PROGRAMMA
09.00
Ontvangst en inschrijving
10.00
Welkom en opening Hans Palings voorzitter Bestuur Afdeling Onderwijs (KNAG) Luc Zwartjes voorzitter Vereniging Leraren Aardrijkskunde (VLA)
10.10
Proeftuin Europa; Baarle-Hertog, Baarle-Nassau J. van Leuven, burgemeester van de Gemeente Baarle-Hertog, België drs. J.P.M.M. Hendrikx, burgemeester van de Gemeente Baarle-Nassau, Nederland
10.55
Uitreiking Glazen Globe
11.15
Bedrijvenmarkt / Vertrek excursies
11.45 – 12.45 Ronde A 12.45 – 13.45 Bedrijvenmarkt / Lunch / Vertrek excursies 13.45 – 14.45 Ronde B 14.45 – 15.15 Bedrijvenmarkt 15.15 – 16.15 Ronde C 16.15 – 17.00 Receptie
02 LEZINGEN, P R E S E N TAT I E S & WORKSHOPS De letter voor het workshopnummer in het programma verwijst naar de ronde waarin de workshop wordt gegeven: A = in ronde A, A-B = begint in ronde A en loopt door tot in ronde B als één blok, A,B,C = wordt aangeboden in zowel ronde A, B als C.
THEMA BURGERSCHAP EN IDENTITEIT
01
A • Coming home to Europe, AEDE Rick Matser (AEDE, Nederland) Presentatie, Burgerschap en Identiteit
De AEDE (Association Européenne des Enseignants) is de oudste Europese onderwijsorganisatie, opgericht in 1956 in Parijs. Bijna elk Europees land heeft een afdeling met leraren die diverse activiteiten organiseren. De AEDE werkt nauw samen met o.a. de European Movement International (EMI). De AEDE heeft enkele zeer goede onderwijstools voor het thema Europa. Met o.a. EMI werd vorig jaar de dvd ‘Coming home to Europe’ met bijhorende werkbladen gepubliceerd. De dvd bevat tien korte filmpjes over de tien landen die in 2004 tot de Europese Unie (EU) zijn toegetreden. Op www.aede.eu is een volledig pakket over Europa te vinden. De presentatie gaat in op o.a. deze dvd.
B • Atlas of European Values Loek Halman (Universiteit van Tilburg, Tilburg) Presentatie, Burgerschap en Identiteit
De European Values Study is een langlopend onderzoek naar fundamentele waarden van mensen in Europa. Het heeft drie unieke kwaliteiten: 1) na de nieuwe dataverzameling (2008) bestrijkt het project 30 jaar; 2) meningen en attitudes worden gepeild op levensdomeinen als werk & vrije tijd, familie & seksualiteit, politiek & samenleving en religie, moraliteit en solidariteit & burgerschap; 3) alle landen van Europa, van IJsland tot Azerbeidzjan, participeren. De maatschappelijke interesse is snel toegenomen, vooral omdat het project inzichten oplevert in culturele verschillen en overeenkomsten. Een thema dat in het uitdijende Europa bij politici, beleidsmakers, media en onderwijs in de belangstelling staat.
03
C • Atlas of European Values in de schoolpraktijk Uwe Krause (Fontys Hogeschool, Lerarenopleiding, Tilburg) Workshop, Burgerschap en Identiteit
In een pilotproject van de Universiteit van Tilburg en Fontys Lerarenopleiding Tilburg wordt een groot deel van het materiaal van de Atlas of European Values via de website www.atlasofeuropeanvalues.eu gratis voor het onderwijs ter beschikking gesteld. De Engelse kaarten zijn vertaald in het Nederlands en er is een aantal opdrachten beschikbaar (in het Nederlands, Engels en Duits). In deze presentatie worden verschillende manieren van gebruik van de website in de les toegelicht en besproken. Tevens ontvangt u materiaal dat u direct in de les kunt toepassen.
04
A • Internationale contacten als verrijking van de aardrijkskundeles Wolter Blankert (Europees Platform, Alkmaar) Presentatie, Discussie, Burgerschap en Identiteit
Europa en de wereld vormen vanzelfsprekende en traditionele onderdelen van het vak en internationale contacten maken het vak nog aantrekkelijker. Veel scholen in Europa werken met elkaar samen binnen een gemeenschappelijk onderwijsproject en vaak wisselen zij leerlingen uit. Het thema daarbij is soms geografisch, vaak is het vakkenoverstijgend met een belangrijk geografisch aspect.
De workshop bevat: 1) een korte schets van doel, inhoud en mogelijkheden van internationale contacten, met subsidiemogelijkheden; 2) twee voorbeelden met een geografisch thema uit de schoolpraktijk; (3) een opdracht in het verlengde hiervan; 4) vragen en discussie. De workshop wordt verzorgd door Wolter Blankert, geograaf bij het Europees Platform en aardrijkskundedocent.
05
B • Euroschool in Boekarest en Sofia Billy Gunterman (Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Nijmegen) Presentatie, Discussie, Burgerschap en Identiteit
Op 1 januari van dit jaar zijn Roemenië en Bulgarije lid geworden van de Europese Unie, hoewel beide landen voorlopig nog onder curatele blijven staan. De stichting Euroschool, die is ondergebracht bij het Europees Platform, maakte in september 2007 een studiereis naar beide landen om de ‘state of art’ in het onderwijs van beide landen te onderzoeken. Deze presentatie gaat in op o.a. deze studiereis en het belang voor de aardrijkskundedocent om een bezoek te brengen aan deze Balkanstaten. Ook wordt besproken hoe in deze landen Europa in de les aan de orde komt.
06
C • Van Nederlandse leerling tot Europees burger Austin O’Connor (Kandinsky College, Nijmegen) Presentatie, Workshop, Burgerschap en Identiteit
Voor de doorsnee leerling zijn Europa en de EU een ‘Ver Van Mijn Bed Show’. Begrippen als het Europese Parlement en de Europese Commissie zeggen hem of haar weinig, ondanks het feit dat deze organen het toekomstige leven in Europa bepalen. Helaas is er binnen de huidige schoolcurricula weinig aandacht voor Europa. Het project ELOS (Europese Leeromgeving Op School) brengt daar verandering in. In deze presentatie wordt een raamwerk geboden om Europa een centrale plaats te geven in het schoolcurriculum en de huidige Nederlandse leerling op te leiden als ‘Europees burger’.
