Zwingli en Zurich Zusters en broeders, gemeente van Christus, ‘Sinds gister maak ik deel uit van een internationaal gezelschap, veel keurige heren, ook een paar keurige dames. Dit gezelschap buigt zich over de vraag hoe we in 2017 gaan herdenken dat 500 jaar eerder, in 1517, dat toen Luther zijn stellingen tegen de aflaat aan de slotdeur in Wittenberg spijkerde. We komen bijeen in Zurich, een stad die trots is op zijn reformator Zwingli. Als remonstrant bevind ik me tussen Duitse en Zwitserse protestanten, maar ook tussen Scandinavische Lutheranen en methodisten uit Korea en Afrika. Zwingli bevalt me´. Aldus een stukje uit mijn eerste blog oktober vorig jaar vanaf een congres in Zurich. Daaruit proeft u al iets van mijn belangstelling voor Zwingli. En daarom wil ik vandaag eens met u nadenken over de vraag waaruit Zwingli’s vrijzinnigheid bestaat. Wees niet bevreesd, U krijgt geen college kerkgeschiedenis, maar ik hoop Zwingli vandaag wel wat uit de schaduw te halen van die andere grote reformatoren Luther en Calvijn, Luther ziet u overigens hierboven. Eerst heel kort iets over het leven van Huldrych Zwingli, zijn portret ziet u op de orde van dienst afgebeeld, geschilderd door de Zwitserse schilder Hans Asper. Een echt geleerdenportret. Zwingli werd op 1 januari 1484 in Zwitserland geboren, een paar weken na Martin Luther, met wie hij veel te maken zou krijgen, overigens niet alleen positief. In vergelijking met de rustige, bezonnen Zwingli was Luther maar een opvliegend heerschap. We bevinden ons hier trouwens bijna een eeuw voor de geboorte van onze eigen Jacobus Arminius. Na gestudeerd te hebben wordt Zwingli pastor in het kanton Glarus, en daar bestudeert hij de klassieke schrijvers, de humanisten en de bijbel, in die volgorde. Voor ons is interessant dat Zwingli in die tijd een persoonlijke ontmoeting heeft met Erasmus die grote invloed Zwingli’s werk heeft. Je ziet Erasmus’ nadruk op liefde, vrede en humaniteit bij Zwingli terug, nadruk op de praktische navolging van Christus en ook de kritiek op kerkelijke misstanden. Zoals Luther zich in Duitsland verzet tegen de aflaatpraktijken, zo doet Zwingli dat in Zwitserland. En als hij in 1519 priester wordt 1 zondag 2 maart 2014 dr. K.J. Holtzapffel, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
van de Grossmunster in Zurich, zie het A4tje (niet bijgevoegd), dan wordt dat het begin van de reformatie in Zwitserland. De bijbel wordt steeds belangrijker, kritiek op kerkelijke misstanden luider. Beroemd is in dit verband een verhaal over de Vastentijd, die na aswoensdag ook hier in Nederland weer begint. Een aantal burgers van Zurich lapt de regels rond het vasten, geen vlees eten, aan z’n laars, en eet bij een van hen aan huis demonstratief een heerlijke worstmaaltijd. Zwingli doet zelf niet mee, is wel aanwezig, en de worsteters beroepen zich op hem. De episode gaat de geschiedenis in als ‘das Wurstessen von Zurich’ en Zwingli schrijft er een pamflet over met als titel: de vrije keuze der spijzen. Het is alsof Paulus zelf aan het woord is, in de gelezen brief aan de Korintiers. Met beroep op de vrijheid van een christen stelt Zwingli dat ieder mens zelf maar uit moet maken of hij tijdens de vastentijd vlees eet of niet. Het vasten is geen uit de bijbel af te leiden gebod en dus moet je zelf naar eer en geweten kiezen en de keuze van anderen respecteren. Een zestiende eeuwse oefening in verdraagzaamheid dus. Ik laat de rest van Zwingli’s leven nu rusten, meldt alleen nog de tragiek van zijn leven, dat hij als vredelievend man uiteindelijk vechtend ten onder gaat. Er komt oorlog tussen het protestantse Zurich en katholiek gebleven kantons en Zwingli trekt als legerpredikant met het leger uit Zurich mee. Niet alleen voor geestelijke bijstand, hij vecht ook mee, gestoken in harnas met het zwaard in de hand. Hij raakt ernstig gewond en als soldaten van de tegenpartij hem vinden doden ze hem. Zo wordt Zwingli een van de weinige reformatoren die op het slagveld sneuvelt en zijn standbeeld in Zurich toont hem met bijbel én zwaard. Een in onze ogen minder gelukkige combinatie, maar de Zwitsers hebben er minder moeite mee. Wat maakt Zwingli nu vrijzinnig, en waarom is er zelfs een kleine vrijzinnige groep in Nederland, nog veel kleiner dan de remonstranten, die