Van onderzoek tot lesmateriaal European Values Education

Van onderzoek tot lesmateriaal

Lectoraat Leerstrategieën

Praktijkpublicaties “Ons werk - werkt het?”

European Values Education

Uwe Krause Inge Sieben Hans Palings Henri van den Hout Gijs van Gaans Rob van Otterdijk Erika Poettgens

Colofon

Leeswijzer

Eindredactie: Sanneke Bolhuis en Jos Schilleman. Onze dank gaat uit naar alle leraren, leerlingen voortgezet onderwijs en studenten van de lerarenopleiding die direct of indirect hebben bijgedragen aan de totstandkoming van deze uitgave.

Hoofdstuk 1 - Met een internationaal team doet de Universiteit van Tilburg al sinds 1981 onderzoek naar de waarden die inwoners van Europese landen hebben op vijf grote gebieden: leven, familie, werk, religie, politiek, en samenleving. Dat is de European Values Study. In 2008 werd het onderzoek alweer voor de vierde keer gedaan. Het levert een schat aan informatie op, waarmee vergelijkingen tussen landen worden gemaakt en verschuivingen in de tijd worden bestudeerd.

Illustraties De kaarten zijn vervaardigd naar aanleiding van resultaten van de Eurpean Values Study, die door de Universiteit ter beschikking gesteld werden.

Hoofdstuk 2 - Naast wetenschappelijke artikelen verscheen voor een breed publiek van belangstellenden de Atlas of European Values (2005). De Atlas is in boekvorm uitgegeven, maar ook in de vorm van een website die voor elke belangstellende toegankelijk is.

De overige illustraties in het binnenwerk zijn afkomstig van de website www.atlasofeuropeanvalues.eu De omslagillustraties en de blauwe kaart van Europa zijn opgenomen met toestemming van PDC-A.

Hoofdstuk 3 - Lerarenopleiders bij Fontys Hogescholen zagen in de Atlas en het onderzoek een prachtige kans om onderwijs te ontwikkelen. Ze gingen aan de slag om de gegevens voor het onderwijs bruikbaar te maken. In samenwerking met een reeks partners uit diverse Europese landen werd het project European Values Education opgezet en uitgevoerd. Er werd gediscussieerd over leerdoelen en bijpassende werkvormen.

Vormgeving; Grafische Producties Fontys Hogescholen

Druk:

Hoofdstuk 4 - Leraren en studenten maakten lesmateriaal dat op basis van leservaringen werd bijgesteld. Hoe dat gebeurde, wordt verteld in dit hoofdstuk.

Verhagen Grafische Media BV

© Fontys Lerarenopleiding Tilburg, 2011 Alle rechten voorbehouden. Behoudens

Hoofdstuk 5 - Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de wijze waarop met de producten van het project European Values Education gewerkt kan worden bij verschillende vakken en vakoverstijgende projecten.

de uitdrukkelijke bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets van deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke, voorafgaande en schriftelijke toestemming van de auteurs en van de uitgever.

Hoofdstuk 6 - Tenslotte volgt een samenvatting van de opbrengst en waarde van het project gegeven, gevolgd door plannen voor de nabije toekomst.

Van onderzoek tot lesmateriaal European Values Education Uwe Krause (projectleider), Inge Sieben, Hans Palings, Henri van den Hout, Gijs van Gaans, Rob van Otterdijk en Erika Poettgens Eindredactie: Sanneke Bolhuis en Jos Schilleman

November 2011

Voorwoord Graag laten we u meegenieten - en gebruikmaken - van mooie en inspirerende projecten van Fontys Lerarenopleiding Tilburg. Daarom zijn we bij het lectoraat Leerstrategieën in 2010 gestart met de uitgave van praktijkpublicaties.

Europa wordt voor ons allemaal steeds belangrijker, maar wat weten we eigenlijk van andere landen? Wat weten we van elkaar in Europa? Hoe kunnen we leerlingen wegwijs maken in Europa? Al meer dan dertig jaar wordt er door sociologen van de Universiteit van Tilburg wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de waarden van Europese burgers en de veranderingen daarin. Nu is bekend dat resultaten van wetenschappelijk onderzoek niet zomaar bruikbaar zijn in het onderwijs. Daar is veel ontwikkelwerk voor nodig, gevolgd door experimenteren in de onderwijspraktijk, evalueren, bijstellen en soms weer nieuwe wegen inslaan. Het is prachtig om te zien hoe lerarenopleiders uit verschillende Europese landen het wetenschappelijke onderzoek hebben gebruikt om samen te werken aan onderwijs van Europese waarden in de verschillende landen. Van European Values Study naar European Values Education! Lerarenopleiders van Fontys Lerarenopleiding Tilburg (FLOT) namen het initiatief tot dit project. Mijn lectoraat heeft daar geen directe bemoeienis mee gehad. Wel sprak ik Uwe Krause, de projectleider, regelmatig over zijn promotieonderzoek. We waren het erover eens dat het project Europese Waarden Educatie een schitterend voorbeeld is van goed gebruik van wetenschappelijk onderzoek in het onderwijs – en dat het goed zou zijn om met een praktijkpublicatie aan verdere verspreiding bij te dragen. Aan deze uitgave hebben Europese leerlingen voortgezet onderwijs en hun leraren, studenten en docenten van lerarenopleidingen een bijdrage geleverd. Namens alle betrokkenen wens ik u veel inspiratie door het lezen van dit boekje. Kijk daarna vooral op de website om nog meer inspiratie te vinden voor de vraag hoe u inzicht in en ontwikkeling van Europese waarden in uw eigen onderwijs kunt inbouwen!

Sanneke Bolhuis, lector Leerstrategieën

2

| Van onderzoek tot lesmateriaal

1 European Values Study Onderzoek naar de waarden van Europese burgers 1.1 Waarover gaat het onderzoek? 1.2 Verklaring van waardepatronen 1.3 Trends in waardepatronen 1.4 Waarden in Nederland

4

2

Atlas of European Values Internationale staalkaart van meningen 2.1 De Atlas 2.2 De website voor het onderwijs

8

3

European Values Education Lesmateriaal op basis van onderzoek 3.1 Van Atlas naar onderwijsproject 3.2 Doel, producten en resultaten van het project 3.3 Naar leerdoelen voor Europese waardeneducatie 3.4 Ontwikkelen van lesmateriaal

4 5 6 6

8 8 10 10 11 13 13

4 Leerdoelen, curriculum framework en werkvormen

16

5

34 34 41 43 46 51

6

Werken met de kaarten 5.1 De Atlas of European Values 5.2 De Atlas of European Values 5.3 De Atlas of European Values 5.4 De Atlas of European Values 5.5 De Atlas of European Values 5.6 De Atlas of European Values internationale projecten

bij bij bij bij bij bij

Terugblik en vervolg

Aardrijkskunde Economie Geschiedenis Maatschappijleer Moderne Vreemde Talen vakoverstijgende en

Inhoud

53 61

Literatuurverwijzingen

62

Bijlage 1 - Twintig werkvormen

63

Bijlage 2 - Lesvoorbereidingsformulier

70

Van onderzoek tot lesmateriaal |

3

1 European Values Study Onderzoek naar de waarden van Europese burgers

Inge Sieben, onderzoeker bij het Departement Sociologie van de Universiteit van Tilburg

1.1 Waarover gaat het onderzoek? De European Values Study is een grootschalig, internationaal vergelijkend onderzoek naar de waarden van Europeanen. Waarden hebben betrekking op wat mensen waardevol en belangrijk vinden in het leven. Het onderzoek richt zich op een breed scala aan waarden: religieuze en politieke waarden, waarden op het gebied van gezin en familie, vrije tijd en werk, solidariteit en vertrouwen, maar ook op vragen over morele zaken, zoals euthanasie en abortus. Het onderzoek werd eind jaren zeventig gestart om antwoord te geven op vragen als ‘Welke waarden verenigen Europa?’, ‘Welke verschillen zijn er in waarden tussen de Europese landen?’ en ‘Groeien de landen in Europa op dit gebied naar elkaar toe?’. In 2008 kende de European Values Study een vierde onderzoeksronde, na die van 1981, 1990 en 1999. In alle Europese landen werden interviews gehouden onder representatieve steekproeven uit de bevolking. Het gaat dan om alle 45 landen in Europa met een bevolking van meer dan 100.000 inwoners; bovendien werden in Noord-Ierland en Turks Cyprus aparte steekproeven ondervraagd. In totaal deden ongeveer 70.000 Europeanen mee aan het onderzoek. Een dergelijk groot project vraagt om zorgvuldigheid bij de samenstelling en vertaling van de vragenlijst en bij de dataverzameling. Een gerenommeerd netwerk van wetenschappers ziet erop toe dat de hoogste onderzoeksstandaarden gehaald worden. Niet alleen worden de laatste wetenschappelijke inzichten toegepast, er wordt ook veel aandacht geschonken aan de vergelijkbaarheid van gegevens in de verschillende landen, onder andere door het vertaalproces nauwlettend te volgen en door experts in de verschillende landen om extra informatie te vragen over bijvoorbeeld het religieuze en politieke klimaat.

4


Daarnaast zijn de gegevens op meerdere punten gecheckt en gecorrigeerd naar de verdeling van geslacht en leeftijd in de populatie per land. Door deze werkwijze zijn de verzamelde gegevens bruikbaar voor landenvergelijkend onderzoek en kunnen er betrouwbare conclusies getrokken worden.

1.2 Verklaring van waardepatronen Door de onderzoeksjaren heen is de vragenlijst 2008 grotendeels (80 procent) gelijk gebleven ten opzichte van 1999, waardoor het mogelijk is vergelijkingen te maken met de 33 landen die toen in het onderzoek waren betrokken. Sterker nog, er zijn nu gegevens beschikbaar vanaf 1981, waardoor bijna 30 jaar aan trends in waardepatronen in Europa in kaart gebracht kunnen worden. Uit de European Values Study blijkt dat er duidelijke verschillen en overeenkomsten zijn in de waardepatronen van de Europese landen. De conclusie uit eerder onderzoek dat het waardepatroon van een land nauw samenhangt met het economische niveau wordt ondersteund door de nieuwe gegevens. Steeds zijn het de landen met het laagst gemiddelde inkomen waarin de waarden het meest traditioneel zijn. Traditionele waarden uiten zich op tal van terreinen, zoals een sterke rolverdeling tussen man en vrouw, grote autoriteit voor de kerk, weinig tolerantie voor afwijkende keuzen en leefstijlen, het afwijzen van seks buiten het huwelijk, weinig vertrouwen in onbekenden. In de rijkere landen van West-Europa en Scandinavië, waar het gemiddelde inkomen hoog is, zijn de waarden veel minder traditioneel dan in de minder welvarende landen van Zuid- en Oost-Europa. De sterke samenhang tussen economie en waarden is de pijler van de zogenaamde moderniseringstheorie: technologische ontwikkelingen hebben een sterke invloed op de economische vooruitgang in een samenleving. Veel andere ontwikkelingen hangen hiermee samen: een stijging van het opleidingsniveau, de opkomst van een middenklasse en de roep om democratie en zeggenschap, zowel in het privé leven als in het openbare leven. De opkomst van massacommunicatiemiddelen als radio, telefoon, televisie en internet hebben daarbij ook een grote rol gespeeld. Modernisering is de motor achter veranderingen in waardepatronen, maar de gegevens van de European Values Study laten ook zien dat de wijze waarop en het tempo waarmee veranderingen plaatsvinden, worden bepaald door historische omstandigheden. We onderscheiden vier types van historische omstandigheden: • de religieuze signatuur;


5

• een communistisch of staatssocialistisch verleden; • een laat-dictatoriaal verleden; • de ontwikkeling van de verzorgingsstaat. Deze historische omstandigheden drukken een stempel op het waardepatroon van een land omdat ze de nationale instituties hebben gevormd. Voorbeelden hiervan zijn de organisatie van het maatschappelijk middenveld en het verenigingsleven, de informele banden die burgers onderling hebben, de structuur van de arbeidsmarkt, het overleg tussen werkgevers en werknemers, evenals de invloed van de kerkelijke moraal op de bevolking.

1.3 Trends in waardepatronen Op basis van de eerste EVS onderzoeksgolf concludeerde Ruud de Moor, één van de grondleggers van de European Values Study, in 1987 dat ‘een toenemende individualisering als cultuurkenmerk’ van de WestEuropese samenleving kan worden beschouwd. Individualisering duidt hierbij op een groeiende autonomie van het individu. In toenemende mate zijn we in staat om zelf ons leven te bepalen en richting te geven, eigen keuzes te maken en ons minder te laten leiden door tradities of (lokale) gewoontes en collectief gedragen verwachtingen. Deze individualiseringstrend houdt in dat traditionele opties veel minder vanzelfsprekend zijn geworden, dat traditionele oriëntaties vervangen worden door meer moderne waarden en dat traditionele instituten zoals de kerk en het huwelijk aan betekenis en invloed inboeten. In West-Europa bevinden zich dus de meer liberale bevolkingen die vooral persoonlijke autonomie en vrijheid belangrijk vinden en daarmee ook permissief, geëmancipeerd en tolerant zijn. Een opmerkelijke bevinding op basis van de laatste onderzoeksronde is dat waardepatronen zich hebben gestabiliseerd in West-Europa en Scandinavië. Er zijn geen

6


sterke ontwikkelingen meer geweest sinds 1990 en 1999. In het zuiden en oosten van Europa, en ook in de landen van Centraal-Europa, zijn wel duidelijke veranderingen in waarden in de loop der tijd te ontdekken. Hier heeft het moderniseringsproces zich voortgezet en zijn waarden minder traditioneel geworden. Door de gestegen welvaart zijn deze landen opgeschoven naar een liberaler, toleranter waardepatroon. Toch hangen anno 2008 nog veel mensen in dit deel van Europa traditionele waarden aan, vooral in landen als Turkije, Georgië, Azerbeidjaan en Cyprus. De bevolkingen van deze landen zijn sterk behoudend, sterk denkend vanuit lokaal perspectief, weinig tolerant, conservatief en sterk geporteerd voor traditionele opvattingen ten aanzien van familieverhoudingen en relaties. In dit opzicht is het ook interessant om te vermelden dat er sprake is van een groeiende religiositeit in sommige landen in Oost-Europa. Het seculariseringsproces, zoals zich dat in West-Europa heeft voortgedaan met een steeds verder afnemende religiositeit, kerkelijke betrokkenheid en participatie, lijkt niet van toepassing op het oosten van Europa.

1.4 Waarden in Nederland Politici, opiniemakers en burgers in Nederland hebben zich de afgelopen jaren bezorgd getoond over de waarden en normen in de Nederlandse samenleving. Er wordt gesproken van moreel verval, het calculerende gedrag van de burgers en de consumptiedrift in de moderne verzorgingsstaat. Uit onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau blijkt dat driekwart van de Nederlanders vindt dat mensen steeds minder respect voor elkaar hebben en dat het de verkeerde kant op gaat met de normen en waarden. In het debat over waarden en normen verwijzen mensen vaak naar de toegenomen gevoelens van onveiligheid op straat, de gestegen criminaliteit, de afnemende tolerantie en

toename van zinloos geweld. En op een wat abstracter niveau naar secularisatie en individualisering van de samenleving en het daaruit voortvloeiende egoïsme, narcisme, en hedonisme. Daarmee daalt de onderlinge solidariteit en nemen de betrokkenheid van de burgers en de sociale cohesie in de samenleving af. Het waardenen normendebat strekt zich ook uit tot de problematiek van integratie, die vooral wordt gedomineerd door de culturele verschillen met de migrantengroepen te benadrukken. In dergelijke discussies komt niet vaak duidelijk naar voren wat Nederlandse waarden en normen nu eigenlijk zijn en wordt bijna als vanzelfsprekend aangenomen dat ze in verval zijn geraakt. De European Values Study stelt ons in staat om na te gaan wat nu eigenlijk typisch Nederlandse waarden zijn. Ook kunnen we nagaan of er inderdaad sprake is van moreel verval, van toenemende intolerantie, van secularisatie en toenemend individualisme en egoïsme en van toenemend politiek wantrouwen en afnemende maatschappelijke betrokkenheid en onderlinge solidariteit. We doen dit door middel van twee dimensies waarmee de culturele kaart van Europa kan worden weergegeven: modernisering en postmodernisering. Een lage score op de moderniseringsdimensie betekent dat traditioneel religieus gezag samen met traditionele familieopvattingen en sterke gemeenschapszin worden geapprecieerd. Een hoge score op die dimensie duidt juist op het afwijzen daarvan en het benadrukken van rationeel, legaal gezag, economische ontwikkeling en prestaties. Een lage score op de postmoderniseringsdimensie daarentegen houdt in dat hard werken en economische en sociale zekerheden centraal worden gesteld. Een hoge score impliceert dat men zich vooral richt op zelf expressie, emancipatie, zelfontplooiing en kwaliteit van leven. Uit de gegevens van de European Values Study blijkt dat Nederland erg lijkt op de Scandinavische landen

en tot de meest postmoderne landen in Europa behoort. Nederlanders hebben bepaalde zekerheden en hoeven zich daar niet ongerust over te maken. Daarom kunnen zij zich richten op hogere idealen, zoals kwaliteit van leven, het milieu, emancipatie en het eigen ik. Opvallend is dat Nederland vergeleken met de voorgaande jaren op de moderniseringsdimensie terug is gegaan. We zijn met de jaren weer wat minder ‘modern’ geworden en wat meer religieus en op traditionele gezinswaarden gericht. Deze ontwikkeling doet zich niet voor bij de andere landen die de voorhoede vormen: Denemarken en Zweden. Concluderend kunnen we stellen dat Nederlanders inderdaad hoog scoren op waarden als vrijheid, autonomie van het individu en tolerantie; waarden die door velen worden genoemd als typisch Nederlands. Maar daarin is Nederland dus niet uniek in Europa. De bevindingen van de European Values Study worden gerapporteerd in artikelen in wetenschappelijke tijdschriften en boeken. Meer informatie over de wetenschappelijke kant van het waardenonderzoek is te vinden op de website www.europeanvaluesstudy.eu, die voor iedereen toegankelijk is. Daarnaast komt er een Nederlandstalig boek met de titel Respect man! (uitgeverij Celcus) uit, waarin de Nederlandse waarden en veranderingen daarin beschreven worden.

> www.europeanvaluesstudy.eu


7

2

Atlas of European Values Internationale staalkaart van meningen

2.1 De Atlas Wie zijn de Europeanen? Hoe denken zij? Welke waarden vinden zij belangrijk? Wat bindt hen en wat verdeelt hen? De Atlas of European Values (Halman e.a., 2005) geeft de antwoorden. In 2005 verscheen de eerste druk van de Atlas, die de onderzoeksresultaten ontsluit van de European Values Study, gecombineerd met de resultaten van de World Values Survey, twee projecten die de waarden gemeten hebben over de afgelopen drie decennia. De Atlas presenteert de waarden, normen, overtuigingen, houdingen van Europeanen rond het millennium in aanschouwelijke vorm door middel van grafieken, kaarten en tabellen. Het moet zijn De Atlas van 2005 beschrijft waarden in 33 Europese landen of gebieden, van Noord-Ierland tot Turkije en van Portugal tot de Oekraïne. Hij illustreert grafisch de rijke diversiteit van Europa en maakt eenheid en verscheidenheid van waardepatronen in Europese landen zichtbaar. Waarden als democratie, vrijheid, gelijkheid, menselijke waardigheid en solidariteit worden gekoesterd door de meeste Europeanen, maar de Atlas wijst op verschillen in zienswijze over huwelijk, religie, werk en topics als euthanasie, geluk, seksualiteit en dood. De Atlas maakt de data toegankelijk voor politici, beleidsmakers, journalisten en het Europese publiek. Bij de presentatie van de eerste druk zei premier Jan Peter Balkenende: ‘Deze Atlas toont ons de ziel van de Europeanen. Het is een schatkamer vol informatie over de krachten die ons binden ondanks onze verschillen. De Atlas bevordert de dialoog over de vraag waar Europa voor staat, een dialoog die cruciaal is voor de Europese cultuur.’ Voor het brede publiek verschijnt er in november 2011 een tweede editie van de Atlas of European Values met nieuwe data en trends.

2.2 De website voor het onderwijs Op de website www.atlasofeuropeanvalues.eu wordt een aantal onderzoeksresultaten

8


van de European Values Study beschikbaar gesteld in de vorm van kaarten met bijbehorende opdrachten voor leerlingen in het voortgezet onderwijs. Tot november 2011 werd de website gepresenteerd in zes talen (Nederlands-EngelsDuits-Servisch-Slowaaks-Turks) . De Europese kaarten en wereldkaarten zijn gerangschikt volgens zeven onderwerpen: • politiek • religie • welzijn • werk • familie • Europa • maatschappij Er werden in de loop van enkele jaren 68 opdrachten ontwikkeld voor vier vakgebieden en een viertal projecten met materiaal voor de leerlingen en begeleiding door de docent. Opdrachten • Aardrijkskunde • Maatschappijleer • Levensbeschouwing • Cultuur en Interculturaliteit De opdrachten zijn kopieerbaar als pdf- of Word-bestand.

9 20 4 25

opdrachten opdrachten opdrachten opdrachten

Projecten • Meeting Development ontmoeting tussen jongeren uit Ghana, Kirgizië en Nederland • Post uit Oekraïne lessen uit de Holocaust • In de voetsporen van Marco Polo ontmoetingen met mensen uit Kirgizië en India • World of Love lesbrieven in het kader van het jaar van de interculturele dialoog De projectuitwerkingen zijn ook kopieerbaar. De website werd door het Project European Values Education verder ontwikkeld (zie hoofdstuk 3).