THEMA MIDDELLANDSE ZEEGEBIED
07
A • Plaattektoniek rond de Middellandse Zee Bernd Andeweg (Vrije Universiteit, Faculteit Aardwetenschappen, Amsterdam) Presentatie, Middellandse Zeegebied
Terwijl Europa en Afrika naar elkaar toe bewegen, is de Middellandse Zee geopend, met gebergten er omheen. Een aardige plaattektonische puzzel, dus een mooi gebied om aan de hand van de algemene theorie van de plaattektoniek te kijken naar de oorzaken en gevolgen van botsingen van continenten. In deze presentatie komt ook de relatie tussen opheffing en daling (verticale bewegingen) en de plaatbewegingen (horizontale bewegingen) aan bod. Tevens wordt aandacht geschonken aan de effecten van die verticale bewegingen op klimaatzones en afwateringspatronen rond het Middellandse Zeegebied.
08
B • Actieve vulkanen van Europa Pim Beukenkamp (Universiteit Utrecht, Faculteit Geowetenschappen, Utrecht) Workshop, Middellandse Zeegebied
Een erupterende vulkaan is actief, maar een dergelijke definitie zou de Europese vulkanen beperken tot de Stromboli en de Etna. Meestal verstaat men onder een actieve vulkaan een vulkaan die in historische tijd is uitgebarsten, alhoewel de meeste vulkanologen die tijdsduur oprekken tot de laatste 10.000 jaar. Immers het begrip historische tijd verschilt per gebied, zo ook tussen de Mediterrane
en de Atlantische vulkanen. In deze workshop gaan we nader in op de Europese vulkanen: waar ze voorkomen en welke relatie er bestaat met de platentektoniek, en hoe actief en gevaarlijk ze zijn. De virtuele Europese vulkanenreis begint bij IJsland in de Atlantische Oceaan en gaat via de Azoren en de Canarische eilanden naar de Middellandse Zee om te eindigen in Italië en Griekenland.
09
C • Magna Graecia: succesvolle kolonisatie in de 8ste en 7de eeuw v. Chr. Hans van Drunen (docent Oosterhout, Stichting Phileas reizen) Presentatie, Middellandse Zeegebied
De uitspraken ‘west best’ en ‘going west’ associëren we vaak met de VS in de 19de eeuw, maar ze zijn ook van toepassing op de kolonisatiegeschiedenis van Zuid Italië en Sicilië. Al vanaf de 10de eeuw voor Chr. verlieten veel Grieken hun onvruchtbare land. Vooral de kolonisatie van de kuststrook van Sicilië werd een succes. Korinthiërs en Spartanen stichtten daar steden als Syracusa, dat lange tijd in cultureel en wetenschappelijk opzicht de evenknie van Athene was. De steden van Magna Graecia brachten grote geleerden voort, zoals Archimedes en Pythagoras. Agrarische innovaties maakten het succes compleet. Deze presentatie geeft een beeld van de bewoningsgeschiedenis, mede aan de hand van de reizen die Stichting Phileas naar deze gebieden organiseert.
10
B • Cyprus: gedeeld eiland? Henk van Houtum, Freerk Boedeltje (Radboud Universiteit, Faculteit der Management-wetenschappen, Nijmegen) Presentatie, Middellandse Zeegebied, Grensregio’s
De Green Line, die in 1974 met viltstift dwars over Cyprus werd getrokken, vormt een wrede scheiding tussen Grieks- en TurksCyprioten. De lijn kent sinds 2003 enkele openingen, maar dat geldt niet voor het diepgewortelde conflict tussen de eilanders. De Grieks-Cyprioten hebben angst voor de Turkse militaire dreiging en eisen dat zij hun bezittingen in het noorden terugkrijgen. De TurksCyprioten op hun beurt zijn bang voor de dominantie van de Grieks-Cyprioten, die de meerderheid uitmaken. De gemeenschappen op Cyprus hebben elkaar gedefinieerd door en in het conflict. De Green Line is een overlevingsinstrument. De presentatie gaat in op o.a. de vraag in hoeverre de erkenning van de identiteit van de bewoners bijdraagt aan de oplossing van het gedeelde Cyprus.
THEMA UITDAGINGEN MIGRAT I E
11
A • Migratie langs de Middellandse Zee Henk van Houtum, Freerk Boedeltje (Radboud Universiteit, Faculteit der Management-wetenschappen, Nijmegen) Presentatie, Uitdagingen (Migratie), Middellandse Zeegebied
De EU-buitengrenzen rond de Middellandse Zee zijn de afgelopen jaren letterlijk een deadline geworden. Reizigers (vakantiegangers) uit West-Europa worden gezien als de kurk waarop de kustgebieden en eilanden drijven. Maar reizigers zonder EU-inreisvisum, die met gammele bootjes vertrekken vanaf de Afrikaanse kust worden gezien als ongewenst. Maar wat is het verschil tussen de reiziger die toerist en de reiziger die gelukszoeker wordt genoemd? Op welke gronden richten we een camping in voor de ene groep en een kamp voor de andere? Wie bepaalt de kleur van de werkelijkheid van de Middellandse Zee? En welke kleur heeft de Middellandse Zee dan: azuurblauw of bloedrood? In deze presentatie worden bovenstaande vragen bediscussieerd.
12
B • Nieuwe migratiepatronen in Europa: Aantasting van het sociale gezicht? Marcel Nuyten (FNV Bondgenoten, Utrecht) Presentatie, Discussie, Uitdagingen (Migratie)
Een belangrijke doelstelling van de Europese Unie is vrij verkeer van goederen en mensen tussen de lidstaten; handig als je naar het buitenland op vakantie gaat. Maar wat als grote groepen werknemers landen met lage lonen blijvend verlaten om te gaan werken in landen met hogere lonen? Is dit een welkome aanvulling van de arbeidstekorten of vindt er verdringing plaats op de arbeidsmarkt? Marcel Nuyten van de FNV zal ingaan op deze en andere gevolgen die een vrij verkeer van mensen kan hebben op het gebied van werkgelegenheid, woonsituatie en sociale zekerheid.
13
C • Wedergeboorte van minderheidstalen in Europa Jan Mansvelt Beck (Universiteit van Amsterdam, Faculteit Maatschappij en Gedragswetenschappen, Amsterdam) Presentatie, Uitdagingen (Identiteit)
Terwijl de opmars van het Engels op wereldschaal bijna niet te stuiten is, beleven minderheidstalen in de Europese Unie ogenschijnlijk een tweede jeugd. Het enthousiasme van de Sami voor hun taal in het noorden doet niet onder voor dat van Basken en Catalanen in het zuiden, terwijl de Kelten van het westen in dit opzicht niet onderdoen voor de Sorben in het oosten. Deze presentatie gaat in op de vraag in hoeverre dit enthousiasme voor minderheidstalen ook werkelijk zoden aan de dijk zet. Speelt de wederopbloei van deze talen zich voornamelijk af in de hoofden van een kleine intellectuele elite of is er werkelijk sprake van een breed gedragen cultuurverandering? Zijn er wellicht regionale verschillen en in hoeverre spelen verschillen in taalgeografie en institutionele context een rol?