zich de Nederlandse Zwinglibond noemt? Het heeft te maken met Zwingli’s humanisme, met zijn nadruk op praktische navolging van Jezus, met persoonlijke verantwoordelijkheid en een symbolische opvatting van het avondmaal. Natuurlijk moeten we Zwingli’s humanisme niet op een lijn stellen met dat van het tegenwoordige Humanistisch Verbond, of zijn vrijzinnigheid met de onze. Maar, de tegenstelling tussen humanisme en geloof, dat is typisch een moderne tegenstelling die in Zwingli’s tijd niet bestond. Voor bijbelse humanisten als Erasmus en Zwingli heeft de mens een unieke waarde in zichzelf. Met zijn verstand mag hij alles kritisch onderzoeken, ook de bijbel. Maar daarmee hoeft een mens zich nog niet af te sluiten van het goddelijke, van God. Ik hoorde laatst iemand over remonstrantisme spreken als over humanisme plus, en dat vind ik eigenlijk wel een mooie omschrijving. Humanisme plus of bijbels humanisme, dat is precies wat ons na al die eeuwen nog met iemand als Zwingli verbindt. Noem het een grondhouding die overgeleverde waarden kritisch toetst op hun zeggingskracht in nieuwe tijd. Die de geest belangrijker vindt dan de letter, eigen vrijheid en verantwoordelijkheid belangrijker dan het instituut, maar dat dan niet tegenover maar in samenspraak met de traditie van het christendom. Tot slot gemeente, een van de opmerkelijkste aspecten van Zwingli’s opvattingen blijft zijn aandacht voor de symbolische kant van godsdienst. Symboliek speelt in elke godsdienst een belangrijke rol, het wordt wel de taal van godsdienst genoemd. Denkt u alleen al aan alle symboliek in dit kerkgebouw, van de Jugendstilmotieven tot de vrouwelijke beelden aan de 2 zondag 2 maart 2014 dr. K.J. Holtzapffel, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Westersingel die staan voor vrijheid en verdraagzaamheid. De echte zijn trouwens als bewakers bij de toiletten beneden te bewonderen, zag u ze nog niet, moet u een kijkje gaan nemen. Alle symboliek verwijst via de zichtbare, tastbare werkelijkheid naar een geestelijke, religieuze werkelijkheid en stelt die present, zoals de aan het begin aangestoken kaars verwijst naar Gods licht en die onder ons zichtbaar maakt. Zwingli nu, en daarvoor is hij door Luther op een enorme scheldkanonade getrakteerd, Zwingli had de euvele moed om in zijn tijd het avondmaal al geestelijk, symbolisch op te vatten. Voor ons wellicht heel gewoon, maar toen revolutionair. Het avondmaal is volgens Zwingli een herinneringsmaal. Daarbij verwijzen brood en wijn wel symbolisch naar Jezus, maar niet letterlijk. Dit brood is mijn lichaam betekent, dit brood is een teken van mijn lichaam, het verwijst er naar, en hetzelfde geldt voor de wijn. Het avondmaal dus als een symbolisch herinneringsmaal dat in Zurich niet meer dan vier keer per jaar gevierd werd, een aantal waarmee de meeste remonstranten van harte in zullen stemmen want dat zijn ook niet zulke avondmaalvierders. In dit verband vraag ik u nog eens naar de laatste afbeelding op het A 4 tje te kijken, een afbeelding die alles te maken heeft met Zwingli’s avondmaalsopvatting. Kijkt u er eerst zelf maar naar ... U ziet een van de moderne glas-in-lood-ramen die de Duitse kunstenaar Sigmar Polke voor de Grossmunster vervaardigde. De ramen verbinden op verrassende wijze de oude eerbiedwaardige kathedraal met de moderne tijd. Van de 14 ramen draagt er een de titel Zoon des mensen, die heeft u voor zich, en Sigmar Polke heeft zich daarbij laten inspireren door Zwingli’s avondmaalsopvatting. In tegenstelling tot alle andere heel kleurige ramen is dit raam opgebouwd uit een combinatie van zwart en wit. Het geeft een intrigerend beeld van elkaar afwisselende én met elkaar verbonden menselijke gezichten en kelken. De kelken doen denken aan de mythische heilige graal. Misschien zag u eerst de kelken en toen pas de gezichten, of omgekeerd eerst de kelken. Hoe je dat psychologisch moet duiden weet ik niet, maar op een gegeven moment ziet iedereen de gezichten en kelken in samenhang. De middelste gezichten lijken iets van een januskop te hebben, tweespalt dus. Zijn de elkaar aankijkende gezichten groot, dan zijn de kelken smal en omgekeerd. Tussen de gezichten vloeit in kelkvorm een wit licht dat over de rand van de bovenste donkere kelk naar beneden lijkt te komen.
