en elektrotechnische installaties in de marktsegmenten utiliteit, zorg, woningbouw, infrastructuur en industrie.
Sterke karakters, Liesbeth van der Pol
Productie zerOzerO, Rotterdam Tekst Suzanne Ketterings, Rhoon Vorm Wim Dijkers, Breukelen Illustraties Robert van der Kroft, Rotterdam Liesbeth van der Pol, Amsterdam Fotografie David Rozemeyer, Breda Beelden aangeleverd door Robbert M. Broekhuijsen, RMB image creators, Amersfoort (TransPort) Hugo Thomassen, Maastricht (Orbis MC) Martijn Doornenbal, THP beeld en geluid, Ederveen (Portretten documentaire “Mijn ziekenhuis”) Claus en Kaan Architecten, Rotterdam (Onderwijscentrum Erasmus MC) Jeroen Musch, Rotterdam (De Stadshaard) Hugo Kaagman, Amsterdam Meyer en Van Schooten Architecten BV, Amsterdam DC Vastgoedontwikkeling, Deventer CIIID, Cees van Giessen, Naarden (Kromhout kazerne) Getty Images Druk Thieme Media Services, Delft © Juni 2010
Wolter & Dros Amsterdamseweg 53 Postbus 47 3800 AA Amersfoort Telefoon (033) 467 15 11 Fax (033) 461 38 30 www.wolterendros.nl
De Stadshaard in Enschede
Corporate Magazine 2010
Techniek telt!
Wolter & Dros realiseert integraal en complementair werktuigkundige
WOLTER & DROS
COLOFON
Adressen
Amersfoort Centrale Directie, Centraal Technisch Bureau, Centrale Diensten, Fabriek Wolter & Dros Amsterdamseweg 53 3812 RP Amersfoort TFM, Duurzame Energieprojecten Brandbeveiliging en Integraal Bouwen Wolter & Dros Amsterdamseweg 51 3812 RP Amersfoort Postbus 47 3800 AA Amersfoort Telefoon 033 - 467 15 11 Telefax 033 - 461 38 30 Internet www.wolterendros.nl E-mail
[email protected]
Vestigingen
Wolter & Dros laat zich inspireren door wat om zich goed en gezond te voelen. comfortconcepten. Geïntegreerde totaalveiligheid en gebruiksgemak. En duurzame, kwaliteit, levensduur, hergebruik en dus
TBI Direct Amsterdamseweg 51 3812 RP Amersfoort Telefoon: 0900-TBI Direct (0900-824 3473) Internet www.tbidirect.nl E-mail
[email protected]
Belevingscentrum Amsterdamseweg 51C 3812 RP Amersfoort Telefoon 033 - 467 15 11 Internet www.beleefcomfort.nl
IDET Amsterdamseweg 51C 3812 RP Amersfoort Telefoon 033-4624877 Telefax 033-4626999
Woningbouw
Wolter & Dros Amersfoort
Wolter & Dros Enschede
Wolter & Dros Leeuwarden
Comfort Partners Groningen
Amsterdamseweg 51c 3812 RP Amersfoort Postbus 47 3800 AA Amersfoort Telefoon 033 - 467 15 11 Telefax 033 - 467 15 16
H. ter Kuilestraat 193 7547 SK Enschede Postbus 2483 7500 CL Enschede Telefoon 053 - 432 80 33 Telefax 053 - 432 80 26
Kelvinstraat 17 8912 AN Leeuwarden Postbus 263 8901 BB Leeuwarden Telefoon 058 - 212 24 41 Telefax 058 - 216 05 96
Rouaanstraat 33 9723 CC Groningen Postbus 5192 9700 GD Groningen Telefoon 050 - 317 11 70 Telefax 050 - 313 46 02
Wolter & Dros Amsterdam
Wolter & Dros Goes
Wolter & Dros Maastricht-Airport
Comfort Partners Houten
Hessenbergweg 95 1101 CX Amsterdam ZO Postbus 12326 1100 AH Amsterdam ZO Telefoon 020 - 564 50 00 Telefax 020 - 564 50 99
Schouwersweg 94 4451 HT Heinkenszand Postbus 48 4460 AA Goes Telefoon 0113 - 56 51 00 Telefax 0113 - 56 32 63
Afrikalaan 11-15 6199 AH Maastricht-Airport Postbus 306 6199 ZN Maastricht-Airport Telefoon 043 - 356 55 50 Telefax 043 - 356 55 51
Duwboot 85 3991 CG Houten Postbus 181 3990 DD Houten Telefoon 030 - 638 58 00 Telefax 030 - 638 58 58
Wolter & Dros Arnhem
Wolter & Dros Groningen
Wolter & Dros Rotterdam
Comfort Partners Zoetermeer
Orionsingel 368 6832 GR Arnhem Postbus 30355 6803 AJ Arnhem Telefoon 026 - 388 42 80 Telefax 026 - 388 42 81
Rostockweg 3 9723 HG Groningen Postbus 390 9700 AJ Groningen Telefoon 050 - 547 14 71 Telefax 050 - 541 34 88
Innsbruckweg 130 3047 AH Rotterdam Postbus 10006 3004 AA Rotterdam Telefoon 010 - 245 42 22 Telefax 010 - 437 83 11
Radonstraat 299 2718 SV Zoetermeer Telefoon 079 - 362 82 81 Telefax 079 - 362 81 39
Wolter & Dros Botlek
Wolter & Dros Haaglanden
Wolter & Dros Terneuzen
Venkelweg 64 3196 KJ Vondelingenplaat RT Postbus 605 3190 AN Hoogvliet RT Telefoon 010 - 216 24 43 Telefax 010 - 416 61 67
Klopperman 8 2292 JD Wateringen Postbus 146 2290 AC Wateringen Telefoon 0174 - 52 68 70 Telefax 0174 - 52 68 71
Handelspoort 11 4538 BN Terneuzen Postbus 1085 4530 GB Terneuzen Telefoon 0115 - 61 21 76 Telefax 0115 - 63 03 98
Wolter & Dros Den Helder
Wolter & Dros ’s-Hertogenbosch
Wolter & Dros Warnsveld
Energieweg 11 1785 AD Den Helder Postbus 6007 1780 KA Den Helder Telefoon 0223 - 67 26 50 Telefax 0223 - 67 26 98
De Beverspijken 8 5221 ED ’s-Hertogenbosch Postbus 2274 5202 CG ’s-Hertogenbosch Telefoon 073 - 633 93 39 Telefax 073 - 633 93 93
Rijksstraatweg 59 7231 AC Warnsveld Postbus 1006 7230 AA Warnsveld Telefoon 0575 - 58 15 00 Telefax 0575 - 52 91 22
Comfort Partners Zwaag Factorij 34 1689 AL Zwaag Telefoon 0229 - 29 88 50 Telefax 0229 - 29 88 24
rendabel evenwicht tussen ontwerp, >
Wolter & Dros
>
2
55
>
corporate magazine 2010
>
mensen in het dagelijks leven nodig hebben Wolter & Dros ontwikkelt daarvoor innovatieve oplossingen voor optimaal comfort, waar het gaat om energieverbruik, de exploitatiekosten. Zo ontstaat een leefbaarheid en duurzaamheid. 3
>
corporate magazine 2010
>
Projecten 14
TransPort Schiphol Dubbel duurzaam gecertificeerd
40 De Stadshaard, Enschede Kunstenaar Hugo Kaagman: ‘Ik wilde een tempel van energie maken, maar sommige mensen zien er een moskee in.’
16
18
Onderwijscentrum Erasmus Houd je hoofd koel!
De Nederlandsche Bank Ruwe bolster, blanke pit
44
Scheepsvaartmuseum
Visie 17
20 Sterke karakters Column Liesbeth van der Pol Erik Steinmaier, ABN AMRO De toekomst van de installatiebranche
22
Zorgen in de gezondheidszorg
De modelwoningen voor ouderen zijn “niets bijzonders”
42 26 >
Duurzame Stad
Wolter & Dros
>
4
Wolter & Dros 2010 33
NHOU
Who cares?
32
Wolter & Dros!
W o
10
5
>
r& lte
Dro
0900-TBI DIRECT
‘Met TBI Direct. Wat kan ik voor u doen?’
Helemaal op z’n plek Projectleider Mark van der Heijden
38
s
34 ep
te n
Techniek telt! Carrière maken bij Wolter & Dros
co ort Comf
nc
Rondleiding Belevingscentrum
Comfortconcepten
Welkom, ik ben Marieke Hogendorf.
36 46
53
Carbon footprint Werk in uitvoering
50
Bedrijfsgegevens
corporate magazine 2010
52
Kerncijfers
55
Adressen
>
>
Wolter & Dros
>
6
Allemaal mensen Als je op een drukke dag door de stad loopt en je ziet al die mensen op weg naar “iets”, dan nemen soms ook je gedachten de vrije loop. Al die mensen zijn daar met een reden. De een koopt iets wat de ander voor geen goud zou willen hebben. Ze gaan ergens iets eten of zijn op zoek naar een cadeautje voor een jarige. Ieder richt zijn of haar leven in naar zijn of haar mogelijkheden, interesses, ideeën en waarheid. Ze behoren tot een intieme kring van familie, vrienden en van collega’s. Ze zijn lid van een sportclub, spelen in een band of maken deel uit van een politieke stroming. Elk individu beweegt zich zelfs in meerdere subculturen. Hoe ziet dat eruit als je dat schematisch in kaart zou brengen. Dat worden geen eilandjes, maar eerder kringen in het water die met elkaar in verbinding staan. Welke interessante verbindingen zou dat opleveren zonder dat we het zelf weten. Iedereen heeft zijn eigen wereld, maar wat ons sterk bindt, is dat wij in hetzelfde tijdsgewricht en dezelfde maatschappij samenleven. Gelukkig leven wij in Nederland in een samenleving die het belangrijk vindt dat iedereen het goed heeft en zich gezond voelt. Daarin willen ook wij, heel concreet zelfs, een bijdrage leveren. In het nu met groene technieken, maar ook in de toekomst. Ons uitgangspunt daarbij is dat wij kijken naar wat de klant nodig heeft. Met dit Corporate Magazine 2010 willen wij een dwarsdoorsnede geven van Wolter & Dros. Tegelijkertijd laten wij mensen aan het woord die aan ons verwant zijn of waaraan wij ons verwant voelen. Rogier Knubben en Hans Kattemölle Directie Wolter & Dros
7
>
corporate magazine 2010
>
>
Wolter & Dros
>
8
Geruisloos en emissieloos vliegen blijft nog even een utopie. Maar klimaatneutraal werken op Schiphol kan sinds mei 2010. Lees verder op pagina 14
9
>
corporate magazine 2010
>
Wolter & Dros heeft als dienstverlener de drive om zaken op te lossen en anderen verder te helpen. Dat is onze business. Dat zit in onze natuur. Wij zijn een kennisintensief bedrijf met technisch specialisten. Geen nerds, maar sociaal vaardige mensen die de vraag van de opdrachtgever scherp krijgen, denken vanuit meerdere disciplines en erin slagen uiteenlopende belangen en inzichten op één lijn te krijgen. Want naast technische vakbekwaamheid wordt het steeds belangrijker dat je goed kunt uitleggen welke mogelijk heden er zijn en hoe je samen met de opdrachtgever daarin de juiste keuzes maakt.
Who
>
Wolter & Dros
> 10
cares? Wolter & Dros!