> www.atlasofeuropeanvalues.eu Van onderzoek tot lesmateriaal |

9

3

European Values Education Lesmateriaal op basis van onderzoek

Uwe Krause, docent Aardrijkskunde Fontys Lerarenopleiding Tilburg

Mijn me n in g o ver de A tlas is zeer positief. H et is een zinvol middel om in de le s te g e b ru ik e n omdat op deze manier leerlingen kunnen zien wat mensen (of in de vid e o ’s le e ftijdsgenoten) van verschillende Europese landen vinden van bepaalde o n d e rw e rp e n . Zo kunnen ze zichzelf vergelijken met mensen in andere landen en d e o ve re e n k o msten en verschillen ontdekken. Bovendien is het heel goed voor le e rlin g e n o m goed te leren kaartlezen. Met de werkvormen die erbij aan te pas k o me n e n d e opdrachten, werden het echt hele leuke lessen waarbij leerlingen z elf b e zig zijn me t interessante vraagstellingen die hen aanspreken omdat die vaak bij h u n b e le vin g swereld liggen. D oor de verschillende werkvormen zijn de leerling en o o k a ctie f b e zig in de les: ze komen ook elkaars mening te weten waardoor vaa k d iscu ssie s zu llen ontstaan en ze weer goed leren te argumenteren. Stu d e n te Ma rloes Willemse

3.1 Van Atlas naar onderwijsproject In februari 2009 vormden contacten tussen docenten van Fontys Lerarenopleiding Tilburg en de Universiteit van Tilburg de aanzet om onderwijs te gaan ontwikkelen uitgaande van het onderzoeksproject European Values Study en de daaruit voortkomende Atlas of European Values (Halman 2005). Met hulp van de provincie Noord-Brabant werd Europese subsidie aangevraagd en verkregen. Vervolgens werd gezocht naar geschikte partners, met wie al samenwerkingsrelaties bestonden.

10


Partners in het Comeniusproject European Values Education: Universität Potsdam - Anke Uhlenwinkel Institute of Education London - Clare Brooks BoIğaziçi Üniversitesi Istanbul - Ayşe Caner en Nevra Seggie Univerzita Mateja Bela in Banská Bystrica - Tibor Madlenak Fontys Lerarenopleiding Tilburg - Gijs van Gaans, Uwe Krause (projectleider), Rob van Otterdijk, Hans Palings Universitet van Tilburg - Loek Halman en Inge Sieben

3.2 Doel, producten en resultaten van het project Doel Bij jongeren is er nauwelijks kennis over waarden in Europa en hoe deze van land tot land verschillen. Ook bij leraren in het voortgezet onderwijs en op lerarenopleidingen is deze kennis nauwelijks aanwezig. Vaak weet men ook niet hoe men met dit vraagstuk om moet gaan. Het is de bedoeling van het project European Values Education om aan deze vraag te voldoen. N a g e s t r e e f d e p r o d u cte n e n re su lta te n B i j d e s t a r t w e r d a fg e sp ro k e n d a t in h e t p ro je ct European Values Education g e d u r e n d e d e p r o je ctd u u r ( 2 0 0 9 - 2 0 1 1 ) a a n d e vo lgende producten en resultaten z o u w o r d e n g e w erk t: 1. D e bestaande website

www.atlasofeuropeanvalues.eu

wordt met drie talen (Turks,

Frans en Spaans) uitgebreid en de didactische mogelijkheden worden verbeterd. 2. E r w o r d e n k o rte vid e o ’ s ( me t o n d e rtite ls) g e maakt, waarin jongeren uit E n g e l a n d , D u i tsla n d , Ne d e rla n d , T u rk ije e n Slowakije over hun waarden op h e t g e b i e d v a n fa milie , re lig ie , w e rk e n ma a tsc happij vertellen. Tevens zal een a d d i t i o n e l e v i de o e e n in d ru k va n h e t le ve n va n de jongeren geven (home story). 3. T i j d e n s v i e r w ork sh o p s k o me n te lk e n s tw e e co llega’s van de deelnemende l e r a r e n o p l e i d i n g e n b ij e lk a a r o m u ite in d e lijk 40 voorbeelden te ontwikkelen v a n o n d e r w i j s w a a rb ij d e Atla s g e b ru ik t k a n worden. 4. I n a c h t s t u d e n te n u itw isse lin g e n me t te lk e n s 2 0 deelnemers uit vier van de v i j f d e e l n e m e nd e la n d e n zu lle n d e stu d e n te n de door de experts ontwikkelde v o o r b e e l d e n i n w e rk b a re le sse n tra n sfo rme re n, deze uitvoeren en evalueren. 5. D e o n t w i k k e l d e ma te ria le n w o rd e n g e te st d o or scholen voortgezet onderwijs. 6. V o o r l e r a r e n i n d e d e e ln e me n d e la n d e n w o rd en workshops georganiseerd. 7. E r w o r d e n d i s se min a tie a ctivite ite n g e o rg a n ise erd, zoals conferenties, workshops en publicaties.


11

Presentatie in meerdere talen Het was van begin af aan duidelijk, dat als de website in een Europees context gebruikt zou gaan worden, deze ook in meer talen beschikbaar moest zijn. Alle talen van de EU leken echter te veel, dus werd een keuze gemaakt voor de talen van de projectpartners, evenals een vertaling naar het Frans en Spaans. De keuze hiervoor was strategisch. In Scandinavië spreken leerlingen over het algemeen in voldoende mate Engels. De CentraalEuropese ruimte (Tsjechië, Polen, Slovenië) kan in ieder geval met de Slowaakse vertalingen enigszins uit de voeten, omdat de talen verwant zijn. Naast het Turks (projectpartner en meer dan 70 miljoen sprekers) werd daarom gekozen voor het Frans en het Spaans, omdat hiermee ook toegang tot de Romaanse taalruimte mogelijk werd. Het doel is echter, dat er meer talen zullen volgen.

onderzoek voor ieder thema twee voorbeelden zou ontwikkelen. Ter voorbereiding had elke partner twee opdrachten over het thema Werk ontwikkeld. Twee partners hadden hier moeite mee, omdat ze nog maar weinig ervaring in het ontwikkelen van lesmateriaal hadden. In kleine werkgroepen werd bekeken in hoeverre de lesopdrachten de vier in de basisprincipes geformuleerde uitgangspunten bereikten en werden de opdrachten op advies van de andere deelnemers eventueel aangepast. De opdrachten zouden tijdens de expertworkshops worden bediscussieerd met als doel kwaliteitswaarborging, maar vooral ook om van elkaar te leren. Tevens zou er gedurende de bijeenkomsten aan een ‘curriculum framework’ worden gewerkt, een handreiking voor de wijze waarop men met de kaarten van de Atlas of European Values zou kunnen werken.

De video’s De video’s leken geschikte middelen om waardeneducatie met leven te vullen: door naar concrete meningen van jongeren uit het eigen land en andere landen te kijken en hun opvattingen met de eigen meningen te vergelijken en te bediscussiëren, zouden leerlingen in staat gesteld moeten worden hun eigen mening veel beter te onderbouwen: een waardevolle bijdrage in de waardeontwikkeling van de leerlingen.

De studentenuitwisselingen De studentenuitwisselingen waren ingegeven vanuit eerdere positieve ervaringen. Deze uitwisselingen zouden een meerwaarde voor de opleiding hebben, vanwege de samenwerking in een internationale setting en het ontwikkelen, uitvoeren en evalueren van lessen. Bovendien zouden de studenten als een belangrijke multiplier voor de verspreiding van de website en het materiaal dienen. Londen kon er vanwege de opleidingsstructuur niet aan deelnemen, maar zou op een andere manier betrokken zijn.

De productieworkshops In tegenstelling tot andere Europese projecten, waarin veel ‘gepraat’ wordt, maar er weinig resultaten zijn, was van begin af aan duidelijk, dat dit project productgeoriënteerd zou moeten zijn. Dus geen lange presentatiebijeenkomsten, maar echte workshops met een kleine en vaste ronde van deelnemers. Ervan uitgaande, dat ieder land zijn eigen aanpak kiest om lesmateriaal te ontwikkelen, leek het uitermate boeiend, dat iedere deelnemer op basis van het bestaande kaartmateriaal en de achtergrondinformatie uit het

12


Disseminatie Er zijn verschillende manieren om de projectresultaten te verspreiden (disseminatie). Een voorbeeld: als de experts van de lerarenopleidingen bij elkaar komen, worden de eerste, geteste materialen en de website ook aan leraren voortgezet onderwijs uit de omgeving gepresenteerd.

3.3 Naar leerdoelen voor Europese waardeneducatie De didactische uitdaging om te laten zien hoe je de kaarten in een les als middel centraal kunt stellen vormde de grootste horde die de projectgroep en daarna de ontwikkelaars, moesten nemen. Volgens de implicatiesamenhang (Meyer & Jank, 2009) staan doelen, middelen, werkwijzen en inhoud met elkaar in wisselwerking en moeten door de leraar in een zinvolle en kloppende samenhang worden gebracht. Over het algemeen wordt in de lesplanning echter uitgegaan van de doelstellingen (inhoudelijk en algemeen) en niet van het middel, in dit geval de kaart. Daarna wordt de les in een iteratief proces verder vormgegeven (Hoobroeckx & Haak, 2002). Vanuit het oorspronkelijke enthousiasme over de kaarten van de Atlas of European Values werd dit belangrijke principe in het begin vergeten, en van het middel een additioneel leerdoel (het gebruik van de kaarten) gemaakt.

3.4 Ontwikkelen van lesmateriaal De European Values Study biedt tal van inzichten in de meningen en opvattingen van Europeanen. Normaal gesproken worden zulke onderzoeksgegevens in tabelvorm gepubliceerd bij de analyses en conclusies in wetenschappelijke artikelen. Bij de European Values Study werd aangenomen dat ook een breder publiek geïnteresseerd zou zijn. Vanwege de ruimtelijke dimensie van de gegevens lag het voor de hand om hiervoor een andere publicatievorm te kiezen. in 2005 verscheen de eerste papieren versie van de Atlas of European Values (Halman e.a., 2005). In een contact tussen sociologen van de Universiteit van Tilburg en onderwijsgeografen van Fontys Lerarenopleiding Tilburg werd de vraag opgeroepen, of de Atlas interessant zou kunnen zijn voor het onderwijs. Deze vraag hebben de laatstgenoemden met een volmondig: ‘Jazeker!’ beantwoord.

Kaarten als didactisch middel bij waardeneducatie Vanaf oktober 2009 hebben experts van vijf Europese universiteiten en hogescholen zich met de vraag beziggehouden, hoe de kaarten van de Atlas of European Values in verschillende lessituaties gebruikt kunnen worden. Hoe moesten ze als onderwijsmiddel aangeboden worden en hoe moesten gegevens op de kaarten gerepresenteerd worden? Een eerste stap was, de kaarten van de European Values Study gratis via een website ter beschikking te stellen. Tegen het gebruik van een papieren Atlas (tegen betaling) sprak de beperking van de schoolbudgets en ook het overspoelen van scholen door kant-en-klaar lesmateriaal (waar meestal niet om is gevraagd). Een belangrijke vraag was, welke gegevens in kaartvorm aangeboden moesten worden. De meeste kaarten in de papieren Atlas geven weliswaar gemiddelden weer, waarbij met de klassengrenzen gespeeld wordt, om zo verschillen en overeenkomsten te kunnen benadrukken. Maar een deel van de Atlas bevat ook meer specifieke kaarten: van bepaalde groepen (leeftijd, religieuze achtergrond, geslacht en dergelijke) of regionaal gespecificeerde kaarten. Uiteindelijk (en ook om de verkoop van de originele Atlas niet te beletten) werd overeengekomen om de originele vraagstelling en de gemiddelde resultaten van het onderzoek te gebruiken. Hier dook echter al het eerste probleem op. In de originele vragen variëren de manieren waarop antwoord wordt gegeven. De ene keer is dat op een schaal van 1-10, dan weer van 1-3. Voor de lezers van de kaarten (leerlingen, maar ook leraren) bleek dit echter onduidelijk: hoe moest de kaart worden gelezen? Hoe konden kaarten met elkaar worden vergeleken? Een ander probleem was de manier van gegevens representatie. In principe gaat het bij de kaarten van de Atlas of European Values om zogenaamde choropleetkaarten. Simpel gezegd: De kaart geeft weer,


13

waar je veel (donker) en waar je weinig (licht) van een bepaald verschijnsel vindt, en je gebruikt maar één kleur. A l m e t a l h a d d e d id a ctisch e o n tw ik k e lin g va n d e k a a r t e n o p d e w e b site h e e l w a t vo e te n in d e a a r d e . G e l u k k i g w a s h e t e n th o u sia sme va n a lle p r o j e c t d e e l n e m e rs o ve r d e o n tw ik k e ld e k a a rte n vanaf h e t b e g i n h e e l gro o t: h e t zijn k a a rte n d ie in é é n o o g o p s l a g l a t e n zie n , w a t E u ro p e a n e n d e n k e n e n v i n d e n , z e v o r m en e e n u itste k e n d u itg a n g sp u n t voor l e s s e n d i e e r e c ht to e d o e n . Le sse n d ie e e n vru chtbare b i j d r a g e k u n n e n le ve re n a a n b u rg e rsch a p svo rming, e e n v a n d e t a k e n va n d ive rse sch o o lva k k e n zo a ls g e o g r a f i e (v a n de r Va a rt & Kra u se , 2 0 1 1 ) . Le sse n d i e z i c h m e t w e ze n lijk e vra g e n b e zig h o u d e n , zo als w a a r d e n a l s k e r n va n cu ltu u r ( Ho fste d e & Ho fste de, 2005) . M e e r i n z i ch t in cu ltu u r e n cu ltu u rve rsch ill en is v a n g r o o t b e l a n g, zo a ls w e ze k e r n a Nin e E le ve n en H u n t i n g t o n 1993 w e te n . W i e h e d e n d a a g s e sch o o lb o e k e n b e k ijk t e n a n a lyseert, z a l s c h r i k k e n v a n d e p la titu d e s e n ve rte k e n d e b e e l d e n d i e n o g ste e d s g e p ro d u ce e rd w o rd e n e n door l e e r l i n g e n e n l e ra re n vo o r ‘ w a a r’ ve rsle te n w o rd en. Mo d e r n E u r o p a - on d e rw ijs g a a t ve rd e r e n is ie ts heel a n d e r s d a n d e b esch rijvin g va n ste re o typ e n , zo a ls m a ñ a n a -c u l t u u r en ve rme e n d e e e tg e w o o n te s!

Kaarten hebben hun beperkingen Gedurende het project werd duidelijk, dat de kaarten als beperking niet alleen de klassengrenzen kenden. Door hun nationaal schaalniveau worden regionale verschillen niet zichtbaar, waardoor sommige verbanden en verklaringen moeilijk inzichtelijk worden. Een kaart op nationaal niveau veronderstelt dat de verdeling egaal over het hele gebied is. Dat hoeft echter niet zo te zijn. Een kaart op regionaal schaalniveau zou hier meer helderheid geven. Zijn er bijvoorbeeld verschillen tussen Oost- en West-Duitsland? Of tussen

14


in meerderheid protestante of katholieke regio’s? Voor een vervolgproject zal hier in ieder geval mee rekening gehouden worden, omdat zo de kaarten van de Atlas of European Values ook veel beter geïnterpreteerd kunnen worden. Een kaart is een statische en eenvoudige weergave van een dynamische en complexe realiteit Een heel ander probleem is de presentatie van de gegevens in een kaart. Een nationale waardenkaart op Europees niveau geeft een statisch beeld, terwijl juist hier inzicht in ruimte als een veranderende, diverse, zich ontwikkelende en door mensen geconstrueerde entiteit (Massey, 2005) uitermate belangrijk is. In de loop van het project werd aan dit aspect in toenemende mate aandacht geschonken. Er werden video’s gemaakt van jongeren uit vijf landen die hun mening gaven over de vragen uit de European Values Study. Er werden activerende werkvormen ontwikkeld, gericht op het geven van inzicht in de pluriformiteit van meningen, het formuleren maar ook het ondervragen van het eigen standpunt, en op metacognitieve activiteiten. Hiermee werd een weg geboden om te ontkomen aan een nooit veranderend en vaststaand beeld van waarden in Europa. De consequentie hiervan was dat de kaart op zichzelf soms naar de achtergrond verschoof. Behoorlijke kaartvaardigheden van leerlingen gevraagd Uit talrijke try-outs is gebleken, dat het werken met de kaarten van de Atlas of European Values om de nodige kaartvaardigheden vraagt. Soms zijn dat heel basale vaardigheden, zoals weten welk land waar ligt. Voor leerlingen is dat niet vanzelfsprekend. Verder laten we leerlingen in principe de kaarten koppelen aan patronen die ze al kennen: ‘Zie je, in de katholieke landen (Polen, Italië enzovoort) zijn de kleuren donkerder...’. Of ‘In de rijke landen denken de mensen…’ Om dit te kunnen doen, moeten leerlingen echter over

de vaardigheid beschikken om patronen met elkaar te vergelijken en vast te stellen of er een verband is. De leerlingen moeten ook over kennis van de spreidingspatronen van enkele relevante gegevens beschikken, om zo snel een kaart te kunnen scannen. Voorbeelden van zulke spreidingspatronen zijn: • Percentage Katholieken in Europa; • Percentage Protestanten in Europa; • Percentage Orthodoxen in Europa; • Inkomen (BNP) per inwoner in Europa. Deze vier belangrijke spreidingpatronen zijn gezien de interpretaties van de European Values Study, zoals modernisering en trends in religiositeit (zie de paragrafen 1.2 en 1.3) van groot belang. V e r f r i s s e n d e l e s se n o v e r o n d e rwe rp e n d ie e rto e doen I s d e A t l a s o f E u ro p e a n Va lu e s d a n n ie t b ru ik b a ar voor h e t o n d e r w i j s ? N ie ts is min d e r w a a r. Uit d u ize n den l e e r l i n g - e n s t u de n te n e va lu a tie s in h e t b in n e n - e n b u i t e n l a n d i s g e b le k e n , d a t e e n me e rd e rh e id me t e n t h o u s i a s m e h ee ft g e re a g e e rd o p le sse n me t d e A t l a s o f E u r o p e an Va lu e s. Ve rfrisse n d e le sse n , met o n d e r w e r p e n d i e e rto e d o e n , d ie o ve r me n se n g aan, w a a r b i j m e n i e t s le e rt o ve r E u ro p a , h e t e ig e n la nd en z i c h z e l f . N a a s t d e a l g e n o e md e b u rg e rsch a p svo rming e n l e s s e n o v e r E u ro p a b ie d t d e Atla s ta lrijk e a a n k n o p i n g s p u n te n vo o r le sse n in a a rd rijk sk u n d e, m a a t s c h a p p i j l e e r, g e sch ie d e n is, le ve n sb e sch o u w ing e n v r e e m d e t a l e n , ma a r o o k b ij p ro je ctw e k e n o f u i t w i s s e l i n g e n i n E u ro p e e s ve rb a n d . Z ie h ie rvo o r de v o l g e n d e h o o f d stu k k e n .


15

4 Leerdoelen, curriculum framework en werkvormen

Uwe Krause, docent Aardrijkskunde Fontys Lerarenopleiding Tilburg

He t e va lu e re n van het leerproces is volgens Van den Berg, Vankan en van der S c hee ( 2 0 0 9 ) n u ttig als de leerlingen een moeilijke en uitdagende cognitieve taak heb ben ve rrich t. Vo lg ens hen wordt de rol van evaluatie steeds belangrijker binnen het mo d e rn e o n d e rwijs. D oor de complexiteit van de te verwerken informatie is he t va n g ro o t b e lang dat docenten tijd inruimen voor een goede evaluatie van het le e rp ro ce s. B innen het project European Values Education is niet voor niets veel a a n d a ch t vo o r de wijze van evalueren. In de lesvoorbereidingsformulieren is ru im t e g e cre ë e rd vo o r evaluatieve vragen. D oor de juiste vragen te stellen aan leerlingen, is h e t mo g e lijk o m de ontwikkeling van kritische opvattingen over het geleerde in gang te ze tte n . R o b b e rt va n d e Wetering, docent K oning Willem II College, Tilburg, tevens ma ste rstu d e n t Fontys Lerarenopleiding Tilburg in 2011

In het projectplan van het internationale project European Values Education werd geformuleerd, welke producten en resultaten gedurende de driejarige looptijd moesten worden opgeleverd (zie paragraaf 3.3). De heldere omschrijving van die output was zeker een van de sterke punten van het plan, maar het leverde soms ook problemen op, die gedurende het project opgelost moesten worden. De principiële opzet was: er worden video’s gemaakt met jongeren in de desbetreffende landen, elk team bereidt voor, gevoed door achtergrondinformatie over lesopdrachten met de kaarten van de Atlas of European Values, tevens wordt er gewerkt aan een ‘curriculum framework’. Aansluitend worden de producten tijdens studentenuitwisselingen en via leraren op scholen getest en geëvalueerd. De evaluaties worden verwerkt en een nieuwe cyclus met een nieuw thema begint. De thema’s waren Werk, Religie, Familie en Maatschappij.