15
B • IJsland en duurzame energie Govert Werther (Europees Platform, Alkmaar) Presentatie, Uitdagingen (Energie)
In IJsland heeft ruim 75% van het energieverbruik een duurzaam karakter: het hoogste percentage ter wereld. Geografische factoren dragen bij tot dit grote aandeel, maar de IJslandse overheid voert ook een succesvol energiebeleid. De opvallende energiebalans is een goede aanleiding om aandacht te schenken aan IJsland. De workshop geeft aandacht aan: 1) een geografische schets van IJsland (met beeldmateriaal); 2) de rol van waterkracht en de gevolgen voor milieu en economische betekenis; 3) de rol van geothermiek: (omstandigheden, principe, toepassing). Tot slot wordt een aan te passen werkblad gepresenteerd voor toepassing in de klas.
16 ENERGIE EN TRANSPORT
14
A • Energievoorziening in Europa Lucia van Geuns (Clingendael International Energy Programme, Clingendael Instituut, Den Haag) Presentatie, Uitdagingen (Energie)
De pijlers van een evenwichtig energiebeleid zijn naast het milieu ook energie-voorzieningszekerheid en de prijs van energie. ‘Betaalbaar, betrouwbaar en schoon’ zijn doelen, die menig regeringsleider dezer dagen bezigt. In Europa (EU-27) zijn de eerste stappen naar een EU energiebeleid gezet met het formuleren van doelen: 20% energiebesparing, 20% minder CO2-uitstoot en 20% duurzame energie in 2020. De feiten liegen echter niet. Het International Energy Agency (IEA) voorspelt dat de vraag naar energie zal blijven stijgen en dat fossiele bronnen een dominante plaats in blijven nemen tot in 2030. Ook bij een sterk overheidsbeleid voor energie efficiency en duurzame energievormen zullen fossiele brandstoffen belangrijk blijven. Deze presentatie gaat in op de vraag hoe de energievoorziening in Europa er straks uit zal gaan zien: worden de doelen gehaald?
C • Europa in vervoering Frank Witlox (Universiteit Gent, Gent / Universiteit Hasselt, Hasselt) Presentatie, Discussie, Uitdagingen (Transport)
Europa maakt een fase van snelle en ingrijpende veranderingen door. De dynamiek en de nieuwe ontwikkelingen worden onder meer gestuurd door de toenemende internationalisering van de economie, de (verdere) rationalisering van de bedrijfssystemen, en de steeds meer (veel)eisende consument. Transport en logistiek vormen daarbij letterlijk het bindmiddel van het Europese netwerk en de Europese economie, maar tegelijkertijd lijdt Europa ook aan de gevolgen van de toegenomen vraag naar mobiliteit. In deze presentatie gaat Frank Witlox in op de vraag wat Europa doet aan het probleem ‘mobilitis’ en welke maatregelen effectief zijn.
L A N D S C H A P , K L I M A AT E N T O E R I S M E
17
A • Perspectieven op het (Europese) landschap Veerle van Eetvelde (Departement Geografie, Universiteit Gent, Gent) Presentatie, Uitdagingen (Landschap)
Vanuit diverse hoeken is er een groeiende belangstelling voor het landschap. Die interesse gaat echter gepaard met een groeiende bezorgdheid, want het landschap verandert steeds ingrijpender en sneller. Het landschap behoort tot ons gemeenschappelijk onroerend erfgoed en we weten nog niet goed hoe we moeten omgaan met al de nieuwe landschappen die verschijnen.
Deze presentatie biedt achtergrondinformatie om de hedendaagse landschappen te kunnen lezen en begrijpen. Zowel de traditionele landschappen, die de basis van dit onroerend erfgoed vormen, als de nieuwe komen aan bod. De aandacht gaat vooral uit naar de Europese landschappen die een grote diversiteit bezitten op het vlak van natuur en cultuur en waarvan de ontwikkeling grote gemeenschappelijke trekken vertoont.
18
20
A • Nederland-Vlaanderen: zo dichtbij, zo verschillend Jochem de Vries (Universiteit Amsterdam, Fac. der Maatschappij- en Gedragswetenschappen, Amsterdam) Presentatie, Grensregio’s en Buurlanden
B • Effecten van toeristische mobiliteit in Europa Ton van Egmond (Nationale Hogeschool voor Toerisme en Verkeer, Breda) Presentatie, Discussie, Uitdagingen (Toerisme)
De inwoners van Noord- en West-Europa besteden het meest per hoofd van de bevolking in het internationale toerisme. Van Egmond gaat met u na wat de redenen daarvoor kunnen zijn. Waarin verschillen de interesses van deze Europeanen van die van andere wereldburgers, oftewel: wat maakt deze interesses zo specifiek? Welke ontwikkelingen staan ons te wachten wat betreft toerisme in en naar Europa? Wat is het effect van het toerisme in Europa op natuur en milieu en wat zijn de problemen en in welke richting worden oplossingen gezocht? Kan massatoerisme eigenlijk wel duurzaam zijn?
19
THEMA GRENSREGIO’S EN BUURLANDEN
C • Een mediterraan klimaat aan de Nederlandse kust? Hans de Jong (Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Nijmegen) Presentatie, Uitdagingen (Klimaat)
Deze presentatie behandelt de kenmerken van de klimaten in het Middellandse Zeegebied. Er wordt ingegaan op de klimaatveranderingen in dit gebied en de consequenties voor het landschap en het toerisme. Welke verschillen zijn er nu in het klimaat in Europa en gaan hierin veranderingen optreden de komende 100 jaar? Gaat het klimaat aan de Nederlandse kust wellicht lijken op het huidige Middellandse Zeeklimaat?
Iedereen die de grens tussen Nederland en Vlaanderen over gaat, valt het op: de ruimtelijke inrichting is radicaal verschillend. Ondanks een aantal duidelijke overeenkomsten tussen Vlaanderen en Nederland hebben beide landen in de twintigste eeuw een zeer verschillende ruimtelijke ontwikkeling doorgemaakt. In deze presentatie wordt ingegaan op de verschillen en de oorzaken daarvan. Een vergelijking van Nederland en Vlaanderen geeft inzicht in de veelheid aan – culturele, politieke, institutionele en fysische - factoren die de ruimtelijke ontwikkeling bepalen. Een van de conclusies die dit oplevert, is een relativering van de mogelijkheden van ruimtelijke planning in het eigen land.
21
B • Grensoverschrijdend winkelen Marije Drost (BRO, Boxtel) Presentatie, Grensregio’s en Buurlanden
De inwoners uit de Belgische en Duitse grensstreken besteden aanzienlijk meer in Zuid-Limburg dan omgekeerd. Hoe is dit verschil te verklaren: zijn er soms verschillen in het koopgedrag tussen Belgen, Duitsers en Nederlanders? Wat zijn de profielen van de verschillende Limburgse steden daarin? Drost gaat, mede aan de hand van een onderzoek van BRO, in op deze vragen en zal ingaan op de betekenis ervan voor de positionering van Zuid-Limburg in Euregionaal verband. Hoe kan dit bijdragen aan het vormgeven van het detailhandelsbeleid op provinciale, regionale en lokale schaal? Welke mogelijkheden zijn er ten aanzien van marketing en promotie van winkelgebieden?