Uit de karakterprofielen die op Wolter & Dros van toepassing zijn – de creator waarbij creativiteit doorslaggevend is, de hero waarbij durf en lef centraal staan, de sage waarbij Wolter & Dros centraal staat als kennisintensieve organisatie – leggen we als dienstverlenende organisatie de nadruk op onze verantwoor delijkheid als caregiver. Dit ietwat abstracte begrip geven we inhoud aan de hand van vijf karaktertrekken. Een soort schijf van vijf die de eigenschappen benoemt die maatgevend zijn voor de toekomst van Wolter & Dros en waarop de nadruk ligt bij het opleiden en aansturen van onze mensen. >>
11
>
corporate magazine 2010
>
Betrokken
Open
Energiek
Creatief
Oplossingsgericht
>
Wij scharen hieronder het vermogen je in te leven in de vraag van de klant en de eindgebruiker. De kunst om aan te voelen wat precies het probleem is. Met luisteren en een goed gesprek kom je een heel eind. Betrokkenheid is wat ons betreft ook dat je collegiaal samenwerkt met andere bouwpartijen, mensen op één lijn weet te krijgen, anderen kunt enthousiasmeren en elkaar de credits gunt.
Met een open houding blijf je leren, nieuwe mogelijk heden ontdekken en innoveren. Openstaan voor de inbreng en ideeën van anderen en voor onverwachte situaties waardoor nieuwe kansen ontstaan. Iedere mening telt. In het verlengde hiervan ligt een open communicatie als basis voor een goede samenwerking. Onze mensen moeten de klant bewustmaken van de mogelijkheden, keuzes helder presenteren, onderbouwen en toelichten en inspireren tot nieuwe inzichten.
De mensen van Wolter & Dros zijn opgeruimd en positief ingesteld. Zien niet zo snel ergens tegenop en zijn altijd bereid even te helpen. Daar worden we zelf blij van en zo maken we ook anderen gelukkig.
Eerst nadenken, dan handelen. We gebruiken onze hersens en komen met doordachte oplossingen. We zijn een inhoudelijke gesprekspartner voor opdrachtgevers en collega’s in de keten. Snel van begrip, overzien het speelveld van belanghebbenden, krijgen de vraag van de opdrachtgever goed helder en kunnen deze vertalen naar een pragmatische oplossing. Je moet ook wel zeker zijn van je zaak als je bereid bent de verantwoordelijkheid te nemen voor een project van idee tot dertig jaar na oplevering.
We ondernemen alleen actie als dat ook ergens toe leidt. We zijn resultaatgericht én realistisch. In het ontwerp liggen de juiste afwegingen verankerd om ook op de lange termijn leefbaar, duurzaam en rendabel te zijn. Iets wat blijvend waardevol is voor meerdere generaties. De kiem van dit succes ligt in het samensmelten van meningen tot commitment.
Wolter & Dros
> 12
‘De karavaan bestaat uit twee vrachtwagens, vijf campers, twee rolstoelbussen, een ambulance, een servicebus van de rolstoelfabrikant, acht fietsers en vier motoren om de kruispunten af te zetten. Voor die jongeren is het echt een wereldreis. Ze leveren met de beperkte mogelijkheden die ze hebben een topprestatie. Dat maakt een onuitwisbare indruk. Als je de energie en het enthousiasme ziet dat zij uitstralen… Daar doe je het allemaal voor.’ Rene Verhaal, projectleider Telecontrol en TBI Direct in Amersfoort, zet zich in als vrijwilliger voor de Stichting On Wheels die kinderen met de ongeneselijke spierziekte van Duchenne een onbezorgde vakantie wil bezorgen. Zestien jongeren met Duchenne, die vaak niet ouder worden dan 25 of 30 jaar, leggen in een rolstoel estafette ruim 300 kilometer af tijdens de sponsoractie Rolling for On Wheels.
‘Regionale tradities moet je respecteren en in ere houden door eraan mee te doen. Ik ben gaan “buurt maken”. Dat houdt in dat je elkaar helpt als er iets is. Ik ben van vrijwel alle verenigingen lid geworden. Van de buurtvereniging tot de Stichting Kerkepaden. Niet omdat ik nu zo gelovig ben, maar uit respect voor de historie van het gebied.’ Gabi Jongste, contractbeheerder en specialist koeltechniek in Warnsveld, verruilde het jachtige leven van de Randstad voor de rust en ruimte van het platteland. Ontwapenend en innemend als hij is, heeft hij snel zijn plek gevonden in een totaal andere cultuur.
Elektrische bedrading hangt als spaghetti uit het plafond, open gewerkte muren, een mat vol houtsnippers, spijkers en ander bouwafval met in de deuropening een lachend gezicht dat op de vraag: “Wanneer denk je dit bewoonbaar te krijgen?” doodleuk antwoordt: ‘We wonen hier al tweeënhalf jaar!’ Onze mensen zien echt nergens tegenop en blijven ongeacht de situatie onweerstaanbaar opgewekt. Bart Luyten, projectleider Wolter & Dros Warnsveld, is zo’n type. Hij heeft een sabbatical genomen om schot te krijgen in de verbouwing van zijn huis uit 1886.
‘We stonden voor de uitdaging ideeën ten uitvoer te brengen van visionairs die niet gehinderd zijn door technische kennis. In een vluchtig schetsje waren bijvoorbeeld vergaderruimtes met ronde, glazen wanden aangegeven. Voor de techniek heeft dat enorme consequenties.’ Rob Zuurmond van het CTB is projectleider Rabobank “unplugged”. Rabobank combineert haar nieuwe bestuurscentrum in Utrecht, het modernste en een van de energievriendelijkste kantoren van Nederland, met de introductie van het Nieuwe Werken van Veldhoen + Company. De oplevering is in 2010.
‘Bij het mennen van paarden voor een wagen zit er een paar meter afstand tussen de teugels en het tuig. Per paard verschilt de inwerking van het bit, maar ook de draaicirkels zijn anders. Paarden hebben een eigen wil. De een is heel enthousiast, trekt de kar en moet je afremmen. De ander heeft wat meer tijd nodig om op te warmen en moet je aansporen. Uiteindelijk moet je gezamenlijk weer bij de stal komen.’ Martin van der Graaf is directeur Technisch Facilitair Management (TFM) in Amersfoort. In het weekend rijdt hij met paard en wagen over de Ginkelse Heide.
13
>
corporate magazine 2010
>
project | transport
Dubbel duurzaam gecertificeerd TransPort is het eerste kantoorgebouw in Nederland dat voldoet aan de hoogste eisen van duurzaam bouwen van het internationaal gerenommeerde Platinum LEED-certificaat. LEED staat voor Leadership in Energy and Environmental Design. ‘Bij de start van de bouw in 2007 bestond er in Nederland geen vergelijkbaar certificaat’, vertelt Jan Eerkens, projectontwikkelaar van Schiphol Real Estate. ‘Nu is er BREEAM-NL en is TransPort dubbel duurzaam gecertificeerd.’
>
Wolter & Dros
> 14
‘De Amerikaanse vastgoedmarkt loopt wat duurzaam bouwen betreft voor en wij zochten voor de realisatie van het kantoorgebouw een objectief meetcriterium’, verklaart Eerkens de keus voor LEED. ‘Nog tijdens de bouw eind 2009 introduceerde de Dutch Green Building Council het Nederlandse duurzaamheidskeurmerk BREEAM-NL. BREEAM staat voor Building Research Establishment Environmental Assessment Method en is specifiek bedoeld voor certificatie van nieuwbouw en grote renovatieprojecten. TransPort was het eerste pilotproject en heeft als eerste kantoorgebouw in Nederland het BREEAM-certificaat én het Platinum LEED-certificaat.’
TransPort heeft 10.800 m2 verhuurbaar vloeroppervlak, waarvan 4.800 m2 is verhuurd aan Martinair en 6.000 m2 aan Transavia.com. Het binnenklimaat van TransPort is zeer gelijkmatig en constant door warmte- en koudeopslag in de bodem, in combinatie met betonkernactivering in de vloeren. Het gebouw bestaat uit een laag en een hoog gebouw. Op de hoogbouw staat zo’n 1.100 m2 aan zonnepanelen die jaarlijks 92.500 kWh energie opwekken en hiermee 5% van het totale verbruik van het gebouw verzorgen. Op het dak van de laagbouw zorgt een grassedum vegetatiedak voor een extra isolatielaag die onnodige opwarming
tegengaat. Het groene dak is tegelijk een natuurlijke waterbuffer en neemt CO2 op. De toiletten maken gebruik van gerecycled “grijs” water. Het grijs watersysteem realiseert een waterbesparing van 40%. Ook bij het ontwerp én de vorm van het gebouw is rekening gehouden met slim gebruik van zon- en daglicht. Aan de zuidgevel verminderen lamellen de natuurlijke opwarming. De noordgevel is juist zeer transparant om zoveel mogelijk daglicht te krijgen. Dankzij betonkernactivering is er geen verlaagd plafond nodig, waardoor er een vrije hoogte van 3,07 meter ontstaat en het daglicht dieper in het gebouw komt.
Aan de zuidgevel verminderen lamellen de natuurlijke opwarming.
Wolter & Dros is verantwoor delijk voor de werktuigkundige installaties: centrale verwarming, koeling, ventilatie, sanitair en meet- en regeltechniek, inclusief warmte- en koudeopslag in de bodem, verwarming en koeling door betonkernactivering en het grijswatersysteem. Kijk op www.wolterendros.nl/ amsterdam voor een filmpje over het hoogste punt van de bouw van TransPort. Meer informatie over BREEAM-NL kunt u vinden op www.dgbc.nl.
In het ontwerp én de vorm van het gebouw is rekening gehouden met slim gebruik van zon- en daglicht.
15
>
corporate magazine 2010
Opdrachtgever Schiphol Real Estate, 100% dochter van Schiphol Group Adviseur Deerns Raadgevende Ingenieurs, Rijswijk Architect Architectenbureau Paul de Ruiter, Amsterdam Aannemer Bouwbedrijf De Vries en Verburg, Stolwijk E-installateur Croon Elektrotechniek, Amsterdam
>
project | onderwijscentrum erasmus
Houd je hoofd koel!
In de laagbouw van het faculteits gebouw realiseert het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam een state-of-the-art Onderwijscentrum naar ontwerp van Claus en Kaan Architecten in Rotterdam. Het kloppende hart is het ruimtelijke en lichte onderwijsplein. Het heeft iets weg van een luxe hotellobby door het moderne interieur, het parket op de vloer en de werkeilanden om het studeren nog effectiever en aangenamer te maken. Rond het onderwijsplein komen onder andere de nieuwe college- en colloquiumzalen, maar ook ruimtes voor de studentenorganisaties en de Medische Bibliotheek. Een inspirerende omgeving voor de studenten, docenten en onderzoekers van de medische, medisch-ondersteunende en verpleegkundige opleidingen.
>
Erasmus Onderwijscentrum Opdracht: renovatie en deels nieuwbouw Oppervlakte: circa 17.000 m2 Oplevering: 2011 Wolter & Dros levert en realiseert: • koelmachines, inclusief regeling; • warmtepomp voor warmteen koudelevering van het nieuwe onderwijscentrum; • koeltorens voorzien van waterbehandeling; • distributieleiding als ring leiding, waarop de (toekomstige) afnemers worden aangesloten.