16


Curriculum framework 1 Tijdens de eerste bijeenkomst in London bespraken we wat we eigenlijk met ons werk wilden bereiken. De uitkomst werd vastgelegd in een zogenaamd ‘curriculum framework’, dat gedurende elke nieuwe bijeenkomst werd aangepast en bijgeschaafd. Na de eerste helft van het project werd de aanpak fundamenteel gewijzigd (hierover later meer). Constant bleef echter, dat we met de lessen met de kaarten uit de Atlas of European Values de volgende, elkaar in fases opvolgende leerdoelen wilden bereiken: 1. Zichzelf betrekken bij de opvattingen in de kaarten. Leerlingen moeten zelf een positie kunnen innemen in de discussie over de verschillende opvattingen en in staat worden gesteld zich in te leven in andere opvattingen. 2. Verschillen kunnen beschrijven en overeenkomsten kunnen herkennen. De kaarten geven gemiddelden voor elk land weer en zulke generaliseringen kunnen complexe verschillen verbergen (of uitvergroten). De leerlingen moeten worden aangemoedigd, naast het analyseren van de kaarten en ontdekken van patronen, de gegevens in de kaarten kritisch te bevragen en te evalueren, en te ervaren dat er (ook in de eigen klas) talrijke zienswijzen zijn. 3. Verdiepen van inzicht in mogelijke verklaringen voor verschillen. Ideeën en theorieën uit verschillende wetenschappen geven inzicht in waarom er verschillen (en overeenkomsten) in de opvattingen van mensen kunnen bestaan. 4. Kritische oordelen ontwikkelen. Leerlingen moeten kritisch leren staan ten opzichte van vooroordelen van zichzelf, van medeleerlingen en in de media. Individuele opvattingen geven een complexe structuur van waarden en overtuigingen weer, die moeilijk te ontrafelen zijn. Besef van de subjectiviteit van de data en metacognitieve inzichten helpen daarbij.

Opdrachten over de vier elkaar opvolgende leerdoelen in het Curriculum framework 1 1. Een goed voorbeeld voor het eerste leerdoel Zichzelf betrekken bij de opvattingen in de kaarten bevindt zich in de opdracht ‘Wat is je motivatie?’ binnen het thema Werk. ‘Wat is je motivatie?’ Op de kaartjes vind je een aantal aspecten die leerlingen belangrijk kunnen vinden met betrekking tot school. Welke aspecten zijn erg belangrijk voor jou en welke minder?


17

goede cijfers

de kans om initiatief te nemen verantwoordelijk zijn voor je eigen leerproces de kans om een goed diploma te halen

niet te veel stress weinig huiswerk

interessante onderwerpen

dat alle studenten gelijk behandeld worden de mogelijkheid om deel te nemen aan beslissingen die gemaakt worden op school

Opdracht: Sorteer de kaarten in een diamant. Een diamant ziet er zo uit:

Het belangrijkste aspect komt bovenaan, het minst belangrijke onderaan. De middelste rij bevat de aspecten die je niet echt belangrijk vindt, maar ook niet echt onbelangrijk. De twee rijen daartussen bevatten aspecten die je net iets meer belangrijk vindt (boven) en net iets minder belangrijk vindt (onder). De waarden uit de

18


kaarten over werk worden één op één overgedragen op de schoolsituatie, de werksituatie van de leerlingen. 2. Het tweede leerdoel Verschillen kunnen beschrijven en overeenkomsten kunnen herkennen, komt naar voren in de opdracht ‘Mensen in nood’.

Mensen in nood In het onderzoek European Values Study is mensen in alle Europese landen gevraagd naar hun waarden. Eén vraag was, hoe deelnemers konden verklaren dat mensen in hun land in nood leven. Iedereen werd gevraagd twee uit vier mogelijke oorzaken te kiezen. De resultaten van de belangrijkste keuzes is te zien op de kaarten die je kunt downloaden van www.Atlasofeuropeanvalues.eu. Vier kaarten worden getoond.

Elke kaart visualiseert een oorzaak met het percentage van de mensen in de landen dat deze oorzaak als eerste keuze noemt: 1. Door pech. 2. Door het onrecht in onze samenleving. 3. De mensen zijn lui en hebben geen wilskracht. 4. Dat hoort nu eenmaal bij de vooruitgang. Voorbeeld van een kaart:


19

Opdracht: Vergelijk de resultaten van Duitsland en Portugal. Om dit te doen, kan het handig zijn om de gegevens op een andere manier te visualiseren, bijvoorbeeld in een diagram of tabel.

Future Jobs

Aan de hand van een concreet voorbeeld (Duitsland en Portugal) moeten de leerlingen de kaarten lezen en tegelijkertijd de kaartgegevens omzetten in een andere weergavevorm, zoals een tabel of diagram.

Mensen die over een zogenaamde ‘intrinsieke’

3. Om het derde leerdoel Verdiepen van inzicht in mogelijke verklaringen voor verschillen te bereiken, werden de leerlingen geconfronteerd met een mogelijke verklaringstheorie voor wat er op de kaarten van de Atlas of European Values te zien zou kunnen zijn, zoals de opdracht ‘Future Jobs’ illustreert:

tonen en verantwoordelijkheid dragen. Mensen

H oewel de meesten van ons en groot deel van hun leven werken, is geen thema zo ambivalent als ‘w er k’ : het kan een zegen zijn, maar ook een vloek. In principe worden twee opvattingen ten opzichte va n werk onderscheiden: werkm otivatie of -oriëntatie beschikken vinden werk belangrijk dat interessant is, waarbij ze hun capaciteiten kunnen benutten en zichzelf kunnen ontplooien; ze willen iets bereiken, initiatief met een ‘extrinsieke’ werkmotivatie of oriëntatie vinden een goed inkomen en een baangarantie van belang. Zij willen graag werk met aangename arbeidsomstandigheden zoals weinig stress, veel vakantie en goede werktijden. D eze verschillen worden verklaard met het begrip ‘modernisering’. Vanaf de jaren 60-70 van de vorige eeuw vonden fundamentele veranderingen plaats in de economie, maatschappij, politiek en cultuur. Die hebben te maken met het ‘individualiseringsproces ’ : mensen wilden in steeds mindere mate autoriteit accepteren en in toenemende mate zelf over hun leven beschikken.

Opdrachten: a Lees de bovenstaande tekst. Welke kant zou volgens bovenstaande verklaring de werkoriëntatie op gaan? Verklaar je antwoord. b Welk land uit de grafiek voldoet het meest aan bovenstaande theorie? Waaruit kun je dat aflezen? c Bekijk nog eens de grafiek: Welk aspect vindt men in ieder land zeer belangrijk? Heb je hiervoor een verklaring? d Welke groep zou een meer intrinsieke werkmotivatie hebben: werklozen of hoog opgeleiden? Beargumenteer je antwoord.

20


4. Aansluitend wordt in dezelfde opdracht ‘Future jobs’ gewerkt aan het vierde leerdoel Kritische oordelen ontwikkelen. W e r k m o t i e v e n v oo r d e to e k o mst Volgens de futuroloog Opaschowski zullen werknemers z i c h i n t o e n e m e nd e ma te a ls o n d e rn e me rs g e d ra gen, z o n d e r e e n e i g e n b e d rijf te h e b b e n . Z e zu lle n steeds m e e r r u i m t e e i s e n e n k rijg e n o m b e slissin g e n te n e m e n , z i c h z e l f te o n tp lo o ie n . Gre n ze n tu sse n werk e n v r i j e t i j d z u l l en ve rva g e n . C re a tivite it, in itia tieven e n v e r a n t w o o r d elijk h e id zijn in d e 2 1 e e e u w g e v r a a g d . J o n g e me n se n mo e te n h ie rto e o p g e le id w o r d e n : z e m o e te n le re n d e o n d e rn e me r va n h u n ‘ p r o j e c t l e v e n ’ t e zijn !

Opdrachten: a Vind je, dat Opaschowski gelijk heeft of niet? Onderbouw je mening met waarnemingen uit ontwikkelingen in de arbeidswereld. b Welke stappen neem jij / zou jij willen nemen om meer richting te geven aan jouw ‘project leven’? c Bespreek de antwoorden met je buur, groep of klas.

Het roer moet om! De tien opdrachten over werk werden tijdens de studentenuitwisselingen getest, en ook leraren op scholen van het voortgezet onderwijs hebben deze toegepast en feedback gegeven. Vervolgens werden op dezelfde manier opdrachten over het thema Religie ontwikkeld, uitgeprobeerd en beoordeeld. De reacties waren voor de meeste opdrachten positief maar tijdens de discussies met studenten en onderling ontdekten de partners, dat ze misschien toch niet op de goede weg waren: de taak van de studenten en docenten was, te onderzoeken of de opdrachten toepasbaar waren in het onderwijs. Dat waren ze, maar ze bleken niet geschikt voor één enkele les. Er waren soms twee, maar meestal drie tot vijf lessen nodig om een opdracht volledig uit te voeren. Als men ervoor koos de opdracht in één les toe te passen, dan bleef men vaak hangen in één, hooguit twee leerdoelen uit het curriculum framework. Bovendien werd in de interne discussies duidelijk, dat die partners, die weinig ervaring hadden in het ontwerpen van lesmateriaal de aanpak van de ervaren partners imiteerden. Van een uitwisseling op gelijke voet was dus geen sprake. Ook kwam naar voren, dat het construeren van zulke lesopdrachten niet eenvoudig was. De bedoeling was echter, dat docenten en studenten aan de hand van de voorbeeldopdrachten en de leerdoelen in staat moesten zijn om zelf opdrachten te ontwikkelen. Het roer moest dus om.


21

Curriculum framework 2 Lessen met de Atlas zouden door een overkoepelende vraagstelling moeten worden aangestuurd, die de Europese dimensie benadrukt: Wat voor een plek/maatschappij is Europa en wat voor een plek/maatschappij zou het volgens jou moeten zijn? Vervolgens worden de volgende vier stappen aanbevolen: Stap 1 De kaarten van de Atlas of European Values zijn onderverdeeld in een aantal thema’s. Het project European Values Education richt zich op vier daarvan: Werk, Religie, Familie en Maatschappij. Om een les met de Atlas vorm te geven, moet het lesonderwerp gerelateerd kunnen worden aan een van deze thema’s. Een aardrijkskundeles kan zich bij het thema Familie bijvoorbeeld richten op veranderingen in het beroepsleven van vrouwen en de invloed daarvan op het familieleven. Een maatschappijleerles met hetzelfde thema kan zich bijvoorbeeld richten op de invloed van cultuur op het familieleven. Dit alles zou kunnen worden geformuleerd in een thematische vraag (voor een lessenreeks), zoals: Is Europa een plek waar het familieleven verandert? Stap 2 Het lesonderwerp kan in een vraag van beperkte omvang geformuleerd worden. Die vraag zou dan na één les beantwoord moeten worden en aansluiten bij de thematische vraag. Naar aanleiding van het voorbeeld hierboven zou een geografische vraag voor een les kunnen zijn: ‘Is Europa een plek waar mensen minder kinderen krijgen?’ of ‘Is Europa een plek waar men het eens is over de rollen van man en vrouw? In een maatschappijleerles zou de vraag centraal kunnen staan: ‘Is Europa een maatschappij waar ouders veel invloed op de waarden van hun kinderen hebben?’ of ‘Is Europa een maatschappij waar kinderen belangrijk zijn?’ Het lesonderwerp moet gericht zijn op de leerlingen en interessant voor hen zijn en het moet de leerlingen helpen de thematische vraag te beantwoorden. Stap 3 Door middel van het lesvoorbereidingsformulier (zie Bijlage 2) van het project European Values Education kunnen de gekozen werkvormen en kaarten gestructureerd worden. Stap 4 De laatste stap is te evalueren, wat de leerlingen van de les hebben geleerd. Droeg het lesonderwerp ertoe bij, dat leerlingen inzicht hebben gekregen in het onderwerp dat in de thematische vraag centraal is gesteld?

22


Kaart ‘Over het algemeen genomen zijn vaders even geschikt om voor hun kinderen te zorgen als moeders’


23

Idealiter zou een les alle vier de leerdoelen moeten afdekken, ook al hoeft dat niet per se in deze volgorde tot en met 4; kortere lessen richten zich maar op twee of drie leerdoelen. De kaarten die in de les gebruikt worden, moeten relevant en van toepassing zijn. Of een kaart van toepassing is, moet uit de lesopbrengst voor de leerlingen duidelijk worden. Om de vraag te kunnen beantwoorden of Europa een plek is waar men dezelfde opvattingen over de rol van mannen en vrouwen heeft, is de kaart ‘Over het algemeen genomen zijn vaders even geschikt om voor hun kinderen te zorgen als moeders’ relevant en ook van toepassing.

D e werkvormen die gebruikt zijn, waren zeer zinv ol. A lle werkvormen waren gericht op discussie, ik he b geleerd (en ook gebruikt tijdens mijn eigen stage ) dat discussiewerkvormen op allerlei verschillende man ier en kunnen, van tweetallen tot hele groepsdiscussies. Een Fontysstudent

Ik vond de werkvormen erg leuk en handig om te gebruiken. H et zijn werkvormen die ik normaal gez ien niet snel zou gebruiken omdat ik bij het lesgeven in mijn vak ( geschiedenis) de A tlas niet vaak zal

De gekozen aanpak van het project European Values Education sluit aan bij Taylors aanbevelingen (Taylor, 2011) voor kortlopende lessenseries en lessen met een uitdagende en vakrelevante vraag als uitgangspunt, die aan het einde van de les of lessenserie wordt beantwoord.

gebruiken maar aan de andere kant vond ik ze wel er g leuk. D e werkvormen geven een fijne afwisseling en het zorgt ervoor dat je meer interactie krijgt met de leerlingen. Leerlingen moeten tijdens de werkvormen vaak hun mening of hun visie geven en dan is het erg leuk om hier als docent op in te spelen en de leerlingen hierover te discussiëren. G eschiedenisstudente H anneke K ools

Twintig werkvormen Er werden twintig werkvormen ontwikkeld die allemaal uitvoerig zijn getest. Alle werkvormen waren min of meer bekend, maar, zoals het vaak is, niet bij iedereen. Bij elke werkvorm werd zorgvuldig gekeken, in hoeverre zij geschikt zijn om samen met de kaarten van de Atlas of European Values gehanteerd te worden. De respons op de werkvormen, waarvan enkele al geïntegreerd waren in de opdrachten over de thema’s Werk en Religie, was overweldigend.

Een Slowaakse leerling in een lesevaluatie

Hierna volgen twee voorbeelden van werkvormen die in het kader van het project ter beschikking worden gesteld. Een kort overzicht van de 20 werkvormen is opgenomen in Bijlage 1.

24


Werkvorm 1

Wat zou er gebeuren als ...?

Beschrijving De werkvorm ‘Wat zou er gebeuren als …?’ is geschikt, om leerlingen over mogelijke ontwikkelingen na te laten denken. Er zijn verschillende manieren om deze werkvorm te gebruiken, maar meestal werken leerlingen in kleine groepen (4-6). Zij ontvangen één van diverse kaartjes, waarop een vraag staat, die begint met ‘Wat zou er gebeuren als …?’. De leerlingen wordt daarmee gevraagd om mogelijke scenario’s te bespreken. Afhankelijk van de tijd en de lesdoelen kunnen één of meer kaarten besproken worden. Ook kunnen de vragen voor alle leerlingen dezelfde zijn of per groep verschillen. Voorbeeld van de werkvorm in uitvoering: De thematische vraag is: Heeft men in Europa dezelfde ideeën over familie? Het lesonderwerp is: Heeft men in Europa dezelfde ideeën over het huwelijk? Vragenkaarten (één vraag per groep): A Wat zou er gebeuren, als er een wet was die het huwelijk af zou schaffen? B Wat zou er gebeuren, als er een wet was dat je na een relatie van een jaar moet gaan trouwen? C Wat zou er gebeuren, als er een wet was dat zowel man als vrouw tot het gezinsinkomen moeten bijdragen? D Wat zou er gebeuren, als er een wet was die voorschrijft dat ontrouw tijdens het huwelijk met één jaar gevangenis wordt gestraft? E Wat zou er gebeuren, als er een wet was die getrouwde stellen zou dwingen minimaal één kind te krijgen, tenzij er biologische redenen zijn die dat onmogelijk maken?

Taak 1: Bespreek de vraag op de kaart en onderzoek welke consequenties er mogelijk zouden zijn, als het scenario op de kaart werkelijkheid zou zijn. Hierna bekijken de leerlingen de kaart, die gerelateerd is aan de vraag die ze hebben besproken. A http://www.atlasofeuropeanvalues.eu/map.php?id=184&lang=nl B http://www.atlasofeuropeanvalues.eu/map.php?id=187&lang=nl C http://www.atlasofeuropeanvalues.eu/map.php?id=575&lang=nl D http://www.atlasofeuropeanvalues.eu/map.php?id=431&lang=nl E http://www.atlasofeuropeanvalues.eu/map.php?id=199&lang=nl Taak 2: Wat zouden mogelijke redenen kunnen zijn, voor de antwoorden in verschillende landen? Bespreek de kaart en maak gebruik van de eerder gevoerde discussie. Nabespreking a Was het gemakkelijk om mogelijke consequenties voor de ‘Wat zou er gebeuren als …?’-vraag te bedenken? b Denk je, dat één van de ‘Wat zou er gebeuren als…?’ -scenario’s realiteit kan worden? Waarom (niet)? c Heb je mogelijke redenen kunnen bedenken waarom mensen in verschillende landen verschillende antwoorden hebben gegeven bij het beantwoorden van de vraag waar de kaart over gaat? d Heeft de vraag ‘Wat zou er gebeuren als ...?’ je geholpen om mogelijke antwoorden (zie vraag 3) te vinden? e Hoe zou je de vraag beantwoorden: Heeft men in Europa dezelfde ideeën over het huwelijk?


25

Waarom is dit een goede werkvorm? De werkvorm ‘Wat zou er gebeuren als …?’ stimuleert leerlingen creatief na te denken en zich verschillende scenario’s voor te stellen. Ze helpt hun om het onderwerp te relateren aan hun eigen waarden en opvattingen. Verder bevordert de werkvorm de argumentatievaardigheden van de leerlingen, als zij in een latere stap naar mogelijke oorzaken moeten zoeken. Ook leren leerlingen om de kaarten te interpreteren. Waarom werkt de werkvorm met de kaarten? De kaarten van de Atlas of European Values tonen de meningen van burgers in verschillende landen over tal van onderwerpen. Het daaruit resulterende mozaïek is niet altijd gemakkelijk te interpreteren. Door zich verschillende scenario’s voor te stellen, kunnen leerlingen makkelijker tot het inzicht komen dat er verschillende redenen kunnen zijn waarom mensen zo denken als op de kaarten is weergegeven.

Werkvorm 2

Sneeuwbal

Beschrijving Bij deze werkvorm werken leerlingen in het begin alleen en kiezen 9 van de 16 redenen, waar ze het meest mee instemmen. Vervolgens verminderen de leerlingen in tweetallen het aantal redenen naar 6. Tenslotte komen de leerlingen in een groep van 4 leerlingen tot overeenstemming over 3 redenen. Deze werkvorm moedigt leerlingen aan, hun begrip van een onderwerp te bespreken en hun opvattingen in samenspel met anderen te verkennen en te verdedigen. De werkvorm stimuleert groepsdiscussie. De kaarten van de Atlas kunnen als inspiratie voor het construeren van een sneeuwbal gebruikt worden, of naderhand, om de leerlingen hun antwoorden te laten onderbouwen of te controleren.

26


Voorbeeld van de werkvorm in de praktijk De thematische lesvraag is: Is familie in Europa belangrijk? Het lesonderwerp is: Hoe belangrijk is het voor Europeanen om kinderen te hebben? Om te beginnen wordt de leerlingen gevraagd om naar twee kaarten te kijken: ‘Heeft een vrouw kinderen nodig om aan haar bestemming te voldoen?’en ‘Heeft een man kinderen nodig om aan zijn bestemming te voldoen?’ Vervolgens moeten ze de volgende vragen beantwoorden: (Bij jongere kinderen kan ook voor slechts één kaart gekozen worden) 1. Is er een groot verschil tussen de landen in Europa op deze kaart? 2. In welke landen denken mensen dat kinderen belangrijk zijn? Verbaast je dat? 3. In welke landen lijken mensen te denken dat kinderen minder belangrijk zijn? Verrast je dit? Links naar de kaarten: A http://www.atlasofeuropeanvalues.eu/map.php?id=182&lang=nl B http://www.atlasofeuropeanvalues.eu/map.php?id=566&lang=nl a Geef de leerlingen de volgende tabel, waarin redenen genoemd worden, waarom mensen geen of minder kinderen zouden willen hebben. Vraag de leerlingen om 9 redenen te kiezen die volgens hen het meest van toepassing zijn.

Vrouwen willen minder snel kinderen, als ze een succesvolle carrière hebben.

Landen met sterk religieuze waarden zullen mensen eerder aanmoedigen om kinderen te krijgen.

Als mensen rijker worden zullen ze niet zo snel een groot gezin willen.

Hoe groter het gezin, hoe blijer de mensen zijn.

Tegenwoordig heb je andere manieren voor voldoening dan alleen maar het gezin.

Kinderen zijn duur. Ze beletten je om andere dingen te doen.

Armere mensen zullen op jongere leeftijd kinderen krijgen.

Kinderen krijgen is eerder een economische vraag dan een vraag van voldoening.

