029

Het archief van de Witte of Lambertuskerk verrijkt A. de Roo

Het lijkt wel of tegenwoordig veel zolders worden opgeruimd, waarbij soms waardevolle zaken te voorschijn komen waar de mensen een goed plekje voor zoeken. Zo bleek ook het archief van de Witte of Lambertuskerk zo’n plek te zijn.

Enige tijd geleden ontstond er contact met de

gegaan tot de Christelijke afgescheidenen die dat

heer M. Mouw, achterkleinzoon van een predi-

ook wenschten te verklaren voor de kerkeraad

kant die halverwege de 19de eeuw in Heemse

teneinde van lasten ontslagen te worden. Als

gestaan heeft. Het was Aalbertus Hendrikus

gevolg hiervan kwamen 51 briefjes binnen met

Mouw, geboren in Nijkerk op 28 september 1817

handtekeningen uit Rheeze (de helft), Rheezer-

als het op een na jongste kind van Melis Mouw en

veen en Diffelen. Hierbij waren geen kinderen

Maria Ramshorst. Na zijn schooltijd ging hij theo-

gerekend.

logie studeren. Hij trouwde op 2 mei 1845 te

Een aantal zaken uit de boedel van ds. Mouw is in

Zierikzee met Maria Johanna Buijze, geboren op

de familie bewaard gebleven en zodoende bij de

6 januari 1823 te Zierikzee.

heer M. Mouw gekomen, die bezig is om voor Aalbertus Hendrikus

enkele waardevolle zaken een goede plek te

Op 14 januari 1845 kwam de vergadering van de

Mouw.

vinden. Hij liet informeren of het archief belang-

goedsheren en erfgenamen op uitnodiging van

(Archief Witte

stelling zou hebben voor enkele voorwerpen.

de voornaamste goedsheer, jonkheer Van Foreest

of Lambertuskerk)

Het ging om een Statenbijbel en een portret van

van Heemse, bijeen om de

ds. Mouw. Bij een bezoek aan Heemse heeft de

opengevallen plek door het

heer Mouw deze zaken overgedragen. Tijdens

vertrek van ds. Bähler - naar

het plezierig bezoek heeft hij ook een kijkje

IJlst - weer op te vullen. Nadat

genomen in het kerkgebouw waar zijn overgroot-

de vergadering eerst een lijst

vader gestaan heeft. Het summum was natuurlijk

van zes predikanten had opge-

dat hij even op de preekstoel kon staan.

steld, werd hieruit een viertal

Vanaf diezelfde kansel heeft zijn overgrootvader

genomen. De eerste, ds. Mouw, werd door de vergadering eenparig gekozen. Op deze wijze naar Heemse beroepen, kwam hij hier als candidaat en werd hij op 1 juli 1845 bevestigd. Mouw bleef hier tot zijn emeritaat, dat hij aanvroeg, omdat hij zijn taak door toenemende ligchaamszwakheid niet goed meer kon vervullen. Op 22 september 1853 vertrok hij uit de gemeente en vestigde zich in zijn geboorteplaats Nijkerk. Daar overleed hij onverwacht op 19 september 1860. Zijn vrouw bleef in Nijkerk wonen en overleed daar op 1 augustus 1897. Heemse was Mouws enige standplaats geweest. Tijdens de periode dat hij in Heemse stond, kwam in januari 1853 - net als in 1841 - een verzoek binnen bij de kerkenraad van de Hervormde

Preekstoel Witte of

Gemeente te Heemse om een kerkenraadsver-

Lambertuskerk.

gadering te willen beleggen, omdat een aantal

(Archief Witte of

leden van de Hervormde gemeente waren over-

Lambertuskerk)

8

zijn preken aan het Heemser kerkvolk laten horen. Sinds genoemd bezoek is de Statenbijbel in het bezit van het archief van de Witte of Lambertuskerk. De bijbel is in 1741 gedrukt bij Jacob en Hendrik Keur.

De Statenbijbel van ds. Mouw. (Archief Witte of Lambertuskerk)

In 1744 zijn er nog de apocriefe boeken aan toegevoegd. De gebroeders Keur waren bekende drukkers en boekverkopers in Dordrecht. Zij hadden het vak geleerd van hun stiefvader Jacob Braat en namen na zijn overlijden het familiebedrijf over. Om de bijbels te kunnen drukken en verkopen hadden zij toestemming nodig van het stadsbestuur. Die is terug te vinden tegenover de titelpagina. Als bewijs gold de ondertekening door de secretarissen van de stad. Op het schut-

Bronnen:

blad zijn genealogische aantekeningen gemaakt

- Archief Witte of Lambertuskerk.

in de periode van 1736 tot 1819. Het portret zal

- Geschiedenis van Dordrecht van 1572 tot 1813, gere-

na het overlijden van de heer Mouw ook aan het

digeerd door Willem Frijhoff, Hubert P. H. Nusteling,

archief worden overgedragen.

Marijke Spies, blz 331.

9

De synagoge aan het Oosteinde Rondom in the picture 2 K. Oosterkamp

De tekening van de voormalige synagoge aan het Oosteinde naar een oude foto is omstreeks 1990 gemaakt door de heer B.H. (Bert) Vennik uit Gramsbergen. gebouw de functie van Joods gebedshuis, daarna heeft het een aantal jaren dienst gedaan als Verenigingsgebouw

van

de

Gereformeerde Kerk. In 1972 vestigde er zich een babyzaak in, waarna het enige tijd leegstond. In 1980 werd de oude synagoge afgebroken. Bernard Hendrik Vennik (Driehuis 1938) uit Gramsbergen volgde in Bloemendaal de opleiding tot onderwijzer en behaalde daarna de bevoegdheid leraar tekenen. Vanaf 1970 was de heer Vennik als leraar verbonden aan de Christelijke Mavo aan de Gramsbergerweg, na de scholenfusie werkte hij aan het Vechtdal College te Hardenberg. Behalve de lessen tekenen verzorgde hij

ook

lessen

Neder-

lands. De in 1903 officieel in

Hij maakte deze tekening voor het boek De Jood-

Naast zijn leraarschap was hij actief op het

gebruik genomen

se Gemeenschap in N-O-Overijssel en de Graf-

gebied van de beeldende kunst met tekenen,

synagoge aan het

schaft Bentheim onder redactie van D. Koldijk en

schilderen en fotografie. Zijn specialiteit is het

Oosteinde. (Collectie

H. Voort, Bad Bentheim 1990, waarin zij diende

maken van pentekeningen in een bijzonder ver-

Hardenbergs

als illustratie bij het door M.A. Huyser-Verhoef

fijnde stippeltechniek, waarvan de tekening van

Archief)

geschreven hoofdstuk Van Rabbi Eliëzer ben

de synagoge een voorbeeld is. Veel van zijn teke-

Menachem tot Israel Emanuelplein - Sporen van

ningen hebben Gramsbergen en omgeving tot

250 jaar joods verleden in Hardenberg.

onderwerp en bevinden zich in particulier bezit.

De synagoge aan het Oosteinde dateerde van 19

Na de sloop van de synagoge restten slechts de

januari 1903. Op de gevelsteen stond Open voor

oude foto’s die niet alleen het beeld bewaarden,

mij de poorten der rechtvaardigheid, ik zal er bin-

maar gelukkig ook de tekenaar wisten te inspire-

nen gaan, om de Heer te loven. Tot 1947 had het

ren tot deze bijzondere en sfeervolle prent.

10

11

Maria Magdalena Bewaarschool 3 Monumentale herinnering in Sibculo De eerste kleuterschool in Hardenberg D. HesselinkZweers

Toen de schoolwet van 1857 werd aangenomen, die de bijbel uit de school bande, verrees de ene bijzondere school na de andere. Zij werden in stand gehouden door ouders en weldoeners. De christelijke Bewaarschool aan het Middenpad in Hardenberg werd dan ook in de wijde omtrek gesteund door mensen met liefde voor het vrije christelijke onderwijs. Het waren moeilijke tijden. Steeds was er dat tekort aan geld... Tot aan de sluiting werd de Bewaarschool bestuurd door de vrouwenvereniging. Op 1 januari 1920 droeg zij het beheer over aan het bestuur van de christelijke school. Pas na de Tweede Wereldoorlog was er weer sprake van fröbelonderwijs in Hardenberg. Dit keer echter niet meer gezamenlijk. De christelijke peuters kregen onderwijs in een houten keet ten oosten van de school met den Bijbel op de Lage Doelen, later aan de Groeneweg en daarna in ‘De Potnösters’ op de hoek van de Piet Heinstraat en de Karel Doormanlaan. Het Nutsdepartement zorgde voor algemeen kleuteronderwijs in een barak aan het Middenpad, achter het gebouw van christelijke belangen en in 1955 verhuisde men naar ‘Prinses Marijke’ aan de J.H. Prengerlaan. Bestuur

brikant in Velp, gemeente Rheden. Maria Clara nam afscheid en na haar vertrek werden de

Carte-de-visite van een jeugdige Willemina

Enkele jaren na de stichting van de school

boeken

Muijderman (1838-

besloten de dames tot het oprichten van een

Hermann Wilhelm Weitkamp (1842-1913), wiens

1908). Fotograaf:

officiële vereniging: de Vrouwenvereeniging te

echtgenote Willemina Muijderman ongetwijfeld

F.W. Deutmann,

Hardenberg en Heemse voor het houden eener

ook tot het vrouwelijk bestuur behoorde.

Amsterdam. (Collectie

Christelijke Bewaarschool. Deze werd op 25 okto-

Hardenbergs Archief)

ber 1878 bij Koninklijk Besluit als rechtspersoon

In de negentiende eeuw hebben naast Maria,

erkend. Na het vertrek van Magdalena en haar

Magdalena en Bartha onder anderen de volgende

man, dominee Callenbach, naar Loosduinen, nam

vrouwen zitting gehad in het bestuur: Carolina

de nieuwe predikantsvrouw Bartha Maria Plaat,

Juliana Schot, zuster van de eerste predikant van

echtgenote van Johannes Christiaan Eijkman, de

de gereformeerden dr. Cornelis Christiaan Schot;

taak op zich om de kasboeken en presentielijsten

Hermina Bruins-Warnderink; mevrouw Sierink;

te controleren. Zij zou dit blijven doen tot de

Willemke Van der Burg-van Velzen.

zomer van 1886. In november van dat jaar

meestersvrouw werd na haar vertrek opgevolgd

vertrok de familie

zeven

jaar

lang

bijgehouden

door

De burge-

door Stijntje Zweers-van der Molen.

Eijkman naar Steenwijk.

de

In de zomer van 1905 bestond het bestuur uit de

zomer tot aan haar

Vanaf

dames: Hendrika Lugtenaar, presidente, weduwe

huwelijk op 29 sep-

van Frederik Goris; Aaltje Timmermans, echt-

tember 1886 werd

genote van de godsdienstonderwijzer Hendrik

de

Waterink; Christina Berendina Nabers, echtgenote

administratie

bijgehouden

door

van bakker en winkelier Hendrik Jan Hurink;

Carte-de-visite van

de oprichtster freu-

Hendrikje Bolks, secretaresse, echtgenote van

Willemina Muijderman

le Marie. Zij trouw-

landbouwer

(1838-1908).

de met de broer

Heemse en Gerharda Jacoba Meijer, penningmees-

Fotograaf: Deutmann,

van Bartha Eijkman-

teresse, echtgenote van de manufacturier Paul

Kamperstraat, Zwolle.

Plaat. Deze Casper

Wamelink (laatstgenoemde werd opgevolgd door

(Collectie J.B. Weitkamp,

Plaat was weduw-

Geurdina de Gooijer, echtgenote van onderwijzer

Hardenberg)

naar

Pieter Gilhuis).

en

12

steenfa-

Herman

Heinrich

Weitkamp

te

Het reilen en zeilen

Een vrouwenvereniging vergadert.