Het dak van het onderwijscentrum wordt een echte eyecatcher. Boven de centrale ruimte is een spectaculair, transparant dak met een bijzondere lichtval ontworpen. De koelcentrale met een koelvermogen van 14 megawatt komt boven op de bestaande constructie van de collegezalen. De koude loopt via schachten in het Onderwijscentrum naar een leidingtunnel in de parkeergarage. In de nieuwe centrale wordt gebruikgemaakt van vier centrifugaal koelmachines met energiebesparende maatregelen. De installaties voor het Onderwijscentrum zijn niet los te zien van de omringende installaties. Naast het aanbrengen van de nieuwe, gebouwgebonden installaties in het Onderwijscentrum, worden ook elders nieuwe installaties op de bestaande installatie-infrastructuur aangesloten.
Wolter & Dros
> 16
column | Liesbeth van der Pol
Sterke karakters ren. mens en gebouw stimule en en de interactie tussen oep opr s erschillig atie onv oci t ass nie Je ige t de toeschouwer. Architectuur kan kracht en moeten iets doen me ouw Geb aadaardige al. kw tra ds cen noo at des sta of akter, met grappige De menselijke beleving kar en rok esp uitg er een t Een uitgesproken karakt mensen. Mensen me laten. Het is net als met kleuren de samenleving. Die . ter rac een cha h van oot ctie sm dan die met een houden. Want de fun trekjes, zijn interessanter gebouw houdt. En blijft een van Een je g. dat min gt zor stro nt, eschaamd too sies of vangen in een dat zich zelfbewust en onb t verleiden tot stijldiscus nie mij t text, de laa con Ik de ft. r blij doo er d maar het karakt plek wordt bepaal gebouw kan veranderen, nend. Het karakter van een die ichten, rbij gez daa ver is , m hap vor dsc de ats passen en ing, zichtlijnen in het lan ouw beb e end gebouw moet op zijn pla ring om aal van de het gebouw zo gspatronen, vorm en sch en stijl. Het is mijn taak geschiedenis, verkavelin angspunten, niet een eig uitg de zijn Dat . den nen en de omwo de functie, de gebruikers houden tot de mens. k op. Kijk welke zich lang en goed kan ver het dat soonlijkheid van een ple en veel mee te gev de functie. Ik spoor de per nen ken ver er ontdekkingen een rbij den hie vin hebben ouw kennen en De aquarellen die ik maak, te schetsen, leer ik het geb or Do rp. we ont het r voo vormen iënt. karaktertrekken de basis rbij een belangrijk ingred ook op zoek niet weten en twijfel is hie het bij int Rijksbouwmeester ben ik beg Als t il. itei sch ativ ver n gee is plaats. Cre t, aar . erv ing gev ere manier leren kennen beleeft en hoe je een om ik Nederland op een and heb hap Tussen hoe je een gebouw dsc lan het r sen doo nd erscheid tus er van Nederland. Fietse heid. Er is een duidelijk ond naar karakter: het karakt zijn van ongekende schoon en ard rwa s stoppen met Du uite n. en s ere der ord , pol eten we behouden en bev mo De rivieren, dijken, havens ers akt kar n nde ille zichtbare karakters creëre stad en dorp. Die versch ar zichtbare contrasten, ma , landschap en stad, tussen hap dsc lan het in n einen en huizen uitrolle uitgestrekte bedrijventerr Dok architecten in Amsterdam ling en schoonheid. is (mede)oprichter/partner van die zorgen voor afwisse ter. Liesbeth van der Pol (1959) ees als Rijksbouwm ustus 2008 met haar functie en combineert dit sinds aug 17
>
corporate magazine 2010
>
De Nederlandsche Bank
Ruwe bolster, ‘Via intranet kunnen medewerkers uit de kunstcollectie een kunstwerk kiezen.’
>
‘Sinds 2006 zijn we behoorlijk aan het verbouwen in ons pand aan het Westeinde in Amsterdam. Niet aan de buitenkant, hoor’, stelt Sectiehoofd Huisvesting Koen Pijnenburg van De Nederlandsche Bank direct gerust. ‘De lelijkste plek van Nederland is weliswaar het GeversDeynootplein in Scheveningen. Maar wij staan nog steeds op de nominatie.’ De omgekeerde beautycontest is enige jaren geleden georganiseerd door het actualiteitenprogramma NOVA. ‘We zijn er eigenlijk wel blij mee. We hebben een sobere, gedegen en gesloten uitstraling. Die past bij ons.’ En een tikje oubollig, maar dat ben je snel vergeten zodra je binnenstapt.
Wolter & Dros
> 18
In 1967 heeft architect M. Duintjer het kantoor aan het Frederiksplein voltooid. Ter gelegenheid daarvan heeft de bank een penning laten slaan met de tekst: ‘Nieuwe gebouwen, het oude vertrouwen’. ‘Tot op de dag van vandaag wordt nog afgestemd met de familie van de architect; we veranderen zo min mogelijk aan de buitenkant’, komt Pijnenburg nog even terug op het onderwerp. ‘De hoogbouw is uit begin jaren zestig. De toren ernaast uit eind jaren tachtig. De laagbouw eromheen bestond uit twee lagen. Op de zuid-, westen oostvleugel komt nu een derde laag. De nieuwbouw is dus bescheiden. Het is vooral een omvangrijke renovatie met veel interne verhuizingen, omdat het pand ondertussen gewoon in gebruik blijft.’
‘Het echte flexwerken is nu nog niet aan de orde. Ieder heeft een eigen werkplek, maar in voorbereiding op het flexwerken is de inrichting neutraal en overzichtelijk. De cleandesk policy zorgt voor een opgeruimde werkomgeving. Alleen de kunstwerken aan de wand geven de werkplek een personal touch. Via intranet kunnen medewerkers uit de kunstcollectie een kunstwerk kiezen en deze voor een periode van maximaal drie jaar op de werkplek hangen. De Nederlandsche Bank verzamelt kwalitatief hoogstaande kunst van jonge, talentvolle, levende kunstenaars uit binnenen buitenland. Hiermee stimuleren wij jonge kunstenaars en bieden tegelijkertijd onze mensen een inspirerende werkomgeving. Zo raken zij meer vertrouwd met moderne
blanke pit Meer efficiëntie is de achtergrond waartegen de bouwkundige aanpassingen plaatsvinden. ‘In 2004 is De Nederlandsche Bank gefuseerd met de Pensioen- en Verzekeringskamer (PVK) in Apeldoorn. Beide organisaties zijn sinds januari dit jaar gehuisvest in Amsterdam. We maken meteen gebruik van de mogelijkheid om te gaan werken met een nieuw kantoorconcept. Ook in de samenwerking tussen mensen is meer efficiëntie te bereiken. Mensen werken niet meer in kamers, maar in een open ruimte waar informeel overleg meer gestimuleerd wordt. Je ziet van elkaar waar je mee bezig bent en kunt sneller schakelen als dat nodig is. Er zijn ook zogenaamde communicatiezones waar mensen elkaar opzoeken. De Nederlandsche Bank is getransformeerd naar een minder hiërarchische en meer flexibele, dynamische en projectmatige organisatie.’
19
>
corporate magazine 2010
en hedendaagse kunst. Kunst werd aanvankelijk uitsluitend gekocht voor directie kamers en andere representatieve ruimten. Nu hangt het op de werkplek. Er is heel wat veranderd. Ook bij de Nederlandsche Bank.’ Wolter & Dros is mede verantwoordelijk voor het beheer en het onderhoud van de werktuigbouwkundige installaties van De Nederlandsche Bank. In 2012 wil De Nederlandsche Bank gaan werken met een meer prestatiegericht contract met conditieafhankelijk onderhoud. In 2010 is een pilot gestart om gezamenlijk te onderzoeken hoe het onderhoud, met oog op efficiëntie, anders kan worden ingericht.
De afdeling Technisch Facilitair Management (TFM) van Wolter & Dros verzorgt vanaf 2005 het projectmanagement van de gebouwgebonden technische werktuigkundige installaties van De Nederlandsche Bank. De uitvoering van het preventief en correctief onderhoud gebeurt in samenwerking met de vestigingen Amsterdam, Rotterdam, Amersfoort, en Warnsveld van Wolter & Dros. De project omvang bestaat uit zeven panden met een totaal oppervlak van 100.000 m2 BVO. Door interne wijzigingen is de afdeling huisvesting van De Nederlandsche Bank omgevormd richting een regiemodel, waardoor de “beheertaken” voor Wolter & Dros de afgelopen jaar zijn toegenomen. In samenwerking met De Nederlandsche Bank is inmiddels een “pilot” prestatiecontract gestart
>
onderzoek
De toekomst van de De installatiebranche is sterk in ontwikkeling. Allereerst speelt de installateur in toenemende mate een rol bij de kansen voor energiebesparing en -opwekking. Daarbij groeit het aantal technische installaties in gebouwen en bovendien worden die steeds complexer. Trends die andere eisen stellen aan het installatiebedrijf als kennisorganisatie. Deze ontwikkelingen waren voor ABN AMRO de inzet om in 2009 onderzoek te verrichten naar de strategische routes die installatiebedrijven kunnen volgen. Hoe reageren installateurs op marktontwikkelingen? Wat vinden opdrachtgevers belangrijk? En waar liggen de groeikansen voor de installatiebranche de komende twee jaar? Erik Steinmaier, ABN Amro
Roze bril Installateurs blijven ondanks de sombere prognoses opvallend positief. De kredietcrisis begon in oktober 2008 en op de vraag: “wat voor maatregelen zijn er genomen?”, antwoordt een hoog percentage “geen”. Pas na de bouwvak 2009 kwam de omslag. Maar ook toen bleven de grote reorganisaties uit. De flexibele schil van inleners verdween en er werd scherper aangeboden. Is big beautiful? Door fusies en overnames zijn installatiebedrijven sterk gegroeid. Het gaat dan om bijvoorbeeld Cofely, Imtech, Unica en Wolter & Dros. We onderzochten wat dat heeft opgeleverd. Het blijkt dat grote bedrijven niet beter presteren dan kleine bedrijven. Daarbij vindt de klant omvang niet belangrijk. Alleen bij een zeer gering deel van de grote opdrachtgevers genieten de top-10 installatiebedrijven de voorkeur. Over het algemeen geven zowel grote als kleine opdrachtgevers de voorkeur aan een middelgroot installatiebedrijf. Ik vermoed dat dit te maken heeft met de bekendheid in de regio en de aanwezigheid van een strategisch inhoudelijke gesprekspartner in de persoon van de directeur-grootaandeelhouder. Totaalinstallateur De stap van het traditionele installeren naar ook engineering en ontwerp is niet groot. Installatiebedrijven kennen de praktijk en beschikken over de kennis en kwaliteiten. >
Ook het beheer en onderhoud na realisatie is een logische stap. Maar steeds vaker geeft een installatiebedrijf betaald advies. Dat toont de veranderende rol van de installateur, die zich hiermee begeeft op het terrein van de adviseur. Dit betekent niet per definitie dat het de concurrentie aangaat, want ook veel adviseurs zien de versterkte rol die is weggelegd voor de installateur op het gebied van technisch ontwerp en advies. De rol van de adviseur verandert van een ontwerpende functie naar een meer controlerende functie. Opmerkelijk is dat opdrachtgevers nog weinig gebruik maken van het ontwerp en advies dat de middelgrote en grote installatiebedrijven aanbieden. De reden hiervoor is onduidelijk. Het is logisch aan te nemen dat deze aan vullende diensten niet bekend zijn bij de opdrachtgevers. In de communicatie kunnen de installatiebedrijven hierop inzetten. Opdrachtgevers zien niet de voordelen van een gecombineerd E- en W-installatiebedrijf. Juist vanwege de toe nemende complexiteit van de installaties kiezen ze liever voor een specialist. Opdrachtgevers geven aan dat de daling van de totaalprijs de belangrijkste reden is om te kiezen voor de totaalinstallateur. Omdat E en W gescheiden disciplines zijn, is de synergie beperkt. Sterker nog: de installateur zou eigenlijk vergoed moeten worden voor de hogere coördinatiekosten en -risico’s. Het gemak van zakendoen met één partij wordt nagenoeg niet opgemerkt. Met professionaliteit en klantgerichtheid zal het installatiebedrijf een hogere positie kunnen innemen in de bouwko
Wolter & Dros
> 20
installatiebranche Erik Steinmaier is adviseur Sector Banker Bouw & Vastgoed bij ABN AMRO en onderzocht de bedrijfskundige kant van de installatiebranche. Het onderzoeksrapport “Installing the future, over roze brillen, eeuwige kansen en echte innovatie” (september 2009) is gratis op te vragen bij ABN AMRO.