22
C • Living and Learning in Border Regions
THEMA DIDACTIEK
Markus Behne (Carl von Ossietzky Universität, Oldenburg), Nicole Ehlers (Volkshochschule, Aachen), Fer Hooghuis (Radboud Universiteit, Nijmegen) Presentatie, Didactiek, Grensregio’s en Buurlanden
DIDACTIEK ALGEMEEN
‘Living and Learning in Border Regions’ is een internationaal onderwijsproject, waarin o.a. lerarenopleiders uit zeven Europese landen samenwerken aan activerende leeractiviteiten, die bijdragen aan het besef dat grenzen door mensen gemaakte constructies zijn. Dit kan leiden tot meer begrip voor de bewoners aan de andere kant van de grens. Ook wordt onderzocht hoe buitenschoolse locaties als monumenten en musea kunnen worden ingezet in het onderwijs. De leeractiviteiten zijn geïnspireerd door ‘Leren denken met aardrijkskunde’. De presentatie laat voorbeelden zien van de leeractiviteiten en gaat in op de mogelijkheden om dergelijke activiteiten in te zetten in het aardrijkskundeonderwijs. De voertaal van deze presentatie is Nederlands/Duits.
23
A • Berlijn: leerlingen ontdekken het centrum van de macht Pieter Creemer (Revius Lyceum, Doorn / Duitsland Instituut Amsterdam) Presentatie, Grensregio’s en Buurlanden
Het DIA presenteert een methode voor een bezoek met uw leerlingen aan Berlijn. Aan de hand van materiaal rond het thema ‘Macht in Berlijn’ en het programma Google Earth bereiden leerlingen een excursie naar de hoofdstad van Duitsland voor. Zij maken zo kennis met de vele schitterende historische en geografische elementen, die de stad rijk is. Uiteindelijk maken de leerlingen een eigen kaart naar aanleiding van de excursieroute. De presentatie is gericht op docenten in de bovenbouw, die bij een excursie een inhoudelijke en actieve rol van hun leerlingen verwachten.
24
B, C • Teacher to Teacher Presentatie, Didactiek
Ook dit jaar is er de mogelijkheid om in een ongedwongen setting ideeën over aantrekkelijke aardrijkskundelessen met elkaar te delen. Dit onderdeel wordt in een wisselende samenstelling aangeboden. Het exacte programma komt op www.knag.nl te staan. Heeft u zelf interessante projecten, lesideeën of plannen die u wilt delen met anderen, dan kunt u contact opnemen met de coördinator van het programma Teacher to Teacher, Gotze Kalsbeek,
[email protected].
25
B • Meer leren denken met aardrijkskunde Joop van der Schee, Hilde Wildschut (Onderwijscentrum VU, Amsterdam), Leon Vankan (CEVO, Utrecht) Workshop, Didactiek
Aardrijkskunde tot een plezierige en effectieve ervaring maken voor leerling en docent: dat is het doel van de opdrachten in het boek ‘Meer leren denken met aardrijkskunde’. De opdrachten passen bij allerlei onderwerpen uit de schoolaardrijkskunde. Ze dagen leerlingen uit na te denken over de wereld om hen heen en over hun manier van werken en leren. Ze dagen leraren uit opnieuw na te denken over hun vak en hun lesgeven. Na het succesvolle boek ‘Leren denken met aardrijkskunde’ (2004) verscheen in 2006 ‘Meer leren denken met aardrijkskunde’. In deze workshop wordt geoefend met een hoofdstuk uit dit boek. Stimuleert dit het geografisch denken? Eerst aan de slag en dan napraten.
26
C • Kennisbasis Aardrijkskunde Cees de Heus (Educatieve Hogeschool van Amsterdam, Amsterdam) Workshop, Discussie, Didactiek
Wat moeten aanstaande en huidige leraren precies weten? Om dat te bepalen is de ADEF (Algemeen Directeuren Overleg van Educatieve Faculteiten, gelieerd aan de HBO-raad) het project Kennisbasis gestart. Alle lerarenopleidingen vo/bve werken hierin samen met het Ruud de Moorcentrum van de Open Universiteit. In het format
staan niet alleen algemene vereisten van het leraarschap (de ‘beroepskant’) maar ook vakinhoudelijke. In de workshop wordt uiteengezet hoe een commissie van geografen van diverse Lerarenopleidingen de Kennisbasis Aardrijkskunde heeft opgezet en uitgewerkt. De discussie heeft een voorlopig einde in de huidige kennisbasis. Voortzetting van de discussie begint in deze workshop.
27
B • Zuid-Limburg: een regio in beeld Katie Oost (Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Nijmegen) Workshop, Didactiek
Wilt u een onderzoek/veldwerk in een regio eens heel anders aanpakken? Tijdens deze workshop krijgt u een voorbeeld te zien van de vakdidactische mogelijkheden van het maken van een videodocumentaire als product van een veldwerkopdracht. Als voorbeeld wordt het afsluitende veldwerk gebruikt, dat eerstejaars studenten aan de lerarenopleiding aardrijkskunde van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen moeten uitvoeren in Zuid-Limburg in het kader van het vak Regionale geografie. Tot slot vindt er een inventarisatie plaats van de mogelijkheden in uw eigen regio.
28
C • Plan je Eigen Ruimte: praktisch burgerschap Jeffrey Raymakers (Natuurmuseum Brabant, Tilburg), Isjah Koppejan (Erfgoed Nederland, Amsterdam) Workshop, Didactiek, Burgerschap
In het onderwijsproject ‘Plan je Eigen Ruimte’ gaan leerlingen zelf aan de slag met de inrichting van een gebied in de eigen omgeving. Dit project wordt gebruikt als invulling van de praktische opdracht Aardrijkskunde, maar kan ook vakoverstijgend worden ingezet (CKV, Biologie, Geschiedenis, Economie, Nederlands). Geschikte bronnen worden gedigitaliseerd binnen een leeromgeving. Later kunnen andere gebieden, thema's en bronnen toegevoegd worden. Ervaar in deze workshop zelf hoe het onderwerp burgerschap aansluit bij de praktische opdracht door zelf aan de slag te gaan met inrichtingsvraagstukken. Als uitgangspunt wordt een gebied nabij Tilburg genomen.