Na het eerste lustrum had de vrouwenvereniging

Rechts voor Bertha

de meeste zaken wel op orde, de statuten waren

Weitkamp (1881-1967).

inmiddels goedgekeurd en er waren enkele wel

(Collectie J.B. Weitkamp,

zeer gulle weldoeners. Ook kreeg men jaarlijks

Hardenberg)

een vaste bijdrage van inwoners uit Stad en Ambt Hardenberg. Veel verenigingen zamelden geld in, bijvoorbeeld de plaatselijke zangvereniging o.l.v. de heer Van Noppen. Maar ook buiten de regio, zoals in Hoogeveen en Kampen, collecteerden meisjesverenigingen voor de Bewaarschool aan het Middenpad. Verder werden kerkcollectes

Eind 1886 lezen we voor het eerst dat er zaal-

bestemd voor instandhouding van het schooltje.

huur werd betaald en wel door de jongelingsver-

Zo verkocht Rika Schut haar goud en schonk de

eniging.

helft van de opbrengst: enkele guldens. Ook

In 1889 maakte freule Marie, inmiddels mevrouw

deden de tante van mejuffrouw Bosch uit Amster-

Plaat-van Ittersum, een bedrag over dat nog op

dam en mevrouw Boele van Benschop een flinke

de spaarbank stond. Volgens een testamentaire

duit in het zakje. Met het geld dat freule Marie

beschikking van mevrouw Stiena Lindonk ge-

collecteerde in Leiden had men in 1879 aan

boren Warnderink, die in 1888 in Amsterdam was

inkomsten f 770,95½ en hield men zelfs ruim

overleden, erfde men een bedrag van maar liefst

f 150,- over.

f 260,-.

Later zien we dat schoolkinderen bijdroegen met

Op 16 oktober 1893 droeg Weitkamp ’s avonds

in de vakantie verdiende kwartjes. Deze actie zou

ten huize van de weduwe Bruins-Warnderink in

een voorloper kunnen zijn van ‘een heitje voor

Heemse de administratie over aan een nieuw

een karweitje’, het padvindersmotto uit de jaren

gekozen bestuur. Met de aantekening dat de

vijftig van de vorige eeuw. Men beurde ook nog

oktobercollecte

f 25,- voor een aan de openbare school verkochte

f 3,80 had opgebracht, werden de boeken goed-

kachel. De opbrengst van de collecte met biddag,

gekeurd. Men constateerde bij de overdracht een

toen godsdienstonderwijzer Nummerdor voor-

nadelig saldo van enkele honderden guldens.

ging, kwam ook weer ten goede van de peuters.

Het nieuwe bestuur stelde Ten Broeke aan om de

De freule collecteerde weer f 100,- in Den Haag,

toegezegde jaarlijkse bijdragen in Hardenberg en

waarvan f 12,44 werd besteed aan de traktatie

Heemse en omgeving tegen betaling op te halen.

tijdens het kinderfeest en f 1,50 voor reparatie

Voor de huur van de woning werd door de man

van de schoolklok.

van

de

jongelingsvereniging

van juffrouw Wanrooij, de heer Verhorst, nog Herman Sierink,

Ook na tien jaar kon men nog altijd rekenen op de steun van velen. Extra giften kwamen bijvoorbeeld van de heer Plaat uit Velp, de familie Vinke

uit

Amsterdam

dominee Valeton uit Lutten.

en

steeds de huishuur van f 50,- per jaar betaald.

geboren 1903, maakte als leerling van de

Behalve aan verenigingen, ondernemers en parti-

Bewaarschool Maria

culieren werd het lokaal ook verhuurd aan de

Magdalena deze

gemeente, die het gebruikte voor het herijken

vlechtmatjes. Herman

van maten en gewichten. Naast vaste bijdragen

was later kruidenier in

van mensen uit bijvoorbeeld Ane en Anevelde

de Voorstraat.

ontving men ook een bedrag van honderd gulden

(Collectie J. Sierink, Hardenberg)

van dr. Herman Fransen uit Winterswijk. Hij was dominee en Statenlid en getrouwd met Hendrikje Warnderink-Vinke uit Amsterdam, dochter van Egbert, die nog afkomstig was uit Heemse. Ten Broeke werd betaald voor het vegen van de schoorsteen. De zaal werd toentertijd verhuurd aan de zangvereniging ‘Hosanna’ en aan de jongelingsvereniging ‘Dorcas’. In 1898 maakte het ‘Zondagavondgezelschap’ gebruik van het lokaal en de zondagsschool ‘Laat de kinderen tot mij komen’ betaalde voor het gebruik van de banken op het kroningsfeest van Wilhelmina in

13

september. Een jaar later werd er vergaderd door

succes. Vanaf oktober kon het huis worden ver-

de classis en besloot het gemeentebestuur dat

huurd aan de heer Knol, voor een gulden per

men voortaan jaarlijks een subsidie van f 75,- uit

week. In het voorjaar van 1903 werd het huis

de gemeentekas zou verlenen. Tegen de eeuw-

door schilder Hemstede voorzien van nieuwe

wisseling nam juffrouw Verhorst-Wanrooij na een

ruiten. Na het vertrek van Knol werd het vanaf

25-jarig dienstverband ontslag.

maart 1904 verhuurd aan de godsdienstonderwijzer Hendrik Waterink. Hij betrok het pand

In de beginjaren werd de school voor drie dub-

samen met zijn echtgenote Aaltje Timmermans

beltjes per week schoongemaakt door vrouw

en hun zoon en twee dochters. Zoon Jan werd

Egberts en verdiende vrouw Makkinga met het

bekend als professor Jan Waterink, pedagoog en

wassen van de gordijnen drie kwartjes. Later zien

psycholoog. Hij is geboren op 20 oktober 1890

we dat ook vrouw Dijkhuis en nog later vrouw

te Nieuwleusen en groeide op in Bergentheim.

Lotterman de school schoonmaakten.

Hij heeft als 13-jarige slechts een half jaar aan het Middenpad gewoond. Hij vertrok al in

In de school en het woonhuis had men eerst

september naar Kampen voor zijn studie aan het

alleen turfkachels, later stookte men ook steen-

gereformeerd gymnasium. In januari 1906 kwam

kool. Deze kachels en ook de petroleumlampen

de nieuwe schooljuffrouw Geertrui Knipscheer

maakten het noodzakelijk dat er eens per jaar

als kostgangster bij de familie Waterink inwonen.

enkele

Samen met hen verhuisde ze van huisnummer

dagen

grondig

werd

gepoetst

en

geschrobd. Dan werden de zwart bewalmde en

A77 naar A126.

beroete muren opnieuw gewit en soms werd er behangen of kwam schilder Frijling. In de begin-

De woning aan het Middenpad werd vanaf mei

jaren bracht schipper Jan Herm Egberts de turf,

1907 gehuurd door Hendrik Jan Kedde en zijn

later werd dit gedaan door H.J. Santman en

Tot aan haar dood in

vrouw Johanna Kortman. Hun dochter Annigje

H. Haandrikman. De steenkool werd rechtstreeks

1909 betaalde freule

volgde juffrouw Knipscheer op als school-

aangevoerd uit Zwolle en Johannes Hurink lever-

Marie de jaarlijkse

juffrouw. Hendrik Jan en Johanna fungeerden

de de petroleum. Ook moesten soms reparaties

contributie van f 2,50.

waarschijnlijk als een soort conciërge. Ze ver-

aan het hekwerk en in de kelder worden uitge-

Nadien maakte haar

dienden geld met behangen en schoonmaken

voerd of werd het dak versterkt. Smid Schuurman

man vanuit Hilversum

van het lokaal. Rond 1910 werd het huis uitge-

zette de kachelpijpen en Berend ten Broeke veeg-

nog een bedrag van

breid met een schuur en enkele jaren later werd

de de schoorsteen. Gerrit Woelders was tuinman

f 47,50 over.

daarnaast een speelplaats aangelegd. De school

en Brinkman kwam de heg en lindebomen snoei-

(Salland’s Volksblad)

en speelplaats waren samen 03.05 are groot.

en. In 1906 werd de was gedaan door het

Het huis met de schuur en de tuin besloegen een

bestuurslid Aaltje Waterink-Timmermans.

iets groter oppervlak. Keddes vrouw Johanna stierf in 1919. Later

Op 23 juni 1905 werd een hypotheek genomen

dat jaar kreeg Hendrik Jan opdracht om de school

van f 500,- bij Gerrit Bruins, landbouwer te Heem-

in orde te brengen voor het vaktekenonderwijs.

se. Als onderpand stelde men het gebouw de

Hendrik Jan Kedde verhuisde op 25 juni 1921

‘Maria Magdalena Bewaarschool’, met daarbij

naar Ambt Hardenberg en zijn dochter - juffrouw

behorende tuin, staande en gelegen te Stad Har-

Annigje - vertrok op 29 april 1922 naar Enschede.

denberg. De akte werd verleden door F. Stuart,

Vakantie

notaris te Heemse. Later werd ook nog f 500,opgenomen bij Paul Wamelink.

Het valt op dat de kleintjes weinig vakantie

De woning

hadden. In 1884 was men in juni een week en in oktober twee weken vrij. Een jaar later was

Na het vertrek van juffrouw Tannetje Verhorst-

de school enkele weken extra gesloten, omdat

Wanrooij besloot men de vrijgekomen woning

de kinderen mazelen kregen waaraan door

aan derden te verhuren. Het zou te duur worden

‘s Heeren Goedheid gelukkig geen der kleinen

om een nieuw aan te stellen juffrouw hier alleen

gestorven is.

te laten wonen. In de Hardenberger Courant werden diverse advertenties geplaatst en in 1900

Het leerlingenaantal liep in 1887 op tot 40 kinde-

kon het huis enige tijd verhuurd worden aan de

ren. De kinderen hadden dat jaar twee weken

heer Fikkert. In het voorjaar van 1902 plaatste

vakantie in juli/augustus. Een jaar later was de

men opnieuw een oproep in de krant, met

school in augustus gesloten door ziekte van

14

juffrouw

Verhorst-

1919 werd het gebruikt voor landbouwonderwijs

Wanrooij. Het peuter-

en in het winterseizoen 1918/1919 als teken-

klasje bestond toen

school. Hier werden de eerste lessen van de op

uit circa 27 kinderen.

10 mei 1921 opgerichte christelijke landbouw-

In 1890 was de school

winterschool gegeven. In 1923 was er een land-

rond oud en nieuw

bouwtentoonstelling van de afdeling bijenteelt

gesloten en in mei/

op de Mars en in de Bewaarschool werd door de

juni waren de kinde-

Rijksbijenteeltconsulent een lezing gehouden.

ren maar liefst drie

’s Avonds kwam men er samen om afscheid

weken vrij. In 1919

te nemen van de heer Gilhuis, hoofd van de

hadden de kinderen

Christelijke Mulo, die na hier 16 jaar te hebben

de laatste twee weken

gewoond, naar Utrecht vertrok.

van juni, de middelste twee van augustus en

Ook vergaderden hier de Anti-Revolutionaire

de laatste twee van

kiesvereniging ‘Nederland en Oranje’, lijkwagen-

december vakantie.

vereniging ‘Hardenberg’, werkliedenvereniging

Een nota van

Op donderdag 18 september 1919 waren er

‘Patrimonium’, N.V. Hardenberger Bank, Boeren-

Hemstede voor het

schoolfeesten op de markt. Aan de optocht deden

leenbank, Middenstandscredietbank, N.V. Stoom-

schoonmaken van de

ongeveer 700 kinderen mee, ook kinderen van de

zuivelfabriek ‘Salland’, Paardenfonds en Groene

school.

Bewaarschool, in met groen versierde wagens.

Kruis. Het gebouw werd onder meer verhuurd

(Collectie Hardenbergs

Een half jaar later werd de Bewaarschool gesloten

voor: anti-kermisavonden, bazaars, ouderavon-

Archief)

voor een wel erg lange vakantie...

den, onderwijzersvergaderingen, aanbestedingen en jubilea: in 1904 hield de familie Weitkamp er

Zaalverhuur

haar familiefeest en in 1941 vierden mijn ouders er hun bruiloft. Tijdens de Tweede Wereldoorlog

Behalve voor het christelijke jeugdwerk werd de

waren er soldaten gelegerd en waren de ramen

ruimte ook verhuurd voor onder andere lezingen

geblindeerd.

van bijvoorbeeld gerenommeerde mannen als Sybrandi en Huizinga. De muziekvereniging Hallelujah werd er opgericht en hield daar haar

Maria Magdalena Bewaarschool ziet Sara

jaarlijkse uitvoering en schiet- en sjoelavonden. In 1914 was er een uitvoering van de twee jaar

In 1924 werden school, huis en erf officieel over-

oude gymnastiekvereniging ‘Excelsior’. Op twee-

gedragen aan het bestuur van de hulpvereniging

de pinksterdag 1918 was er de eerste uitvoering

voor Christelijk Nationaal Onderwijs (sinds 1930

van het enkele maanden daarvoor opgerichte

Vereniging tot bevordering van Christelijk Natio-

christelijke mannenkoor ‘Eltheto’. De Baalder

naal Schoolonderwijs). Toentertijd deden geruch-

jeugd speelde er toneel, door de B.V.L. (Bijzonder

ten de ronde dat de Bewaarschool wel eens ver-

Vrijwillige Landstorm) werden er filmavonden

kocht zou kunnen worden. Het gebouw bevond

en sectievergaderingen georganiseerd en de

zich in een weinig rooskleurige toestand: het dak

Schietvereniging oefende er voor het eerst op

was slecht, zodat er nog al eens ‘een druppeltje’

5 december 1912.

doorregende. Herstel van het vervallen gebouw zou met grote kosten gepaard gaan.