Mate van belangrijkheid van het installatiebedrijf volgens opdrachtgever Duurzaamheid/ energiebesparing
49% 28%
Brand- en inbraakveiligheid
19%
Integraal bouwen 0% In hoge mate
21
>
46%
27%
Gebouwautomatisering
25%
In enige mate
40% Niet
44% 60%
1% 4% 1%
41% 31%
20%
10% 1%
39%
6% 80%
100%
Weet niet/geen mening
lom. Opdrachtgevers bemerken de toegenomen kennis en zijn bereid het installatiebedrijf om advies te vragen. De veranderende positie van installateurs in de bouwkolom houdt in dat ook de overige partijen in het bouwproces anders moeten gaan handelen. Het probleem hierbij is dat de bouw zeer conservatief is, waarbij de traditionele rollen een belemmering vormen.
productinnovatie. Wolter & Dros doet dat op een bijzondere manier met het Belevingscentrum in Amersfoort. Het presenteert techniek op een inspirerende manier. Hier draait het om comfort vanuit de beleving van de eindgebruiker. Er zijn rondleidingen, bijeenkomsten, symposia, maar er wordt ook gewoon gewerkt. De installatiebranche staat voor een omslag naar een dienstengeoriënteerde marktbenadering.
Te winnen bij innovatie Innovatie is van origine technologiegedreven, maar tegenwoordig ook vraaggestuurd. Technologische ontwikkelingen worden gestimuleerd door wetten en regelgeving, waar het gaat om veiligheid en CO2-reductie, maar ook door de behoefte aan meer luxe, comfort en gemak. Duurzaamheid wordt door opdrachtgever, adviseur en installateur genoemd als belangrijk thema voor de komende twee jaar. Daarna volgen thema’s als veiligheid, gebouwautomatisering en integraal bouwen. Voor de werktuigbouwkundige installateur liggen er kansen bij de energiezuinige systemen. Voor de elektrotechnische installateur is dat domotica. Een bedreiging is de wildgroei van verschillende systemen op het gebied van domotica. Dit roept om een meer integrale benadering en technische uniformiteit. De meeste opdrachtgevers geven aan een rol te zien voor de installateur bij de meeste innovatiethema’s. Zeker ten aanzien van duurzaamheid ziet zelfs de helft van de opdrachtgevers in hoge mate een rol weggelegd voor de installateur. De installateur is verantwoordelijk voor het vermarkten van
Kiezen Om goed uit de economische crisis te komen, zijn duidelijke bakens nodig in de bedrijfsvoering. Er zijn drie keuzes: • De koning van de niche is een specialist die optreedt als totaalinstallateur voor een beperkte, unieke doelgroep. • De tech-wiz is ook een specialist, maar dan met een focus op een bepaalde techniek. • De regionale kampioen is een generalist en totaalinstallateur van grote generieke marktsegmenten in de regio. In onze visie is de omvang van het bedrijf bepalend bij de keuze voor een van de typologieën. Grote bedrijven zijn in staat meerdere keuzes te combineren. Voor middelgrote installatiebedrijven ligt de regionale kampioen voor de hand, omdat die het dichtst bij de huidige situatie ligt. Voor de koning van de niche moet het bedrijf al met een been in de niche staan die veroverd moet worden. De keuze voor de tech-wiz is afhankelijk van de kennis die er in huis is. Het is uiteindelijk aan het installatiebedrijf te bepalen welke de weg naar Rome is.
corporate magazine 2010
>
‘Heb je het gezien in het NRC? Vandaag staat er weer een stuk in de krant.’ Jeroen de Vlaam, voorheen TBI-trainee en nu consultant bij Acto Informatisering, leest voor: ‘De vrije markt heeft franchising mogelijk gemaakt: ziekenhuizen kunnen nu makkelijk geld verdienen met een goed concept. Dat de ziekenhuizen daar niet eerder in slaagden, ligt vooral aan de specialisten, meent hoogleraar gezondheidseconomie Wim Groot van de Universiteit Maastricht. “Je moet egootjes overwinnen“. Wim Groot hebben wij ook geïnterviewd. Wij hebben ons twee jaar lang verdiept in de veranderingen in de gezondheidszorg. Je ziet, het blijft actueel.’
Zorgen in de gezondheidszorg
Interieurbeelden Orbis Medisch Centrum, Sittard (Project Veldhoen + Company)
>
Wolter & Dros
> 22
Met de liberalisering van de zorg in 2006 is er veel veranderd. Dertien trainees van TBI Acdmy besloten hieraan het teamproject te wijden. Het TBI-traineeship bestaat uit twee jaar leren en werken bij drie TBI-bedrijven en opent deuren die anders gesloten blijven. Letterlijk. Want de trainees hebben meer dan 25 toonaangevende mensen in de gezondheidszorg stevig aan de tand gevoeld. De opdracht luidde: breng de veranderingen in de zorg in beeld. Ook dat hebben ze letterlijk genomen. Het resultaat is een indringende documentaire over vastgoed in de gezondheidszorg die eind 2009 “in première” is gegaan.
‘Het doel van dit onderzoek was om de opgebouwde kennis actief uit te zetten binnen TBI, zodat TBI een goede, inhoudelijke gesprekspartner is in de gezondheidszorg’, licht De Vlaam toe. ‘We moeten goed luisteren naar de opdrachtgever, zijn problemen aanvoelen en begrijpen, de problematiek kennen van zijn processen, van zijn vastgoed en de financiering ervan. We moeten ons als TBI sterk identificeren met decision makers in de gezondheidszorg en meer aan de kant van de opdrachtgever zitten en minder aan de productkant.’
Kees Pieterse, directeur PTG Advies: ‘Als je kennis kunt vertalen naar de markt, het werkelijk kunt integreren in de bedrijven en het kunt aanbieden op de markt, dan is er voor TBI een grote toekomst.’
‘Gezondheidszorg is een basisbehoefte waar iedere Nederlander recht op heeft. In 1945 is daarom de Ziekenfondswet ingevoerd’, vervolgt De Vlaam. ‘Omdat tussen 1945 en 2005 de kosten van de zorg schrikbarend zijn gestegen, is in 2006 het zorgstelsel ingrijpend veranderd. Er wordt nu gewerkt met Diagnose Behandeling Combinaties (DBC’s). Dat zijn zorgpakketjes voor specifieke behandelingen, zoals een gebroken been, die worden verrekend met de zorgverzekeraars. De DBC’s maken de prijs en de kwaliteit van
23
>
corporate magazine 2010
behandelingen in de verschillende ziekenhuizen vergelijkbaar. Nieuw is dat iedereen een zorginstelling mag starten. Zelfstandige Behandelings Centra (ZBC’s) zijn meestal gericht op specifieke behandelingen, zoals heupoperaties of hernia. De ZBC’s willen zich onderscheiden door snellere, goedkopere en betere zorg dan ziekenhuizen.’
Gerben Uljee, partner Twynstra & Gudde: ‘Wat ik mooi vind, is dat jullie daar als trainee bij TBI over nadenken en de kans krijgen deze markt te verkennen. Dat is de toekomst waarin jullie later een rol gaan spelen.’
Willem Geerlings, Raad van Bestuur Medisch Centrum Haaglanden: ‘ZBC’s ontwikkelen activiteiten die financieel aantrekkelijk zijn. In ziekenhuizen is dat het soort activiteiten waarmee minder winstgevende activiteiten kunnen worden betaald. Als ziekenhuis moet je die ZBC’s dus zelf ontwikkelen om kostbare zorg te kunnen blijven aanbieden.’
DE TBI-TRAINEES DIE MEEWERKTEN AAN DIT ONDERZOEK: • Gerben Broekhuijsen • Rob Schipper • Danny Gerritsen • Jeroen Galesloot • Tomas Lotens • Sido Harms • Stefan Albers • Said Akachar • Paul Enter • Kevin Hakkert • Henri Niebeek • Jeroen de Vlaam • Jeroen van Tilburg Projectbegeleiding Remco Iburg, Acto Informatisering
>
op het werk
Helemaal op z’n plek Daar zit ie! In z’n TBI-paarse blouse en met gestroomlijnd kapsel. Mark van der Heijden (26) kenmerkt wellicht de jongste generatie projectleiders: extrovert, goed gekleed en tomeloos ambitieus. Het stereotiepe beeld van “de snelle jongen met de vlotte babbel die even komt vertellen hoe het allemaal moet”, wimpelt hij weg. ‘Ik werk gewoon hard, wil een goede omzet realiseren en vooral blijven groeien.’ Zes jaar werkte hij voor “de concurrent”. ‘Daar moest ik eerst alle facetten van het projectleiderschap volledig beheersen voor ik mij projectleider mocht noemen. Hier ben ik het en leer ik het vak gaande weg. Dan leer je veel sneller. Je krijgt verantwoordelijkheid en de vrijheid om zelf je werk in te vullen en in te delen. Loop je ergens tegenaan, dan kun je altijd aankloppen bij collega’s. Die collegiale werksfeer waarbij je vragen kunt stellen en elkaar helpt, ben ik niet eerder tegengekomen.’
« stad
‘De afdeling RKO (Regionale Klussen Organisatie) van Wolter & Dros, vestiging Amersfoort is nog niet zolang zelfstandig. Als projectleider RKO vind ik het een enorme uitdaging om die verder uit te bouwen. Binnen een jaar hebben we de omzet verdubbeld! Dan beginnen de radertjes in
‘Ik ben heel gedreven en prestatiegericht. Dat is mijn sterke en tegelijk ook mijn zwakke punt. Soms moet ik gas terugnemen en meer luisteren. Door mijn ongeduld en enthousiasme ga ik vaak direct aan de slag en grijp dan te snel naar een oplossing, omdat die “de vorige keer ook zo goed
‘Alle kennis die gedurende twee jaar is opgedaan, is vastgelegd in de documentaire “Mijn ziekenhuis” en is beschikbaar voor iedere TBI-er. Parallel aan het onderzoek is het bedrijf Blanxx tot stand gekomen, waarbij dankbaar gebruik is gemaakt van onze kennis. Zes TBI-bedrijven – HEVO, HVL, Veldhoen + Company, Wolter & Dros, Croon Elektrotechniek en J.P. van Eesteren – hebben kennis en krachten gebundeld om zorginstellingen een integrale oplossing te kunnen bieden op het gebied van vastgoed. Dus van marktverkenning, positionering, het ontwikkelen van een zorgvisie en -strategie tot en met het businessplan en zelfs de instandhouding van het vastgoed. Blanxx is hiermee de eerste in Nederland met een integrale aanpak voor de zorg met slechts één contractpartij. Marita Bossers-Nabben is aanspreekpunt en kan mensen die meer over dit onderwerp willen weten verder helpen. De trainees bekleden inmiddels mooie functies binnen de diverse TBI-bedrijven. Als door ons onderzoek TBI en opdrachtgever weer wat dichter bij elkaar komen te staan, dan is onze missie geslaagd.’