GIS EN ICT
29
A • Met Google Earth Europa in Hub Stohr (Fontys Hogeschool, Lerarenopleiding, Sittard) Workshop, Didactiek, GIS/ICT
In korte tijd heeft Google Earth zich een plaats in het aardrijkskundeonderwijs verworven. De kloof tussen schoolboek en atlas enerzijds en de concrete werkelijkheid anderzijds is een stuk kleiner geworden. We kunnen met onze leerlingen gemakkelijk elke plek ter wereld bezoeken. Maar er kan meer: er is didactische winst te behalen door extra informatie aan een locatie te koppelen. In de workshop laten we zien hoe eenvoudig dat kan en oefenen we met kaarten, afbeeldingen en sites van Europa.
30
B • ESA School atlas: geography from space Luc Zwartjes (voorzitter VLA/ ESA Eduspace project) Workshop, Didactiek, GIS/ICT
32
A • ESERO: Europese ruimtevaart Marjolein van Breemen, Thomas Goethals (ESERO, Brussel) Presentatie, Discussie, Didactiek, GIS/ICT
Eind juni verscheen een nieuwe atlas als onderdeel van het Eduspace project. Het is geen gewone schoolatlas: allerhande onderwerpen komen uitsluitend via satellietbeelden aan bod. Doel van de atlas is leerlingen te leren hoe ze satellietbeelden kunnen gebruiken bij analyse van natuur en de menselijke impact op de aarde. Om de leraar daarbij te helpen is er ook een Teachers Textbook met voor elk onderwerp modelvragen. Om de interactiviteit met de leerlingen verder te vergroten is er ook een set met twee dvd’s waarop o.a. alle satellietbeelden in verschillende spectraalbanden terug te vinden zijn. Met de gratis software LEOWorks kunnen zo digitale oefeningen gemaakt worden. In deze workshop gaat u met het materiaal aan de slag.
ESERO (European Space Education Resource Office) is een initiatief van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. Het fungeert als eerste contactpunt voor iedereen die educatieve ondersteuning kan gebruiken bij ruimtevaart-activiteiten in de klas. Docenten kunnen ESERO benaderen voor informatie, advies en educatief materiaal over ruimtevaart en sterrenkunde. ESERO biedt gratis informatie en ondersteuning. Er zijn ondermeer kantoren in Nederland (NEMO Amsterdam) en België (planetarium Brussel). In deze presentatie wordt ingegaan op ideeën om in de klas op een aantrekkelijke wijze les te geven over ruimte, maan, seizoenen en ruimtevaart.
31
33
C • EduGIS in de klas Tim Favier, Joop van der Schee (Onderwijscentrum VU, Amsterdam) Workshop, Didactiek, GIS/ICT
Geografische Informatie Systemen (GIS) worden steeds meer gebruikt door overheid en bedrijfsleven om o.a. voorzieningen en landgebruik te plannen en spreidingpatronen te analyseren. Digitaal kaartmateriaal biedt het aardrijkskundeonderwijs uitstekende mogelijkheden om situaties te visualiseren en ruimtelijke vraagstukken te analyseren. GIS in de klas, werkt dat? EduGIS geeft leerlingen, docenten en uitgevers de mogelijkheid gratis met GIS aan de slag te gaan. U krijgt te zien hoe EduGIS is uitgebreid met faciliteiten om GPS en Google Earth te gebruiken. Ook wordt ingegaan op ervaringen met GIS in verschillende onderwijssituaties. In de workshop kunt u zelf aan de slag met GIS en/of Google Earth. Natuurlijk is er ruimte voor discussie.
C • Atlasrijbewijs: ontwikkelen en stimuleren van kaartvaardigheden Paul van Son (Fontys Hogeschool, Lerarenopleiding, Tilburg) Workshop, Didactiek, Vmbo, GIS/ICT
Studenten van de Bachelor Lerarenopleiding Aardrijkskunde ronden hun opleiding af met een onderzoek dat gericht is op de verbetering van hun eigen vakdidactisch handelen in de schoolpraktijk. In dat kader heeft Paul van Son – inmiddels afgestudeerd – een manier bedacht om de kaartvaardigheden van leerlingen beter te ontwikkelen. Leerlingen in de brugklas van het vmbo (theoretische leerweg) dienen in de loop van het jaar een atlasrijbewijs te halen, dat hun toegang verschaft tot het gebruik van de atlas. Bijkomend effect van het rijbewijs was, dat leerlingen het gebruik van de atlas ook leuker gingen vinden. In deze workshop krijgt u meer informatie over het atlasrijbewijs en de ontwikkeling van kaartvaardigheden.
BASISONDERWIJS, ONDERBOUW
34
A • Aardrijkskunde en ontwikkelingsgericht onderwijs Marian Blankman (Hogeschool Inholland, Pabo Haarlem, Haarlem) Presentatie, Basisonderwijs, Onderbouw
Scholen die in de middenbouw werken volgens het ontwikkelingsgericht onderwijs, werken volgens een onderzoeksgericht curriculum. Onderwijs vindt plaats in betekenisvolle contexten waarin kinderen op onderzoek uitgaan met eigen vragen. Hoe kun je zorgen dat kennis en vaardigheden van aardrijkskunde goed geïntegreerd worden in dit onderzoeksgerichte curriculum? Welke instrumenten kun je hierbij inzetten? In deze workshop wordt gestart met een introductie over ontwikkelingsgericht onderwijs en de positie van het vak aardrijkskunde hierin. Vervolgens gaan de deelnemers aan de slag met de voorbereiding van een thema aan de hand van een actueel Europees onderwerp. Marian Blankman is docent aardrijkskunde en Kenniskringlid van het lectoraat ontwikkelingsgericht onderwijs.
35
B • Wereldburgers in Europa Madeleine Vreeburg (Zirkon, Amsterdam) Workshop, Basisonderwijs, Onderbouw
Kinderen op de basisschool gaan een wereld tegemoet met een internationaal georiënteerd maatschappelijk karakter. Ze zullen dan ook steeds meer in aanraking komen met diverse culturele en religieuze achtergronden. Dat schept de verplichting voor het onderwijs om kinderen een basis mee te geven waarmee zij de veranderende wereld kunnen duiden en begrijpen. Kennis en inzicht in consequenties van globalisering geven hen de nodige bagage om als verantwoordelijke wereldburgers te leven. In de workshop wordt ingegaan op het concept ‘wereldburgers’ en het gebruik van Samsam in de klas als een instrument om leerlingen voor te bereiden op een veranderende wereld. Zie ook www.samsam.net.