In 1909 werd hier de Handelsvereniging opgericht en in 1918 werd in dit lokaal door hen

In de kring van verenigingen, die het gebouw ge-

gesproken over de winkelsluiting, over de slechte

regeld huurden, stelde men alles in het werk om

doorverbinding van plaatselijke telefoongesprek-

een verkoop te voorkomen. Men stelde het

ken en het niet op tijd lopen van de torenklok in

schoolbestuur voor om via een bazaar geld in te

Hardenberg. Ook werd hier door de Landbou-

zamelen. Hiervan zou meubilair kunnen worden

wersbank en Handelvereniging, onder voorzitter-

aangeschaft, zodat het na een renovatie meer

schap van het latere Kamerlid Jan Weitkamp,

zou beantwoorden aan een geschikte vergader-

de eerste aanzet gegeven tot de Coöperatieve

ruimte. Dit voorstel werd gelukkig aangenomen.

Landbouw- en Verbruikersvereniging ‘Hardenberg

Ook al gingen door verschillende omstandig-

en Omstreken’. In 1915 werden er Belgische

heden de kleintjes niet meer naar school, als

vluchtelingen gehuisvest en werd het gebruikt

verenigingsgebouw bewees het nog steeds nutti-

tijdens de mobilisatie. Van 1 april 1918 tot 1 april

ge diensten.

15

De directeur van het christelijk fanfarekorps,

werk met zijn zegen bekronen. Met de wens en de

Berend Jan Breukelman, trad met het voorstel

bede, dat Hij aan ons en onze kinderen tot in

namens het comité naar buiten om de school die

lengte van dagen de vrucht van dien arbeid te

zoveel lief en leed met ons heeft doorgemaakt te

genieten geve, verklaren wij deze Bazar thans

maken tot een gezellig vergaderlokaal. De be-

voor geopend.

volking werd opgeroepen, vooral degenen die

Burgemeester Schuite dankte het comité voor de

regelmatig gebruik maakten van het gebouw,

uitnodiging. Hij sympathiseerde met het doel en

om mee te helpen: Laten we niet redeneren of

vond het tevens aangenaam dat in deze tijd

criticeren maar iets DOEN, we dragen immers

waarin van zo menige zijde een verzoek werd

allen de ‘Vijftigjarige’ een goed hart toe.

gericht om steun aan de publieke kas, het parti-

Het opgericht comité schreef neringdoenden in

culier initiatief hier tot zo schone ontplooiing

Hardenberg en omgeving aan om iets te geven

kwam.

voor het grote doel, hetzij gratis of met korting.

De oude school zag er feestelijk uit. Er was

Eind oktober begonnen de toezeggingen van

versiering aangebracht en op de tafels, langs de

verschillende firma’s binnen te druppelen. Ook

wanden, lagen de te verkopen spullen. Er was

van particulieren wilde men graag giften of geld

zowel ‘s middags als ‘s avonds veel belangstel-

ontvangen. De leden van de meisjesverenigin-

ling. Het restant van de artikelen zou op zater-

gen, die voor allerlei doeleinden hulp verleenden,

dagavond tussen 7 en 8 uur worden verkocht. De

werden ook hiervoor ingeschakeld. In de week

uiteindelijke opbrengst kwam op f 617,99.

voorafgaand aan de bazaar werd door het, uit de

De verbouwing

verenigingen gevormde, comité nogmaals de bazaar aanbevolen: zodat door samenwerking

Om de verbouw te kunnen bekostigen verkocht

straks na vernieuwing de oude Bewaarschool

het schoolbestuur ruim een are grond. Het werk

uitwendig en inwendig aan redelijke eisen zal beantwoorden. Wij hebben daarom goede hoop,

De Bewaarschool aan

werd aanbesteed en aangenomen door aannemer

waar zoo het begin is, straks na afloop het einde

de zuidzijde van het

H. Bosch te Stad Hardenberg voor f 2100,-.

niet zal teleurstellen.

Middenpad heeft in

Op 12 februari 1925 was de verbouwing klaar.

1972 het kadastrale

Met een uitvoering van het gemengd koor ‘Genot

nummer 2595.

na arbeid’ uit Baalder deed de Bewaarschool voor

(Gemeentearchief

het eerst weer dienst. Hoewel de ruimte niet

Hardenberg)

vergroot was, oogde het wel ruimer. Het oude

De bazaar Woensdag 26 november, ‘s middags om drie uur, werd de bazaar officieel geopend. B.J. Breukel-

plafond was weg-

man sprak als secretaris van het comité een

gehaald

openingswoord, met een speciaal woord van

door kon het met-

welkom aan burgemeester Schuite en het school-

selwerk een halve

bestuur. Hij herinnerde aan het vijftigjarig

meter worden ver-

bestaan van de school. Aan de tijd dat hij zelf,

hoogd. Er was een

ongeveer 40 jaar geleden, naar de Bewaarschool

rond

ging en er liedjes leerde zoals: Ik ga slapen, ik

maakt,

ben moe; Weet gij hoeveel sterren kleven en Daar

het hoogste punt

juicht een toon, daar klinkt een stem. Aan de

van vroeger bijna

schrik, toen ze vernamen van de verkoopplannen

was verdubbeld. De

en

plafond

daar-

ge-

waardoor

en aan de maatregelen die bestuur en comité

dakpannen en de

hadden getroffen. Hij hoopte dat de bazaar

ramen aan de westzijde waren vernieuwd en

genoeg geld zou opbrengen om van het gebouw

konden worden opengezet en waren van boven

een geschikte vergaderruimte te maken. Tot

tuimelbaar. Ook de voor- en achtergevel hadden

dusver was de medewerking bij de voorbereiding

een tuimelraam gekregen, zodat bij een uit-

bijzonder moedgevend geweest. De ingebrachte

voering, wanneer de zaal stikvol was, in korte

artikelen waren bijna alle gratis of tegen belang-

tijd veel bedorven lucht geloosd kon worden. Het

rijke korting afgestaan. Hiervoor werden mensen

tussenschot was blijven staan, maar de opening

binnen en buiten Hardenberg van harte bedankt.

was ongeveer een vijfde hoger gemaakt, zodat

Ook verenigingen werden bedankt voor de op-

het geluid tijdens een uitvoering goed harmoni-

offering van tijd en arbeid, in het bijzonder de

eerde in beide helften. In de plaatselijke krant

meisjesverenigingen. Moge onzen God de voort-

werd geschreven dat het geheel zich nu uitste-

gang en het einde van dit straks aangevangen

kend voor een uitvoering leende. De inrichting

16

zou nu ook beantwoorden aan de eisen der wet bij

Trouwens, dit doel had ook het bazaar comité

mogelijke herstelling van het bewaarschoolonder-

voor, en het heeft dit doel bereikt! En nu rust het

wijs: dat wellicht menig ouder zal verheugen.

op zijne lauweren? Toch niet. We hoorden spreken dat men wel dankbaar, maar nog niet voldaan

Op woensdag 11 maart werd het meubilair op

was, en het plan had opgevat een soort orgelfonds

plechtige wijze door het comité aan het bestuur

te vormen. Een flink orgel, dat ontbreekt nog.

overgedragen. Van verschillende verenigingen

En dus: het programma is nog niet af!

waren afgevaardigden uitgenodigd om daarbij aanwezig te zijn. De voorzitter van het schoolbestuur, dr. Oldeboom, sprak in zijn openingswoord in het kort over de geschiedenis van de Bewaarschool. Het bereikte resultaat was vooral te danken aan het werk van de dames Weitkamp en Casemier en van de heer Breukelman. Men had er nog even aan gedacht het gebouw een andere naam te geven: De naam Bewaarschool moge dan al niet geheel juist meer zijn, ze roept toch in ons op de gedachte aan de bewarende kracht, die van haar kan uitgaan. En onze verenigingen hebben de bewarende hand Gods nodig. Nadat ook dominee Verrij een

Verenigingslokaal

woord gesproken had ten gunste ‘van den ouden

Het bordes van de Mulderij is al

naam’, stemden alle aanwezigen door luid

Na de uitvoeringen van de Baalder zang op 12 en

aangebracht. (Collectie

applaus hiermee in. Het gebouw bleef dus onze

13 februari 1925 werd er onder andere vergaderd

Hardenbergs Archief)

oude getrouwe Maria Magdalena Bewaarschool

door de Christelijk-Historische kiesvereniging

heten. Er werd nog meegedeeld dat in de

Heemse-Hardenberg. Met algemene stemmen

toekomst de opbrengst van verhuur enzovoort

werd toen besloten een eigen afdeling op te

zou worden besteed aan de verbetering van het

richten genaamd ‘Voor Vaderland en Koningin’.

gebouw. Voor het regelen van deze zaken werd

Het lokaal werd, zoals altijd, voor allerlei doelein-

de heer P. Wamelink als commissaris benoemd en

den gebruikt: zo verkocht in 1925 aannemer

de heer Breukelman als beheerder. Jaren later zou

H. Bosch er zijn ‘afbraak’, was er een tentoon-

Wamelink opmerken Ik ben regent met onbeperk-

stelling van de vaktekenschool, op tweede paas-

te volmacht van de Bewaarschool, maar we be-

dag een uitvoering van de christelijke muziek-

waren er geen kleintjes meer.

vereniging ‘Hallelujah’ en een uitvoering van het christelijk gemengd koor ‘Hosanna’ o.l.v. dirigent

Door de heer Zwamborn werd nog het een en

J.R. Zweers. In 1927 werd het nieuwe hoofd van

ander verteld over het eigendomsrecht en vervol-

de christelijke lagere school, de heer J. Firet uit

gens gaf hij in overweging om een radio-ontvang-

Schoonebeek, hier begroet. Door de Hardenber-

toestel aan te schaffen. De heer Schipper herin-

ger Bank werden er de statuten en de benoeming

nerde aan eerder hier gehouden vergaderingen,

van een directeur en commissarissen geregeld.

waarbij men niet altijd gewaarborgd was van niet

In september 1928 werd in de Bewaarschool het

onder den drup te zitten.

vaandel van de afdeling van de Bijzondere Vrijwillige Landstorm onthuld. Het werd ontworpen

Het was een gezellig samenzijn, waartoe de

door wethouder Wamelink en vervaardigd door

inrichting van het lokaal niet weinig bijdroeg.

zijn dochters. Op een blauw veld was met gele

Met de stoelen, kleine tafeltjes, dat geeft aan het

letters de naam aangebracht. Tussen de letters

geheel een ongedwongen en huiselijk karakter.

B.V.L. en Hardenberg was een kroon aangebracht,

17

Voor het verouderde, te kleine gebouw was steeds minder belangstelling. Ook al omdat de gemeenteraad het oude schoollokaal aan de Wilhelminastraat gratis beschikbaar stelde aan verenigingen, onder het motto: de gemeenschap profiteert van de concerten…

De verkoop terwijl in de linkerbovenhoek de zon daarover haar stralen wierp.

Hoewel het R.K.