Mensen in afgelegen gebieden zullen eerder kinderen nodig hebben.

Vrienden geven meer voldoening dan kinderen.

In sommige landen zijn kinderen nog steeds een soort pensioenverzekering.

Sommige uitdagende banen vragen een hoge mate aan flexibiliteit, die je in sommige landen niet hebt als je voor kinderen moet zorgen.

In traditionele culturen denkt men, dat kinderen hebben belangrijk is.

Als voorbehoedsmiddelen verkrijgbaar zijn, kunnen meer mensen zelf ervoor kiezen om kinderen te krijgen of niet.

Veel mensen hebben hobby’s zoals kitesurfen, mountainbiking enzovoort. Kinderen zouden het veel moeilijker maken, om zulke hobby’s te beoefenen.

In grote steden is het moeilijk om betaalbare woningen te vinden, waarin je met een groot gezin kunt wonen. Daarom is het daar moeilijker om veel kinderen te hebben.

b In tweetallen moeten de leerlingen nu van de 9 argumenten die ze gekozen hebben op 6 statements uitkomen, die ze het meest toepasselijk vinden. c Op dit moment is het mogelijk om één of twee videoclips te tonen, waarin jongeren over het thema gezin praten. d Nu moeten de leerlingen in een groep van 4 leerlingen 3 statements kiezen, die volgens hen de meest verklarende antwoorden zijn. e Op het einde benoemen de groepen hun 3 argumenten klassikaal.

Nabespreking a Heb je aan je eigen waarden over familie gedacht toen je de meest toepasselijke redenen aan het kiezen was? b Hoe gemakkelijk was het om rekening te houden met de waarden van anderen? c In hoeverre heb je gebruik gemaakt van dat wat je over andere Europese landen weet? En heeft het je geholpen? d Welke informatie zou je nodig hebben om te controleren of je ideeën, waarom mensen het hebben van kinderen zouden waarderen, correct zijn?


27

Waarom is dit een goede werkvorm? Er zijn vele redenen waarom mensen een groter of kleiner gezin zouden willen hebben. Deze redenen kunnen cultureel, economisch of religieus van aard zijn. Redenen kunnen ook tussen landen verschillen. De sneeuwbalwerkvorm helpt leerlingen erover na te denken, welke waarden zij van toepassing vinden. Hij zorgt ervoor, dat leerlingen kennis opfrissen en hun argumentatie ontwikkelen. Ze zullen in de discussie voorwaarden, veronderstellingen en tegenargumenten moeten formuleren. Leerlingen leren zo om hun eigen positie te verdedigen. Het groepswerk helpt hun met andere argumenten om te gaan, waarover ze misschien nog niet hadden nagedacht. Als de videoclips waarin jongeren uit verschillende landen over dit thema praten in de les gebruikt worden, kan de leraar verschillende visies in de les naar voren laten komen. Dit maakt het voor de leerlingen ingewikkelder maar helpt hen ookom hun argumentatie verder te ontwikkelen. Tijdens de activiteit is het raadzaam om leerlingen aan te moedigen erover na te denken, wat zij al over verschillende Europese landen weten om zo met verschillende standpunten rekening te kunnen houden. Waarom werkt de werkvorm met de kaarten? De kaarten van de Atlas of European Values laten zien, wat mensen denken, maar helpen ons niet te verklaren waarom mensen deze opvattingen hebben. Deze werkvorm moedigt leerlingen aan, erover na te denken, welke factoren de meningen van mensen beïnvloeden. De sneeuwbal kan met meer duidelijke of complexere statements geconstrueerd worden. Hij kan ook voor andere kaarten of onderwerpen ontwikkeld worden. Zoals aan de twee voorbeelden te zien is, kent elke werkvorm dezelfde opbouw: eerst een korte beschrijving van de werkvorm zelf, dan een concrete toepassing ervan met de kaarten van de Atlas of European Values, gevolgd door een toelichting waarom deze werkvorm een goede

28


is en waarom zij bijzonder geschikt is om de kaarten van de Atlas bij te gebruiken. Nog een praktijkvoorbeeld van een succesvolle werkvorm bij de Atlas of European Values: Thema globalisering en cultuur Bij het domein Wereld in 5 vwo heb ik de Atlas ingezet in een les over culturele waarden in het kader van globalisering. In deze les moest een antwoord gevonden worden op de vraag of we op weg zijn naar een wereldcultuur. Dit gebeurde aan de hand van een zogenaamd waardenkompas. Eerst moesten de leerlingen hun eigen mening in een schaal van 1-10 geven over vijf stellingen. Deze stellingen komen uit de Atlas of European Values. Omdat deze vragen ook in de World Values Study zijn opgenomen, zijn er op de website van de Atlas ook wereldkaarten beschikbaar. Stellingen waardenkompas globalisering 1 Democratie kan misschien problemen hebben, maar is beter dan enige andere vorm van regeren. 2 Homoseksualiteit is gerechtvaardigd. 3 Politici die niet in God geloven zijn niet geschikt voor een openbaar ambt. 4 Wanneer banen schaars zijn, hebben mannen meer recht op een baan dan vrouwen. 5 Vrijheid van meningsuiting beschermen is de belangrijkste doelstelling van ons land voor de komende 10 jaar. Voorbeeld van een waardenkompas Vervolgens moesten de leerlingen deze stellingen visualiseren op een zogenaamd waardenkompas: een radardiagram, dat gemakkelijk te vervaardigen is in Excel. Hiernaast staat een voorbeeld van zo’n waardenkompas.

geschikt, want zij maken dit in één oogopslag duidelijk. Ook is het interessant om aan de hand van de bevindingen verklaringen te zoeken. Kortom, dit is een zeer waardevolle en ook leuke aanvulling voor het aardrijkskundeonderwijs en ook zeker geschikt voor andere vakken. (Coky de Valk, Mencia de Mendoza Lyceum, Breda)

De volgende stap was dat de leerlingen hun waardenkompas vergeleken en probeerden oorzaken voor mogelijke verschillen te vinden. Vervolgens hebben we gekeken hoe men in Nederland deze vragen gemiddeld beoordeelt. Waardenkompas van Nederland

De Atlas of European Values blijkt een prima instrument om te vergelijken en leerlingen bewust te maken hoe er in de verschillende delen van de wereld op een eigen manier tegen allerlei waarden wordt aangekeken. Wereldkaarten zijn hiervoor uitermate

Lessen opzetten aan de hand van werkvormen en het lesvoorbereidingsformulier Tijdens vier studentenuitwisselingen en door ervaren leraren aan scholen voor het voortgezet onderwijs werd vervolgens met het nieuwe concept gewerkt. De achtergrondinformatie door de Universiteit van Tilburg gaf inzicht, hoe men de verschillende kaarten zou kunnen interpreteren. Op speciaal verzoek van enkele projectpartners werd die informatie uitgebreid door aanvullende toelichtingen van de faculteit Sociale geografie van de universiteit Utrecht. Vervolgens kon men aan de hand van het lesvoorbereidingsformulier (zie Bijlage 2) verschillende stappen doorlopen en zodoende met behulp van de aangeboden werkvormen een les componeren. Tijdens de studentenuitwisselingen viel op dat de minder ervaren studenten moeite hadden om zelf een thematische vraag en een lesonderwerp te kiezen. Ook hield menig koppel vast aan de voorbeelden uit de werkvormen: de transfer bleek niet altijd eenvoudig. Als je naar het toepassingsgedeelte van de werkvormen kijkt, wordt duidelijk, dat de nabespreking geleid door de leraar van groot belang is. Deze in Engeland en Duitsland gangbare ‘debriefing’ vergt ervaring en het nodige ‘Fingerspitzengefühl’. Desondanks gaven alle studenten en leraren aan dat de nieuwe aanpak volgens hun werkt: de lesactiviteiten kunnen nu afgestemd worden op de individuele behoeftes en omstandigheden (waaronder de beschikbare tijd) van de klas. Hierna volgt een voorbeeld, dat door een studentenkoppel werd ontwikkeld:


29

Voorbeeldles ontwikkeld door studenten Lesformulier (Pelin Turgut en Janine Groell) Thematische vraag: Verandert het gezinsleven in Europa? Lesonderwerp: Is het huwelijk in Europa belangrijk? Inleiding (5 min): Wat gaan we doen, verwachtingen, inleiding van onze les en ons lesonderwerp. Warming-up (5 min): Stoplicht: Statement

Mee eens

Twijfel

Mee oneens

Trouwen in Europa is ouderwets. Misschien leef ik later wel met mijn vriend/vriendin samen zonder te trouwen. Misschien heb ik later wel kinderen met mijn vriend/ vriendin, zonder getrouwd te zijn.

Hoofdactiviteit 1 (10 min): Onderzoek naar patronen in Europa Intelligent Guess Work: Hoe belangrijk is volgens jou het huwelijk in de volgende Europese landen? Land

Zeer belangrijk

Belangrijk

Min of meer belangrijk

Niet zo belangrijk

Turkije Polen Duitsland Nederland Frankrijk Spanje Portugal 1. Individueel 4. Tonen van de kaart

30

2. In tweetallen 5. Discussie (Wat valt je op?)


3. Bespreking in de hele klas 6. Aanpassing van de tabel

Helemaal niet belangrijk

De kaart: ‘Het huwelijk is een verouderde instelling.’

Het is belangrijk erop te wijzen, dat de verschillen maximaal 34 % bedragen en dat het huwelijk nog steeds belangrijk is in Europa.


31

Hoofdactiviteit 2 (25 min): Brain Writing: Waarom is het huwelijk voor sommige mensen ouderwets? Iedereen schrijft drie redenen op, waarom mensen misschien zo denken. De andere groepsleden geven op deze redenen feedback en schrijven hun eigen redenen op. Groepen van 4-5. Jouw ideeën

2e groepslid: feedback



Groepsdiscussie en groepspresentatie Klassikale discussie: Wat zijn gezamenlijke redenen in de groep? Het is belangrijk erop te wijzen, dat het moeilijk is hier een patroon aan te geven en dat redenen individueel kunnen verschillen. Evaluatie Hoe vond je de les?

32


Video’s Al bij de aanvraag van het project was het duidelijk, dat video’s een grote rol zouden spelen. In de klaslokalen zien we de opkomst van beamer/internet of interactive whiteboard, waarmee snel beelden het klaslokaal binnen gehaald kunnen worden. Films, waarin jongeren (peers) uit verschillende landen hun meningen over een aantal onderwerpen uit de Atlas uiten, zouden daarom een goede aanvulling zijn voor het kaartmateriaal. Zoals de Engelse collega het formuleerde: ‘They give body to the maps.’ Snel was men het eens over de vragen op het gebied van familie, religie, werk en maatschappij, die aan de leerlingen gesteld zouden worden. Ook werd er een voorbeeldfilm gemaakt van een zogenaamde ‘homestory’, die in de smaak viel: in 8-11 minuten is er van elke geïnterviewde jongere een portret gemaakt dat inzicht geeft in de thuissituatie, de school, vrije tijd enzovoort. In de klas kunnen leerlingen dus niet allen te weten komen, wat jongeren van tal van onderwerpen vinden, maar ook zien, hoe hun leeftijdsgenoten in Turkije, Duitsland, Nederland en Slowakije leven. Hierbij moet worden opgemerkt dat het in Engeland op basis van strikte privacymaatregelen niet mogelijk was om op een middelbare school en leerlingen van die leeftijd te filmen - daarom zijn de ondervraagden iets ouder. Uiteindelijk zijn 75 video’s (drie jongeren, vijf landen, vijf films) in vijf talen beschikbaar (telkens vier ondertitelingen en één originele versie): alles bij elkaar dus 225 films!


33

5

Werken met de kaarten

De volgende paragrafen geven een overzicht van de wijze waarop met de producten van het project European Values Education gewerkt kan worden bij verschillende vakken en vakoverstijgende projecten.

Mijn e rva rin g met het werken met de kaarten uit de A tlas of European Values zijn h e e l g o e d . E e n kaart waarin gegevens verwerkt staan, geeft een veel duidelijke r e n o ve rzich te lijker beeld aan leerlingen dan wanneer er alleen maar gegevens zijn o p g e sch re v en. Je kunt ook aan de hand van de kaarten veel verschillende w e rk vo rme n toepassen; ze zijn heel flexibel om in je les te verwerken. D e opdr ac ht en e n h e t w e rk e n ermee ervaar ik als heel positief. Tijdens het project had je echt d e tijd o m h e el verschillende werkvormen uit te proberen en vervolgens uitvoer ig te a n a lyse re n . Ook merkte ik heel goed dat je met verschillende werkvormen ve rsch ille n d e leerdoelen kon bereiken. Ik heb veel van de werkvormen waar ik tijd e n s h e t p roject mee in aanraking kwam later tijdens mijn stage toegepast. D it vo o ra l o md a t ik tijdens het project zo intensief ermee bezig was, dat ik ze me ec ht e ig e n h e b g e maakt. Ik heb meer geleerd over werkvormen tijdens het project dan tijd e n s mijn h ele opleiding (buiten mijn stages om), dit vooral omdat wij de the or ie k re g e n e n e r vervolgens meteen mee aan de slag gingen. Fo n tysstu d e n te G eschiedenis Róisín White

5.1 De Atlas of European Values bij Aardrijkskunde Hans Palings, docent Aardrijkskunde Fontys Lerarenopleiding Tilburg Geografisch besef Doel van het aardrijkskundeonderwijs is het ontwikkelen van geografisch besef bij leerlingen. Geografisch besef is een mix van een bepaalde hoeveelheid kennis en een bepaalde manier van denken (van der Vaart, 2001). Het kennisaspect houdt in dat leerlingen zich een geografisch beeld van de wereld vormen en kennis en inzicht opdoen met betrekking tot ruimtelijke vraagstukken; zie de volgende figuur.

34


Geografisch besef

Geografisch besef

Geografisch wereldbeeld

Kennis en inzicht in ruimtelijke vraagstukken

Geografische benadering

Bron: Berg (2009), p.18

Leerlingen die over een geografisch wereldbeeld beschikken, hebben kennis van de geleding van de wereld. Zij kennen het mondiale spreidingspatroon van relevante fysisch- en sociaalgeografische verschijnselen zoals klimaten, landschappen, bevolking en welvaart. Naast kennis over de geleding van de wereld bouwt de leerling ook een beeld op van gebieden op de wereld. Daarbij gaat het om beeldvorming met betrekking tot landen als China en India of macroregio’s zoals Europa en ZuidoostAzië. Kennis en inzicht in ruimtelijke vraagstukken is de tweede kenniscomponent van geografisch besef. Hierbij gaat het om vraagstukken zoals de betekenis van Europese samenwerking, de verdeling van welvaart en armoede over de wereld, conflicten en oorlogen, de toenemende onderlinge afhankelijkheid op de wereld en milieuvraagstukken. Op een geografische manier denken betekent onder andere dat leerlingen geografische vragen kunnen stellen en met geografische informatie, zoals Atlassen en kaarten, kunnen omgaan. De kaarten en leermiddelen van de Atlas of European Values bieden aanvullende en nieuwe mogelijkheden om in de aardrijkskundelessen te werken aan de totstandkoming van geografisch besef. Geografisch wereldbeeld, ruimtelijke vraagstukken en de Atlas of European Values Zowel in de onder- als in de bovenbouw is Europa een onderwerp dat in de aardrijkskundelessen aan bod komt. In de praktijk van alledag gaat het daarbij vooral om fysische geografische en economische en politieke verschijnselen in Europa. Culturele aspecten komen veel minder aan bod en blijven daardoor buiten de beeldvorming over Europa. De kaarten en leermaterialen van de Atlas of European Values bieden de mogelijkheid om met leerlingen ook de culturele dimensie van Europa en Europese samenwerking te verkennen. Eén van die culturele aspecten betreft bijvoorbeeld de mate waarin inwoners van de verschillende Europese landen


35

zich met Europa verbonden voelen of de mate waarin de eigen regionale identiteit een belangrijke plaats inneemt. In de schoolboeken, vooral die voor de onderbouw, ligt de nadruk vooral op verschillen binnen Europa, met een accent op de economische verschillen tussen Oost- en West-Europese landen. Het zijn vooral de welvaartsverschillen die als een verklaring worden gezien voor de arbeidsmigratie van Oost-Europese landen naar

36


Nederland. Verschillende kaarten en lesmaterialen bij het thema Werk in de Atlas of European Values bieden de mogelijkheid om de leerlingen genuanceerder en vanuit een ander perspectief naar deze thematiek te laten kijken. Leerlingen kunnen het gegeven dat in OostEuropese landen werk als belangrijker in het leven wordt gezien dan in Nederland (zie de kaart) gebruiken om migratiepatronen in Europa te verklaren.

Het voorbeeld over de arbeidsmigratie van Polen naar Nederland illustreert de mogelijkheid van de Atlas of European Values om bij het bestuderen van ruimtelijke processen niet alleen politieke en economische factoren als verklaring te hanteren, maar ook sociaal-culturele bestanddelen in de beeldvorming met betrekking tot Europa een plaats te geven. Een andere mogelijkheid om de Atlas of European Values als leermiddel in te zetten bij beeldvorming over Europa, is bij het kritisch onder de loep nemen van de veel gebruikte onderverdeling van Europa in Noord,- Zuid-, Oost- en West-Europa. Deze regio’s worden binnen het aardrijkskundeonderwijs nogal eens genoemd zonder dat duidelijk is op welke criteria deze regionale indeling is gebaseerd. Het lijken vastomlijnde regio’s die zich van elkaar onderscheiden op basis van kenmerken die de landen, die tot de desbetreffende regio behoren, gemeenschappelijk hebben. De kaarten in de Atlas laten echter zien dat deze onderverdeling, vanuit de culturele dimensie, soms wel en soms niet opgaat. Zo blijken Denen en Italianen, als het gaat om veel vrijwilligerswerk doen voor zieken en ouderen, meer met elkaar gemeen te hebben dan met de andere landen van respectievelijk Noord- en Zuid-Europa. Het in de aardrijkskundeles, met behulp de kaarten in de Atlas of European Values, ter discussie stellen van de onderverdeling van Europa in Noord, Zuid, Oost,- West- Europa draagt bij aan een meer uitgebalanceerde beeldvorming over Europa.

houdingen ten opzichte van de natuur in de verschillende Europese landen. Ze laten zien dat de wereld om ons heen op verschillende manieren kan worden benaderd. In sommige landen, zoals Polen, is de benadering meer vanuit een heerschappijvisie waarbij de mens boven de natuur is gesteld. In andere landen is wellicht meer sprake van een rentmeesterschapvisie, waarbij de mens de aarde beheert namens het nageslacht. Het zijn juist deze verschillende visies die het verdienen om in aardrijkskundelessen over milieuvraagstukken of klimaatverandering aan bod te komen, omdat ze laten zien dat mogelijke oplossingen en toekomstscenario’s ook samenhangen met de culturele achtergrond en niet alleen met politieke besluitvorming en regelgeving.