36
C • Europa in-delen: spelen met grenzen binnen Europa André de Hamer, Anton Bakker (Hogeschool Inholland, Pabo Amsterdam) Workshop, Basisonderwijs, Onderbouw
Brugklasleerlingen van morgen krijgen vandaag les uit de nieuwste generatie aardrijkskundemethodes voor het basisonderwijs. Deze methodes laten zien hoe de wereld verandert; hoe grenzen verschuiven. In deze workshop gaat u op zoek naar uw eigen grenzen met ‘leren-denken’ werkvormen. U krijgt een beeld van de inhoud en didactiek van actuele basisschoolmethodes en u doet ideeën op voor mooie lessen over Europa voor leerlingen van 10 tot 15 jaar; ook de onderbouw dus. André de Hamer en Anton Bakker zijn de makers van het geheel nieuwe didactiekboek ‘Aardrijkskunde geven’. Daarnaast zijn ze eindauteurs van respectievelijk de methode ‘Land in zicht’ en de methode ‘De blauwe planeet’.
VMBO
37
TWEEDE FASE A • Het nieuwe vmbo-examenprogramma Leden van de KNAG-commissie Van Schendelen Presentatie, Discussie, Vmbo, Didactiek
Het KNAG heeft van het Ministerie van OCW de opdracht gekregen een geheel nieuw vmbo examenprogramma aardrijkskunde op te stellen. Deze Commissie Van Schendelen moet eind dit jaar het programma rond hebben. Daarna zal explicitering plaatsvinden. Er zijn al enkele discussieronden geweest waarbij docenten hun mening hebben kunnen geven. In deze presentatie wordt het nieuwe programma toegelicht. Er is ruim gelegenheid uw mening te geven en met de commissieleden van gedachten te wisselen over opzet en uitwerking van het nieuwe examenprogramma.
38
B • Click on Europe Daniël van Middelkoop (AliceO, Amsterdam) Presentatie, Vmbo, Didactiek
Click on Europe is een aantrekkelijk vakoverstijgend project met gastlessen en debat voor 3 en 4 vmbo. Het geeft lessen over Europa meer inhoud en sluit aan bij de leefwereld van de vmbo-leerling. Leerlingen verdiepen zich in praktische vragen als: “Wat als ik een snackbar wil openen in Salou”, “Wat als ik wil trouwen met een Franse man/vrouw?”. Daarnaast gaan de leerlingen in gesprek met een jongere over de vraag: “Wat heb ik met Europa?” en krijgen ze een workshop over debatteren. Dit alles leidt tot een debaTainment. Het project vindt dit schooljaar plaats. Meer info: www.clickoneurope.nl.
39
A • De toekomst van Indonesië Ton van Naerssen, Martin van der Velde (Radboud Universiteit, Nijmegen) Presentatie, Didactiek, Tweede Fase, Identiteit
Indonesië maakt sinds de ‘Reformasi’ van 1998 een instabiele periode door. De economische groei zet zich met horten en stoten voort. De ecologische problematiek wordt steeds groter. Etnische en sociale spanningen blijven onderhuids aanwezig. De islam ondergaat een verandering. Met de politieke geografie als uitgangspunt wordt de vraag gesteld: wat zijn de perspectieven voor de toekomst?
40
Deze presentatie over de waterproblematiek in het rivierengebied gaat in op de mogelijke ruimtelijke maatregelen om de verwachte toename van de piekafvoeren van onze grote rivieren te kunnen verwerken. Voorbeelden daarvan zijn de aanleg van nieuwe rivieren (groene en blauwe bypasses), de inrichting van retentiegebieden, dijkverlegging en uiterwaardverlaging. Daarnaast wordt ingegaan op de voor realisatie van deze maatregelen benodigde afstemming tussen waterbeheer en ruimtelijke ordening. De presentatie past binnen het thema Leefomgeving van het nieuwe examenprogramma havo/vwo.
B • Migratie en de grens Mexico-VS Martin van der Velde, Ton van Naerssen (Radboud Universiteit, Nijmegen) Presentatie, Didactiek, Tweede Fase, Grensregio’s
De gestage arbeidsmigratie van Mexico naar de Verenigde Staten roept allerlei vragen op. Waarom migreren Mexicanen? Waar komen zij terecht? Wat voor bijdrage levert de migratie aan de economische groei en ontwikkeling in beide landen? Welke ethische en praktische kwesties zijn verbonden aan het migratiebeleid van de VS? Wat betekent de grens voor Mexicanen en Amerikanen? In deze presentatie worden mogelijke antwoorden op deze vragen besproken.
41
42
A • Ruimte voor de rivier Sander Meijerink (Radboud Universiteit, Nijmegen) Presentatie, Didactiek, Tweede Fase
C • Vraagformuleringen en gewenst antwoordgedrag in het CE - enkele opties Bruno van Erp Taalman Kip (Citogroep, Arnhem) Workshop, Didactiek, Tweede Fase
In deze presentatie wordt o.a. teruggeblikt op het vwo-examen 2007: wat leert de ervaring ons voor toekomstige examens? Er komen drie opties aan de orde om de eenduidigheid van vraag en antwoord in het CE verder te vergroten. Dat komt ten goede aan een betrouwbare toets, een hoge interbeoordelaarsovereenstemming in de correctie en dus ook een rechtvaardiger zak/slaagbeslissing voor de kandidaat. Aan de hand van voorbeeldvragen uit het vwo-examen 2007 worden drie opties uitgewerkt. Optie 1: de vraag dwingender formuleren in de richting van het gewenste antwoord. Optie 2: een gecombineerd vraag en antwoordboekje, waarin de kandidaat een voorgestructureerd antwoord moet aan- of invullen. Optie 3: het invoeren van gesloten vraagvormen waaronder meerkeuzevragen.
43
C • Op expeditie met paleoklimaat-onderzoekers naar de broeikaswereld van de toekomst Tine Béneker (Universiteit Utrecht, Faculteit Geowetenschappen, Utrecht) Presentatie, Didactiek, Tweede Fase
De Academische Jaarprijs 2006/07 (voor de beste vertaling van wetenschappelijk onderzoek voor een breed publiek) is gewonnen door klimaatonderzoekers en educatiegeografen van de Universiteit Utrecht. Het project dat past binnen het thema ‘systeem aarde en het klimaatvraagstuk’ gaat over de broeikaswereld van 55 miljoen jaar geleden en wat we daar van kunnen leren voor de toekomst. Het educatieve materiaal gaat over broeikaseffect, koolstofcyclus, geologische tijdschalen en het expeditieonderzoek. Er komt een dvd met clips, een website en lesmateriaal. Leerlingen kunnen in 2008 een expeditie naar Spitsbergen winnen door een filmpje te maken waarin ze verbeelden hoe hun woonplaats er over 500 jaar uitziet. Deze presentatie gaat in op klimaatverandering (in het verre verleden) en op het project. Meer info: www.academischejaarprijs.nl.