In 1941 werd het complex verkocht aan de

Aartsbisdom Utrecht

ernaast wonende huisschilder Jan Zweers Lucas-

in 1971 bezwaar

Bij de festiviteiten rond het 60-jarig jubileum van

zoon, alias Jan van Knelia. Deze verkocht het in

aantekende tegen de

het C.N.S., op 1 april 1930, werd ook de Bewaar-

1946 aan de onderwijzer Stienus Anholts, die het

bouw ervan, werd de

school gebruikt voor het kinderfeest. Er werden

in 1948 doorverkocht aan de Gereformeerde Kerk

voormalige

mooie films vertoond door Ter Heides bioscoop.

vrijgemaakt. Anholts verhuurde de school al met-

Bewaarschool toch

De heer Weitkamp sprak in zijn feestrede over het

een aan de vrijgemaakte kerk. Op 17 april 1946

ingeklemd tussen de

vele werk dat freule Marie had verricht voor de

werd het gebouw officieel door de gereformeer-

graansilo’s van de N.V.

Bewaarschool: ’De Bewaarschool, zij staat daar

den artikel 31 in gebruik genomen: Men kent de

J. Bruins & Zn.

nog maar aldoor te roepen Krijg ik mijn kinder-

oude bewaarschool er niet van terug. Bekwame

(Collectie Hardenbergs

tjes nu eens eindelijk weer?’

handen hebben er een zo vriendelijk geheel van

Archief)

In 1933 werd hier wekelijks geoefend door de gymnastiekvereniging ‘Quick’ en in 1938 oefende er een nieuw opgerichte christelijke gymnastiekvereniging. Met ingang van 1 juli opende B.J. Breukelman er zijn administratie- en accountantskantoor, elke maandag- en woensdagmorgen geopend. In augustus werden er de jubileumfeesten 1908-1933 van Hallelujah gevierd. In september werd hier afscheid genomen van ir. P.A. den Engelse wegens vertrek naar Hoofddorp, Haarlemmermeer. Dit afscheid was georganiseerd door de Bond van oud-leerlingen van de christelijke Landbouwwinterschool. Nadat voor het schoolgebouw een foto was genomen, trokken de jongemannen in optocht naar de oude bewaarschool. Eind oktober gaf het nieuw opgerichte fluit- en mondharmonicakoor ‘Harmonie’ o.l.v. dhr. F. Goris proeven harer vorderingen en in januari 1934 was er een lezing voor de Boeren-

weten te maken, als men niet mogelijk zou

bond door Tweede Kamerlid J. Weitkamp.

hebben geacht; zowel van binnen als van buiten. Het is een wel sober maar toch een niet onaardig

Tien jaren na de opknapbeurt ontstonden er

kerkje geworden, dat woensdagavond haast te

plannen voor het stichten van een nieuw christe-

klein was voor ‘t grote getal belangstellenden.

lijk verenigingsgebouw, omdat de Bewaarschool te weinig ruimte bood. Een comité maakte een

In 1950 werd de kerk gedeeltelijk vernieuwd en

plan voor een gebouw met plaats voor 650 per-

vijftien jaar daarna verkocht aan het Rooms

sonen. Wanneer men die ruimte niet nodig had

Katholieke Aartsbisdom Utrecht. De voormalige

voor gymnastiek of repetities, kon ze worden

Maria Magdalena Bewaarschool werd in de tachti-

opgedeeld in kleinere delen. Er zou ook een

ger jaren afgebroken om plaats te maken voor

woning voor een conciërge moeten komen...

‘De Mulderij’.

18

De Monumentale dam in de Dooze herinnering in Sibculo

L.J. Bruins

We zien mannen in overalls die in een sloot druk in de weer zijn met strobalen en een houten schot. Twee personen kijken toe. Wat was er aan de hand? Tijd voor fotoherkenning in De Toren. Daar werd op gereageerd door de heer L. Luisman aan de Crullsweg in Kloosterhaar. Hij kon ons vertellen dat in de jaren vijftig van de vorige eeuw de boeren in het gebied de Dooze via de Jagersloot steeds meer water op zich af zagen komen uit het hoger gelegen Duitse Balderhaarmoor. Landbouwer Kuizenga ging op onderzoek uit en ontdekte dat er tussen Nederland en Duitsland overeenkomsten waren over waterbeheersing in de grensgebieden... houten schotten richting grenspaal 100. In de afwateringssloot werd een dam opgeworpen om zo het water een halt toe te roepen. Het waterschap De Bovenvecht wist natuurlijk van niets, maar heel toevallig was er een fotograaf in de buurt. Vanzelfsprekend was men aan de andere kant van de grens zeer ontstemd, maar de actie had succes. Alle betrokkenen onderkenden het probleem, schaarden zich aan de besprekingstafel en de reeds geplande route voor de Dooze werd officieel vastgelegd. Zo kon de waterloop onderweg in tijden van droogte ook dienen als leverancier van water. Vele instanties waren bij de ontwikkeling betrokken. In 1969 werd het project gereed gemeld. Totale kosten: 610.000 gulden.

De boeren aan de slag in de sloot. Tweede van links is Lucas Luisman, dan Jan Hendrik Stegeman en met

Vanaf een zandvang in de Jagersloot gaat de Doo-

strobaal op de rug Willem Hutten. Graag horen we

ze richting de boerderij Heerjansland en via een

wie de anderen zijn. (Collectie H.V.H.)

duiker onder de Groene Dijk stroomt het als een vriendelijk beekje langs de noordkant van de Eng-

Daar waren ook de regionale waterschappen bij

Vanaf de Jagersloot...

bertsdijkvenen. De duiker is langer dan noodza-

betrokken zoals het Wasser- und Bodenverband It-

kelijk, want de weg was daar oorspronkelijk veel

terbecker Moor en De Bovenvecht. Hier speelde

breder gepland. Het ’teveel’ ligt onder een strook

het onderhoud van de waterloop De Dooze een

asfalt. Bij de Engbertsdijkvenen was ruilverkave-

belangrijke rol. Bij het in cultuur brengen van de

ling noodzakelijk. Grondeigenaren bezaten daar

Duitse veengronden zou deze steeds meer water

hele lange, maar smalle stroken veen van zo’n ze-

te verwerken krijgen. Op basis van de omvang

ven meter breed of een veelvoud daarvan en dat

van het stroomgebied kwamen noodzakelijke ver-

werd nu door de Dooze doorsneden. De gronden

beteringen voor zestig procent voor rekening van

aan de zuidkant werden bestemd als natuurge-

de Duitse overheid. Met de financiële medewer-

bied. Een brede kade en een kunststof scherm in

king wilde het echter niet echt vlotten, waardoor

de grond moest bovendien voorkomen dat land-

men aan Nederlandse zijde huiverig was om al-

bouwwater het kwetsbare veengebied zou bin-

vast met de werkzaamheden te beginnen.

nendringen. Vervolgens gaat de Dooze onder de ...tot ‘t Lijntje

N431 van Kloosterhaar naar Sibculo door, om met

De boeren waren zo langzamerhand het overma-

rechte lijnen de N343 (Van Roijensweg) te kruisen

tig vloeien van Duits water over Hollandse akkers

en iets verderop uit te komen in ’t Lijntje. De Doo-

meer dan beu. Het werd tijd voor actie. Onder het

ze heeft dan ruim acht kilometer afgelegd met

motto: geen geld over de brug, dan ook geen wa-

een verval van ongeveer zeven meter vanaf de

ter door de sloot, trokken zij met strobalen en

grens (18 meter NAP).

19

Buizensculptures van Wavin Beelden van ons 20 K. Oosterkamp

Vanaf de J.C. Kellerlaan ter hoogte van de ingang van het fabrieksterrein van Wavin zijn twee buizensculptures te bewonderen. Naast de ingang van het industrieterrein De Lange Stukken staat een zes meter hoog zwart buizenbeeld, terwijl aan de overkant in de tuin van het kantoorgebouw een buizenensemble in rood en blauw staat opgesteld. Beide beelden ondersteunen de aanwezigheid en de activiteit van Wavin in Hardenberg.

Symbool van groei

Het is een formele sculptuur, waarvan de vorm verwijst naar de buizen van Wavin, in een

Op 28 juni 1974 onthulde Ir. H.K. Kroeze, direc-

vervreemdende vergroting en assemblage. Het

teur van Wavin Nederland B.V., het zes meter

metaal is gecoat en daarna zwart gespoten. Zwart

hoge beeld. Het was samengesteld uit een stalen

is een non-kleur die het fabrieksmatige en

buis van 52 centimeter in doorsnee met horizon-

utilitaire karakter onderstreept. Het is niet in

tale schijven. Het beeld werd aangeboden door

kunststof

de directies van de bouwbedrijven die betrokken

alleen in staal werkte en de opdracht werd niet

waren geweest bij de bouw en inrichting van

gegeven door Wavin. De onderste schijf is het

de fabrieken en gebouwen, aangestuurd door

kleinst, de bovenste het grootst. Dit heft de

architectenbureau Jorissen uit Rijssen.

perspectivische verkorting op en symboliseert de

uitgevoerd,

omdat

de

kunstenaar

stabiele en voortdurende groei die verwacht

werd.

Het

beeld

oogt

daardoor organisch, maar de vorm appelleert tevens aan de techniek.

Een zes meter hoog

De metalen plastiek werd ontworpen

buizenbeeld.

door beeldend kunstenaar Jan Baet-

Uitgevoerd in het

sen en uitgevoerd door het construc-

constructiebedrijf

tiebedrijf N.IJ.L. (Nederlandse IJzer-

N.IJ.L.

constructie Lemelerveld) te Lemeler-

(Collectie J. Baetsen,

veld.

Hengelo)

Jan Hubertus Gertrudes Baetsen, Roermond 1944, volgde zijn opleiding aan de Stadsacademie en vervolgens aan de Jan van Eyckacademie te Maas-

20

tricht. Aanvankelijk ontwikkelde hij zich van

Wavin was begonnen met het ontwikkelen van

schilder via het maken van readymades en

kunststofbuizen voor waterleiding. Na succes-

assemblages naar zelf vormgegeven reliëfs, om

volle uitbreiding vond in de jaren ’60 verder uit-

tenslotte te komen tot autonome vrijstaande

breidende activiteit plaats waardoor een grotere

sculptuur. Daartoe volgde hij een cursus lassen,

diversiteit van producten tot stand kwam. Wavin

want staal werd het favoriete materiaal. Hij

ging ook kratten, (huisvuil)kunststofzakken en

vestigde zich in Hengelo als beeldend kunste-

kunststofprofielen maken. Naast de productie

naar. Van 1975 tot 1981 woonde hij in Rheezer-

van pvc-buizen werden ook buizen van glasvezel

veen aan de Lentersdijk, waar hij ook zijn atelier

gemaakt. Halverwege de jaren ’90 zou Wavin

had. Daarna keerde hij terug naar Hengelo.

terugkeren naar zijn aanvankelijke kerntaak: het

Een beeld van Wavin in Hardenberg

ontwikkelen en produceren van kunststofleidinBeeldend kunstenaar

gen. De divisies voor de glasvezelbuizen en

J.H.G. Baetsen.

hulpstukken, lichte en zware folie, kratten en

In 1930 werd de Waterleiding Maatschappij

(Collectie J. Baetsen,

profielen werden verkocht waarna deze activitei-

Overijssel opgericht. Vanaf het begin werd zij

Hengelo)

ten in een ander bedrijfsverband werden voort-

geconfronteerd met het buizenprobleem: het

gezet. Wavin werd marktleider voor kunststof-

vinden van corrosiebestendige buizen die ook

leidingensystemen en was daarin innoverend.

nog doelmatig, duurzaam en goedkoop moesten

Terwijl het centrale kantoor van Wavin B.V. voor

zijn. Waterleiding op het platteland betekende

Europa is gevestigd in Zwolle, produceert Wavin

lange leidingen tegen een relatief geringe renta-

Nederland in Hardenberg kunststofleidingsyste-

biliteit. Aanvankelijk werden gietijzeren hoofd-

men voor gas, water en riool.

leidingen gebruikt, met daarnaast ijzeren, loden of koperen leidingen.