“Die collegiale werksfeer waarbij je vragen kunt stellen en elkaar helpt, ben ik niet eerder tegengekomen” mijn hoofd te werken: hoe krijgen we dat wéér voor elkaar? RKO krijgt niet alleen werk via de afdeling Service & Onderhoud, zoals het vervangen van CV-ketels, stoombevochtigers of luchtbehandelingskasten. RKO pakt ook verbouwingen, renovaties of nieuwbouwprojecten aan. We zijn nu met twee werkvoorbereiders, vijf monteurs, een projectcoördinator en ik dan. De mensen die ik aanstuur, geef ik evenveel ruimte. Een leiding moet van A naar B en hoe de monteur dat doet, dat mag hij zelf bedenken.’
werkte.” Nu denk ik meer analytisch, onderzoek meerdere mogelijkheden en bekijk de consequenties van beslissingen op de lange termijn. Hier krijg ik de ruimte om mij te ontwikkelen.’
duurzame » ‘Ziekenhuizen zijn zelf verantwoordelijk voor hun gebouw en dit heeft consequenties voor de manier waarop de projecten zijn georganiseerd. Vakmensen op het gebied van planvorming, ontwerp, realisatie, onderhoud en exploitatie voeren de werkzaamheden uit en dragen het werk aan elkaar over als een fase is afgerond. Daarbij kunnen communicatieproblemen ontstaan tussen de verschillende partijen. Er wordt onvoldoende gebruikgemaakt van elkaars kennis en kunde. Nieuwe samenwerkingsvormen zijn bedacht, zoals het bouwteam, waarbij uitvoerende partijen in een vroeg stadium meedenken. Dat kan een beter eindresultaat opleveren. Een andere vorm is Design, Finance, Build, Maintain, Operate (DFBMO). De deelnemende partijen zitten in een consortium en doorlopen samen alle stappen van het project.’
Wolter & Dros
> 31
>
>
Wolter & Dros
> 32
25
>
corporate magazine 2010
Marita Bossers-Nabben, directeur Blanxx en directeur gezondheidszorg HEVO: ‘Chronische patiënten reizen nu heel veel naar zieken huizen toe. Wij moeten de zorg terugbrengen naar de patiënt. Zeker in het stedelijke gebied, kun je veel meer voorzieningen creëren in de wijk.’
Piet Jan Heijboer, directeur J.P. van Eesteren: ‘Het inzicht van hoe je zorg moet verlenen verandert voortdurend, zelfs tijdens de bouw moet je daar rekening mee houden. Nog voor de oplevering zijn we vaak al aan het verbouwen in een ziekenhuis.’
>
26
>
corporate magazine 2010
‘Ziekenhuizen hebben meer vrijheid om een gebouw zelf vorm te geven en kunnen kiezen uit meerdere vastgoedconcepten. Aan de basis van deze keuze ligt een business plan dat de zorgbestuurder moet maken en waarin antwoord wordt gegeven op de vraag: Waar zijn wij goed in? Waarin kunnen wij ons specialiseren? De patiënt is vrij om te kiezen waar hij geholpen wil worden en de zorginstelling moet daarop inspelen.’
Chris Oomen, bestuursvoorzitter DSW zorg verzekeraar: ‘Ik vind het een hele gezonde ontwikkeling dat organisaties zelf verant woordelijk zijn voor hun vastgoed.’
‘Ziekenhuizen hebben meer vrijheid om een gebouw zelf vorm te geven en kunnen kiezen uit meerdere vastgoedconcepten.’
Paul Numan, Wiegerinck architectuur en steden- bouw: ‘In het verleden werden ziekenhuizen vaak ontworpen vanuit het personeel en niet vanuit de patiënt. Het moet en/en zijn.’
‘De overheid staat niet langer garant voor investeringen in ziekenhuizen die nu moeten aankloppen bij de bank. Maar de bouw plannen, die in het oude stelsel zijn bedacht, blijken niet meer rendabel. Opbrengsten uit de DBC’s zijn te laag om de grote gebouwen te kunnen bekostigen. Banken vinden dit geen veilige investering en ziekenhuizen moeten het ontwerp en de businesscase aanpassen. Zorginstellingen moeten tot in detail aangeven hoe ze het geleende geld denken terug te betalen.’
Michel van Schaik, directeur gezondheidszorg Rabobank: ‘De vraag naar krediet, zoals wij die schatten, zit boven de vijftien miljard aan kredietbehoefte, alleen uit de zorgsector. De vraag is groter dan het aanbod. Er is dus een grote concurrentie tussen zorginstellingen voor financiering bij de banken. Ik ben een voorstander van andere geldverstrekkers op de markt, maar dat gebeurt alleen als er ook rendement is.’
>
Wolter & Dros
> 24
op het werk
Helemaal op z’n plek Daar zit ie! In z’n TBI-paarse blouse en met gestroomlijnd kapsel. Mark van der Heijden (26) kenmerkt wellicht de jongste generatie projectleiders: extrovert, goed gekleed en tomeloos ambitieus. Het stereotiepe beeld van “de snelle jongen met de vlotte babbel die even komt vertellen hoe het allemaal moet”, wimpelt hij weg. ‘Ik werk gewoon hard, wil een goede omzet realiseren en vooral blijven groeien.’ Zes jaar werkte hij voor “de concurrent”. ‘Daar moest ik eerst alle facetten van het projectleiderschap volledig beheersen voor ik mij projectleider mocht noemen. Hier ben ik het en leer ik het vak gaande weg. Dan leer je veel sneller. Je krijgt verantwoordelijkheid en de vrijheid om zelf je werk in te vullen en in te delen. Loop je ergens tegenaan, dan kun je altijd aankloppen bij collega’s. Die collegiale werksfeer waarbij je vragen kunt stellen en elkaar helpt, ben ik niet eerder tegengekomen.’
« stad
‘De afdeling RKO (Regionale Klussen Organisatie) van Wolter & Dros, vestiging Amersfoort is nog niet zolang zelfstandig. Als projectleider RKO vind ik het een enorme uitdaging om die verder uit te bouwen. Binnen een jaar hebben we de omzet verdubbeld! Dan beginnen de radertjes in
‘Ik ben heel gedreven en prestatiegericht. Dat is mijn sterke en tegelijk ook mijn zwakke punt. Soms moet ik gas terugnemen en meer luisteren. Door mijn ongeduld en enthousiasme ga ik vaak direct aan de slag en grijp dan te snel naar een oplossing, omdat die “de vorige keer ook zo goed
‘Alle kennis die gedurende twee jaar is opgedaan, is vastgelegd in de documentaire “Mijn ziekenhuis” en is beschikbaar voor iedere TBI-er. Parallel aan het onderzoek is het bedrijf Blanxx tot stand gekomen, waarbij dankbaar gebruik is gemaakt van onze kennis. Zes TBI-bedrijven – HEVO, HVL, Veldhoen + Company, Wolter & Dros, Croon Elektrotechniek en J.P. van Eesteren – hebben kennis en krachten gebundeld om zorginstellingen een integrale oplossing te kunnen bieden op het gebied van vastgoed. Dus van marktverkenning, positionering, het ontwikkelen van een zorgvisie en -strategie tot en met het businessplan en zelfs de instandhouding van het vastgoed. Blanxx is hiermee de eerste in Nederland met een integrale aanpak voor de zorg met slechts één contractpartij. Marita Bossers-Nabben is aanspreekpunt en kan mensen die meer over dit onderwerp willen weten verder helpen. De trainees bekleden inmiddels mooie functies binnen de diverse TBI-bedrijven. Als door ons onderzoek TBI en opdrachtgever weer wat dichter bij elkaar komen te staan, dan is onze missie geslaagd.’
“Die collegiale werksfeer waarbij je vragen kunt stellen en elkaar helpt, ben ik niet eerder tegengekomen” mijn hoofd te werken: hoe krijgen we dat wéér voor elkaar? RKO krijgt niet alleen werk via de afdeling Service & Onderhoud, zoals het vervangen van CV-ketels, stoombevochtigers of luchtbehandelingskasten. RKO pakt ook verbouwingen, renovaties of nieuwbouwprojecten aan. We zijn nu met twee werkvoorbereiders, vijf monteurs, een projectcoördinator en ik dan. De mensen die ik aanstuur, geef ik evenveel ruimte. Een leiding moet van A naar B en hoe de monteur dat doet, dat mag hij zelf bedenken.’
werkte.” Nu denk ik meer analytisch, onderzoek meerdere mogelijkheden en bekijk de consequenties van beslissingen op de lange termijn. Hier krijg ik de ruimte om mij te ontwikkelen.’
duurzame » ‘Ziekenhuizen zijn zelf verantwoordelijk voor hun gebouw en dit heeft consequenties voor de manier waarop de projecten zijn georganiseerd. Vakmensen op het gebied van planvorming, ontwerp, realisatie, onderhoud en exploitatie voeren de werkzaamheden uit en dragen het werk aan elkaar over als een fase is afgerond. Daarbij kunnen communicatieproblemen ontstaan tussen de verschillende partijen. Er wordt onvoldoende gebruikgemaakt van elkaars kennis en kunde. Nieuwe samenwerkingsvormen zijn bedacht, zoals het bouwteam, waarbij uitvoerende partijen in een vroeg stadium meedenken. Dat kan een beter eindresultaat opleveren. Een andere vorm is Design, Finance, Build, Maintain, Operate (DFBMO). De deelnemende partijen zitten in een consortium en doorlopen samen alle stappen van het project.’
Wolter & Dros
> 31
>
>
Wolter & Dros
> 32
25
>
corporate magazine 2010
Marita Bossers-Nabben, directeur Blanxx en directeur gezondheidszorg HEVO: ‘Chronische patiënten reizen nu heel veel naar zieken huizen toe. Wij moeten de zorg terugbrengen naar de patiënt. Zeker in het stedelijke gebied, kun je veel meer voorzieningen creëren in de wijk.’
Piet Jan Heijboer, directeur J.P. van Eesteren: ‘Het inzicht van hoe je zorg moet verlenen verandert voortdurend, zelfs tijdens de bouw moet je daar rekening mee houden. Nog voor de oplevering zijn we vaak al aan het verbouwen in een ziekenhuis.’
>
26
>
corporate magazine 2010
op het werk
Helemaal op z’n plek Daar zit ie! In z’n TBI-paarse blouse en met gestroomlijnd kapsel. Mark van der Heijden (26) kenmerkt wellicht de jongste generatie projectleiders: extrovert, goed gekleed en tomeloos ambitieus. Het stereotiepe beeld van “de snelle jongen met de vlotte babbel die even komt vertellen hoe het allemaal moet”, wimpelt hij weg. ‘Ik werk gewoon hard, wil een goede omzet realiseren en vooral blijven groeien.’ Zes jaar werkte hij voor “de concurrent”. ‘Daar moest ik eerst alle facetten van het projectleiderschap volledig beheersen voor ik mij projectleider mocht noemen. Hier ben ik het en leer ik het vak gaande weg. Dan leer je veel sneller. Je krijgt verantwoordelijkheid en de vrijheid om zelf je werk in te vullen en in te delen. Loop je ergens tegenaan, dan kun je altijd aankloppen bij collega’s. Die collegiale werksfeer waarbij je vragen kunt stellen en elkaar helpt, ben ik niet eerder tegengekomen.’