44
A • Is uw school klaar voor de Geotruck? Nicoline Meijer (Universiteit Utrecht, Faculteit Geowetenschappen, Utrecht) Presentatie, Tweede Fase
De Verenigde Naties en Unesco hebben 2008 uitgeroepen tot Jaar van de Planeet Aarde. De Faculteit Geowetenschappen van de Universiteit Utrecht en TNO Bouw en Ondergrond spelen hier op in door de Geotruck te ontwikkelen: een groot mobiel leslokaal. De Geotruck gaat in 2008 minstens 120 middelbare scholen bezoeken in Nederland en Vlaanderen. In de truck zullen leerlingen, via het enerverende spel Earth Quest, een fictieve reis maken waarin aarde, klimaat en milieu centraal staan. Het spel is bedoeld voor de bovenbouw vwo. Op de Onderwijsdag kunt u alvast kennismaken. Zie ook www.geotruck.nl.
METHODEN
45
A • De Boeck digi atlas en digitale wandkaarten Nathalie Verdonckt, Leen Wouters (Uitgeverij De Boeck, Antwerpen) Workshop, Methoden, Didactiek
Met de Boeck digi atlas introduceert Uitgeverij De Boeck een spraakmakende ICT-innovatie in het aardrijkskundeonderwijs. Met de digitale wandkaarten krijgt u als leerkracht nieuwe mogelijkheden die tot voor kort ondenkbaar waren. U krijgt nu de kans om zonder veel moeite en op een innoverende manier aardrijkskunde te geven met behulp van ICT. Tijdens de workshop wordt ingegaan op de wijze waarop u deze kaarten in uw lessen kunt gebruiken. Hoe selecteer je gegevens en hoe bouw je kaarten op, hoe selecteer je en hoe zoom je in en uit, hoe kun je gegevens integreren met PowerPoint?
46
B • Onderbouweditie van BuiteNLand herzien Geert van den Berg, Maarten Boddaert (EPN, Houten) Presentatie, Methoden, Onderbouw
BuiteNLand, de snelst groeiende aardrijkskundemethode in onderbouw én Tweede Fase, heeft de onderbouwedities grondig herzien. EPN heeft goed geluisterd naar de wensen van de docenten en op een aantal punten de methode verder verbeterd. Belangrijke aanpassingen zijn: een verbeterde structuur, meer variatie in de lesstof, vakoverstijgende projecten en meer ICT. Nieuw is een Engelstalige versie voor het tweetalig onderwijs. Deze presentatie gaat in op de verbeteringen in de methode. Deelnemers krijgen een beoordelingspakket mee.
47
C • Neem uw leerlingen mee op Expeditie M&M Barbara Capel (EPN, Houten) Presentatie, Methoden, Onderbouw, Vmbo
50
C • Kijken wordt zien! Aardrijkskunde door de ogen van een fotograaf Ramses Singeling (Fotografiebureau Pergamijn, Utrecht) Workshop, Onderbouw
Met Expeditie M&M voor het leergebied Mens en Maatschappij kunt u uw vmbo-leerlingen op niveau bedienen. Met aansprekende onderwerpen en gevarieerde opdrachten leren ze de belangrijkste onderdelen van aardrijkskunde (en geschiedenis en economie) kennen. Fysische en sociale onderwerpen komen aan de orde, evenals atlasvaardigheden en topografie. Deze presentatie toont hoe u met de methode in de klas aan de slag kunt gaan. Het projectkatern Europa wordt specifiek toegelicht: een leuk katern om dit voor leerlingen wat abstracte onderwerp tot leven te laten komen.
Voor Terra 3 editie heeft Wolters-Noordhoff gebruik gemaakt van de kennis van Ramses Singeling, geograaf/fotograaf. Hij bekijkt de wereld om hem heen met de kennis van een geograaf én de blik van een fotograaf. Hierdoor zijn de foto's die hij selecteert niet alleen mooi maar sluiten ook goed aan bij de inhoud van het boek. In deze workshop leert u met een geografische blik naar de omgeving kijken en hoe u dit kunt vertalen naar prikkelende lessen!
48
51
A • De nieuwe Wereldwijs voor de onderbouw Falco Zwinkels, Mari Janssen (Malmberg, Den Bosch) Presentatie, Onderbouw
Wereldwijs voor de onderbouw is volledig herzien. De heldere structuur is gebleven en dat biedt zo z’n voordelen: een vertrouwde structuur met meer uitdaging en variatie voor een gemotiveerde leerling Leerlingen kunnen gemakkelijk zelfstandig aan de slag en docenten. En u kunt uw lessen eenvoudig plannen en organiseren. De nieuwe Wereldwijs biedt de ingrediënten om les te geven zoals u wilt. U kunt kiezen voor overwegend lesgeven uit boeken of om leren met ICT een sterk accent te geven. Kortom, een complete productpresentatie voor een introductie in de nieuwe Wereldwijs.
49
B • Volwaardige aardrijkskunde en toch vakkenintegratie? Rob Duivenvoorden (Malmberg, Den Bosch) Presentatie, Onderbouw
Het leergebied Mens & Maatschappij (M&M) in de onderbouw vraagt om integratie van vakken. Verdwijnt daardoor uw vak of kunt u uw vakkennis ook binnen een leergebied aan de leerlingen overbrengen? Met de methode GaMMa voor het leergebied M&M behoudt aardrijkskunde haar plaats. Tijdens de presentatie leert u hoe aardrijkskunde volledig tot haar recht komt naast geschiedenis, economie en maatschappijleer. En met het GaMMa ePack biedt Malmberg u aanvullende ondersteuning om leerlingen nog gemotiveerder met aardrijkskunde binnen het M&M aan de slag te laten gaan.
B • ICT op maat met De Geo en Smart-e Willemijn Arts, Martijn Luijks (ThiemeMeulenhoff, Zutphen) Presentatie, Methoden
Smart-e is het nieuwe ICT-platform van ThiemeMeulenhoff. Alle ICT bij nieuwe methodes, dus ook de nieuwe edities van De Geo, wordt via dit platform aangeboden. Met Smart-e zet u ICT in uw les gemakkelijk naar eigen hand. Van nu en dan een computerles tot volledig gedigitaliseerd werken zonder boeken: dankzij Smart-e is dit en alles er tussenin nu mogelijk voor De Geo. Komt u kijken wat Smart-e en De Geo u te bieden hebben?
EXCURSIES
52
101
C • Geo voor de onderbouw: nieuwe editie Willemijn Arts (ThiemeMeulenhoff, Zutphen) Presentatie, Methoden, Onderbouw
De nieuwe, 8e editie van De Geo is een jubileumeditie: in 2008 bestaat De Geo 40 jaar! Uitgever en auteurs presenteren u heel graag waar 40 jaar liefde voor het vak, innovatie en meedenken in het onderwijs toe hebben geleid: een prachtige nieuwe onderbouwmethode. De nieuwe Geo neemt uw leerlingen vanaf bladzijde 1 mee op ontdekkingsreis door alles wat aardrijkskunde een fascinerend vak maakt. Wilt u een voorproefje? Duik dan mee de nieuwe boeken in.