In 1991 werd begonnen met de bouw van

In 1952 stopte Ir. Keller met zijn experimenten

het

om met papier te gaan werken als alternatief van

aan de oostzijde van

de metalen buizen. Hij bekeerde zich tot de

de J.C. Kellerlaan dat

plastics en ontwikkelde procédés en machines

in het volgende jaar

om van PVC, al bekend sinds 1928, de gewenste buizen te maken. Daartoe werd op 25 maart

kantoorgebouw

werd opgeleverd. Het gebouw zou in 2008



1955 een nieuwe industrie in het leven geroepen:

worden

Wavin (water en vinyl), waarin de WMO en de

en in 2009 worden

metaalbuizenfabriek Excelsior deelnamen, met

uitgebreid

een klein aandeel van de motorenfabriek Tho-

nieuwe aanbouw. In

massen in De Steeg als dochter van Shell. Na

gerenoveerd met

een

de tuin van het kan-

enkele pioniersjaren werd het tijd voor een echte

Een speels samenstel

toorgebouw werd in

fabriek. Vanwege de aantrekkelijke investerings-

van ronde en

1995 een kunstwerk

premies, maar ook vanwege maatschappelijke

vierkante buizen.

geplaatst.

betrokkenheid, werd Hardenberg gekozen om de nieuwe fabriek te vestigen. In 1956 werd de fabriek gebouwd. In 1957 verhuisde de gehele productie naar Hardenberg en vanaf dat moment ging het hard. In 1973 was het gehele terrein tussen Bruchterweg en spoorlijn bezet. In dat jaar breidde Wavin uit met het terrein De Lange Stukken voor de buizenproductie, tussen spoorlijn en J.C. Kellerlaan. Het oude terrein De Marsch werd ingericht en gebruikt voor andere activiteiten. Opmerkelijk is dat deze uitbreidende groei samenviel met een zorgelijke periode van de internationale oliecrisis die toen met name Nederland hard trof. Het beeld symboliseerde daarom niet alleen de aanwezige groei, maar ook en misschien wel vooral de hoop daarop.

21

Een buizenspel in rood en blauw Op 21 december 1995 werd de buizenplastiek

Wavin had haar benaderd op initiatief van de

officieel aangeboden aan Wavin. Het kunstwerk

Josine de Bruyn Kops Stichting die zich inzette

bestaat uit een speels samenstel van ronde

om opdrachten aan vrouwelijke kunstenaars te

en vierkante stalen buizen. De ronde buis is 16

verlenen.

centimeter in doorsnee en rood gespoten, terwijl

Combulex in Vianen en werden gebogen door de

de blauwe buizen 14 centimeter in het vierkant

firma Oosterveld in Wormerveer. Het constructie-

zijn. Het object heeft de volgende afmetingen:

en spuitwerk werd verricht door Guido en Michel

7 meter hoog, 15 meter lang en 19 meter breed.

Slegers in Duiven. In Hardenberg werden de delen

Beeldend kunstenaar

Zowel in vorm als in kleur vormen de buizen een

ter plekke aan elkaar gelast en vastgesteld.

E. Müller.

ludiek samenstel met verwijzingen naar allerlei

(Collectie E. Müller,

tegenstellingen. Zo kan bij de blauwe vierkante

Het logo van Wavin, vanouds voornamelijk een

Utrecht)

buis gedacht worden aan koude, rust en verstand,

‘mannenbedrijf’

terwijl de rode, ronde buis daarentegen warmte,

kunstenares voegde in haar beeld daar het

beweging en gevoel symboliseert. Het buizenspel

warme, vrouwelijke element aan toe en creëerde

verwijst dan naar de tegenstellingen van het

daarmee een nieuw esthetisch evenwicht.

De

buizen

voerde

waren

de

afkomstig

kleur

blauw,

leven die steeds weer vragen om evenwicht. Geraadpleegde literatuur:

Het kunstwerk werd ontworpen door Elisabeth Müller, Meppel 1946. Na het Meppeler Lyceum

- Dr. J.F.P. Dijkhuis, Wavin. De geschiedenis van een idee. Zwolle 1980.

volgde zij de Akademie voor beeldende vorming te Amersfoort. De opleiding was gebaseerd op de

Met dank aan:

ideeën van het Bauhaus: een brede opleiding in

- mevr. E. Müller, Utrecht

bijna alle technieken. Na enkele jaren gewerkt te

- dhr. J.H.G. Baetsen, Hengelo

hebben in het voortgezet onderwijs in Utrecht,

- dhr. J. van Coeverden, Hardenberg

ging zij verder als zelfstandig beeldend kunstenares. Ze noemt zichzelf vooral een bouwer, een constructivist. Aanvankelijk werkte zij vooral met de kleuren rood, geel en blauw. Naast haar werk als beeldend kunstenares heeft ze een sterke passie voor muziek. Het beeld onderweg in 1995. (Collectie E. Müller, Utrecht)

22

van

de

Café Monumentale Zaal Mulder herinnering in Baalderin Sibculo Een historische kroegentocht 3 E. Wolbink

In de vorige aflevering van deze serie beschreven we de geschiedenis van café Leering - later bekend als Nijhoving - op de huidige locatie van de Hema. Dit keer staan we stil bij het etablissement in Baalder dat dit jaar het 75-jarig bestaan kan vieren. Café Mulder is uitgegroeid tot een gerenommeerde horecagelegenheid in onze regio. Het heeft een grote aantrekkingskracht voor het houden van grote en kleine partijen. Verschillende bruiloften per week worden er gevierd. Dat was vroeger wel anders… aan dat Geugies in die tijd al behoorlijke klandizie had. In 1904 verkocht de tapperij maar liefst 1682 liter gedistilleerde drank. Het was een goede inkomstenbron naast de revenuen uit de kleine boerderij. In de zomer van 1907 overleed de oude tapster Aaltjen Geugies-Lenters, op 76jarige leeftijd. De volgende generatie werd daarmee eigenaar van boerderij en café. Hendrik Jan was toen al geruime tijd getrouwd met Hermina Johanna Hamberg, een boerendochter uit stad Hardenberg. Het echtpaar kreeg zeven kinderen. De bevalling van het achtste werd echter een droevige gebeurtenis. Het baby’tje werd levenloos geboren. Twee dagen later, op oudejaarsdag 1909, stierf Hermina Johanna in het kraambed.

Kleurendia uit de

Het horecabedrijf aan de Boalderstroate is name-

collectie van ds. E.J.

lijk van nog veel oudere datum. Al in 1889, dus

Loor van café-zaal

ruim 120 jaar geleden, opende op deze locatie

Mulder, gelegen in

een koffiehuis de deuren. Het initiatief daartoe

wat toen nog de

was genomen door Aaltje Lenters, de weduwe

buurtschap Baalder

van Jan Geugies uit Baalder. Haar man was enkele

was, ca. 1962. (Collectie

jaren daarvoor op 55-jarige leeftijd gestorven.

Hardenbergs Archief)

Hun enige zoon, Hendrik Jan, had de zorg voor de boerderij op zich genomen, zodat Aaltje de tijd had om in de late middag en vroege avond aan het werk te gaan in de kleine tapperij. In het archief van de gemeente Ambt Hardenberg is een

Schatting van de

brievenboek bewaard gebleven, waaruit blijkt dat

huurwaarde van het

Aaltje - tegen betaling van twintig gulden -

verloflokaal van Aaltje

vergunning kreeg voor het schenken van licht-

Geugies-Lenters; een

alcoholische

bijlage van de in 1889

jaarlijks als verlofhoudster aangeslagen in de

afgegeven vergunning

accijns voor de hoeveelheden drank die ze het

voor het schenken van

jaar ervoor had verkocht.

dranken.

Vervolgens

werd

ze

‘sterke drank in het klein’. (Collectie

Rond de eeuwwisseling droeg Aaltje de zorg voor

Hardenbergs Archief)

het café over aan Hendrik Jan. Het archief toont

23

Ruim twee jaar later, op 26 januari 1912, hertrouw-

Het echtpaar

kamer, met een op-

de Hendrik Jan met weduwe Jennigje Bossink.

Hendrik Jan Geugies

pervlakte van vijfen-

Daags ervoor was bij notaris Zwamborn, in het

(geb. 26 maart 1868)

twintig

bijzijn van kantonrechter mr. Johan Petrus Antoine

en Jennigje Bossink

meter, kon worden

baron

Mulert,

een

akte

van

boedelscheiding

vierkante

(geb. 29 april 1873),

gesitueerd

opgemaakt. Daarin was de scheiding en verdeling

uitbaters van het

linker benedenvoor-

in

van de gemeenschappelijke boedel beschreven van

dorpscafé in Baalder,

kamer. Hendrik Jan

kastelein en landbouwer Hendrik Jan Geugies, van

anno 1915. (Collectie

bewoonde het her-

zijn overleden vrouw en van hun kinderen. De

Hardenbergs Archief)

bouwde

huis

de

met

boedel werd daarbij

zijn vrouw Jennigje

volledig

toebedeeld

en de dochters uit

aan Hendrik Jan en in

het tweede huwelijk,

ruil daarvoor was

Aaltje en Hendrika

hij

verplicht om de kinde-

Geugies.

ren uit zijn eerste hu-

werd niet alleen ge-

welijk

te

bruikt door de stam-

Zijn

gasten en passeren-

financieel

compenseren. tweede

echtgenote

de

Het

klanten.

café

Regel-

Verlof voor de

zou na het huwelijk

matig

geruime tijd de scep-

veilingen en verga-

alcoholhoudende

ter over het dorpscafé

deringen gehouden.

drank, anders dan

zwaaien.

In juni 1910 bijvoor-

sterke drank, verleend

beeld

aan Hendrik Jan

Brand en nieuwbouw

werden

had

er

notaris

verkoop van

Stuart uit Heemse er

Geugies te Baalder,

zitting bij de open-

anno 1925.

bare

verkoop

van

Een ander onheil over-

het huis van de familie Olsman aan de Grams-

kwam de familie toen

bergerweg en in 1914 wist ook zijn opvolger,

de vrouw des huizes -

notaris Zwamborn, de gelagkamer van café

naar verluidt - per

Geugies prima te vinden. Ook de in Gramsber-

ongeluk een petrole-

gen residerende notarissen Rambonnet en

umlamp

Kelder passeerden er met enige regelmaat

De

omstootte.

gevolgen

waren

verkoopakten.

desastreus. De vlam-

Nieuwe eigenaren

men grepen zo snel om zich heen, dat er geen

Prentbriefkaart uit

houden meer aan was. Het gehele pand werd in de

1915 van het enkele

as gelegd. Uitbetaalde verzekeringsgelden stelden

jaren eerder na brand

Het horecaleven beviel Hendrik Jan en Jennigje

de familie Geugies in staat om te herbouwen.

herbouwde café in

blijkbaar niet zo goed, of de werkzaamheden

Het nieuwe pand werd zo ingericht dat de verlof-

Baalder.

als boer en cafébaas vielen niet goed te combineren. Ze besloten in ieder geval het boerencafé aan de straatweg in Baalder te verkopen. Op 17 mei 1929 werd de akte gepasseerd door notaris B.H. Kelder in Dedemsvaart. Daaruit blijkt dat bakker Jan Willem Lubbers voor 4500 gulden de nieuwe eigenaar werd. De Haagse N.V. Pharus Maatschappij voor Spaar- en Eigen Huisverzekering

verstrekte

Lubbers

een

hypotheek. Het echtpaar Geugies had bij de verkoop bedongen dat men nog maximaal drie maanden lang het vrije gebruik had van de achterkeuken, de slaapkamer, de waskamer en het achterhuis, zolang de koper het althans niet nodig had voor een verbouwing.