3 zondag 2 maart 2014 dr. K.J. Holtzapffel, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Als de witte kelk zich breed kan maken doordat de donkere mens zich bescheiden opstelt, dan komt er veel licht de kerk binnen. Maar maakt de donkere mens zich breed, zeker die met de januskop, dan komt er weinig licht binnen en overheerst het donker. De kelk, de beker staat voor onbaatzuchtigheid, humaniteit, geven in plaats van nemen, zegenen in plaats van vervloeken, en het kan niet anders of de bezoeker van de kerk denkt aan het avondmaal en dus aan Jezus. Wie de met Jezus’ verbonden beker alle ruimte geeft geeft ruimte aan het licht, het licht dat voor Zwingli zelf onlosmakelijk verbonden was met de bijbel, met Jezus en met God. God zelf is licht. Polke heeft op schitterende wijze Zwingli’ symbolische avondmaalsopvatting in modern glas in lood gevangen. En hij nodigt de toeschouwer, u en mij, uit om deel van het tafereel te worden. Om onszelf in die gezichten te herkennen, naar een van de lichtgevende kelken te kijken, ons door dat licht te laten inspireren én het ruim baan te geven. Zo leeft Zwingli bijna 500 jaar na zijn dood voort, zijn geest waart in Zurich rond. Maar niet alleen in Zurich. Ook daarbuiten hebben vrijzinnige gelovigen het nodige aan hem te danken. Dat gezegd zijnde is het laatste woord aan de reformator zelf. Ik citeer zijn woorden, die in het vorige liedboek in een lied waren vermeld dat het nieuwe liedboek helaas niet heeft gehaald, en in dat lied bidt Zwingli Help dat hoogmoed ons niet scheidt, Leid ons naar elkander heen, Maak ons waar en maak ons een, Dan stijgt een lied dat nooit meer zwijgt. Amen God, De een noemt u liefde, de ander noemt u systeem, de een noemt u eeuwige, de ander noemt u stem of geest, Maar hoe wij u ook noemen, bij u zoeken wij een bron van inspiratie, zoeken wij vernieuwing van ons leven, zoeken wij kracht om ons te openen voor elkaar en samen op weg te gaan. Help ons stil te zijn, en stil te staan bij wat goed en mooi is in ons bestaan. Ja God, maak dat de frisse wind van uw geest ons in beweging brengt en in beweging houdt. Amen Zingen wij 848 Al wat een mens te kennen zoekt God van liefde, Met Zwingli bidden wij Help dat hoogmoed ons niet scheidt, Leid ons naar elkander heen, Maak ons waar en maak ons een, Dan stijgt een lied dat nooit meer zwijgt, ontferm u God, want u bent Licht Wij bidden u voor het volk van Ukraine en voor vrede in deze wereld die zo vaak wordt bedreigd, wij bidden u voor vrijheid, verdraagzaamheid en respect, wij bidden u voor 4 zondag 2 maart 2014 dr. K.J. Holtzapffel, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
geloofsgemeenschappen die zichtbaar zijn in deze stad, en die de daad voegen bij het woord, ontferm u God Wij bidden u voor mensen die verdriet hebben, die alle hoop hebben laten varen, die ziek zijn en wij zij stil voor u om …
5 zondag 2 maart 2014 dr. K.J. Holtzapffel, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