« stad
‘De afdeling RKO (Regionale Klussen Organisatie) van Wolter & Dros, vestiging Amersfoort is nog niet zolang zelfstandig. Als projectleider RKO vind ik het een enorme uitdaging om die verder uit te bouwen. Binnen een jaar hebben we de omzet verdubbeld! Dan beginnen de radertjes in
‘Ik ben heel gedreven en prestatiegericht. Dat is mijn sterke en tegelijk ook mijn zwakke punt. Soms moet ik gas terugnemen en meer luisteren. Door mijn ongeduld en enthousiasme ga ik vaak direct aan de slag en grijp dan te snel naar een oplossing, omdat die “de vorige keer ook zo goed
‘Alle kennis die gedurende twee jaar is opgedaan, is vastgelegd in de documentaire “Mijn ziekenhuis” en is beschikbaar voor iedere TBI-er. Parallel aan het onderzoek is het bedrijf Blanxx tot stand gekomen, waarbij dankbaar gebruik is gemaakt van onze kennis. Zes TBI-bedrijven – HEVO, HVL, Veldhoen + Company, Wolter & Dros, Croon Elektrotechniek en J.P. van Eesteren – hebben kennis en krachten gebundeld om zorginstellingen een integrale oplossing te kunnen bieden op het gebied van vastgoed. Dus van marktverkenning, positionering, het ontwikkelen van een zorgvisie en -strategie tot en met het businessplan en zelfs de instandhouding van het vastgoed. Blanxx is hiermee de eerste in Nederland met een integrale aanpak voor de zorg met slechts één contractpartij. Marita Bossers-Nabben is aanspreekpunt en kan mensen die meer over dit onderwerp willen weten verder helpen. De trainees bekleden inmiddels mooie functies binnen de diverse TBI-bedrijven. Als door ons onderzoek TBI en opdrachtgever weer wat dichter bij elkaar komen te staan, dan is onze missie geslaagd.’
“Die collegiale werksfeer waarbij je vragen kunt stellen en elkaar helpt, ben ik niet eerder tegengekomen” mijn hoofd te werken: hoe krijgen we dat wéér voor elkaar? RKO krijgt niet alleen werk via de afdeling Service & Onderhoud, zoals het vervangen van CV-ketels, stoombevochtigers of luchtbehandelingskasten. RKO pakt ook verbouwingen, renovaties of nieuwbouwprojecten aan. We zijn nu met twee werkvoorbereiders, vijf monteurs, een projectcoördinator en ik dan. De mensen die ik aanstuur, geef ik evenveel ruimte. Een leiding moet van A naar B en hoe de monteur dat doet, dat mag hij zelf bedenken.’
werkte.” Nu denk ik meer analytisch, onderzoek meerdere mogelijkheden en bekijk de consequenties van beslissingen op de lange termijn. Hier krijg ik de ruimte om mij te ontwikkelen.’
duurzame » ‘Ziekenhuizen zijn zelf verantwoordelijk voor hun gebouw en dit heeft consequenties voor de manier waarop de projecten zijn georganiseerd. Vakmensen op het gebied van planvorming, ontwerp, realisatie, onderhoud en exploitatie voeren de werkzaamheden uit en dragen het werk aan elkaar over als een fase is afgerond. Daarbij kunnen communicatieproblemen ontstaan tussen de verschillende partijen. Er wordt onvoldoende gebruikgemaakt van elkaars kennis en kunde. Nieuwe samenwerkingsvormen zijn bedacht, zoals het bouwteam, waarbij uitvoerende partijen in een vroeg stadium meedenken. Dat kan een beter eindresultaat opleveren. Een andere vorm is Design, Finance, Build, Maintain, Operate (DFBMO). De deelnemende partijen zitten in een consortium en doorlopen samen alle stappen van het project.’
Wolter & Dros
> 31
>
>
Wolter & Dros
> 32
25
>
corporate magazine 2010
Marita Bossers-Nabben, directeur Blanxx en directeur gezondheidszorg HEVO: ‘Chronische patiënten reizen nu heel veel naar zieken huizen toe. Wij moeten de zorg terugbrengen naar de patiënt. Zeker in het stedelijke gebied, kun je veel meer voorzieningen creëren in de wijk.’
Piet Jan Heijboer, directeur J.P. van Eesteren: ‘Het inzicht van hoe je zorg moet verlenen verandert voortdurend, zelfs tijdens de bouw moet je daar rekening mee houden. Nog voor de oplevering zijn we vaak al aan het verbouwen in een ziekenhuis.’
>
26
>
corporate magazine 2010
illustratie: Robert van der Kroft
Betonkernactivering (BKA) Betonkernactivering is een verwarmings- en koelingssysteem dat gebruikmaakt van de gebouwmassa. Hierdoor zijn pieken in warmteen koudebehoefte te dempen. Dit zorgt voor een stabiel en comfortabel binnenklimaat. In de kern van de betonnen vloer zijn watervoerende leidingen verwerkt. Hierdoor wordt koel of warm water gepompt en dit koelt of verwarmt zo de vloer. 5 tot 20% op de hoeveelheid op te wekken koude of warmte toepasbaarheid nieuwbouw sector utiliteit Besparing
Toerenregeling op pompen Elektrische motoren in pompen worden bij voorkeur in toerental geregeld, zodat de waterhoeveelheid overeenkomt met de gevraagde hoeveelheid. Dit zorgt ervoor dat er niet meer water wordt getransporteerd dan nodig is. 60 tot 70% ten opzichte van vaste debieten of smoorregeling toepasbaarheid bestaande bouw en nieuwbouw sectoren utiliteit en woningbouw Besparing
Vraaggestuurd regelen, verwarmen, koelen en ventileren De behoefte aan verwarmen, koelen en ventileren, kan in een gebouw per vertrek verschillen. Dit is afhankelijk van de aanwezigheid van personen, de oriëntatie van een vertrek en de geproduceerde warmte van de aanwezige apparatuur. Vraaggestuurd regelen houdt in dat warmte, koude en ventilatie alleen in die vertrekken wordt af gegeven waar personen aanwezig zijn. Zo wordt er niet meer energie gebruikt dan noodzakelijk is voor een goed comfortniveau.
Warmteterugwinning Warmte uit de af te voeren lucht wordt teruggewonnen om daarmee de aangezogen lucht weer te verwarmen. Dit gebeurt bijvoorbeeld in combinatie met gebalanceerde ventilatie of met ventilatielucht (warmtewiel). hoogte van de besparing is afhankelijk van de gekozen combinatie. In combinatie met een warmtewiel kan een hoog percentage (70 tot 80%) van de warmte worden teruggewonnen toepasbaarheid bestaande bouw en nieuwbouw sectoren utiliteit en woningbouw Besparing
10 tot 30% bestaande bouw en nieuwbouw sectoren utiliteit en woningbouw
het opslaan van (gratis) winterkoude levert, in vergelijking met een koelmachine, een besparing van 60 tot 80% op de elektriciteit voor koeling. De warmte uit de warmtebron kan worden gebruikt om ventilatielucht voor te verwarmen of als bron voor een warmtepomp toepasbaarheid bestaande bouw en nieuwbouw sectoren alle gebouwen, mogelijk gecombineerd met een warmtepomp
Besparing
Besparing
toepasbaarheid
>
Warmte- en koudeopslag Watervoerende zand lagen in de bodem worden gebruikt om koude en warmte op te slaan. In de winter wordt het water opgepompt uit de warme bron (15 tot 20 graden) en afgekoeld met koude buitenlucht of een warmtepomp. Het afgekoelde grondwater wordt in de koude bron opgeslagen. In de zomer wordt het grondwater uit de koude bron opgepompt en gebruikt om het gebouw te koelen. Het grond water neemt warmte uit het gebouw op uit het gebouwcircuit en wordt in de warme bron op geslagen.
Wolter & Dros
> 27
Vrije koeling Het benutten van koele buitenlucht om het gekoeld watercircuit in een gebouw te koelen. Vrije koeling is nuttig in ruimten die het hele jaar koude vragen, bijvoorbeeld voor koeling van computers. Een andere vorm van vrije koeling is het ‘s nachts ventileren van het gebouw met koele buitenlucht, mits de buitentemperatuur voldoende onder de binnentemperatuur is gedaald.
Stadsverwarming Bij stadsverwarming wordt de vrijkomende restwarmte in een elektriciteitscentrale gebruikt om water in een distributienet te verwarmen. Met het distributienet wordt het warme water naar woningen en utiliteitsgebouwen getransporteerd. 50 tot 80%, eventueel in combinatie met warmte- en koude opslag
Besparing
Verbranding biomassa Verbranding van vaste, duurzaam geproduceerde biomassa, zoals hout of biogas, om duurzame warmte te produceren. 46% voor woningen en 17% voor kantoren
Besparing
toepasbaarheid
bestaande bouw en nieuwbouw sectoren woningbouw en utiliteit
Lage temperatuur verwarming (LTV) Relatief lage watertemperaturen in de verwarmingsinstallatie (aanvoer van 55 ºC of lager). Dit is onder meer te bereiken door vloer- en/of wand verwarming. lage temperatuur verwarming bespaart zelf niets, maar in combinatie met de gekozen apparatuur levert het besparing op
Besparing
toepasbaarheid
toepasbaarheid
nieuwbouw sector woningbouw
nieuwbouw woningbouw en utiliteit
50 tot 80%, eventueel in combinatie met warmte- en koude opslag
Besparing
sectoren
Zonne-energie Zonnestraling wordt omgezet in elektriciteit. met zonnepanelen aan de gevel circa 65%, met zonnepanelen op het dak, 80% kWH per m2 PVpaneel. Een zonneboiler, in combinatie met tapwaterverwarming, levert een besparing op van 230 m3 aardgas sectoren woningbouw (woningen, collectief zonne panelenveld voor woonwijk) en utiliteit
Windenergie Windturbines wekken door middel van de wind elektriciteit op.
Besparing
afhankelijk van vermogen van turbine. In het algemeen hebben windturbines een vermogen van 0,5 tot 5 kW en een jaaropbrengst van enkele duizenden kWh’s
Besparing
toepasbaarheid
bestaande bouw en nieuwbouw sectoren woningbouw en utiliteit (bijvoorbeeld: grote windturbine voor woonwijk en een kleine voor op dak van een kantoor gebouw of school)
toepasbaarheid
bestaande bouw en nieuwbouw sector utiliteit
30
>
corporate magazine 2010
>
illustratie: Robert van der Kroft
Betonkernactivering (BKA) Betonkernactivering is een verwarmings- en koelingssysteem dat gebruikmaakt van de gebouwmassa. Hierdoor zijn pieken in warmteen koudebehoefte te dempen. Dit zorgt voor een stabiel en comfortabel binnenklimaat. In de kern van de betonnen vloer zijn watervoerende leidingen verwerkt. Hierdoor wordt koel of warm water gepompt en dit koelt of verwarmt zo de vloer. 5 tot 20% op de hoeveelheid op te wekken koude of warmte toepasbaarheid nieuwbouw sector utiliteit Besparing
Toerenregeling op pompen Elektrische motoren in pompen worden bij voorkeur in toerental geregeld, zodat de waterhoeveelheid overeenkomt met de gevraagde hoeveelheid. Dit zorgt ervoor dat er niet meer water wordt getransporteerd dan nodig is. 60 tot 70% ten opzichte van vaste debieten of smoorregeling toepasbaarheid bestaande bouw en nieuwbouw sectoren utiliteit en woningbouw Besparing
Vraaggestuurd regelen, verwarmen, koelen en ventileren De behoefte aan verwarmen, koelen en ventileren, kan in een gebouw per vertrek verschillen. Dit is afhankelijk van de aanwezigheid van personen, de oriëntatie van een vertrek en de geproduceerde warmte van de aanwezige apparatuur. Vraaggestuurd regelen houdt in dat warmte, koude en ventilatie alleen in die vertrekken wordt af gegeven waar personen aanwezig zijn. Zo wordt er niet meer energie gebruikt dan noodzakelijk is voor een goed comfortniveau.