24

Jan Willem, geboren in Dalfsen, was in 1922

kwam dat café Lubbers binnenkort ook verkocht

Advertentie van de

getrouwd met Mina Bolks uit Baalder. Met hun

zou worden, verplaatste hij zijn bakens naar

openbare verkoop van

zoons Jan Berend en Gerrit Willem betrokken zij

Baalder. De eindveiling van het zakenpand vond

café Lubbers in het

de voormalige boerderij van Geugies. Mina werd

plaats op 6 november 1934. Het schijnt dat

Salland’s Volksblad

verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van het

Mulder net op tijd ten tonele verscheen. Het

van 12 oktober 1934.

café. Jan Willem bestierde de boerderij en bakte

‘eenmaal, andermaal’ was het eerste

er brood. De rechter benedenvoorkamer - de

wat hij hoorde toen hij binnenkwam.

vroegere woonkamer - was daartoe verbouwd tot

Arend onderbrak notaris Schut en

een kleine bakkerij. Op 11 november 1929

vroeg hoeveel er al geboden was.

besloot

het

college

van

Ambt

Hardenberg

Vervolgens deed hij er honderd

Lubbers verlof te verlenen voor de verkoop van

gulden bij en zo kreeg hij het

alcoholhoudende drank, anders dan sterke drank.

etablissement, met bakkerij, kruide-

Drie jaar later werd dat omgezet in een zoge-

niersaffaire en verlofzaak, voor 2100

naamd verlof A. Pas vanaf dat moment mocht

gulden in handen. De in het café

Lubbers ook sterke drank schenken. Of Lubbers

staande buffetkast, de toonbank in

wellicht een opvliegend karakter had, is niet

de winkel en de baktrog en twee

bekend. Een anekdote vertelt wel dat hij op een

werkbanken in de bakkerij waren

gegeven moment ruzie kreeg met een van zijn

buiten

klanten. Toen hij het heerschap buiten de deur

houden.

de

openbare

veiling

ge-

had gewerkt, schijnt hij zijn woorden kracht bijgezet te hebben door met een jachtgeweer

Arend Mulder beschikte over een goede onder-

door zijn eigen voordeur te schieten…

nemersgeest. Hij was op 22 november 1881 geboren aan de Zuidwoldigerstraat in Dedems-

Het plaatselijk belang Baalder vergaderde regel-

vaart. Toen hij begin veertig was, emigreerde hij

matig in café Lubbers. Veel minder vaak kwam

naar de Verenigde Staten van Amerika. Daar, in

het nog altijd bestaande markebestuur van de

Hynes in de staat California, bezat en beheerde

oude buurtschap er bijeen. De gewaarde boeren

hij een dairyfarm (een melkveehouderij). Zes jaar

hadden nog slechts enkele kleine percelen

later, in april 1928, remigreerde hij naar Neder-

gezamenlijk bezeten markegrond, die ze veelal

land, omdat zijn verloofde er niets voor voelde

voor zes achtereenvolgende jaren verpachtten.

om de grote oceaan over te steken. Die verloofde,

Lubbers werd Mulder

de bijna twintig jaar jongere Cornelia Gruppen, was een dochter van een grote boer op De Loo bij

Arend Mulder poseert

Coevorden. Terug in Nederland begon Arend

bij een grote

De crisis in de jaren ’30 heeft een enorme impact

samen met zijn broer een aardappelhandel in

automobiel op zijn

gehad, zeker ook op de lokale middenstanders.

Bergentheim. De gebroeders Mulder hadden zelfs

dairyfarm in

De familie Lubbers heeft het blijkbaar ook niet

een eigen praam, waarmee ze de aardappelen via

California, ca. 1926.

kunnen bolwerken. Halverwege het jaar 1934

het kanaal Almelo-De Haandrik en de diverse

(Collectie A. Mulder,

overstegen de lasten de baten en het gevolg was

wijken konden vervoeren.

Hardenberg)

dat men de hypotheekverplichtingen aan Pharus niet langer kon nakomen. Een faillissement bleek onafwendbaar en werd uitgesproken door de kantonrechter in Almelo. Lubbers zag zich - net als zijn collega Zweers van café De Jaarbeurs in Hardenberg - genoodzaakt zijn eigendommen te verkopen door middel van een openbare veiling. Notaris Schut uit Heemse verrichtte de verkoop in het bijzijn van de plaatsvervangende kantonrechter. Aannemer Arend Mulder uit Dedemsvaart was een van de geïnteresseerden. Zijn broer Hendrik had in die tijd al een goed lopend café aan het kanaal in Bergentheim. Eigenlijk was Arend van plan om De Jaarbeurs te kopen, maar daarvan bleek de vraagprijs te hoog. Toen hem ter ore

25

Naast de aardappelhandel

ringen van afstand kon Arend Mulder vervolgens

hadden Arend en Hendrik

naar de gemeente. Zo kreeg hij met ingang van

een baggermachine die

1 juni 1935 - precies 75 jaar geleden - vergunning

ze door een zetbaas lie-

om sterke drank in het klein te verkopen.

ten exploiteren. Die machine werd ingezet om

Een maand daarvoor, op 1 mei, lieten Arend en

gedeelten van het kanaal

Cornelia zich inschrijven als ingezetenen van

Almelo-De Haandrik en

Ambt Hardenberg. Ze hadden hun intrek ge-

zijn zijtakken uit te bag-

nomen in het linker gedeelte van het woon-/

geren, waardoor ze ge-

winkelhuis in Baalder, samen met hun zoon Arend

schikt bleven voor de

jr. en dochter Johanna Maria. Meteen besloten ze

scheepvaart. In later jaren

de bakkerij en kruidenierswinkel te verhuren aan

werd de machine ook in-

bakker Jacob van Laar, een zoon van de bekende

gezet bij werkzaamheden

dorpsdichter Hendrik van Laar. Om het pand voor

in de Noordoostpolder.

dubbele bewoning geschikt te maken liet Arend de bovenverdieping nog datzelfde jaar verbou-

Om het café te mogen

wen. Er werd een nieuwe kapconstructie aan-

exploiteren

Arend

gebracht, er werd gedeeltelijk een nieuwe zolder

een vergunning nodig op

boven het bestaande achterhuis getimmerd en de

grond van artikel 8 van

bestaande keuken werd vergroot. Vervolgens

de Drankwet. Het college

werd het rechter gedeelte betrokken door de

van

Ambt

had

Hardenberg

bakker en zijn vrouw Johanna ter Hennepe.

was belast met het toezicht op het aantal

Trouwfoto van Arend

verstrekte vergunningen in de gemeente. Het

Mulder en Cornelia

Cornelia kreeg overdag de leiding over het café.

gemeentelijk quotum was echter al bereikt. De

Gruppen, 28 november

’s Avonds nam Arend de honneurs vaak zelf waar.

vergunning van Lubbers kon niet één op één

1928. (Collectie

Naast zijn vele werkzaamheden als caféhouder,

worden overgenomen. Mulder zag zich daarom

A. Mulder, Hardenberg)

aannemer van publieke werken, eigenaar van een

genoodzaakt vergunningen op te kopen. Dat

Arend Mulder op de

baggermachine en firmant in de aardappelhan-

lukte hem vrij spoedig. De economische malaise

boeg van het schip

del, vond hij nog tijd om af en toe te gaan jagen.

zal daar zeker toe hebben bijgedragen. Meinar-

van de aardappel-

Hij kon het goed vinden met burgemeester Van

dus Prins te Lutten aan de Dedemsvaart en Her-

handel te

Oorschot. Samen hebben ze aan heel wat jacht-

mannes Olsman aan de Kloosterdijk verkochten

Bergentheim. (Collectie

partijen deelgenomen. Café Mulder werd frequent

hun rechten. Met de door hen afgegeven verkla-

A. Mulder, Hardenberg)

bezocht door joodse handelaren. Jacob van

26

Fragment van de bouwtekening uit 1935, waaruit blijkt dat het dak bij deze verbouwing de kenmerkende mansardeconstructie heeft gekregen. (Collectie Hardenbergs Archief)

Coeverden en Izak Kan bezochten de boeren in

Meteen na de oorlog, in 1946, werd een verbouw

de buurtschappen Baalder, Loozen en Radewijk

uitgevoerd in opdracht van Cornelia Mulder-

om slachtvee op te kopen. Het café lag mooi op

Gruppen. In de keuken werd een stookgelegen-

hun route.

heid gebouwd, voorzien van een rook- en wasemkanaal. De plaatselijke architect Breukelman

Arend overleed halverwege de Tweede Wereld-

was de ontwerper. Enkele jaren later werd het

oorlog, op 9 februari 1943, aan de gevolgen van

café uitgebreid door de voormalige bakkerij bij

een ontsteking aan een van zijn benen. Penicilline

het café aan te trekken. Tussen de keuken en het

was indertijd nog geen gangbare remedie en

café werd een grote schuifdeur geplaatst. Bakker

zeker tijdens de oorlogsdagen niet altijd voorra-

Van Laar had de huur namelijk opgezegd. Hij was

dig. Enkele honderden Duitse soldaten lagen in-

een eigen bakkerswinkel begonnen in de Fortuin-

gekwartierd bij boeren in de buurtschap Baalder.

straat in Hardenberg. In 1954 werd voor het eerst een klein toneel gebouwd, in het bestaande pand.

Bakker Jac. van Laar op de fiets met een

De tweede generatie Mulder

grote broodmand, poseert voor het café

Tot ver in de jaren ’50 bestond er een zogenaam-

Mulder in Baalder,

de ‘zwarte lijst’. Daarop stonden de namen van

anno 1935. (Collectie

klanten die uit het café geweerd moesten wor-

D.J.A. van de Geest-van

den. Hen mocht geen drank worden verkocht. De

Laar, Nieuwlande)

gemeente verstrekte driemaandelijks een update van de lijst. Het café werd in de tweede helft van de jaren ’50 al voor een groot deel gerund door Arend Mulder junior. Hij was min of meer ‘in de zaak gerold’. Het café deed dienst als hoofdkwartier van de

Zijn moeder was ziekelijk en niet meer in staat

Duitsers. De commandant had de gelagkamer ge-

om te werken. Zij stierf in de zomer van 1959.

vorderd. Cornelia was echter niet bang uitgeval-

De heer Vlaskamp, directeur van de Amstel-

len. Zij vertikte het om huis en haard te verlaten.

brouwerijen en huisvriend van de familie Mulder,

Zo werd ze genoodzaakt om samen met haar kin-

had haar op haar sterfbed beloofd om de nog

deren ‘achter het schot’, maar wel in haar eigen

jonge Arend te zullen helpen in het bedrijf.

huis een slaapplaats te zoeken. Zelfs lukte het haar om enkele onderduikers te herbergen…

Arend was getrouwd met Alie Hulsegge. Hij had ervaring opgedaan als kok in Epe en later als

De drankverkoop stond in die dagen zo goed als

vrachtvaarder op zee. Ook werkte hij anderhalf

stil. Klanten waren er niet of nauwelijks. Bier was

jaar als kok in de officierskeuken op de vliegbasis

op rantsoen en bijna onbetaalbaar. Café Mulder

Twente. Het jonge horeca-echtpaar had meteen

ontving wekelijks twee kratten bier, maar die

grote plannen voor de toekomst. Het kleine café

waren bij wijze van spreken al op zodra ze wer-

werd regelmatig gebruikt voor bruiloften van

den gebracht. De Duitsers wisten er wel raad

soms wel meer dan honderd personen, die alle-

mee…

maal konden zitten aan de welbekende smalle

27

Mulder herinnert zich nog goed de avond, begin

Alie en Arend Mulder

jaren ’70, dat Corry en de Rekels bij hen optra-

plaatsen de ‘eerste

den. Die avond hadden ze bijna duizend mensen

steen’ van de

binnen (in beide zalen). Men kwam van heinde en

toneelzaal.

verre. Het overenthousiaste publiek stond een

(Collectie A. Mulder,

uur voor aanvang al voor de deur…

Hardenberg)

Bij tijd en wijle werden er noodzakelijke verbouwingen en uitbreidingen gerealiseerd of werden bepaalde gedeelten gemoderniseerd. Een belangrijke en succesvolle uitbreiding was de bouw in 1972 van de twee eerste kegelbanen - van het type Deutsche Scherenbahn - in de gemeente

lange tafels op schragen. Het ruimtegebrek was nijpend. Het kwam wel voor dat de biervaten letterlijk en figuurlijk door Alies woonkamer rolden, wanneer het druk was en men geen tijd had om ze ordentelijk naar de kelder te brengen. Toen de familie Mulder in mei 1960 het 25-jarig jubileum van de zaak vierde, had men besloten om een grote ontspanningszaal te laten bouwen aan de noordoostkant van het café-bedrijf. De zaal met moderne toneel-accommodatie werd ontworpen door architect Th. van Terwisga uit

Hardenberg. Ze werden gerealiseerd achter het

Foto van de trouwauto

Hengelo en werd 10,5 x 27 meter groot, geschikt

bestaande woonhuis annex café en parallel aan

bij café Mulder, op de

voor vierhonderd personen. Op 24 mei 1961

het huidige fietspad. De aanbouw werd bijna

huwelijksdag van

konden Arend en Alie de eerste steen ‘leggen’ en

36 meter lang. De kegelbanen van Mulder, met

Arend en Alie Mulder.

nog geen half jaar later, op 4 oktober, werd de

volledige elektronische uitrusting en computer-

(Collectie A. Mulder,

nieuwe toneelzaal officieel geopend door burge-

systeem, behoorden op dat moment tot de

Hardenberg)

meester De Goede. Hij merkte op dat de beteke-

modernste van Nederland. Locoburgemeester

nis van de nieuwe toneelzaal zich blijkbaar

Berenst verrichtte de officiële openingshande-

verder uitstrekte dan Baalder. Hij had de grootste

ling.

bewondering voor wat hier door particulier initiatief tot stand was gebracht. Het was die dag groot feest in Baalder. De streekeigen bevolking maakte voor haar activiteiten, zoals vergaderingen en uitvoeringen, graag gebruik van de mogelijkheden die zaal Mulder de verenigingen en clubs voortaan kon bieden. De feestelijke openingsavond werd zeer druk bezocht. Er werd voor het eerst een Teenagershow georganiseerd. Het werd voor Hardenberg en omgeving een

Advertentie van de

avond waar men al lange tijd naar had uitgezien.

opening van de

Onder de vele artiesten die ’s avonds hun mede-

nieuwe toneelzaal in

werking verleenden, waren o.a. The Butterfly’s,

‘Het Noord-Oosten’

The Fouryo’s en Roland Wagter, bekend van radio

van 29 september

en t.v.