De culturele invalshoek van de Atlas of European Values biedt eveneens mogelijkheden om leerlingen vanuit verschillende perspectieven naar ruimtelijke vraagstukken te laten kijken. De Atlaskaarten met betrekking tot meningen ten opzichte van het milieuvraagstuk (Fig. 3) geven aanknopingspunten om de leerlingen te laten kennismaken met verschillende visies op de relatie tussen de mens en de natuurlijke omgeving (Kockelkoren 1990); één van de kernthema’s binnen de geografie en schoolaardrijkskunde. De kaarten geven inzicht in de


37

Aandeel van de bevolking dat van mening is dat de mens de natuur overheerst

38


De Atlas of European Values en de geografische benadering Bij de de Atlas of European Values zijn diverse lesbrieven en suggesties voor werkvormen opgesteld die het mogelijk maken om leerlingen op een concrete manier aardrijkskundig te laten denken. Het lesmateriaal bij de thema’s is namelijk vormgegeven vanuit een overkoepelende aardrijkskundige vraagstelling: ‘Wat voor een plek is Europa en wat voor een plek zou het volgens jou moeten zijn?’ Vertrekkend vanuit die overkoepelende vraag zijn per les aardrijkskundige deelvragen geformuleerd. Twee voorbeelden van dergelijke vragen, bij het lesmateriaal maatschappij zijn: • ‘Is Europa een plek waar migranten welkom zijn?’ • ‘Is Europa een plek waar mensen dezelfde ideeën hebben over milieuvraagstukken?’ De vraag is sturend voor de werkvorm en leeractiviteiten die de leerlingen in staat stellen om de vraag te beantwoorden. Voorbeeld van een uitwerking van een aardrijkskundige vraag in het lesmateriaal De vraag die centraal staat, is ‘Is Europa een plek waar migranten welkom zijn?’ Deze vraag wordt verder in deze les geconcretiseerd in: ‘Is Europa een plek waar mensen geen bezwaar hebben om naast migranten of buitenlandse werknemers te wonen?’ De leerlingen moeten eerst individueel en later in

groepen van vier redenen bedenken en categoriseren waarom mensen die zelf geen migranten zijn niet naast migranten willen wonen. Als ‘organizer’ maken ze daarbij gebruik van een zogenaamde fishbone. Dat is een schema dat wordt gebruikt om verschillende aspecten, oorzaken of gevolgen van een complex thema te bestuderen. De hoofdvraag staat in de kop (het rechterblok). Een ander aspect van de geografische benadering dat met behulp van de Atlas of European Values in de aardrijkskundelessen aan bod kan komen, is het omgaan met aardrijkskundige informatie (Berg 2009). De website www.atlasofeuropeanvalues.eu stelt leerlingen in staat om de digitale kaarten van de Atlas als informatiebron te gebruiken, waarbij zij kaarten kunnen selecteren, analyseren en interpreteren. Verder kunnen leerlingen met behulp van de website op een eenvoudige manier zelf kaarten produceren. Zelf kaarten samenstellen Ontleend aan de website: ‘Het is mogelijk om zelf een nieuwe kaart te maken, waarbij je verschillende gegevens combineert (bijvoorbeeld om te onderzoeken in welke Europese landen vrouwenemancipatie het verst gevorderd is). Je selecteert eerst een aantal vragen die antwoord geven op deze vraag, bijvoorbeeld ‘vrouw als alleen opvoeder’, ‘belangrijk voor een goed huwelijk: huishoudelijke taken delen’, ‘relatie werkende moeder’


39

en ‘huisvrouw zijn net zo veel voldoening’. Je selecteert deze kaarten aan de linkerkant. Je vindt misschien echter, dat de laatste kaart niet helemaal past in de vraagstelling: huisvrouw zijn vind je juist géén teken van emancipatie. Daarom kun je bij deze kaart ook de rechter kant aanvinken. De vraagstelling en gegevens van deze kaart worden als het ware omgedraaid. Vervolgens kies je ‘resultaat samenstellen’ en een nieuwe kaart verschijnt.’ De Atlas of European Values, aardrijkskunde en burgerschapsvorming In een sterk en snel veranderende wereld wordt van scholen verwacht dat ze een bijdrage leveren aan burgerschapsvorming (CFI 2006). Burgerschapsvorming is geen apart vak, maar dient onderdeel te zijn van meerdere vakken. De specifieke bijdrage van aardrijkskunde aan burgerschapsvorming is gerelateerd aan de ontwikkeling van het geografisch besef. Het gaat bij geografisch besef echter niet alleen over wat leerlingen over Europa of ruimtelijke vraagstukken leren, maar ook over de wijze waarop. Het volstaat niet om alleen naar de kennisonderdelen van Europa of ruimtelijke vraagstukken te kijken. In het kader van burgerschapsvorming is het ook van belang om de leerlingen op een bepaalde manier naar het ‘wat’ met betrekking tot Europa en ruimtelijke vraagstukken te laten kijken. Walkington (1999) maakt een onderscheid in burgerschapsdoelen. Hiërarchie van burgerschapsdoelen volgens Walkington

To develop one’s own citizenship To critically evaluate To value To be more aware To compare To know

Bron: Walkington (1999)

40


Met behulp van de Atlas of European Values en de additionele leermaterialen is het mogelijk de verschillende burgerschapsdoelen te realiseren. De Atlas of European Values draagt in de eerste plaats bij aan het verwerven van kennis en inzicht (to know) met betrekking tot Europa en ruimtelijke vraagstukken. In tweede plaats kunnen leerlingen, met behulp van de Atlaskaarten verschillen en overeenkomsten in Europa te herkennen en te beschrijven (to compare). De videoreportages bij de thema’s stellen de leerlingen in staat kennis te maken met jongeren uit verschillende landen en hun visie op de genoemde thema’s. Vooral deze reportages maken het leerlingen mogelijk zich bewust te worden van culturele verschillen en andere invalshoeken (to be more aware) en deze te waarderen (to value). De verschillende werkvormen stimuleren de leerlingen de gegevens in de kaarten kritisch te bevragen en te evalueren (to critically evaluate). De werkvormen en leeractiviteiten bieden leerlingen tevens de mogelijkheid om zelf een positie en standpunt in te nemen in de discussie over de verschillende opvattingen in de kaarten van de Atlas of European Values (to develop one’s own citizenship). Samenvattend: de Atlas of European Values biedt het aardrijkskundeonderwijs mogelijkheden om het geografisch besef bij leerlingen te ontwikkelen en een concrete bijdrage te leveren aan het realiseren van de doelen van de burgerschapsvorming.

5.2 De Atlas of European Values bij Economie Henri van den Hout, docent Economie Fontys Lerarenopleiding Tilburg Het vak economie heeft met ingang van 2011 een nieuw examenprogramma. Veel van de kaarten van de Atlas of European Values (Atlas) sluiten aan bij dit nieuwe programma, waarvan de vakinhoudelijke onderwerpen schaarste, ruil, markt, ruilen over tijd, samenwerken en onderhandelen, risico en informatie, welvaart en groei en goede tijden, slechte tijden zijn. De relevante Atlaskaarten zijn te vinden onder ‘Werk’, ‘Politiek’, ‘Welzijn’ en ‘Maatschappij’. Economie bestudeert onder andere het handelen van de overheid. Hierna volgt een lesbrief, die laat zien hoe de kaarten van de Atlas kunnen worden ingezet bij de vraag: Is Europa een plek waar mensen tevreden zijn over de rol van de overheid? Thematische vraag: Zijn mensen in Europa tevreden over de invloed die de overheid op inkomens uitoefent? Centrale overheden in vele landen hebben als doelstelling van het economisch beleid het streven naar een rechtvaardige verdeling van inkomens. Het begrip ‘rechtvaardig’ is voor economen een lastig begrip, want het geeft een waardeoordeel aan. De politiek neemt de beslissing hoe de primaire inkomens herverdeeld worden, zodat niemand een te laag inkomen heeft. Maar wat is te laag? De standpunten van politieke partijen lopen daarbij flink uiteen. Jij hebt vast ook een mening over het betalen van belasting en het verstrekken van subsidies.

mensen zonder of met een laag inkomen te voorzien van een (aanvullende) uitkering of een subsidie. Te denken valt aan een AOW-uitkering, kinderbijslag of studiefinanciering. Maar hoe ver moet je gaan met herverdelen? Moeten de verschillen tussen de inkomens kleiner worden of juist groter? Voor beide standpunten zijn argumenten te bedenken. Opdrachten: • Noem een argument om de inkomensverschillen kleiner te maken. • Noem een argument om de inkomensverschillen groter te maken. • Stel dat jij het in Nederland voor het zeggen zou hebben: motiveer of jij de inkomensverschillen kleiner of groter zou maken. De discussies over een maximuminkomen steken ook regelmatig de kop op. De Balkenende-norm is een voorstel waarbij het belastbaar jaarloon voor bestuurders bij de overheid niet meer kan zijn dan het jaarloon van de minister-president. In het bedrijfsleven wordt zo’n code niet gehanteerd, maar de roep om verantwoording van het geven van hoge salarissen wordt in Nederland wel steeds luider. • Motiveer of jij het instellen van een maximuminkomen een goede zaak vindt. Eigenaars van een onderneming hebben geen salaris, maar halen winst uit de onderneming. Het instellen van een maximumsalaris heeft daar dus geen effect. • Hoe kan de overheid toch zorgen dat er een maximuminkomen ontstaat?

Herverdelen van inkomens kan op verschillende manieren. Door het heffen van belastingen en sociale premies op primaire inkomens vloeit er geld naar de collectieve sector. Dat geld kan worden gebruikt om


41

Inkomensgelijkheid versus individuele beloning

42


Opdrachten: • Bekijk de kaart Inkomensgelijkheid versus individuele beloning. In welke landen zijn de inwoners het meest ervan overtuigd dat de inkomens gelijker verdeeld moeten zijn? Op de kaart zie je de volgende schaal: Inkomens moeten gelijker worden verdeeld (0) – Er zou een grotere beloning voor individuele inspanningen moeten zijn (100) 27,7 - 37,0 37,1 - 46,4 46,5 - 55,8 55,9 - 65,2 65,3 - 74,6 • Waarom is, naar jouw mening, deze schaalverdeling op de kaart gemaakt? • Verwacht je op basis van de kaart veel bijval in Nederland voor een maximuminkomen? Fulya uit Turkije en Harrie uit Nederland bespreken samen het onderwerp ‘belastingen’. Fulya vindt dat de inkomensverschillen te klein zijn, Harrie dat ze groot zijn. Andrea hoort de discussie tussen de twee en komt op basis daarvan tot de conclusie dat de cijfers op de kaart inkomensgelijkheid niet kloppen. • Welk argument kan Andrea aanbrengen om haar conclusie te onderbouwen?

5.3 De Atlas of European Values bij Geschiedenis Gijs van Gaans, docent Geschiedenis Fontys Lerarenopleiding Tilburg Mijn geschiedenisleraar in 2 havo kan ik me nog goed herinneren en dan voornamelijk zijn grote voorliefde voor historische kaarten. Deze liefde wist de man helaas niet op ons over te brengen. In de les gebruikte hij een historische Atlas die niet alleen qua inhoud historisch te noemen was, maar ook qua leeftijd. Regelmatig dienden wij, niet allemaal zeer geïnteresseerd in het vak, de kaarten op papier over te trekken. U kent dat papier wel: hetzelfde papier waarop uw moeder de naaipatronen uit verschillende (mode)bladen overtrok. Niet dat we er verder veel mee deden. Het enige nut leek te zijn de wekelijkse controle van schriften waarbij ik regelmatig een veeg uit de pan kreeg omdat het kaartje niet al te netjes overgenomen was. Dat de docent niet geheel tevreden was met mijn werk was niet verwonderlijk; aangezien het nut van de oefening mij geheel ontging trok ik alles snel in de pauze over zodat er in ieder geval iets in mijn schrift stond. Het bovenstaande verhaaltje uit mijn eigen onderwijs geschiedenis is een schoolvoorbeeld van hoe een juiste didactiek het nut van een leermiddel bepaalt. Waar het enkele decennia terug in de les heel gebruikelijk was om regelmatig de historische Atlas te raadplegen, zijn in de meeste tegenwoordige geschiedenismethodes voortgezet onderwijs de nodige kaartjes afgedrukt. Of het nu de afbeelding van de uitgestrektheid van het Romeinse Rijk op zijn hoogtepunt is of het Von Schlieffenplan, kaarten illustreren vaak de informatie uit de tekst. Op slechts weinig scholen wordt de aparte Atlas nog gebruikt. Dat is ook niet verwonderlijk, aangezien beamers, smartboards en de grote hoeveelheid materiaal op internet, geografische kaarten gemakkelijk beschikbaar maken in de klas.


43

Historische kaarten en ontwikkelingskaarten In het geschiedenisonderwijs worden kaarten meestal gebruikt om de leerlingen zich ruimtelijk te laten oriënteren. Zo worden kaarten bijvoorbeeld gebruikt om de precieze locatie van een gebeurtenis te tonen of de grootte van een rijk aan te geven. Dergelijke situatiekaarten maken in één oogopslag een bepaalde situatie duidelijk. Daarnaast worden binnen het geschiedenisonderwijs ook zogenaamde ontwikkelingskaarten gebruikt. Voorbeelden daarvan zijn kaarten die de ontwikkeling van het Romeinse Rijk tonen of het precieze verloop van de Eerste Wereldoorlog. Deze kaarten laten een bepaalde verandering in de geschiedenis zien en sluiten daarmee aan bij de wezenlijke historische dimensie: tijd. Beide soorten kaarten bieden eigen didactische mogelijkheden. Aan de hand van beide soorten kunnen de leerlingen uiteraard trainen hoe ze informatie uit kaarten kunnen halen. Maar omdat de aard van de gewonnen informatie verschilt, kunnen andere interpretatievragen gesteld worden. Aan de hand van een situatiekaart kan bijvoorbeeld een verklaring gezocht worden voor een situatie. Op basis van een kaart van Egypte zijn leerlingen doorgaans bijvoorbeeld zeker in staat uit te leggen waarom in de Nijlvallei slechts een smalle strook land geschikt was voor landbouw. Aangezien ontwikkelingskaarten het accent meer leggen op het verklaren van historische veranderingsprocessen, worden zij gebruikt voor andere interpretatievragen. De relevante vragen betreffen nu het herkennen en verklaren van veranderingen. Juist dit soort vragen is geschiedkundig interessant, want kernconcepten ‘continuïteit’ en ‘verandering’ spelen een centrale rol in geschoold historisch redeneren. Pas wanneer er sprake van verandering is wordt het interessant voor de historicus, zou je kunnen zeggen. Pas dan worden er vragen gesteld naar de oorzaken van deze veranderingen. Wanneer je klassikaal een kaart van de

44


uitbreiding van het Romeinse Rijk bestudeert, is het interessant om te vragen in welke periode het Romeinse Rijk zich het sterkst uitbreidde en voornamelijk waarom juist toen. Dit soort oorzakelijke interpretatievragen maakt ontwikkelingskaarten voor leerlingen lastig en voor het onderwijs zo waardevol. Atlas of European Values en geschiedenis Op het eerste gezicht lijken de kaarten in de Atlas weinig geschikt voor het geschiedenisonderwijs. Het betreft in de eerste plaats namelijk situatiekaarten die op de tweede plaats een periode bestrijken die in het geschiedenisonderwijs minder relevant is. Binnen het systeem van de tien tijdvakken van het Nederlandse geschiedenisonderwijs vallen de kaarten slechts in het laatste tijdvak (tijd van televisie en computers) en dan slechts de laatste decennia. Kijken we naar de belangrijkste thema’s binnen dit tijdvak, de zogenaamde kenmerkende aspecten, dan zijn wel degelijk enkele aanknopingspunten te vinden. Verplichte onderwerpen zijn onder andere de eenwording van Europa, de toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen en de ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen. Het gaat hier duidelijk om belangrijke ontwikkelingen. Weliswaar wordt de eenwording van Europa vooral institutioneel opgevat, maar een veranderende houding ten opzichte van deze eenwording mag zeker een rol spelen. De sociaal-culturele veranderingsprocessen en de ontwikkeling van een pluriforme samenleving zijn bij uitstek onderwerpen die aansluiten bij de Atlas of European Values. Vraag is dan wel hoe de kaarten in te zetten, zeker aangezien we hier idealiter ontwikkelingskaarten voor willen hebben. Allereerst kunnen de kaarten ingezet worden om betekenis te geven aan een bepaald

onderwerp. Neem nu emancipatie, een belangrijke sociaal-culturele verandering van de laatste eeuw. Voor veel leerlingen in het voortgezet onderwijs en ook studenten aan de lerarenopleiding is vrouwenemancipatie ‘de normaalste zaak van de wereld’. Vaak zijn zij in de overtuiging dat dit een Europees cultureel verschijnsel is. Binnen de Europese cultuur zouden vrouwen in hoge mate gelijkwaardig zijn, dit in tegenstelling tot andere culturen. Door leerlingen en studenten deze aanname te laten toetsen aan de kaarten van de Atlas kan een discussie worden gestart in hoeverre emancipatie wel echt een Europees verschijnsel is en waarom bepaalde Europese landen dan meer geëmancipeerd zijn dan andere. Een tweede mogelijkheid is het gebruiken van meerdere kaarten van vergelijkbare thema’s. Zo ontstaat eigenlijk een equivalent van ontwikkelingskaarten. Men zou bijvoorbeeld allereerst de vraag kunnen stellen hoe de houding ten opzichte van migranten veranderd is in de loop van de afgelopen decennia. Wanneer deze verandering is achterhaald, kunnen leerlingen op basis van eerder geleerde ontwikkelingen deze proberen te verklaren. Hoewel dergelijke interpretatievragen zeker niet gemakkelijk zijn, stimuleren ze zeker het zelfstandig historisch redeneren van leerlingen en studenten.

Vervolgens dienen zij een rode lijn op een uitgedeeld kaartje van het continent te trekken om aan te geven welk deel deze waarden wel deelt en welk deel niet. Zo geven ze aan waar wat hen betreft Europa eindigt en de Europese Unie zou moeten eindigen. Daarna zoeken ze in de Atlas zelf uit waar de door hen als relevant aangegeven waarden worden gedeeld en waar niet om uiteindelijk opnieuw een lijn te trekken.

Betekenisgeving In de lerarenopleiding Geschiedenis van Fontys Lerarenopleiding Tilburg wordt aandacht besteed aan de uitbreiding van de Europese Unie en wel in twee cursussen: staatsinrichting en internationale verhoudingen twintigste eeuw. In de eerste van deze twee cursussen wordt voornamelijk de institutionele uitbreiding behandeld. In de tweede cursus staan vragen centraal als ‘Komt de euro de crisis wel te boven?’ en ‘Leidt het Verdrag van Lissabon echt tot een verlies van soevereiniteit van lidstaten?’. Een andere relevante vraag is ‘Waar eindigt Europa?’. Studenten krijgen de opdracht om een lijstje te maken met wat zij de belangrijkste Europese waarden vinden.

Duiden van historische ontwikkelingen Een interessante aanpak van het geschiedenisonderwijs ontstaat als de docent niet de concrete historische inhoud centraal stelt, maar de lessen inricht vanuit belangrijke kernconcepten, die de basis vormen van historisch redeneren. Zoals gezegd lenen ontwikkelingskaarten zich om leerlingen en studenten na te laten denken over veranderingen en daarmee ook over continuïteit in de geschiedenis. Als uitgangspunt kan het einde van de Koude Oorlog genomen worden. De Koude Oorlog zelf is een belangrijk kenmerkend aspect in het laatste tijdvak. In een les kan de volgende vraag gesteld worden: ‘In hoeverre is Europa democratischer geworden na het einde van de Koude Oorlog?’ Daarbij

Deze opdracht is leerzaam om meerdere redenen. Allereerst moet de student zijn waarden vertalen naar vragen die gesteld zijn om de informatie in de Atlas te achterhalen. Vervolgens is het de vraag wanneer een land een bepaalde waarde al dan niet accepteert. Welk percentage is voldoende? Uiteindelijk kan in de klas gediscussieerd worden waarom bepaalde lijnen wel of niet bij studenten verschoven zijn. Het is niet de bedoeling om tot een eenduidige grens voor Europa te komen, zo dat al mogelijk zou zijn. Belangrijker is de discussie over de vraag wat echte Europese waarden zijn en in hoeverre voor mensen de lidstaten van de Europese Unie die waarden zouden moeten delen. Los van de vraag, of je de Europese Unie überhaupt met Europa mag vereenzelvigen.


45

kan de docent niet alleen kaarten aanbieden die het werkelijke democratische gehalte van de verschillende Europese landen weergeven, maar ook kaarten uit de Atlas uit verschillende onderzoeksjaren die een beeld geven van de democratische waarden van de verschillende Europese landen. Vervolgens kan er een opdracht worden gegeven waarbij leerlingen allereerst zowel de daadwerkelijke staatkundige ontwikkelingen moeten aangeven en vervolgens de ontwikkeling van de democratische waarden. Daarna kan door middel van een onderwijsleergesprek besproken worden welke veranderingen waar te nemen zijn en hoe deze verklaard kunnen worden. Dit zijn slechts twee kleine, praktische voorbeelden van hoe de Atlas of European Values gebruikt kan worden in geschiedenislessen. Hoewel qua onderwerp dus niet meteen een voor de hand liggende bron, biedt de Atlas interessante aanknopingspunten voor de geschiedenisles. Ze kunnen betekenis geven aan verplichte onderwerpen en leerlingen en studenten trainen in het herkennen en verklaren van veranderingen. Zeker omdat ze digitaal beschikbaar zijn, kunnen ze gemakkelijk in de klas geïntegreerd worden. Had mijn oude docent deze mogelijkheden maar tot zijn beschikking gehad ...

46


5.4 De Atlas of European Values bij Maatschappijleer Rob van Otterdijk, docent Maatschappijleer Fontys Lerarenopleiding Tilburg Maatschappijleer is een vak dat zich bij uitstek leent voor het gebruik van de Atlas of European Values. Door de doelstellingen, de inhoudelijke thema’s, de aard van de vaardigheden en de centrale vragen die in de kaarten aan de orde zijn, kan de Atlas van veel toegevoegde waarde zijn. Domeinen bij maatschappijleer/maatschappij wetenschappen Alle leerlingen van klas 3/4 vmbo, 4/5 vwo en 4/5 havo krijgen als verplicht vak maatschappijleer. De inhoud van het vak is ontleend aan sociologische, politicologische, cultureel-antropologische en sociaalfilosofische wetenschappelijke concepten. Naast het verplichte vak kunnen leerlingen maatschappij wetenschappen kiezen in de profielen Economie en Cultuur en Maatschappij en Economie en Maatschappij op havo/vwo. Daarin vinden verdieping en verbreding plaats. Het verplichte vak op havo/vwo kent vijf domeinen: 1. Vaardigheden (Vele Atlaskaarten nodigen uit tot het oefenen van bijvoorbeeld informatievaardigheden en discussievaardigheden.) 2. Parlementaire democratie (Vele Atlaskaarten gaan over politiek.) 3. Rechtsstaat (Onder andere zijn er Atlaskaarten over mensenrechten.) 4. Verzorgingsstaat (Vele Atlaskaarten gaan over rol van de overheid met betrekking tot de zorg voor het individu.) 5. De pluriforme samenleving (Kaarten over respect en tolerantie voor autochtonen, homo’s enzovoort zijn hier van toepassing.)

Een opdracht bij maatschappijleer: Vergelijk de waarden in verschillende landen met betrekking tot het gezin. Zoek die op in de Atlas en probeer de verschillen te verklaren.