Warmteterugwinning Warmte uit de af te voeren lucht wordt teruggewonnen om daarmee de aangezogen lucht weer te verwarmen. Dit gebeurt bijvoorbeeld in combinatie met gebalanceerde ventilatie of met ventilatielucht (warmtewiel). hoogte van de besparing is afhankelijk van de gekozen combinatie. In combinatie met een warmtewiel kan een hoog percentage (70 tot 80%) van de warmte worden teruggewonnen toepasbaarheid bestaande bouw en nieuwbouw sectoren utiliteit en woningbouw Besparing
10 tot 30% bestaande bouw en nieuwbouw sectoren utiliteit en woningbouw
het opslaan van (gratis) winterkoude levert, in vergelijking met een koelmachine, een besparing van 60 tot 80% op de elektriciteit voor koeling. De warmte uit de warmtebron kan worden gebruikt om ventilatielucht voor te verwarmen of als bron voor een warmtepomp toepasbaarheid bestaande bouw en nieuwbouw sectoren alle gebouwen, mogelijk gecombineerd met een warmtepomp
Besparing
Besparing
toepasbaarheid
>
Warmte- en koudeopslag Watervoerende zand lagen in de bodem worden gebruikt om koude en warmte op te slaan. In de winter wordt het water opgepompt uit de warme bron (15 tot 20 graden) en afgekoeld met koude buitenlucht of een warmtepomp. Het afgekoelde grondwater wordt in de koude bron opgeslagen. In de zomer wordt het grondwater uit de koude bron opgepompt en gebruikt om het gebouw te koelen. Het grond water neemt warmte uit het gebouw op uit het gebouwcircuit en wordt in de warme bron op geslagen.
Wolter & Dros
> 27
Vrije koeling Het benutten van koele buitenlucht om het gekoeld watercircuit in een gebouw te koelen. Vrije koeling is nuttig in ruimten die het hele jaar koude vragen, bijvoorbeeld voor koeling van computers. Een andere vorm van vrije koeling is het ‘s nachts ventileren van het gebouw met koele buitenlucht, mits de buitentemperatuur voldoende onder de binnentemperatuur is gedaald.
Stadsverwarming Bij stadsverwarming wordt de vrijkomende restwarmte in een elektriciteitscentrale gebruikt om water in een distributienet te verwarmen. Met het distributienet wordt het warme water naar woningen en utiliteitsgebouwen getransporteerd. 50 tot 80%, eventueel in combinatie met warmte- en koude opslag
Besparing
Verbranding biomassa Verbranding van vaste, duurzaam geproduceerde biomassa, zoals hout of biogas, om duurzame warmte te produceren. 46% voor woningen en 17% voor kantoren
Besparing
toepasbaarheid
bestaande bouw en nieuwbouw sectoren woningbouw en utiliteit
Lage temperatuur verwarming (LTV) Relatief lage watertemperaturen in de verwarmingsinstallatie (aanvoer van 55 ºC of lager). Dit is onder meer te bereiken door vloer- en/of wand verwarming. lage temperatuur verwarming bespaart zelf niets, maar in combinatie met de gekozen apparatuur levert het besparing op
Besparing
toepasbaarheid
toepasbaarheid
nieuwbouw sector woningbouw
nieuwbouw woningbouw en utiliteit
50 tot 80%, eventueel in combinatie met warmte- en koude opslag
Besparing
sectoren
Zonne-energie Zonnestraling wordt omgezet in elektriciteit. met zonnepanelen aan de gevel circa 65%, met zonnepanelen op het dak, 80% kWH per m2 PVpaneel. Een zonneboiler, in combinatie met tapwaterverwarming, levert een besparing op van 230 m3 aardgas sectoren woningbouw (woningen, collectief zonne panelenveld voor woonwijk) en utiliteit
Windenergie Windturbines wekken door middel van de wind elektriciteit op.
Besparing
afhankelijk van vermogen van turbine. In het algemeen hebben windturbines een vermogen van 0,5 tot 5 kW en een jaaropbrengst van enkele duizenden kWh’s
Besparing
toepasbaarheid
bestaande bouw en nieuwbouw sectoren woningbouw en utiliteit (bijvoorbeeld: grote windturbine voor woonwijk en een kleine voor op dak van een kantoor gebouw of school)
toepasbaarheid
bestaande bouw en nieuwbouw sector utiliteit
30
>
corporate magazine 2010
>
illustratie: Robert van der Kroft
Betonkernactivering (BKA) Betonkernactivering is een verwarmings- en koelingssysteem dat gebruikmaakt van de gebouwmassa. Hierdoor zijn pieken in warmteen koudebehoefte te dempen. Dit zorgt voor een stabiel en comfortabel binnenklimaat. In de kern van de betonnen vloer zijn watervoerende leidingen verwerkt. Hierdoor wordt koel of warm water gepompt en dit koelt of verwarmt zo de vloer. 5 tot 20% op de hoeveelheid op te wekken koude of warmte toepasbaarheid nieuwbouw sector utiliteit Besparing
Toerenregeling op pompen Elektrische motoren in pompen worden bij voorkeur in toerental geregeld, zodat de waterhoeveelheid overeenkomt met de gevraagde hoeveelheid. Dit zorgt ervoor dat er niet meer water wordt getransporteerd dan nodig is. 60 tot 70% ten opzichte van vaste debieten of smoorregeling toepasbaarheid bestaande bouw en nieuwbouw sectoren utiliteit en woningbouw Besparing
Vraaggestuurd regelen, verwarmen, koelen en ventileren De behoefte aan verwarmen, koelen en ventileren, kan in een gebouw per vertrek verschillen. Dit is afhankelijk van de aanwezigheid van personen, de oriëntatie van een vertrek en de geproduceerde warmte van de aanwezige apparatuur. Vraaggestuurd regelen houdt in dat warmte, koude en ventilatie alleen in die vertrekken wordt af gegeven waar personen aanwezig zijn. Zo wordt er niet meer energie gebruikt dan noodzakelijk is voor een goed comfortniveau.
Warmteterugwinning Warmte uit de af te voeren lucht wordt teruggewonnen om daarmee de aangezogen lucht weer te verwarmen. Dit gebeurt bijvoorbeeld in combinatie met gebalanceerde ventilatie of met ventilatielucht (warmtewiel). hoogte van de besparing is afhankelijk van de gekozen combinatie. In combinatie met een warmtewiel kan een hoog percentage (70 tot 80%) van de warmte worden teruggewonnen toepasbaarheid bestaande bouw en nieuwbouw sectoren utiliteit en woningbouw Besparing
10 tot 30% bestaande bouw en nieuwbouw sectoren utiliteit en woningbouw
het opslaan van (gratis) winterkoude levert, in vergelijking met een koelmachine, een besparing van 60 tot 80% op de elektriciteit voor koeling. De warmte uit de warmtebron kan worden gebruikt om ventilatielucht voor te verwarmen of als bron voor een warmtepomp toepasbaarheid bestaande bouw en nieuwbouw sectoren alle gebouwen, mogelijk gecombineerd met een warmtepomp
Besparing
Besparing
toepasbaarheid
>
Warmte- en koudeopslag Watervoerende zand lagen in de bodem worden gebruikt om koude en warmte op te slaan. In de winter wordt het water opgepompt uit de warme bron (15 tot 20 graden) en afgekoeld met koude buitenlucht of een warmtepomp. Het afgekoelde grondwater wordt in de koude bron opgeslagen. In de zomer wordt het grondwater uit de koude bron opgepompt en gebruikt om het gebouw te koelen. Het grond water neemt warmte uit het gebouw op uit het gebouwcircuit en wordt in de warme bron op geslagen.
Wolter & Dros
> 27
Vrije koeling Het benutten van koele buitenlucht om het gekoeld watercircuit in een gebouw te koelen. Vrije koeling is nuttig in ruimten die het hele jaar koude vragen, bijvoorbeeld voor koeling van computers. Een andere vorm van vrije koeling is het ‘s nachts ventileren van het gebouw met koele buitenlucht, mits de buitentemperatuur voldoende onder de binnentemperatuur is gedaald.
Stadsverwarming Bij stadsverwarming wordt de vrijkomende restwarmte in een elektriciteitscentrale gebruikt om water in een distributienet te verwarmen. Met het distributienet wordt het warme water naar woningen en utiliteitsgebouwen getransporteerd. 50 tot 80%, eventueel in combinatie met warmte- en koude opslag
Besparing
Verbranding biomassa Verbranding van vaste, duurzaam geproduceerde biomassa, zoals hout of biogas, om duurzame warmte te produceren. 46% voor woningen en 17% voor kantoren
Besparing
toepasbaarheid
bestaande bouw en nieuwbouw sectoren woningbouw en utiliteit
Lage temperatuur verwarming (LTV) Relatief lage watertemperaturen in de verwarmingsinstallatie (aanvoer van 55 ºC of lager). Dit is onder meer te bereiken door vloer- en/of wand verwarming. lage temperatuur verwarming bespaart zelf niets, maar in combinatie met de gekozen apparatuur levert het besparing op
Besparing
toepasbaarheid
toepasbaarheid
nieuwbouw sector woningbouw
nieuwbouw woningbouw en utiliteit
50 tot 80%, eventueel in combinatie met warmte- en koude opslag
Besparing
sectoren
Zonne-energie Zonnestraling wordt omgezet in elektriciteit. met zonnepanelen aan de gevel circa 65%, met zonnepanelen op het dak, 80% kWH per m2 PVpaneel. Een zonneboiler, in combinatie met tapwaterverwarming, levert een besparing op van 230 m3 aardgas sectoren woningbouw (woningen, collectief zonne panelenveld voor woonwijk) en utiliteit
Windenergie Windturbines wekken door middel van de wind elektriciteit op.