1961.

28

Vijf jaar later realiseerde aannemer Geerligs nog eens vier kegelbanen. Deze nieuwe banen werden op 18 januari 1978 officieel in gebruik genomen. Burgemeester L.A. van Splunder en zijn vrouw behoorden die dag tot de eregasten en zij volleerden de eerste kegelballen

over

de

nieuwe banen. De kegelclub telde toen al vele leden en zelfs was er

Bronnen:

Jarenlang stond er een

een heuse sportkegelclub, met de toepasselijk

- Gemeentearchief

oud rijtuig op het dak

naam Altijd Raak, die ook in Duitsland regelmatig

Hardenberg: toegang 005 (ingekomen stukken 1889)

van zaal Mulder.

meedong naar de prijzen.

- Salland’s Volksblad, 12 oktober 1934

(Collectie Hardenbergs

- Historisch Centrum Overijssel: toegang 122

Archief)

In 1986 kocht Mulder op de Boeldag in Slagharen

(inv.nr. 5018, aktenr. 4221), toegang 122

een oude koets voor 250 gulden. Hij liet het

(inv.nr. 5783, aktenr. 2518), toegang 145

antieke voertuig bovenop het dak bij de entree

(inv.nr. 7751, aktenr. 45),

van de zaal takelen en daar heeft het gevaarte

toegang 145 (inv.nr. 12636, aktenr. 167), toegang

jarenlang gestaan tot het door ouderdom in

145 (inv.nr. 12696, aktenr. 67), toegang 232.2

elkaar zakte…

(inv.nr. 98, dossiernr. 2850)

De derde generatie Mulder

Met dank aan: - dhr. en mevr. A. Mulder te Hardenberg

Inmiddels hebben Arend en Alie de onderneming

- mevr. H. Reinders, Hardenberg

Groepsfoto van drie

overgedragen aan hun zoons Arend en Ronald.

- dhr. J. Wigger, archivaris Historisch Centrum 

generaties Mulder bij

Samen met hun respectievelijke echtgenotes

Overijssel, Zwolle

het 50-jarig huwelijks-

Jopie en Gea runnen zij het café annex zalen-

- dhr. J. Woertel en mevr. J. Woertel-van der Veen,

feest van Arend en

centrum. Onlangs ontving de familie Mulder een

Radewijk

Alie, anno 2009.

hoge onderscheiding uit handen van de Rotary-

(Collectie A. Mulder,

club Nederland, vanwege zeventien jaren onaf-

Hardenberg)

gebroken

uitzonderlijk

gastheerschap.

Vele

bruiloften en partijen worden jaarlijks in zaal Mulder gevierd. Voor dergelijke partijen kan de familie een beroep doen op ambulante obers. Zij werken als het ware als oproepkrachten wanneer het nodig is. Arend Mulder senior, junior en Ronald bezochten in 2001 de Verenigde Staten. Daar, in Las Vegas, deden ze ideeën op voor de laatst doorgevoerde modernisering van de grote zaal. De nieuwste lichttechnieken die zij tijdens hun studiereis hadden gezien, werden toegepast in Baalder. De derde generatie Mulder mag dit jaar herdenken dat hun grootvader driekwart eeuw geleden in de horeca ging. Sindsdien is hun naam onlosmakelijk verbonden met Baalder. Café, kegel- en zalencentrum Mulder werd en is een begrip in de regio.

29

Teenagershows J. Woertel

In de jaren ’60 waren de teenagershows erg populair bij de jeugd. Er speelde vaak een bandje dat ook de Nederlandse artiesten die daar optraden, begeleidde met gitaren en grote versterkers. Van acht tot tien ’s avonds verzorgden zij het voorprogramma. Daarna kwamen de - in die tijd - bekende artiesten optreden die op de schnabbeltoer waren. Dat waren o.a. de nog jeugdige Sandra Reemer (Ik zweef aan mijn ballonnetje), Anneke Grönloh, Ria Valk (Hou je echt nog van mij Rocking Billy), The Jumping Jewels (met eigen installatie), Trea Dobbs, Willeke Alberti, Het Cocktail Trio en niet te vergeten The Blue Diamonds (Ramona en Little ship keep sailing). De zaal bij Mulder was dan tjokvol.

Holland Venetiëband, The Dancing Shoes, Black Lake, Cloppenburger Tanz Combo en natuurlijk The White Comets. De laatste twee waren zeer populair. De laatste drie waren Engelstalige bands. De grote zaal leende zich bij uitstek voor stijldansen en dat werd er dan ook volop gedaan. Vanaf de ingebruikname van de zaal werden zeer succesvolle dansavonden georganiseerd. Eerst werden die om de veertien dagen gehouden, afwisselend met zaal Potgiesser in Hardenberg, maar later kon men elke zaterdagavond bij Mulder de beentjes van de vloer laten gaan. Lessen in foxtrot, Weense wals en tango werden jarenlang gegeven door de gebroeders Drenth van de gelijknamige dansschool uit Dedemsvaart. Heel wat stelletjes hebben elkaar bij Mulder leren kennen tijdens de danslessen en dansavonden. Vele zag men later terug als bruid en bruidegom of om het zilveren huwelijksfeest te vieren. De dansavonden zouden eind jaren ’70 helaas van het toneel verdwijnen als gevolg van nieuwe gemeentelijke verordeningen, waardoor de horeca haar sluitingstijden behoorlijk moest vervroegen.

Naast deze speciale avonden was er iedere zaterdagavond dansen. Om 20.00 uur was de zaal open en om ± 20.30 uur. begon de muziek te spelen. Bandjes die vaak bij Mulder kwamen waren:

De ‘toneelzaal’ van Mulder was vanaf de ingebruikname een groot succes. (Collectie A. Mulder, Hardenberg)

30

Een bruiloft in de jaren ’60-’70 ging er overigens wel heel anders aan toe dan tegenwoordig. Moest men het in die tijd doen met een kop koffie met gebak of een plak cake en een bonbon, drie keer een hapje (een tuc, een blokje kaas en een stukje warme worst) en koffie met broodjes toe, tegenwoordig kan men naar hartenlust variëren. Veelal krijgt men nu drie keer gesorteerde koude en twee keer warme hapjes en moet men niet raar op kijken als aan het eind van het feest de koffie vergezeld gaat van broodjes met warme beenham of hamburger met gebakken uien… Het fenomeen van de lange tafels op schragen kent men ook niet meer. De gasten kunnen nu in kleinere groepen aan ronde tafels zitten. De vroeger zo bekende glazen op tafel met daarin sigaretten en sigaren, behoren inmiddels tot het grijze verleden. Het anti-rookbeleid heeft ook daar een eind aan gemaakt.

Bruiloft vieren J. Woertel

Bruiloften werden vroeger lang niet altijd in een café of zaal gehouden. Grote feestzalen waren er niet of nauwelijks en een bruiloft in een café was natuurlijk duurder dan op een grote boerendeel, waar de buren voor de bediening konden zorgen. Muziek was meestal niet aanwezig, tenzij iemand uit de buurt zijn accordeon of harmonica mee bracht.

naar Zandvoort al aan de zee… De dames gingen dan bij de heren op de rug, vanwege het stijgende zeewater… Men was in die tijd al flink aan het oefenen voor het eventueel stijgen van de zeespiegel; ze waren de tijd ver vooruit. Na de polonaise ging het bruidspaar op de stoel om ze hoog te laten leven. Bruid en bruidegom werden de zaal rondgedragen en ondertussen zong

Wanneer de bruiloft in een café zonder zaal werd gehouden, zat men vaak als haringen in een ton. Dat werd beter toen een aantal horecaondernemers zalen liet bouwen, zoals Nijhoving, Potgiesser en Mulder. Vaak werd een conferencier met een accordeonist ingehuurd, soms met een drummer erbij. Als je een gezellige avond wilde hebben, dan had je succes wanneer Jans Zandbergen en Joop Romkes de avond opluisterden. Jans vertelde bakken en Joop maakte muziek. De liedjes waren vaak meezingers. Gedanst werd er nog maar weinig. Dat veranderde in de loop van de tijd. De dansvloer werd groter en de conferencier verdween langzaam van het toneel. De accordeon maakte plaats voor een orkestje van meerdere personen, soms met een zangeres. Zij maakten de hele avond stemmingsmuziek waarop men ook kon dansen. De polonaise bijvoorbeeld, die in de jaren ’50-‘60 ook nog gedanst werd op de boerendeel. Tijdens de polonaise werd o.a. gezongen: We gaan

Huwelijksfeest van Jan en Sina Kampherbeek-Grobbe, op 27 november 1959 in café Mulder.

iedereen: de bruidegom die durft zijn bruidje niet te kussen, falderalderiere… Wanneer de meeste feestgangers na deze polonaise nog stonden, zette de muziek in met een aantal stevige Rock & Roll-nummers, als Kom van dat dak af van Peter Koelewijn. Daarna namen de feestgangers met rode bezwete koppen van de drank en de inspanning weer plaats, want men wist dat koffie met een broodje langzaam in zicht kwamen om het feest af te sluiten. Het waren mooie tijden…

31

Plat Monumentale ni-js herinnering in Sibculo

J. Luisman-de Jonge

In ‘t museum in de Veurstroate van Hardnbarg is dit seizoen een tentoonstelling te zien over ‘verzameldingen’. Noa een oproep kwam d’r een lawine an toezeggingen binnen. Van schelpen tot theeserviezen, van mattenkloppers tot revolvers en van matroesjka’s tot furbies. Verzameln en sparen zit oons in ’t bloed en met die hobby bevin ie oe in goed gezelschap, want van beroemdheden is bekend dat ze ok besmet bint met dit virus: Andre van Duin verzamelt Laurel en Hardy beeldties, Wieteke van Dort spaart knikkers en prins Bennard verzamelde bi-j zien leven een paleis vol olifanties. De leden van de dialectgroep vunden dit een gezellig onderwarp um over noa te proaten en zo kwam d’r van alles uut de bus.

Sigarenbandties

Postzegels

Op de vroage an verschillende mensen ‘Heb ie

Sinds de uutvinding van de postzegel in ca. 1840

vrogger ok iets verzameld’, kregen wi-j steevaste

bint de liefhebbers begunt met sparen. Het is een

as antwoord: ‘Jaaa, sigarenbandties!’ Dat was ok

wereldwiede rage ewörden. Een kostbare hobby

hoaste de goedkoopste hobby, want ie hadden

woar gien ende an komp! Sommigen begunt er al

ze letterlijk veur ’t oprapen! In de joaren 30 van

heel jong met en hebt er een leven lang vertier

de veurige eeuw was er al een vassie op de radio:

an. Van een jochie wördt verteld dat e in de karke

Heeft u een sigarenbandje, heeft u er één voor

geboeid noar de pastoor zit te lustern, die an

mij bewaard? Heeft u een sigarenbandje? ‘k Heb

’t preken is over de brieven van Paulus an de

er al heel wat opgespaard.