Maatschappijwetenschappen bestaan uit de domeinen: • Parlementaire democratie (kaarten over politiek); • Massamedia (kaarten over vertrouwen in de media); • Mens en werk (kaarten over arbeidsethos); • Ontwikkelingsvraagstukken (kaarten over mondiale betrokkenheid); • Milieu en beleid (kaarten over belang van duurzaamheid); • Multiculturele samenleving (kaarten over migratie); • Criminaliteit en veiligheid (kaarten over subjectieve veiligheid); In het vmbo gaat het om: • Cultuur en Socialisatie (kaarten over opvoeding), • Sociale Verschillen (kaarten over de acceptatie van verschillen in de samenleving), • Macht en Zeggenschap (kaarten over vertrouwen in leiders), • Stereotypen en Beeldvorming (kaarten over respect en tolerantie) Bij elk van deze domeinen kan het gebruik van kaarten uit de Atlas van toegevoegde waarde zijn.

Een opdracht bij maatschappijleer: Inwoners van verschillende landen in Europa hebben verschillende waarden over opvoeding. Zoek die op in de Atlas. Probeer die verschillen met behulp van de dimensies van Hofstede te verklaren.

Via de kaarten komen vragen aan de orde die aanleiding bieden om de discussie te voeren over waarden in eigen land en andere Europese landen, die betrekking hebben

op de bovenstaande domeinen. Een paar voorbeelden: • Hoe belangrijk is politiek in je leven? • Hoeveel respect is er voor mensenrechten in je land? • Doe je onbetaald vrijwilligerswerk voor een educatieve of culturele organisaties? • Wil je zigeuners als buren hebben? Algemene doelstellingen maatschappijleer De doelstellingen voor maatschappijleer zijn in de loop van de tijd aangescherpt maar sinds 1970 fundamenteel niet veel veranderd en zijn: 1. een kritische sociale en politieke bewustwording; 2. het bevorderen van kritische houding en standpunt bepaling; 3. steunend op kennis van feiten en inzicht in begrippen; 4. niet alleen de eigen situatie wordt verduidelijkt, maar ook bredere maatschappelijke en politieke verbanden; 5. mogelijkerwijze ontstaat hierdoor bereidheid om bij te dragen in de richting van een gestelde norm of tot behoud van de bewust geaccepteerde bestaande situatie; 6. om hieraan bij te dragen zijn sociale vaardigheden nodig. We zullen zien dat deze doelstellingen vrij naadloos aansluiten bij die van de Atlas of European Values. Het begrip ‘beïnvloeding’ staat centraal. Om inzicht te krijgen in het eigen dagelijks bestaan, moeten we eerst beseffen door welke maatschappelijke en politieke factoren we worden beïnvloed. Het bewustzijn van0 deze beïnvloeding en de eigen (zorgvuldig opgebouwde) conclusies hieromtrent, moeten ook leiden tot conclusies voor het eigen handelen. Dit vraagt om verschillende invalshoeken van waaruit je verschillende thema’s belicht en deze thema’s analyseert aan de hand van sociaalweten schappelijke sleutelbegrippen (ongelijkheid, rationalisering, cohesie en dergelijke) en hierbij zowel het micro- als het meso- als het macroniveau aan de orde stelt. Omdat het in de Atlas vooral gaat over percepties moet de


47

discussie ook gaan over oorzaken van het ontstaan van waarden en dan is de discussie over beïnvloeding niet te vermijden. Een opdracht bij maatschappijleer: In verschillende landen bestaat een verschillend arbeidsethos. Zoek in de Atlas kaarten die dat bevestigen en probeer te verklaren waarom mensen arbeid verschillend kunnen waarderen.

De verschillende invalshoeken hierbij zijn de sociale en culturele en politiekstructurele invalshoek. De economie is in dit opzicht wellicht meer te beschouwen als een belangrijke omgevingsfactor, die invloed heeft op de sociale, de culturele en de politieke beïnvloeding. De samenleving is dynamisch en daarmee niet als een vanzelfsprekendheid te beschouwen. Daarom is ook de historische en sociaalgeografische invalshoek van belang. Tenslotte rest de mondiale invalshoek. Het doel hiervan is het doorbreken van etnocentrisme. De thema’s van de kaarten sluiten vrijwel naadloos aan bij de bovenstaande invalshoeken. Er zijn kaarten met duidelijk politieke kenmerken (Hoe geïnteresseerd ben je in politiek?), sociaal-culturele kenmerken (Hoe tevreden ben je met je leven?) en sociaaleconomische kenmerken (Is een democratie positief voor werking van het economisch systeem?) Burgerschap Daarnaast is de laatste jaren vooral een accent komen liggen op burgerschap. Burgerschapsvorming is meer dan kennis, inzichten en vaardigheden. Centraal staan houdingen op het gebied van het functioneren in de Nederlandse samenleving (participatie en integratie) en het bijdragen aan de leefbaarheid daarvan. We kunnen spreken van een normatief minimum. Eén voorbeeld om dit toe te lichten: Het fundament van onze samenleving

48


is dat het een democratie en rechtsstaat is. Het spiegelen van eigen opvattingen en gedragingen aan de wetten die democratie en rechtsstaat mogelijk maken, is een morele verplichting. Burgerschap vraagt om reflectie op het eigen denken, voelen en handelen en dat van anderen. Kennis van de instellingen van een natie, en ook een bewustzijn dat de rechtsstaat van toepassing is op sociale en menselijke relaties, maken deel uit van burgerschapsvorming. Burgerschapsvorming heeft drie hoofddoelstellingen: 1. Het opleiden van mensen in burgerschap en rechten van de mens door middel van een goed begrip van de beginselen en instellingen die ten grondslag liggen aan een staat en een natie. 2. Het ontwikkelen van een kritisch bewustzijn. 3. Het verwerven van een gevoel van verantwoordelijkheden voor individu en gemeenschap. Deze doelstellingen suggereren vier grote thema’s voor burgerschapsonderwijs: 1. De betrekkingen tussen de burgers en de regering: betrokkenheid bij de democratie en de organisatie van de staat. 2. De betrekkingen tussen de burger en het democratische leven. 3 De verantwoordelijkheid van het individu en de burger in de internationale gemeenschap. 4. De betrekkingen tussen het individu en de samenleving: individuele en collectieve vrijheden en afwijzing van elke vorm van discriminatie. Burgerschapseducatie moet leiden tot kritisch en sociaal bewustzijn, het vermogen om een kritische instelling te ontwikkelen, en de eigen situatie te verduidelijken in de bredere maatschappelijke context. Verder eventueel een bereidheid om te participeren in de samenleving en bijdragen aan een rechtvaardige samenleving. Dat is ook

een centrale doelstelling van het gebruik van de Atlas of European Values. Een opdracht bij maatschappijleer: Vergelijk de opvattingen van mensen in verschillende landen over democratie.Wat kunnen oorzaken zijn van geringe betrokkenheid? Beredeneer wat dat kan betekenen voor de participatie van burgers. Waarom is waardenonderwijs bij maatschappijleer belangrijk? Percepties van mensen hebben een grote invloed op wat er in de wereld gebeurt. De gegevens van de waarden in de Atlas zijn gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek naar percepties ofwel de opvattingen van de ondervraagde personen. Die opvattingen zijn niet statisch, maar ontwikkelen zich. Belangrijk voor het onderwijs is de uitdaging om de gegevens te gebruiken voor bewustwording en mogelijk verdere ontwikkeling van waarden. Bij maatschappijleer komen vele controversiële kwesties aan de orde, zoals migratie, duurzaamheid, discriminatie, de rechtsstaat, privacy enzovoort. Sociale wetenschap is bedoeld om een bijdrage te leveren aan de oplossing van maatschappelijke problemen, maar de oorzaken zijn vaak complex en mensen zullen altijd van mening verschillen over oplossingen, ook omdat belangen altijd een rol spelen,. Daarom moeten maatschappelijke kwesties goed worden gedefinieerd en besproken. De Atlas biedt vele mogelijkheden om sociale en politieke kwesties te bespreken. Het draait in de sociale wetenschappen - en bij maatschappijleer - niet om het formuleren van absolute waarheden, maar om de sociale realiteit te analyseren en te relateren aan cultuur, waarden en specifieke contexten. Juist dat gebeurt in de Atlas. De ambitie is uiteindelijk om in dialoog zoveel mogelijk een consensus te bereiken voor oplossingen van hedendaagse problemen.

Onderzoek is een continu proces. Zowel wetenschappelijk onderzoek als persoonlijk onderzoek naar waarden eindigt nooit omdat waardenontwikkeling afhankelijk is van cultuur, internationale en nationale ontwikkelingen en leeftijd. Relatie tussen de doelen van de Atlas en de doelstellingen van maatschappijleer • Beantwoording van de vraag: wat voor soort plaats en samenleving is Europa en wat voor soort plaats en samenleving moet het zijn? Dit doel van de Atlas is nauw verwant aan een van de algemene doelstellingen van maatschappijleer, omdat de analyse van onze samenleving de belangrijkste focus is in het maatschappijleeronderwijs, met uiteraard de vraag: welke effecten heeft de inrichting van onze samenleving op mensen? • Aanmoedigen discussies en debat tussen leerlingen. Argumentatieve vaardigheden worden expliciet genoemd in de belangrijkste doelen van maatschappijleer en zeker ook van burgerschap en worden vaak in praktijk gebracht in de vorm van debatten en discussies. • Een kritisch inzicht in de verantwoordelijkheden die burgers hebben in een samenleving en de ontwikkeling van maatschappelijke verantwoordelijkheid van het individu. Deze doelstelling van de Atlas valt sterk binnen de burgerschapsdoelen, omdat het naast een cognitieve component ook een sterke houdings- en vaardighedencomponent heeft. • Ontwikkelen van een groeiend bewustzijn van wat het betekent onderdeel te zijn van de toekomst van Europa. De internationale dimensie is een essentieel onderdeel van maatschappijkeer. De internationale vergelijking van alle soorten situaties en problemen is zeer leerzaam en vruchtbaar, omdat ze de keuzes die in eigen land gemaakt worden ter discussie stelt en verheldert en omdat ze andere perspectieven biedt.


49

Concepten bij /maatschappijleer/maatschappij wetenschappen De kaarten in de Atlas zijn zeer geschikt voor maatschappijleeronderwijs, zowel met betrekking tot vaardigheden als inhoud en dat kan goed worden geïllustreerd door een overzicht van een aantal van de kaarten en de bijbehorende thema’s. Sociale wetenschappen Maatschappij, Gemeenschap

Politieke wetenschappen Politiek, Overheid, Staat

Binding

Sociale cohesie Instituties Groepsvorming

Politieke instellingen Representatie

Vorming

Socialisatie Acculturatie Identiteit

Politieke socialisatie Ideologie

Verhouding

Sociale gelijkheid/ ongelijkheid

Macht Gezag Conflict/ Samenwerking

Verandering

Modernisering Individualisering Rationalisering Globalisering

Democratisering Ontstatelijking

Er zijn vele kaarten geschikt om op basis van deze concepten te laten zien dat er verschillen in de wereld zijn en dat onze keuzes vaak specifiek zijn voor ons land of landen die qua cultuur dicht bij ons staan. Een aantal voorbeelden volgt hierna.

50


Om kwesties te bespreken met betrekking tot sociale cohesie kunnen de volgende kaarten worden gebruikt. Thema: Politiek Kaarten over vragen als: • Bent u tevreden met de manier waarop de democratie in uw land functioneert? • Moet de overheid meer verantwoordelijkheid nemen om ervoor te zorgen dat iedereen krijgt waar hij recht op heeft? • Zou je deelnemen aan onofficiële stakingen? • Moeten inkomens meer gelijk worden? • Is een sterke leider geschikt om het land te besturen? Te bespreken kwesties met betrekking tot de identiteit en cultuur Thema: Samenleving Kaarten over vragen als: • Hoeveel tijd breng je door met vrienden? • Hoeveel tijd besteed je met collega’s van het werk • Hoeveel tijd besteed je in een kerk, moskee, synagoge? • Zou je willen wonen naast homoseksuelen, zigeuners, Joden? • Zou meer respect voor autoriteiten een goede zaak zijn? En heel veel andere vragen. Een interessante aanvulling op dit gebied is wellicht de theorie van Geert Hofstede (2005) over dimensies van culturen. Een aantal kaarten kan worden gebruikt om te werken met zijn analyse. Het bespreken van kwesties over modernisering en meer specifiek globalisering: Alle kaarten van het thema Europa zijn nuttig. Zij behandelen vragen als: • Zou je zeggen dat je allereerst tot het land behoort waar je woont of een regio of stad? • Hoe trots ben je een burger van je land zijn? • Heb je vertrouwen in de Europese Unie?

Voor het bespreken van kwesties over socialisatie en onderwijs zijn vele kaarten van het thema Familie van toegevoegde waarde. Zij hebben betrekking op vragen als: • Moeten kinderen thuis gevoel van verantwoordelijkheid leren? • Wat is de ideale grootte van een gezin? • Hoe belangrijk is trouw voor een gelukkig huwelijk? • Is een baan is de beste manier voor een vrouw om onafhankelijk te zijn? En op een aantal andere vragen. De kaarten over Welzijn, Religie en Werk zijn geschikt om onder andere begrippen als identiteit, sociale gelijkheid en rationalisatie te verhelderen. De door het project European Values Education ontwikkelde opdrachten en werkvormen zijn ontwikkeld om het bespreken van de domeinen, thema’s en concepten te vergemakkelijken en tot ‘waardevolle’ lessen te komen, ook bij maatschappijleeronderwijs. Ze zijn te vinden op de website atlasofeuropeanvalues.eu.

5.5 De Atlas of European Values bij Moderne Vreemde Talen Erika Poettgens, docent Duits Fontys Lerarenopleiding Tilburg Vakgerichte inzet Taalonderwijs omvat traditioneel de domeinen schrijven, lezen (tekstbegrip), spreken, luisteren en de kennis van land en samenleving. In het laatste domein is de laatste jaren een interculturele context steeds belangrijker geworden, zeker ook, omdat (onder andere door migratie) in de meeste doeltalen nog nauwelijks van een monocultuur sprake is, evenmin als in de landen waar de doeltaal geleerd wordt. In elk van deze domeinen is de Atlas of European Values in te zetten.

Alle kaarten van de Atlas gaan over thema’s die te maken hebben met waarden in de landen van de doeltaal. Ze gaan immers over meningen en opvattingen van de daar wonende mensen. Tegelijkertijd bieden de kaarten een multicultureel perspectief, omdat ze ook de attitudes van de andere Europese landen weergeven. Taalverwerving gebeurt niet in het luchtledige, maar is altijd aan onderwerpen en communicatieve situaties en intenties gekoppeld. Woordjes stampen met ‘Deutscher Wortschatz’ in een alfabetische volgorde is echt passé. Anderzijds vormen de geavanceerdere taalmethodes van vandaag soms ook een keurslijf en repeteren eenzelfde (weliswaar meer afwisselend en te verantwoorden) opbouw. De kaarten, video’s, opdrachten en werkvormen die te vinden zijn op de website van de Atlas kunnen hier met eventueel additioneel materiaal een welkome afwisseling en verrijking - binnen een interculturele context - betekenen. Enkele voorbeelden: • Werk en werkeloosheid, economische crisis enzovoort zijn in Duitsland, maar ook in veel andere landen een actueel thema. Aan de hand van enkele, al dan niet door de leraar gekozen kaarten kunnen leerlingen bijvoorbeeld een essay schrijven over het thema ‘Wie denken Europäer über Arbeit?’. Of er kan naar één van de video’s (al dan niet met ondertiteling) gekeken worden, waarin één van de drie Duitse jongeren zijn of haar meningen over werk geeft en de opdracht kan zijn, aan deze jongere een brief te schrijven. De desbetreffende kaarten kunnen dan juist als additioneel en de ‘Schreibanlass’ ondersteunend materieel worden gebruikt. • De video’s zonder ondertitel kunnen natuurlijk worden gebruikt om de luistervaardigheid verder te ontwikkelen. Het leuke van deze video’s is, dat de jongeren en hun meningen authentiek zijn. Zeker de homestories geven een heel afwisselend beeld over het alledaagse leven van jonge mensen in Duitsland. Verder zouden video’s uit de andere landen met Duitse


51

ondertitels kunnen worden gebruikt (leesvaardigheid). Een taak zou kunnen zijn, deze te vergelijken. Het laatste kan natuurlijk mondeling of schriftelijk gebeuren. • Vele van de aangeboden werkvormen zijn erop gericht, dat leerlingen leren hun eigen meningen en standpunten te formuleren en te communiceren met anderen. Een werkvorm als ‘Diamond ranking’ over opvoedwaarden (zie de opdracht ‘Erziehung’) kan heel eenvoudig worden gebruikt om de spreekvaardigheid van de leerlingen te oefenen. Erziehung Bitte ordne die folgenden Erziehungswerte danach, wie wichtig sie dir sind. Gehorsam

Glauben

Sparsamkeit

Hartes Arbeiten

Toleranz

Vorstellungskraft

Gute Manieren

Unabhängigkeit

Verantwortlichkeitsgefühl

52


Vervolgens kunnen de leerlingen eerst in het Duits hun volgordes vergelijken en aangeven, waarom zij een bepaalde waarde op een bepaalde plek hebben geplaatst. Aansluitend kan de leraar het gesprek aan de hand van de kaarten verder leiden: leerlingen kunnen hun eigen waarden met die van de inwoners van verschillende landen vergelijken en daarna tot mogelijke verklaringen komen. Ook de meeste opdrachten over de thema’s Werk en Religie kunnen in het Duits met de leerlingen worden gelezen. Dit stimuleert niet alleen de leesvaardigheid van de leerlingen, maar kan ook leiden tot diepgaande en interessante gesprekken met de leerlingen. Vakoverstijgende projecten Talen bungelen er bij projectweken op scholen vaak een beetje bij: of ze hebben een eigen taaldorp, of een projectweek gaat over bijvoorbeeld duurzaamheid en men weet dan niet goed, hoe men daarbij het talenonderwijs kan aansluiten. Omdat de Atlas of European Values in veel talen beschikbaar is, en het materiaal (kaarten, video’s, opdrachten en werkvormen) een breed palet van onderwerpen beslaat, is het een uitstekend middel om juist hier vakoverstijgend (bijvoorbeeld met maatschappijleer, aardrijkskunde, geschiedenis) te werken. Bij een thema als duurzaamheid biedt de Atlas bijvoorbeeld kaartmateriaal aan over opvattingen over het milieu en de natuur.

5.6 De Atlas of European Values bij vakoverstijgende en internationale projecten Uwe Krause, docent Aardrijkskunde Fontys Lerarenopleiding Tilburg

W e l e a r n e d h o w to w o rk to g e th e r e ve n th o u g h we h a v e a d i f f e r e n t la n g u a g e a n d th a t is th e b e st thing. W e l e a r n e d a l o t o f th in g s/ o p in io n s a b o u t E u ro p e. We b o t h t h o u g h t t h in g s w e re e xp la in e d ve ry w e ll, w ith the h e l p o f a s s i g n m e n ts. … We p re fe rre d th e le sso n s about h o m o s e x u a l i t y a n d mig ra tio n b e ca u se w e w e re a llowed t o g i v e o u r o w n o p in io n a n d in th e n o rma l life we can s e e t h e p r o b l e m s so it w a s g o o d to ta lk a b o u t that. It w a s h a r d t o e x p la in th in g s to so me o n e e lse in a foreign language. Viola and Veerle (leerlingen Pordenone/Italië en Maurick College Vught)

Internationale uitwisselingen Een belangrijke taak van de EU is het financieren van uitwisselingen van jongeren. Dat kan via Erasmusbeurzen als student, maar veel belangrijker misschien nog zijn leerlinguitwisselingen voor middelbare scholieren. Talrijke scholen hebben traditioneel klassenreizen naar het buitenland en laten hun leerlingen ‘cultuur snuiven’, maar steeds meer scholen organiseren echte leerlinguitwisselingen, waarbij leerlingen in gastgezinnen verblijven. De vraag is dan, wat doen we tijdens de uitwisseling behalve sightseeing en sportieve of recreatieve programma´s? Moeten er lessen zijn, en zo ja, hoe moeten die eruit zien? En hoe zorg je, dat de leerlingen niet in hun nationale groepjes blijven hangen, maar dat er interactie tussen de leerlingen uit de verschillende landen tot stand komt? Op vraag van twee Noord-Brabantse scholen is er voor een internationale uitwisselingsweek lesmateriaal ontwikkeld en hebben studenten van Fontys met dat

materiaal gewerkt. 1. Maurick College Vught Het Maurick College te Vught werkt al enkele jaren samen met verschillende scholen in verschillende Europese landen. In april 2011 zouden leerlingen uit Pordenone (Italië) en Barcelona (Spanje) naar Vught komen. In het samenwerkingsverband met de uitwisselscholen besteedt men aandacht aan twee thema’s: identiteit en democratie. Deze thema’s komen ook in lessen op de scholen aan bod. Democratie zou het thema voor de uitwisselingsweek in april zijn. Met de tot tot dit jaar gehanteerde aanpak was men niet zo tevreden: de leerlingen presenteerden allemaal over de democratische systemen van hun land en dergelijke. Tijdens het overleg met de school werd opgemerkt, dat men de leerlingen in 2011 actiever wilde betrekken, dat de presentaties behouden zouden moeten blijven, maar niet in dezelfde vorm als vroeger en dat de leerlingen onderling meer in contact zouden komen. Het thema zou democratie blijven en belangrijk was, dat leerlingen ook iets leerden. Vervolgens werden 4 lessen van 90 minuten ontwikkeld volgens het principe van European Values Education, waarbij werkvormen werden gebruikt om tot beantwoording van de ‘lesson focus question’ te komen. Voor het einde van elke les werd een tekst voorbereid, waarin de achtergrondinformatie over het lesonderwerp verwerkt werd en waarbij stellingen (juist/onjuist) ter verwerking werden geformuleerd. De lesonderwerpen waren: Les 1: To what extent do Europeans support democracy? Les 2: How do Europeans view immigrants and why do they develop these views? Les 3: To what extent do Europeans accept different choices that other people make in their life? Les 4: How do Europeans judge homosexuality? Het democratiebegrip werd als het ware breder


53

getrokken: los van het parlementaire systeem, meer naar vraagstukken waar democratie het leven en de opvattingen van mensen raakt. Achter de vier lessen schuilen ook de vier key concepts van Liz Taylor (2011): In les 1 perceptie en representatie, in les 2 interactie, in les 3 diversiteit en in les 4 verandering. 4 basale invalshoeken om Europa te begrijpen. Elke les kent een eigen verantwoording en al met al komen de volgende werkvormen aan bod: Werkvormen uitwisselingsprogramma Maurick College Les 1

Les 2

Les 3

Les 4

Stoplicht

Schaakbord

Picture Frame

4 Hoeken Methode

Intelligent Guesswork Sneeuwbal

Waardenkwadrant Diamond Ranking

Welk woord weg? Wat zou er gebeuren als..?