A-B • Stadswandeling Tilburg; van moderne industriestad naar creatieve stad Hans Palings (Fontys Hogeschool, Lerarenopleiding, Tilburg)
De ‘creative industries’ worden steeds vaker gezien als een belangrijke bouwsteen voor de stedelijke economieën in Europa en de Verenigde Staten. Ook middelgrote steden als Tilburg profileren zich meer en meer als creatieve stad. In deze stadswandeling in de Tilburgse binnenstad staan de ruimtelijke ontwikkelingen centraal die samenhangen met de opkomst van creatieve bedrijven. Er wordt onder andere een bezoek gebracht aan het Veemarktkwartier, dat zichzelf presenteert onder het motto: ‘innovation in creative industries’ en dé plaats is voor ondernemers en dienstverleners uit de culturele en kunstzinnige sector. Ook is er tijdens de stadswandeling aandacht voor de voormalige Tilburgse textielindustrie en de relatie met de opkomende creatieve bedrijven.
PROGRAMMA Nr A A
102
A-C • Excursie ’s-Hertogenbosch Riet de Rijcke (Fontys Hogeschool, Lerarenopleiding, Sittard)
’s-Hertogenbosch ligt op een kruispunt van enkele zeer belangrijke weg-, water- en spoorverbindingen. Daardoor heeft de stad met haar directe omgeving een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor veel bedrijven. Niet voor niets scoort ze steeds hoog in lijsten van economisch goed presterende gebieden. Om deze positie te kunnen behouden, en om de daardoor groeiende bevolking te kunnen huisvesten staat in de stad en directe omgeving een aantal grote projecten op stapel. Het prestigieuze Paleiskwartier bij het station biedt mogelijkheden voor wonen en werken, langs snel- en waterweg worden bedrijventerreinen aangelegd en met de Haverleij en de Groote Wielen bezit de stad twee opmerkelijke vinexlocaties. ’s-Hertogenbosch maakt deel uit van de stedenverbanden Brabant Stad en Waalboss om (boven)regionaal sterk te staan. De excursie besteedt aandacht aan enkele van de genoemde projecten.
103
A-C • Veldwerk Tilburg-Turnhout; zichtbare grenzen Peter Hurkxkens, Martin Wolf (Fontys Hogeschool, Lerarenopleiding, Tilburg)
In de grensregio Tilburg-Turnhout zijn opmerkelijke verschillen waar te nemen. We volgen tijdens dit veldwerk de vroegere treinverbinding tussen deze twee steden, waarbij we in eerste instantie stil-
staan bij de unieke sociaal-politieke situatie in de dorpen BaarleHertog en Baarle-Nassau. Gedurende de rest van de middag staan de verschillen in de inrichting van het landschap centraal. Door middel van praktisch veldwerk maken we het ruimtelijke beleid in beide landen zichtbaar. Het programma van dit veldwerk sluit aan bij het domein Leefomgeving van het aardrijkskundeprogramma voor de Tweede Fase.
104
A-C • Excursie Loonse en Drunense duinen Maarten Terlingen, Piet de Jongh (Fontys Hogeschool, Lerarenopleiding, Tilburg)
In deze excursie staat het ontstaan en beheer van dit gebied centraal. De Loonse en Drunense duinen vormen een uniek Europees stuifzandlandschap. Tijdens de excursie komen de volgende onderwerpen aan de orde: hoe kon zich in dit gebied, omgeven door nat dekzand en veen, zo’n groot stuifzandgebied ontwikkelen, de geologische opbouw en de erosie- en sedimentatieprocessen, de ecologische waarde, de beheersvormen om het stuifzand ‘levend’ te houden, de toepassing van zonering om toeristische druk te beheersen, de vormen van verbrede landvouw door boeren in de omgeving.
1 4
Titel
Inleider(s)
Thema
Matser
Burgerschap
Blankert Andeweg Van Houtum, Boedeltje
A A
7 11
Coming home to Europe: AEDE Internationale contacten als verrijking van de aardrijkskundeles Plaattektoniek rond de Middellandse zee Migratie langs de Middellandse zee
A A A A A A A
14 17 20 23 29 32 34
Energievoorziening in Europa Perspectieven op het (Europees) landschap Nederland-Vlaanderen: zo dichtbij, zo verschillend Berlijn: leerlingen ontdekken het centrum van de macht Met Google Earth Europa in ESERO: Europese ruimtevaart Aardrijkskunde en ontwikkelingsgericht onderwijs
Van Geuns Van Eetvelde De Vries Creemer Stohr Van Breemen, Goethals Blankman
Het nieuwe Vmbo-examenprogramma De toekomst van Indonesië Ruimte voor de rivier Is uw school klaar voor de Geotruck? De Boeck digi-atlas en digitale wandkaarten De nieuwe Wereldwijs voor de onderbouw Stadswandeling Tilburg: van moderne industriestad naar creatieve stad Excursie ‘s-Hertogenbosch Veldwerk Tilburg-Turnhout: zichtbare grenzen Excursie Loonse en Drunense duinen
KNAG-cie. Van Schendelen Van Naerssen, Van de Velde Meijerink Lint Verdonckt, Wouters Zwinkels, Jansen Palings
Burgerschap Middellandse Zeegebied Uitdagingen (Migratie), Middellandse Zeegebied Uitdagingen (Energie) Uitdagingen (Landschap) Grensregio’s Grensregio’s, Didactiek Didactiek, GIS/ICT Didactiek, GIS/ICT Didactiek, Basisonderwijs, Onderbouw Didactiek, Vmbo Didactiek, Tweede Fase, Identiteit Didactiek, Tweede Fase Tweede Fase Methoden, GIS/ICT Methoden, Onderbouw Excursie
De Rijcke Hurkxkens, Wolf Terlingen, De Jongh
Excursie Excursie Excursie
A 37 A 39 A 42 A 44 A 45 A 48 A-B 101 A-C 102 A-C 103 A-C 104 B B B B
2 5 8 10
Atlas of European Values Euroschool in Boekarest en Sofia Actieve vulkanen van Europa Cyprus: gedeeld eiland?
Halman Gunterman Beukenkamp Van Houtum, Boedeltje
B
12
Nuyten
B B B B B
15 18 21 24 25
Nieuwe migratiepatronen in Europa; aantasting van het sociale gezicht? IJsland en duurzame energie Effecten van toeristische mobiliteit in Europa Grensoverschrijdend winkelen Teacher to Teacher Meer leren denken met aardrijkskunde
Burgerschap Burgerschap Middellandse Zeegebied Middellandse Zeegebied, Grensregio’s Uitdagingen (Migratie)
Werther Van Egmond Drost Kalsbeek Van der Schee, Wildschut, Vankan
Uitdagingen (Energie) Uitdagingen (Toerisme) Grensregio’s Didactiek Didactiek vervolg programma >>