Korintiërs en de Thessalonicenzen. Noa ofloop trekt e de pastoor an de tabberd en vrög: ‘Mag ik

Kinder konden heel fanatiek ween en halsbreken-

de postzegels?’

de toeren uuthalen um zo’n baandtie te bemach-

Schoarties/scheurties

tigen. Zeumtig joar noa dato weet er nog iene te vertellen dat ze bi-j een café in Banthum Willem II in de barm vund en Karel I uut ’t kanaal evist hef.

Dat is ’n hoofdstuk apart: Schoarties zuken,

Op marktdag in Hardnbarg leupen kinder met de

sparen en bewaren. De leden in de dialectgroep

neuze an de grond de stroaten of te zuken noar

herinnerden zich stuk veur stuk dit verschiensel!

sigarenbandties.

Schoarties of scheurties bint scharfies. Plattelaandskinder weet direct wat wi-j bedoelt: Sjouwen deur een stuk umgeploegd bouwlaand en zuken noar schoarties. Verzameln van schoarties was interessant. ’t Was een soort archeologie! ’t Waren stukkies van ooit gebruukte koppies, schöttelties en aander keukengerei dat op ien of aandere meniere in de grond terechte ekommen was en noa joaren, deur ploegen weer an de oppervlakte kwam. As iets ebreuken was, dan zee moe: ‘Gooi ’t maar in de asla’. De asla wörden eleegd in ’t assegat en later as mest uut estrooid op ’t laand. Ie vuulden oe heel bliede a’j een schoartie vunden met een gekleurd figuurtie d’r op.

32

Gemberpotten

dan heet zien zus gien Ursula, maar Hinderkien en de Drentse vertaler zeg van heur: Maor zien

Wi-j kent ok een persoon die al

zuster Hinderkien, jong, dat was een schiet-

25 joar gemberpotten verzamelt en

venien!

een

schitterende

collectie

hef.

‘Beesies’

Op de foto stoat 17de-, 18de- en 19de-eeuwse Chinese gemberpotten. De blauwgekleurde potten bint

De verzamelaars van allerlei miniatuurdieren

uut de Ming dynasty en de Ch’ien

bint niet te tellen. De hondties, poesen, egels,

Lung dynasty. De potten met rose

koetjes, neushoornties, apies, beren, biggies,

figuren bint uut de zogenaamde

van stien, plastic, holt, kristal, porselein, metaal

famille-rose periode en de potten

of stof, bint de trots van de spaarders. (Een

met de grune figuren uut de famille-

bezoekster van de tentoonstelling hef verteld dat

verte periode. De potten wörden

ze zwaanties verzamelt... umdat heur moeder

verscheept

Zwaantje heet!)

vanuut

China

noar

Europa. Veul deksels van de gem-

Allerhaande

berpotten bint in de loop van de tied esneuveld. Ze wörden vervan-

Wi-j kent heel wat soorten verzamelaars in oonze

gen deur holten deksels.

umgeving. Mensen die via rommelmarkten,

Revolvers

veilingen, beurzen en marktplaats tegen zeldzame dingen anloopt die echt bezienswaardig bint.

In iene van de vitrines van oons streekmuseum

Spullen uut de Twiede Wereldoorlog bi-jveur-

ligt wel 30 revolvers, daterend van veur 1900.

beeld, kunst en antiek en muziekinstrumenten.

Hoe biezunder de ‘levensloop’ van zo’n veurwarp

De hobby is wel ofhankelijk van de beschikbare

is, veurdat de verzamelaar het in zien bezit hef,

ruumte. Wie klein behuusd is, mut natuurlijk niet

vertelt ’t volgende verhaal: Op de foto zie’j een

begunnen an ’t sparen van dösmachines en heui-

militaire revolver die umstreeks 1860 in Luik

schudders. Zo kent elk zien eigen spaar- en

emaakt is. In ‘t leger dreug een officier dit as

verzamelwoede: eaudecologneflessies, sleutels,

extra woapen. Waarschijnlijk is

munten, ansichten, sukerzakkies, lucifasmarken,

dit exemplaar via handelaren in

filmsterren, voetbalplaaties, piepekoppen, vin-

China

zo

gerhoeden, peper en zoltvaties, knipsels, eier-

tussen 1860 en 1870. Volgens de

doppies, biervilties, bidprenties, geboortekaar-

inscriptie op de loop van de

ties, boeken, dinky toys, pamfletten en in Gieten

revolver was ‘t woapen eigen-

(Dr.) is een vrouw die vergieten verzamelt. (En is

dom van een groot leider. En de

de oranjekoorts al an ewakkerd? Het WK platies-

vertaling uut ’t Chinees vertelt verder iets over ‘t

boek al an eschaft? Alle 24 beesies al espaard?)

terechte

ekommen

64e leger op de 3e hoogste berg. De Hardnbargse

Woordties sparen

verzamelaar kocht de revolver van een Duutser uut Hamelen. Die vertelde dat zien overgrootvader as soldoat in juli 1900 deur Keizer Wilhem

De warkgroep dialect is nog steeds bezig met ’t

II vanuut de Pruus met een regiment noar China

sparen van olde dialectwoorden. In oons boekie

estuurd was tiedens de Bokser-opstand en

‘Dauweln met dialect’ dat in 2004 uut ekommen

doar de revolver buit emaakt had.

is, stoat er ruum 400 (nog te koop in de studiezaal van ’t museum). ’t Snuffeln giet ait verdan en

Vlinders

zo kwam oons de leste tied nog van alles ter ore. Onder ’t stof van de historie kwamen de volgen-

Wie kent het olde stripboek uut 1858 van

de woorden teveurschien: an-pinkstern = insnoe-

meneer Prikkebeen? Nou, die keerl met

ren (stevig vast maken); zoere kreie = zure vrucht

zien kwoae zuster Ursula was een verwoed

(pruim of appel); ’t olde kreie = ’n zuur oud mens;

verzamelaar van vlinders: Vlinders vangen

‘t kreit mi-j deur d’ hals = erg zuur voedsel eten;

in zijn net, was zijn allergrootste pret! Hi-j

scheurgerei = serviesgoed; potscheure = scher-

prikten die vlinders allemoal in een kassie,

ven.

soort bi-j soort en kleur bi-j kleur. Dit boek is zölfs vertaald in Drents dialect, maar

Met dank aan alle informanten

33

Water Monumentale herinnering in Sibculo

J. Bosch

De wetenschap zeg daet der zonder water gien lèven mogelijk is. Wi-j mensen bestoat zöllef veur het grootste deel uut water. Doar sto-j meestal niet bi-j stille. Oldere mensen kriegt bi-j völle water wel is last van de bloaze, en iederiene vuult ok wel is nattigheid. Stoom en ies bint het zölfde as water, mar toch weer aanders. Wi-j bloast nog wel is wat stoom of, mar verder doe w’ der weinig meer mee. Oaver ies zuw ’t straks nog hebben. Der is nog ’n verhaal oaver Salomon, Israël en Ziene van Gelder (bi-jnaam: van Motje), die in ’t Olde Bosch noast de Vechte wonnen. Disse jeudse mensen hadden hun geldkissien onder de beddestè stoan. Op nen kwoajen dag worren dat kissien estöllen, mar Ziene, din niet al te snugger was, zee: Zie kunt der niks mee, want ik hebbe ’t slötteltien. Toen ’t water in de Vechte later leege was, is ’t kissien terugevunnen. En dan het ies. De holten Vechtbrugge worren noa ’n oorlog deur de iesschotse helemoale vernield. In de kolde winter van 1941-1942 hebbe wi-j ien keer op de Vechte kunnen schasen, noast de Merelhof, ’t huus van Sipkema. Mar der waren ok onverwachte problemen. Nen alleen-

Een romantische

Nen tied elène was der op de televisie nen

wonnende vrouw had het niet zo breed en

prentbriefkaart van de

aansporing um zuunig te wèn met water: ‘Water,

doardeur gien abonnement op ’t leegmaken van

Voorstraat, met links

het wonder uit de kraan’. Het liekt der op daet

’t pleetunnegien. Zie had doarveur in de plase nen

op de hoek van de

wi-j ons doar niks van antrekt. Vrogger waren der

gegalvaniseerden olden waskettel, din deur haar

Prutterij (later

in ’n Arnbarg een paar stadspompen en bi-j ons in

breur geregeld worren leegegooid in ’t drekgat

Fortuinstraat) één van

’t achterhuus hadden wi-j iene kolde krane. In de

van nen tuun in de buurte. De plee was in

de stadspompen van

darde wereld zollen ze der now nog veur teken.

’t achterhuus en in die kolde winter was ’n kettel

Hardenberg, ca. 1905.

Laeker lange douchen was

(Collectie J. Woertel-van

nog niet uutevunnen. Nen

der Veen, Radewijk)

emmer warm water, niet te vake, want, zeeën ze, aanders slit oew vel.

Een door P. van

Zie hebt ontdekt daet der op

Grieken gemaakte foto

Mars water is. Mar in ’n

van wateroverlast

Arnbarg was der op ’n mars

nabij het oude

soms ok völle water, as de

marktterrein in

Vechte oaverstromen. Het

Hardenberg. Links het

kwam tot op de Markt, en as

café en de

kinder leupe wi-j der dan op

bierbottelarij van

stelten deur. Boarslag gunk

Gerhard

toen nog met zien beurt-

Zweers H.J.zn., ca.

schip noar Zwolle, wi-j zwömmen met mien va

helemoale bevreuren. Wat muj dan doen? Der

1930. (Collectie

bi-j de stuw en mochen ons van Derk de Witt uut-

bleef niks aander oaver as ’n kettel nen tied lang

Hardenbergs Archief)

en ankleden in de schure van de hijskrane.

op ’n petroliestel te zetten!

34

H E R D E N B E R G H

Vechtstede Notarissen Postbus 62 7770 AB Hardenberg Scholtensdijk 20 7771 CV Hardenberg T 0523 261 941 F 0523 262 786 E [email protected] I www.vechtstede.com

7773 ND Hardenberg T 0523 - 285 285 F 0523 - 285 200 E [email protected]

&

R O N D O M

Stelling 7

I www.beterwonenvechtdal.nl

MET FOCUS OP DE TOEKOMST Olbo

Handelsstraat 60d-i 7772 TR Hardenberg Postbus 115 7770 AC Hardenberg T 0523 - 266 181 F 0523 - 271 516 E [email protected] I www.olbo.nl

olbo 35

| thuis in alle media |

S P O N S O R E N

Beter Wonen

D E N

MET GEVOEL VOOR HET VERLEDEN

HV5794

Herkent u deze nog?

Hierboven presenteert HVC zich bij de muziektent op de markt. HVC vormde in 1954 samen met vv Heemse het huidige HHC. Rechts weer een prachtig statig familieportret. Vervolgens zien we onder andere de mannen van

HV5791

schilder Frijling poseren voor de fotograaf. Hijzelf staat tweede van rechts. Hieronder is men in de boomgaard gezellig aan het werk met de appelpluk. De foto rechtsonder laat een groep kinderen zien die meedoen aan een optocht ter gelegenheid van de 50ste verjaardag van koningin Wilhelmina in 1930. Onder vermelding van het fotonummer kunt u uw informatie mailen naar: fotoherkenning.historiekamer@ solcon.nl, of bellen naar tel. 0523-265624, maar u bent natuurlijk ook welkom in de studiezaal Voorstraat 34 in Hardenberg om een foto beter te kunnen bekijken.

HV5795

Contactpersoon Wim ten Brinke.

Historie in beeld brengen, dat is in het kort de doelstelling van de fotowerkgroep. Hebt u oude foto’s die interessant kunnen zijn voor het fotoarchief van de HistorieKamer dan willen wij daar graag een kopie van maken.

HV5792 Met dank voor uw reacties op de foto’s in de vorige ’RdH’ kunnen we het volgende melden: HV5520: Hendrikje Jurriens-Bolks en Rika Hutten-Bolks (ca 1925), Mollinksweg, Oud-Bergentheim. HV5521: Freek Meijer (ca. 1922) met de kinderen Jaap en Willem, groenteboer op de Brink links naast het oude notariskantoor. HV0602: Familie Van den Berg (ca. 1940), Broekdijk, Bruchterveld. HV0541: In 1924 is de landbouwhuishoudschool opgericht. Hier zien we de allereerste klas. Maar we hebben slechts een tweetal namen. Wie weet er meer?

36

HV5793