Levende Kaart Rollenspel

Stoplicht

Meningenlijn

De lessen vormen een input voor de presentaties, die leerlingen moeten verzorgen. In gemengde groepen werken de leerlingen aan een presentatie met als thema: ‘Europe 2025 – what kind of a place will it be?’ De bedoeling is, dat leerlingen naar aanleiding van de lessen erover nadenken, hoe Europa er over 15 jaar uit gaat zien, maar ook, welke scenario’s ze waarschijnlijk of wenselijk achten. Om voor afwisselende presentaties te zorgen werden verschillende presentatievormen aangereikt:

54


Presentatievormen uitwisselingsprogramma Maurick College • Nieuwsuitzending met 4 items • Nieuwjaarstoespraak Europees President • Reportage • Strip • Voorpagina krant • Reclamespots • 10 Best European Press Photos Tijdens de uitwisseling namen ongeveer 100 leerlingen in vier groepen deel aan dit programma. In elke groep werden de presentaties op de laatste dag gehouden. Er werd een winnaar bepaald en de vier winnende presentaties werden aan de hele groep getoond. Naast de leerteksten die veilig moesten stellen dat er ‘ook iets werd geleerd’, legden de leerlingen in gemengde koppels schriftelijk vast wat hun leerwinst was. De volgende citaten van leerlingen en studenten geven een indruk van het programma.

T h e l e s s o n s w e r e g o o d , Giu lia w a s in d e th e Gro up

H et was een zeer leerzame en leuke uitwisselings

Y e l l o w , a n d C l a i re w a s in th e Gro u p re d . We ’ ve seen

week. V oor mijn gevoel was deze week zeer

m a p s a n d m a d e assig n me n ts a b o u t th e su b je cts.

geslaagd. (...) H et kostte de nodige voorbereiding

W e ’ v e s e e n d i f f e re n t o p in io n s a b o u t mig ra tio n , and

om al het materiaal dat nodig was gedurende de

( a c c o r d i n g t o u s ) th e mig ra tio n in 2 0 2 5 w ill b e co me

uitwisselingsweek op tijd af te hebben en ervoor

h i g h e r b e c a u s e o f th e w a rs a n d re vo lu tio n s.

te zorgen dat alles organisatorisch in orde was,

W i t h t h e s u b j e c t fa mily h u ma n rig h ts w e ’ ve ta lk ed

voor zover dat binnen ons handbereik was. D e

a b o u t t h e g a y m arria g e a n d th e a d o p tin g o f a child in

maandag was een prima dag, die ervoor zorgde

a g a y c o u p l e . W e h o p e th a t th e g a y ma rria g e w ill be

dat de leerlingen kennis maakten met elkaar door

l e g a l i n a l l t h e E u ro p e a n co u n trie s in 2 0 2 5 . We ’ ve also

middel van een activiteit. D aarnaast kozen de (voor af

l e a r n e d a l o t a b o u t a b o rtio n , in Ita ly it’ s le g a l b ut

gevormde) groepjes al een presentatievorm (presid ent s

t h e r e (a r e ) a l o t o f p e o p le a g a in st it. T h a t’ s lin k ed to

speech, report, news paper, best world press phot o

t o l e r a n c e ( .. .)

enzovoort). D it zodat ze al wisten dat ze de kennis die

W e t h i n k t h a t t h e w o me n a re g e ttin g mo re p o w er in

ze de dagen erna opdeden, konden gebruiken voor

t h e y e a r 2025. T he y w ill b e e q u a l to me n , a n d th ey

hun presentatievorm (inhoudelijk).

a l s o g e t b i g g e r fu n ctio n s in co mp a n ie s a n d a lso in the

D e dinsdag was ingericht met 3 bloklessen Ik vond

parliament.

dat de leerlingen actief meededen in de lessen en

( .. .) W e t h i n k t h a t th e p ro g ra m th a t w e h a d o n sc hool

dat komt ook mede door de activerende werkvormen.

w a s v e r y n i c e b e c a u se w e h a d to d o a lo t b y o u rselves

Ik vond het dan ook leuk om lessen te geven waar

a n d t h a t ’s w h y i t w a sn ’ t b o rin g . T h e p re se n ta tio n

veel van deze soort werkvormen en activiteiten

w a s a l s o a g o o d w a y to le a rn mo re a b o u t th e su bjects

in voorkwamen. H et was dan ook fijn dat onze

d u r i n g t h i s e x c h an g e . We b o th lik e d th e tra ffic

Fontysleraar ons hierbij heeft geholpen om de less en

g a m e a l o t . T h a t ’ s a g o o d w a y to le a rn mo re a b out

te verwezenlijken.

D e m o c r a c y a n d give o u r o w n o p in io n .

Woensdag werd er de laatste blokles gegeven. Je

( .. .) W e l i k e d t h a t w e h a d to w o rk in In te rn a tio n al

merkte dat de leerlingen tijdens deze les goed

G r o u p , a n d i t w as n ice th a t w e h a d to sta y w ith

meededen. D e hoeveelheid aangeboden leerstof o p

p e o p l e f r o m 3 d iffe re n t co u n trie s. T h e stu d e n t

deze dag was prima. (…) Voorheen werden er door

t e a c h e r s w e r e v ery in vo lve d .

de groepjes altijd powerpointpresentaties gemaak t ,

G i u l i a e n C l a i r e (le e rlin g e n )

die dan vervolgens op vrijdag gepresenteerd werden. Ik vond het leuk om te zien dat er nu gebruik wer d gemaakt van verschillende presentatievormen. Je z ag en hoorde ook dat dit een positieve verandering was . D e presentaties waren geslaagd en zagen er vaak ook netjes uit. Stefan van D ijk (student Fontys Lerarenopleiding Tilburg)


55

2. Cambreur College Drunen Ook het Cambreur College te Drunen heeft al enkele jaren uitwisselingen met verschillende Europese scholen. Voor de uitwisseling in september 2011 met leerlingen uit Kolin (Tsjechië) en Lünen (Duitsland) was men op zoek naar een invulling, die dicht bij de leerlingen bleef en voor interactie (menging, discussie) zorgde.

Waardenkwadrant uitwisselingsweek Cambreur College

EU should make rules about items like divorce, Values in

abortion etc.

Vanuit die wensen werden drie lessen van 60 - 75 minuten ontwikkeld met als overkoepelend thema ‘Me, we and the other Europeans’. Alle lessen hadden als doel, ‘to stimulate discussions about upbringing, to explore our personal values about love and relationship, to explore personal and cultural differences and controversial issues, and to discuss a possible European dimension.’

Europe will get closer to each other. Values in Europe will stay different.

EU should NOT make rules about items like divorce,

De eerste les begint bij de leerlingen zelf, de lessen gaan dan via het thema Liefde over tot relaties met anderen en eindigen in een Europese dimensie. De laatste taak mondt uit in een waardenkwadrant, waarbij leerlingen erover moeten nadenken of volgens hen waarden in Europa naar elkaar toe groeien en of de EU zich wel of niet moet bemoeien met wetgeving op dit vlak. Wat trouwens al volop gebeurt.

56


abortion etc.

De drie lessen kennen de volgende opbouw: In de eerste les geven de leerlingen, na kennismaking en wat achtergrondinformatie over het Atlas of European Values-project, in een Diamond ranking aan welke opvoedwaarden zij belangrijk vinden. Daarna wordt aan de hand van verschillende kaarten gekeken of inkomen of godsdienst een verklaring kan zijn voor opvoedwaarden die mensen hebben. De tweede les begint met een stoplichtwerkvorm, waarbij de mening gegeven moet worden over liefde. Aansluitend ontwikkelen de leerlingen hun eigen ‘Rose of Love’ en vergelijken die met elkaar. De vraag naar de ‘ideale vakantieliefde’ biedt dan de aanleiding, om naar de Atlaskaarten te kijken. Zoals in figuur 4 te zien denken we niet allemaal hetzelfde over een gelukkige relatie in Europa.

Rose of Love - uitwisselingsweek Cambreur College

Andere ervaringen bij studentenuitwisselingen D oor mee te doen met de uitwisseling heb ik van andere studenten (Slowaakse) geleerd hoe zij tegen onderwijs aankijken en wat de verschillen e n overeenkomsten zijn tussen het lesgeven op scholen en de studie. D e rol van de docent in de klas is ander s dan bij ons in N ederland, de docent staat hier nog ver boven de klas. Ook de procedure van stagelopen is anders. Wij lopen elk jaar een aantal weken stage, in Slowakije kan je pas stagelopen als je alles op de universiteit hebt afgerond en dan ga je in je vierde jaar meteen voor de klas. Wij weten bij stage 1 al of lesgeven iets voor ons is, daar kan het zijn dat studenten daar pas later achter komen. Fontysstudent

Hoe belangrijk vind je in een relatie: 1 = trouw, 2 = kinderen hebben, 3 = gelukkig seksleven, 4 = huishoudstaken delen, 5 = over problemen praten, 6 = gedeelde opvatting over religie, 7 = adequaat inkomen en 8 = dezelfde sociale achtergrond. In de derde les wordt met het voorbeeld homoseksualiteit getoond dat waarden ook veranderen. Bij dit voorbeeld is dat op de kaart zelfs al na 10 jaar zichtbaar. Vervolgens praten de leerlingen over mogelijke scenario’s voor het thema prostitutie, echtscheiding, abortus, adoptie door homo-ouders en euthanasie. De les eindigt met de al genoemde afrondende opdracht voor de serie van drie lessen, waarin de leerlingen zich uitspreken, of ze denken, dat de waarden in de EU naar elkaar toe groeien of niet en of de EU wetten op dat gebied moet maken (zoals toestaan van het homohuwelijk).

Op woensdag 28 september hebben 9 studenten van Fontys Lerarenopleiding Tilburg lessen verzorgd voor de Nederlandse vwo 4 leerlingen en hun Duitse en Tsjechische gastleerlingen in het kader van het Atlas of European Values-project. Het doel van de opdrachten was om leerlingen met leeftijdsgenoten te laten discussiëren over niet alledaagse onderwerpen zoals echtscheiding, euthanasie en liefde. De Fontysstudenten hadden drie lessen voorbereid waarin leerlingen naar aanleiding van een theoretische uitleg op een zeer activerende manier aan de slag gingen met de opdrachten. Enkele quote’s van leerlingen en docenten: Bij sommige studenten kun je goed zien dat ze het in zich hebben, dat worden later hele goede docenten! D e leerlingen deden daarnaast erg goed mee, onderling werd er erg veel gediscussieerd over tal v an onderwerpen. Tjechische docente


57

H e t i s l e u k o m e lk a a rs me n in g te o n td e k k e n o ve r

H et was heel leerzaam om samen met iemand les

o n d e r w e r p e n w a a r je h e t n o rma a l g e sp ro k e n n ie t zo

te moeten geven en dan ook nog iemand uit een

v a a k o v e r h e b t , z o a ls lie fd e e n a b o rtu s.

andere cultuur en van een ander vak. H ierdoor ga je

N e d e r l a n d s e l e e rlin g

ook echt naar je eigen manier van les geven kijke n en leer je veel van de ander. Ik moest veel geduld

Z o w e l o n z e (g a s t) le e rlin g e n , d e Fo n tysstu d e n te n a l s d e (b u i t e n l a n d se ) d o ce n te n w a re n ze e r te vre den o v e r d e u i t k o m s te n va n d e ze o p d ra ch t. On d a n k s de t a a l b a r r i è r e e n h e t so ms w a t h o g e a b stra ctie n iveau v a n d e o p d r a c h t en h e b b e n le e rlin g e n ve e l me t e lkaar g e s p r o k e n o v e r de ve rsch ille n e n o ve re e n k o mste n t u s s e n D u i t s l a n d , T sje ch ië e n Ne d e rla n d . Wa t d a arbij v o o r a l o p v i e l w a s d a t e r in ve rsch ille n d e d e le n van E u r o p a o v e r v e e l o n d e rw e rp e n n ie t zo ve rsch ille nd g e d a c h t w o r d t a ls w ij so ms w e l d e n k e n . Nederlandse docent

hebben om niet alles op mijn eigen manier te kunnen doen. Leerlingen uit een andere cultuur lesgeven vond ik een van de aller-leukste dingen. H et was e c ht een interessante ervaring: je ziet dat leerlingen aan de oppervlakte een beetje anders zijn, maar dat z e ondanks de cultuur- en taalverschillen toch veel o p elkaar lijken. Een leermoment voor mij was ook, dat overal mensen verschillende vooroordelen hebben en dat leerlingen erg open en eerlijk zijn om erover t e praten. D at je door de juiste werkvormen te gebru iken en ze op de juiste manier toe te passen ontzettend leuke en interessante lessen kunt maken. Fontysstudente G eschiedenis Róisín White

De ervaringen van de studentenuitwisselingen zijn uitvoerig beschreven in vier Engelstalige publicaties van de Universität Potsdam. Via een link op de website van de Atlasofeuropeanvalues.eu zijn deze te downloaden. Hieronder volgen voorbeelden van ervaringen, die studenten van Fontys Lerarenopleiding Tilburg hebben opgedaan tijdens de uitwisselingen met het project.

58


D e A t l a s i s e e n mid d e l o m E u ro p a d ich te r b ij d e l e e r l i n g t e b r e n ge n . Ik d e n k d a t le e rlin g e n via d eze w e g a n d e r e c u l t u re n e n o p va ttin g e n b e te r le re n t e b e g r i j p e n e n te re sp e cte re n , ie ts w a t ste e d s b e l a n g r i j k e r w o r d t in e e n k le in e r w o rd e n d e w e reld. T i j d e n s d e u i t w i sse lin g me t T u rk ije h e b ik g e w e rkt a a n d e u i t v o e r i n g va n é é n va n d e a ssig me n ts me t het t h e m a ‘W o r k ’ e n a l sn e l e rva a rd e ik o o k ze lf d e Atlas i n p r a k t i j k . V o l g e n s d e Atla s zijn T u rk se me n se n meer g e d r e v e n i n h e t w e rk e n e n stu d e re n o md a t zij n iet v a n z e l f s p r e k e n d , zo a ls in Ne d e rla n d , e e n b a a n zullen v i n d e n n a h u n s tu d ie . Dit ve rsch il k w a m n a a r mijn m e n i n g s t e r k t e ru g in d e p ro je ctw e e k me t d e T u rkse e n N e d e r l a n d s e stu d e n te n . De so n d a n k s o n d e rvo nden w e a l s g r o e p v a n tw e e ‘ ste rk ve rsch ille n d e ’ cu ltu ren o o k o n t z e t t e n d ve e l o ve re e n k o mste n . A l s d o c e n t k u n j e d e Atla s in ze tte n a ls h u lp mid d el, o n d e r s t e u n i n g , ma a r o o k a ls th e ma in d e le s. He t i s p r e t t i g o m m e e te w e rk e n e n je k u n t e r ta l va n w e r k v o r m e n o m he e n ve rzin n e n . Le e rlin g e n vin d en de A t l a s v a a k l e u k en n ie u w e n h e t g e e ft h u n in zichten i n a n d e r e c u l t u r e n , ma a r o o k b in n e n h u n e ig e n k l a s . B i j v o o r b e e l d tijd e n s d e a ssig me n t o ve r ‘ R e l i g i o n ’. T i j d e n s d it le su u r o ve r g e lo o f in la n d en z o a l s P o l e n , T u r kije e n o n s e ig e n Ne d e rla n d k w a m m e n e r o o k a c h t e r h o e g e lo vig d e le e rlin g e n u i t d e k l a s z e l f e ig e n lijk w a re n e n va n u it w e lk p e r s p e c t i e f s o m mig e k la sg e n o te n le ve n . De Atla s o f E u r o p e a n V a l ue s b ra ch t zo w e l d e k la s a ls E u ropa d i c h t e r b i j e l k a a r. F o n t y s s t u d e n t e Aa rd rijk sk u n d e De siré e Ma a s

Vakoverstijgende projecten De twee voorbeelden voor internationale uitwisselingen laten heel goed zien, hoe de Atlas of European Values bij vakoverstijgende lessen kan worden ingezet. Want, waren de omschreven lessen nu aardrijkskunde, maatschappijleer of Engels? Zoals reeds eerder genoemd, bieden de kaarten slechts een beeld van wat burgers in verschillende Europese landen gemiddeld over tal van onderwerpen vinden. De werkvormen die aangeboden worden, zijn in eerste instantie bedoeld om leerlingen te laten discussiëren en kritisch te laten nadenken. Uiteindelijk zal elke kaart echter enerzijds om additioneel materiaal vragen, om hem te doorgronden en anderzijds ons noodzaken erover na te denken, wat wij een wenselijk(e) antwoord/ oplossing vinden en waarom. Dit maakt de kaarten tot een uitermate geschikt medium voor vakoverstijgende projecten. Themavelden voor projecten met de Atlas zijn er legio: migratie, milieu/duurzaamheid, democratie, werk, familie, religie enzovoort. Voor het ontwikkelen van zo’n project kan de aanpak van het project European Values Education helpen. In wezen probeer je met behulp van een project een thematische vraag te beantwoorden, zoals: ‘Welke opvattingen hebben mensen in Europa over milieu?’ Om deze vraag goed te kunnen beantwoorden, heb je verschillende invalshoeken nodig. Van biologie tot religie, van Spaans tot aardrijkskunde, bijna alle schoolvakken kunnen hierbij aansluiten. Belangrijk is dan wel, dat je de doelstellingen die je met het project beoogt, de middelen en werkvormen, maar ook de toetsing goed op elkaar afstemt. Verder geldt hier natuurlijk, dat de vier leerdoelen van het project bereikt zouden moeten worden (zie hoofdstuk 4). Voor hulp bij het ontwikkelen van zo’n vakoverstijgend project kan altijd contact opgenomen worden met de auteur.


59

60


6

Terugblik en vervolg

Uwe Krause, projectleider

Zes jaar geleden stelde de Universiteit van Tilburg aan Fontys Lerarenopleiding Tilburg de vraag of de Atlas of European Values enige meerwaarde voor het onderwijs zou kunnen hebben. De beschrijving van de weg van onderzoek tot lesmateriaal laat zien, dat het volmondige ja, dat Fontys op de vraag gaf, gerechtvaardigd was. Het project European Values Education leidde tot een diepgaande verkenning van de atlaskaarten en het opleveren van een kader en tools om met de kaarten op een verantwoorde manier aan de slag te gaan in het onderwijs. De ontwikkelde projecten leveren waardevolle bijdragen, zowel voor de ontwikkeling van de Europese dimensie in het onderwijs, als voor de waardeneducatie en de burgerschapsvorming. Een bijdrage, die mede dankzij de vakdidactische input van de Europese partners ook de kwaliteit van lessen in Nederland positief kan beïnvloeden. De vakdidactische speurtocht heeft ook laten zien, dat de kaarten van de waardenatlas niet onproblematisch zijn, wat betreft de opzet en de hoeveelheid. Ondanks het feit dat alle beoogde doelstellingen van het Comeniusproject werden bereikt, is er nog werk aan de winkel. Zo moeten er nog kaarten komen die recht doen aan de regionale verschillen binnen Europa. Ook kaarten die inzicht geven in de zienswijzen van bijvoorbeeld jongeren of vrouwen zouden een toegevoegde waarde hebben. Naast de presentatie van specifiekere duidingen en verklaringen zouden zij ook een rol kunnen spelen bij het onderzoeken en achterhalen wat Europa als ruimtelijke entiteit betekent: divers en niet homogeen, in beweging en niet star, in relatie met andere plekken en niet geïsoleerd en afgebakend. Hoe Europa afgeschilderd wordt, hangt af van de intenties die men daarmee heeft. En hoe Europa waargenomen wordt, is niet alleen een kwestie van de eigen standpunten, maar ook van de mate van betrokkenheid bij de thema’s die men in dat verband kiest. Om tot voortdurend beter waarnemen en beoordelen van Europa en Europese waarden te komen als flexibel, in ontwikkeling zijnde, vol tegenstrijdigheden en verrassingen, dat is de uitdaging voor de toekomst van het project European Values Education. Uiteindelijk gaat het er bij lessen over Europese waarden om dat leerlingen in toenemende mate beseffen wat het betekent om deel uit te maken van Europa’s toekomst.


61

Literatuurverwijzingen www.atlasofeuropeanvalues.eu www.europeanvaluesstudy.eu www.worldvaluessurvey.org • Berg, G. van den, Vankan, L. & Schee, J. van der (2009). Handboek Vakdidactiek Aardrijkskunde. Amsterdam: Centrum voor Educatieve Geografie. • CFI (2006). Voorlichtingspublicatie Wet van 9 december 2005, houdende opneming in de Wet op het primair onderwijs, de Wet op de expertisecentra en de Wet op het voortgezet onderwijs van de verplichting voor scholen om bij te dragen aan de integratie van leerlingen in de Nederlandse samenleving. OC&W. • Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken. • Halman, L., Luijkx, R. & Zundert, M. van (2005). Atlas of European Values. Leiden: Brill Publishers. • Halman, L. & Sieben, I. (redactie) (2011). Respect man! Amersfoort: Celcus • Hofstede, G. & Hofstede, G. J. (2005). Allemaal anders denkenden: Omgaan met cultuurverschillen. Amsterdam: Contact. • Hoobroeckx, F. & Haak, E. (2002). Onderwijskundig ontwerpen: Het ontwerp als basis voor leermiddelenontwikkeling. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. • Huntington, S. (1993). The Clash of Civilizations? Foreign Affairs, 72/3, 22-49. • Kockelkoren, P. red. (1990). Boven de groene zoden: een filosofische benadering van milieu, wetenschap en techniek. Utrecht: Jan van Arkel. • Massey, D. (2005). For space. London: Sage. • Meyer, H. & Jank, W. (2009). Didaktische Modelle. (9. Auflage). Berlin: Cornelsen Scriptor. • Taylor, L. (2011). Key concepts in de aardrijkskundeles. Geografie, 6, 54 - 56. • Vaart, R. van der & Krause, U. (2011). Weltbürgerschaft als Inspirationsquelle: Globales Lernen in der Schule - der Beitrag der Geographie. Praxis Geographie, 7-8, 8-14. • Vaart, R. van der (2001) Kiezen en delen, beschouwingen over de inhoud van het schoolvak aardrijkskunde, Rede uitgesproken bij de openbare aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar Geografie voor het aardrijkskundeonderwijs. • Vankan, L. (2006). Leren reflecteren. In: Van der Schee, J. & Vankan, L. (2006) Meer leren denken met aardrijkskunde, Nijmegen: Stichting Omgeving en Educatie. • Walkington (1999) Theory into Practice, Global Citizenship Education. Sheffield: Geographical Association.

62


Bijlage 1 Twintig werkvormen Naam werkvorm

Korte beschrijving werkvorm

Wat zou er gebeuren als …?

De werkvorm ‘Wat zou er gebeuren als …?’ is geschikt, om leerlingen over mogelijke ontwikkelingen na te laten denken. Er zijn verschillende manieren om deze werkvorm te gebruiken, maar meestal werken leerlingen in kleine groepen (4-6). Zij ontvangen één van meerdere kaartjes, waarop een vraag staat, die begint met ‘Wat zou er gebeuren als …?’. De leerlingen bediscussiëren mogelijke scenario’s. Afhankelijk van de tijd en de lesdoelen kunnen één of meerdere kaarten besproken worden. Ook kunnen de vragen voor alle leerlingen dezelfde zijn of per groep verschillen.

Diamond ranking

Leerlingen krijgen twaalf of negen uitspraken die een reeks van opvattingen weergeven en moeten de uitspraken in een ruit (diamant) rangschikken. De belangrijkste of meest kenmerkende uitspraak, waarmee men het meeste instemt, komt bovenaan te staan. Vervolgens komen de aspecten, die op de tweede rang staan en tenslotte wordt onderaan in de ‘diamant’ het statement geplaatst, waarmee men het minste instemt, of dat het minst belangrijk of kenmerkend is. In een tweede stap leggen de leerlingen de eigen ‘diamond ranking’ aan andere leerlingen uit en onderbouwen hun keuze met argumenten. Eventueel kan ook een groeps- of klassen‘diamond’ worden gemaakt.

Sneeuwbal

Bij deze werkvorm werken leerlingen in het begin alleen en kiezen 9 van de 16 redenen, waar ze het meest mee instemmen. Vervolgens verminderen de leerlingen in tweetallen het aantal redenen naar 6. Tenslotte komen de leerlingen in een groep van 4 leerlingen tot overeenstemming over 3 redenen. Deze werkvorm moedigt leerlingen aan, hun begrip van een onderwerp te bediscussiëren en hun opvattingen in samenspel met anderen te verkennen en te verdedigen. De werkvorm stimuleert groepsdiscussie. De kaarten van de Atlas kunnen als inspiratie voor het construeren van een sneeuwbal gebruikt worden, of naderhand, om de leerlingen hun antwoorden te laten onderbouwen of te controleren.


63

Brain writing

Deze werkvorm stelt leerlingen in staat om ideeën verder te ontwikkelen en te ordenen. Tijdens ‘brain writing’ werken leerlingen samen in een groep van vier of vijf. Iedereen heeft een tabel voor zich. De eerste leerling schrijft in zijn tabel in de eerste rij drie uitspraken. Vervolgens geven de leerlingen hun tabel aan de linkerbuur. Aansluitend geven de leerlingen in de tweede rij commentaar op wat in de eerste rij staat. Hierna wordt het blaadje weer naar links doorgegeven. Dit gaat zolang door, tot dat de tabel weer bij de oorspronkelijke schrijver is beland. Op het blaadje staan nu een aantal ideeën en opmerkingen, die de oorspronkelijke gedachten kunnen verhelderen of juist uitdagen.

Viskom

De werkvorm Viskom kan gebruikt worden om een onderwerp in een relatief grote groep te bediscussiëren. Vier tot vijf stoelen worden in een binnenkring geplaatst. Dat is de viskom. De resterende stoelen worden rond deze viskom geplaatst. Enkele leerlingen, vrijwillig of aangewezen, nemen in de viskom plaats, terwijl de rest van de groep op de stoelen erbuiten plaats neemt. In een open viskom blijft één stoel in de binnenkring leeg, in een gesloten viskom worden alle plaatsen bezet. De leraar leidt het thema in en de deelnemers in de viskom beginnen met de discussie. De toehoorders buiten de viskom luisteren ernaar. In een open viskom kan elke toeschouwer op elk moment op de lege stoel plaats nemen en aan de discussie deelnemen. Als dat gebeurt moet één van de andere deelnemers de viskom verlaten zodat er weer een stoel vrij komt. De discussie gaat door en leerlingen kunnen daarbij frequent de viskom in- en uitgaan. In een gesloten viskom discussiëren de deelnemers tijdens een afgesproken tijd. Als die voorbij is of er geen nieuwe gezichtspunten meer zijn, verlaten zij de viskom en kan een andere groep vanuit het publiek naar de viskom gaan. Dat kan zolang doorgaan, totdat alle of een grote groep van de deelnemers kans heeft gehad om te discussiëren. Op het einde wordt de viskom gesloten en vat de leraar de resultaten van de discussie samen.

64


Vier hoeken

De Vier hoeken-werkvorm werd ontwikkeld om leerlingen erover na te laten denken en te beargumenteren, welke van vier gegeven antwoorden op een vraag (of oplossingen voor een probleem) de juiste is. De antwoorden of oplossingen moeten zo geformuleerd zijn, dat zij allemaal correct zouden kunnen zijn en niet een duidelijk beste antwoord bevatten. De antwoorden worden op een groot blad papier geschreven en in de vier hoeken van het klaslokaal opgehangen. De leerlingen krijgen aansluitend de vraag of het probleem te horen en hen wordt gevraagd dat antwoord of die oplossing te kiezen, dat/die hun op dit moment de beste lijkt te zijn. Aan de leerlingen wordt uitgelegd dat een keuze niet betekent dat ze de andere antwoorden of oplossingen fout vinden, maar niet zo goed als die, waarvoor zij hebben gekozen. Om tot een besluit te komen hebben, leerlingen enkele minuten de tijd nodig. Nadat de leerlingen een van de hoeken hebben gekozen, wordt aan de vier groepen gevraagd om argumenten aan te dragen om het antwoord of de oplossing te onderbouwen. Leerlingen die het moeilijk vinden om het met één van de gegeven antwoorden of oplossingen eens te zijn, kunnen in het midden van de klas een groep vormen en hun standpunt onderbouwen. Zij zouden dan tot een eigen antwoord of oplossing moeten komen.

Intelligent guesswork

‘Intelligent guesswork’ is een eenvoudige werkvorm om leerlingen meer bij feiten en getallen te betrekken. Ze bestaat uit een tabel, waar of de plaatsnamen of de bijbehorende data ontbreken. De ontbrekende informatie kan onder de tabel staan. De leerlingen wordt gevraagd om de tabel in te vullen en daarbij op een intelligente manier te raden wat het goede antwoord is. Deze werkvorm is goed te gebruiken bij onderwerpen omtrent diversiteit.

Levende kaart

De werkvorm Levende kaart lijkt op de werkvorm Levende grafiek, die misschien beter bekend is. Kaarten worden vaak in aardrijkskundelessen gebruikt en meestal moeten leerlingen vragen over de locatie of spreiding van verschijnselen beantwoorden. Levende kaart geeft de kaart een reële context en maakt het leerlingen mogelijk de abstracte gegevens van de kaart te verbinden met het verhaal van de mensen die achter deze abstracties schuil gaan. Levende kaart functioneert zo: De leerlingen krijgen een kaart en enkele uitspraken van mensen, die aan het kaartthema gerelateerd zijn. In kleine groepen (4-6) discussiëren zij erover, waar de uitspraken vandaag zouden kunnen komen. Een belangrijk aspect bij deze werkvorm is, dat er niet alleen een enkele oplossing, maar meerdere mogelijk zijn. Dat helpt de leerlingen de kaart nauwkeuriger te analyseren en bespreken.


65

Welk woord weg?

Welk woord weg? is een werkvorm, die meestal in een groep of in tweetallen aangeboden wordt, maar zij kan ook individueel of klassikaal gemaakt worden. De leerlingen wordt gevraagd uit een rij van woorden (drie of vier) één woord te kiezen, dat niet in het rijtje thuis hoort. Natuurlijk moet de keuze door de leerlingen beargumenteerd worden. Het rijtje wordt zo geconstrueerd, dat er meerdere mogelijkheden zijn. Welk woord weg? kan in het begin van een onderwerp ingezet worden om te kijken, wat leerlingen al van een thema weten, maar ook aan het einde om te zien, wat leerlingen van een les hebben opgestoken. Als de werkvorm voor het eerst gebruikt wordt is het raadzaam, deze eerst met een heel duidelijk voorbeeld uit te leggen. Geef de leerlingen bijvoorbeeld vier woorden zoals regen, sneeuw, ijs en hagel. Vraag dan, welk woord niet in het rijtje thuis hoort. In dit voorbeeld kan het dus ijs zijn (= geen neerslag) of bijvoorbeeld regen (= niet vast). Deze werkvorm werkt het beste als er meerdere mogelijkheden zijn, omdat de leerlingen dan gestimuleerd worden om over de mogelijke redenen na te denken.

Picture frame

Leerlingen krijgen een foto die gerelateerd is aan een specifiek onderwerp. De foto wordt in een ‘Picture frame’ met vragen geplaatst, die individueel of door een groep van leerlingen beantwoord kunnen worden. Deze werkvorm beoogt leerlingen kritisch naar beeldmateriaal te laten kijken. Het is een flexibele werkvorm, die gebruikt kan worden om veronderstellingen te evalueren, over mogelijke oorzaken na te denken of om discussie te stimuleren. Zodoende kan deze werkvorm met veel andere werkvormen gecombineerd worden en is handig te gebruiken als lesstart of om verschillende perspectieven samen te vatten aan het einde van een les.

Fishbone

‘Fishbone’ is een grafisch ordeningsmodel, dat gebruikt wordt om de verschillende oorzaken van een complex onderwerp te onderzoeken. De naam heeft de Fishbone omdat hij lijkt op een visgraat: de ruggengraat leidt tot een resultaat, geformuleerd als vraag of als een probleem. De zijgraten zijn de hoofdaspecten, die van invloed zijn op dat resultaat. De kleine graten geven belangrijke begrippen weer, die de argumenten van de zijgraat ondersteunen.

Rollenspel

Bij deze werkvorm moeten leerlingen zich in een rol verplaatsen en zich gedurende een groepsdiscussie volgens hun rol gedragen. Hiervoor moeten leerlingen de gelegenheid krijgen hun eigen rol te begrijpen en erover na te denken, hoe men vanuit die rol op een bepaalde vraag zou reageren. Deze werkvorm stimuleert leerlingen om een onderwerp vanuit verschillende perspectieven te bediscussiëren en zij bevordert groepsdiscussie. De groep zou niet te klein of te groot moeten zijn; de ideale groepsgrootte is 4.

66


Stil debat

Deze activiteit stimuleert leerlingen hun ideeën te ordenen en deze verder te ontwikkelen. Bij Stil debat werken de leerlingen in groepjes van 4. Iedereen heeft een pen in een andere kleur. De centrale vraag wordt in het midden van een groot vel papier (A2 of A1) geschreven. De leerlingen schrijven hun gedachten en opmerkingen naar aanleiding van deze vraag op. Afhankelijk van de groep duurt dat 3-5 minuten. Na deze eerste brainstorm worden de leerlingen aangemoedigd de punten van de andere leerlingen te becommentariëren en verder te ontwikkelen. De verschillende kleuren maken het voor de leraar mogelijk te zien, wie welke bijdrage heeft geleverd.

Stoplicht

De Stoplichtwerkvorm maakt het voor leerlingen mogelijk hun mening uit te drukken en tegelijkertijd te zien, of de medeleerlingen dezelfde opvattingen hebben of niet. Voor Stoplicht heeft iedere leerling drie gekleurde kaartjes nodig: • groen voor ‘Ik ben het ermee eens’ • geel voor ‘Ik weet het niet’ • rood voor ‘Ik ben het ermee oneens’ Leerlingen krijgen dan achter elkaar een aantal stellingen. Na elke stelling wordt de leerlingen gevraagd die kaart te tonen, die hun mening weergeeft. Het aantal kaarten wordt geteld en opgeschreven. Na de stellingen bediscussiëren de leerlingen de resultaten. Stoplicht kan aan het einde van de les of een leseenheid herhaald worden. Dat geeft niet alleen de leraar de mogelijkheid om te zien of de leerlingen van mening veranderd zijn, maar geeft de leerlingen ook de kans hun eigen leerproces te evalueren.

Waardenkwadrant

Deze werkvorm moedigt leerlingen aan, opvattingen van anderen nader te onderzoeken en naar redenen voor deze opvattingen te zoeken. Hiervoor besluiten ze eerst, hoe een aantal uitspraken op een horizontale ‘meningslijn’ gepositioneerd kunnen worden. De horizontale lijn maakt deel uit van een waardenkwadrant. In een tweede stap moeten de leerlingen namelijk de uitspraken nog eens lezen en proberen achter de beweegredenen voor de ingenomen standpunten te komen. Deze redenen worden op de verticale as van het waardenkwadrant afgezet.


67

Schaakbord

De Schaakbordwerkvorm is geschikt om leerlingen hun meningen over bepaalde onderwerpen naar positieve of negatieve gevoelens te laten ordenen en vervolgens kritisch naar hun oordelen te kijken. Een van de toepassingen is de volgende: Leerlingen werken in groepjes van vier en krijgen een gekopieerd schaakboord met witte en zwarte vlakken. De leerlingen krijgen vervolgens een korte beschrijving (mondeling of schriftelijk) en moeten vervolgens uitmaken in welk veld ze die willen plaatsen: wit staat voor meer positieve gevoelens en zwart staat voor meer negatieve gevoelens. Hier moeten ze als groep zien uit te komen. Nadat alle beschrijvingen op het schaakboord geplaatst zijn, schuiven telkens twee leerlingen door naar een ander groepje. Ze vergelijken de resultaten van het nieuwe groepje met hun eigen resultaten en discussiëren over mogelijke verschillen. Als er geen verschillen zijn, lichten ze hun keuzen nog eens toe en luisteren naar mogelijk nieuwe argumenten. Tenslotte worden de resultaten met de hele klas besproken.

Vijfster

De werkvorm Vijfster laat leerlingen nadenken, waar de Europese landen ten opzichte van een bepaalde vraag staan. Hiervoor moeten de leerlingen raden, nadenken en argumenteren. Voor de vijfster is gekozen, omdat de kaarten van de Atlas of European Values vijf kleurschakeringen hebben. In het begin werken de leerlingen individueel: iedere leerlingen krijgt een vel met een vijfster en een stelling. Vervolgens plaatst hij op elk uiteinde van de ster de Europese landen, al naar gelang hij denkt in hoeverre men in die landen het met de stelling eens of oneens is. In een tweede stap werken de leerlingen in tweetallen. Zij wisselen hun resultaten uit en ook de redenen die ten grondslag lagen aan hun indeling. In een derde stap wordt klassikaal een vijfster op het bord gemaakt. Daarna toont de leraar de originele kaart en laat de leerlingen hun vijfster aanpassen. Als dit gebeurd is, wordt de klas in vijf groepen (elk uiteinde van de vijfster) onderverdeeld. De leerlingen denken dan in deze groepen na over mogelijke redenen, waarom men in die landen zo denkt. De resultaten worden in de klas gepresenteerd, waarop een discussie kan volgen.

68


Schaakklok

Schaakklok is als discussiewerkvorm geschikt voor het ontwikkelen van argumentatievaardigheden. In het begin discussiëren de leerlingen vrij over een polariserende stelling. Vervolgens kiest de leraar twee leerlingen: één die zich voor de stelling en één die zich tegen de stelling heeft uitgesproken. De leerlingen zitten in het midden van het klaslokaal naar elkaar toe en wisselen hun argumenten uit. De andere leerlingen gaan achter de twee leerlingen staan, al naar gelang hun mening. Tijdens het debat luisteren zij naar de argumenten. Zij mogen van plaats veranderen, als zij hun mening wijzigen. De discussie wordt spannend gehouden door de schaakklok: elke debater krijgt slechts 30 seconden tijd om zijn of haar argumenten uit de doeken te doen.

Carrousel

Carrousel is een werkvorm die tot de ontwikkeling van de communicatieve en argumentatieve vaardigheden van de leerlingen bijdraagt. De leerlingen zitten in twee concentrische cirkels (per cirkel hetzelfde aantal leerlingen) met de gezichten naar elkaar toe. Om en om worde zowel in de binnencirkel als in de buitencirkel kaarten met stellingen gelegd. De leerling die de kaart heeft, moet proberen de stelling met argumenten te ondersteunen, en de leerling ertegenover moet de stelling met argumenten ontkrachten. Na een bepaalde tijd schuiven de leerlingen door, zodat elke leerling een nieuwe stelling krijgt en een nieuwe klasgenoot tegenover zich heeft. Op het einde vindt een klassikale discussie plaats en kan eventueel aanvullende informatie worden gegeven.

Iedereen is de leraar

Deze werkvorm geeft leerlingen de gelegenheid om in de rol van leraar te kruipen. De leerlingen formuleren een vraag en moeten vervolgens naar een antwoord op die vraag zoeken. De leraar helpt hun hierbij, door materiaal aan te leveren (kaarten, artikelen, video’s enzovoort), zodat leerlingen vragen ontwikkelen en antwoorden kunnen vinden om vervolgens de rol op zich te kunnen nemen om de ‘leraar’ voor andere leerlingen te zijn.


69

Bijlage 2 Lesvoorbereidingsformulier Project European Values Education

Overkoepelende vraag:

Thematische vraag:

Verantwoording:

Relatie met de inhoud/ het curriculum:

Lesonderwerp (als vraag):

Lesactiviteiten: (een enkelvoudige les kan twee of drie activiteiten hebben)

a Werkvorm: ......................... (Tijd: ... min.) Beschrijf de werkvorm en hoe deze hier wordt toegepast:

b Werkvorm: ......................... (Tijd: ... min.) Beschrijf de werkvorm en hoe deze hier wordt toegepast:

c Werkvorm: ......................... (Tijd:... min.) Beschrijf de werkvorm en hoe deze hier wordt toegepast:

70


Vier fases van de EVE-Grondbeginselen (Curriculum framework 1): Hoe worden de fases bereikt? 1 Verbinden met opvattingen 2 Verschillen en overeenkomsten beschrijven 3 Verdiepen van inzicht 4 Kritisch denken

Evaluatie van leerresultaten en van het onderwijs: 1 Op welke wijze stel ik vast in hoeverre de doelen van de les(sen) zijn bereikt? 2 Hoe stem ik de toetsing van leerresultaten af op de achterliggende doelen? 3 Hoe evalueer ik of de aanpak van de les (werkvormen) voor deze leerlingen de meest optimale was?


71

Tel uit je winst! |

4

www.atlasofeuropeanvalues.eu www.europeanvaluesstudy.eu www.worldvaluessurvey.org

This project has been funded with support from the European Commission. This publication reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the

Fontys Lerarenopleiding Tilburg Fontys Hogescholen Prof. Goossenslaan 1-01 (Mollergebouw) Gebouw P1 5022 DM Tilburg Tel.: 08850 83375 www.fontys.nl/lectoraten/leerstrategieën

1

| Tel uit je winst!

07.M.3821.01.11

information contained herein.

Van onderzoek tot lesmateriaal European Values Education

Recommend Documents