Besparing
afhankelijk van vermogen van turbine. In het algemeen hebben windturbines een vermogen van 0,5 tot 5 kW en een jaaropbrengst van enkele duizenden kWh’s
Besparing
toepasbaarheid
bestaande bouw en nieuwbouw sectoren woningbouw en utiliteit (bijvoorbeeld: grote windturbine voor woonwijk en een kleine voor op dak van een kantoor gebouw of school)
toepasbaarheid
bestaande bouw en nieuwbouw sector utiliteit
30
>
corporate magazine 2010
>
illustratie: Robert van der Kroft
Betonkernactivering (BKA) Betonkernactivering is een verwarmings- en koelingssysteem dat gebruikmaakt van de gebouwmassa. Hierdoor zijn pieken in warmteen koudebehoefte te dempen. Dit zorgt voor een stabiel en comfortabel binnenklimaat. In de kern van de betonnen vloer zijn watervoerende leidingen verwerkt. Hierdoor wordt koel of warm water gepompt en dit koelt of verwarmt zo de vloer. 5 tot 20% op de hoeveelheid op te wekken koude of warmte toepasbaarheid nieuwbouw sector utiliteit Besparing
Toerenregeling op pompen Elektrische motoren in pompen worden bij voorkeur in toerental geregeld, zodat de waterhoeveelheid overeenkomt met de gevraagde hoeveelheid. Dit zorgt ervoor dat er niet meer water wordt getransporteerd dan nodig is. 60 tot 70% ten opzichte van vaste debieten of smoorregeling toepasbaarheid bestaande bouw en nieuwbouw sectoren utiliteit en woningbouw Besparing
Vraaggestuurd regelen, verwarmen, koelen en ventileren De behoefte aan verwarmen, koelen en ventileren, kan in een gebouw per vertrek verschillen. Dit is afhankelijk van de aanwezigheid van personen, de oriëntatie van een vertrek en de geproduceerde warmte van de aanwezige apparatuur. Vraaggestuurd regelen houdt in dat warmte, koude en ventilatie alleen in die vertrekken wordt af gegeven waar personen aanwezig zijn. Zo wordt er niet meer energie gebruikt dan noodzakelijk is voor een goed comfortniveau.
Warmteterugwinning Warmte uit de af te voeren lucht wordt teruggewonnen om daarmee de aangezogen lucht weer te verwarmen. Dit gebeurt bijvoorbeeld in combinatie met gebalanceerde ventilatie of met ventilatielucht (warmtewiel). hoogte van de besparing is afhankelijk van de gekozen combinatie. In combinatie met een warmtewiel kan een hoog percentage (70 tot 80%) van de warmte worden teruggewonnen toepasbaarheid bestaande bouw en nieuwbouw sectoren utiliteit en woningbouw Besparing
10 tot 30% bestaande bouw en nieuwbouw sectoren utiliteit en woningbouw
het opslaan van (gratis) winterkoude levert, in vergelijking met een koelmachine, een besparing van 60 tot 80% op de elektriciteit voor koeling. De warmte uit de warmtebron kan worden gebruikt om ventilatielucht voor te verwarmen of als bron voor een warmtepomp toepasbaarheid bestaande bouw en nieuwbouw sectoren alle gebouwen, mogelijk gecombineerd met een warmtepomp
Besparing
Besparing
toepasbaarheid
>
Warmte- en koudeopslag Watervoerende zand lagen in de bodem worden gebruikt om koude en warmte op te slaan. In de winter wordt het water opgepompt uit de warme bron (15 tot 20 graden) en afgekoeld met koude buitenlucht of een warmtepomp. Het afgekoelde grondwater wordt in de koude bron opgeslagen. In de zomer wordt het grondwater uit de koude bron opgepompt en gebruikt om het gebouw te koelen. Het grond water neemt warmte uit het gebouw op uit het gebouwcircuit en wordt in de warme bron op geslagen.
Wolter & Dros
> 27
Vrije koeling Het benutten van koele buitenlucht om het gekoeld watercircuit in een gebouw te koelen. Vrije koeling is nuttig in ruimten die het hele jaar koude vragen, bijvoorbeeld voor koeling van computers. Een andere vorm van vrije koeling is het ‘s nachts ventileren van het gebouw met koele buitenlucht, mits de buitentemperatuur voldoende onder de binnentemperatuur is gedaald.
Stadsverwarming Bij stadsverwarming wordt de vrijkomende restwarmte in een elektriciteitscentrale gebruikt om water in een distributienet te verwarmen. Met het distributienet wordt het warme water naar woningen en utiliteitsgebouwen getransporteerd. 50 tot 80%, eventueel in combinatie met warmte- en koude opslag
Besparing
Verbranding biomassa Verbranding van vaste, duurzaam geproduceerde biomassa, zoals hout of biogas, om duurzame warmte te produceren. 46% voor woningen en 17% voor kantoren
Besparing
toepasbaarheid
bestaande bouw en nieuwbouw sectoren woningbouw en utiliteit
Lage temperatuur verwarming (LTV) Relatief lage watertemperaturen in de verwarmingsinstallatie (aanvoer van 55 ºC of lager). Dit is onder meer te bereiken door vloer- en/of wand verwarming. lage temperatuur verwarming bespaart zelf niets, maar in combinatie met de gekozen apparatuur levert het besparing op
Besparing
toepasbaarheid
toepasbaarheid
nieuwbouw sector woningbouw
nieuwbouw woningbouw en utiliteit
50 tot 80%, eventueel in combinatie met warmte- en koude opslag
Besparing
sectoren
Zonne-energie Zonnestraling wordt omgezet in elektriciteit. met zonnepanelen aan de gevel circa 65%, met zonnepanelen op het dak, 80% kWH per m2 PVpaneel. Een zonneboiler, in combinatie met tapwaterverwarming, levert een besparing op van 230 m3 aardgas sectoren woningbouw (woningen, collectief zonne panelenveld voor woonwijk) en utiliteit
Windenergie Windturbines wekken door middel van de wind elektriciteit op.
Besparing
afhankelijk van vermogen van turbine. In het algemeen hebben windturbines een vermogen van 0,5 tot 5 kW en een jaaropbrengst van enkele duizenden kWh’s
Besparing
toepasbaarheid
bestaande bouw en nieuwbouw sectoren woningbouw en utiliteit (bijvoorbeeld: grote windturbine voor woonwijk en een kleine voor op dak van een kantoor gebouw of school)
toepasbaarheid
bestaande bouw en nieuwbouw sector utiliteit
30
>
corporate magazine 2010
>
op het werk
Helemaal op z’n plek Daar zit ie! In z’n TBI-paarse blouse en met gestroomlijnd kapsel. Mark van der Heijden (26) kenmerkt wellicht de jongste generatie projectleiders: extrovert, goed gekleed en tomeloos ambitieus. Het stereotiepe beeld van “de snelle jongen met de vlotte babbel die even komt vertellen hoe het allemaal moet”, wimpelt hij weg. ‘Ik werk gewoon hard, wil een goede omzet realiseren en vooral blijven groeien.’ Zes jaar werkte hij voor “de concurrent”. ‘Daar moest ik eerst alle facetten van het projectleiderschap volledig beheersen voor ik mij projectleider mocht noemen. Hier ben ik het en leer ik het vak gaande weg. Dan leer je veel sneller. Je krijgt verantwoordelijkheid en de vrijheid om zelf je werk in te vullen en in te delen. Loop je ergens tegenaan, dan kun je altijd aankloppen bij collega’s. Die collegiale werksfeer waarbij je vragen kunt stellen en elkaar helpt, ben ik niet eerder tegengekomen.’
« stad
‘De afdeling RKO (Regionale Klussen Organisatie) van Wolter & Dros, vestiging Amersfoort is nog niet zolang zelfstandig. Als projectleider RKO vind ik het een enorme uitdaging om die verder uit te bouwen. Binnen een jaar hebben we de omzet verdubbeld! Dan beginnen de radertjes in
‘Ik ben heel gedreven en prestatiegericht. Dat is mijn sterke en tegelijk ook mijn zwakke punt. Soms moet ik gas terugnemen en meer luisteren. Door mijn ongeduld en enthousiasme ga ik vaak direct aan de slag en grijp dan te snel naar een oplossing, omdat die “de vorige keer ook zo goed
‘Alle kennis die gedurende twee jaar is opgedaan, is vastgelegd in de documentaire “Mijn ziekenhuis” en is beschikbaar voor iedere TBI-er. Parallel aan het onderzoek is het bedrijf Blanxx tot stand gekomen, waarbij dankbaar gebruik is gemaakt van onze kennis. Zes TBI-bedrijven – HEVO, HVL, Veldhoen + Company, Wolter & Dros, Croon Elektrotechniek en J.P. van Eesteren – hebben kennis en krachten gebundeld om zorginstellingen een integrale oplossing te kunnen bieden op het gebied van vastgoed. Dus van marktverkenning, positionering, het ontwikkelen van een zorgvisie en -strategie tot en met het businessplan en zelfs de instandhouding van het vastgoed. Blanxx is hiermee de eerste in Nederland met een integrale aanpak voor de zorg met slechts één contractpartij. Marita Bossers-Nabben is aanspreekpunt en kan mensen die meer over dit onderwerp willen weten verder helpen. De trainees bekleden inmiddels mooie functies binnen de diverse TBI-bedrijven. Als door ons onderzoek TBI en opdrachtgever weer wat dichter bij elkaar komen te staan, dan is onze missie geslaagd.’
“Die collegiale werksfeer waarbij je vragen kunt stellen en elkaar helpt, ben ik niet eerder tegengekomen” mijn hoofd te werken: hoe krijgen we dat wéér voor elkaar? RKO krijgt niet alleen werk via de afdeling Service & Onderhoud, zoals het vervangen van CV-ketels, stoombevochtigers of luchtbehandelingskasten. RKO pakt ook verbouwingen, renovaties of nieuwbouwprojecten aan. We zijn nu met twee werkvoorbereiders, vijf monteurs, een projectcoördinator en ik dan. De mensen die ik aanstuur, geef ik evenveel ruimte. Een leiding moet van A naar B en hoe de monteur dat doet, dat mag hij zelf bedenken.’
werkte.” Nu denk ik meer analytisch, onderzoek meerdere mogelijkheden en bekijk de consequenties van beslissingen op de lange termijn. Hier krijg ik de ruimte om mij te ontwikkelen.’
duurzame » ‘Ziekenhuizen zijn zelf verantwoordelijk voor hun gebouw en dit heeft consequenties voor de manier waarop de projecten zijn georganiseerd. Vakmensen op het gebied van planvorming, ontwerp, realisatie, onderhoud en exploitatie voeren de werkzaamheden uit en dragen het werk aan elkaar over als een fase is afgerond. Daarbij kunnen communicatieproblemen ontstaan tussen de verschillende partijen. Er wordt onvoldoende gebruikgemaakt van elkaars kennis en kunde. Nieuwe samenwerkingsvormen zijn bedacht, zoals het bouwteam, waarbij uitvoerende partijen in een vroeg stadium meedenken. Dat kan een beter eindresultaat opleveren. Een andere vorm is Design, Finance, Build, Maintain, Operate (DFBMO). De deelnemende partijen zitten in een consortium en doorlopen samen alle stappen van het project.’
Wolter & Dros
> 31
>
>
Wolter & Dros
> 32
25
>
corporate magazine 2010
Marita Bossers-Nabben, directeur Blanxx en directeur gezondheidszorg HEVO: ‘Chronische patiënten reizen nu heel veel naar zieken huizen toe. Wij moeten de zorg terugbrengen naar de patiënt. Zeker in het stedelijke gebied, kun je veel meer voorzieningen creëren in de wijk.’
Piet Jan Heijboer, directeur J.P. van Eesteren: ‘Het inzicht van hoe je zorg moet verlenen verandert voortdurend, zelfs tijdens de bouw moet je daar rekening mee houden. Nog voor de oplevering zijn we vaak al aan het verbouwen in een ziekenhuis.’
>
26
>
corporate magazine 2010
0900-TBI DIRECT ‘Met TBI Direct. Wat kan ik voor u doen?’ TBI Direct is het shared service center van Croon, HVL en Wolter & Dros dat de service contracten van zo’n 18.000 objecten beheert en bewaakt. Voor opdrachtgevers hét centrale servicepunt voor technische ondersteuning bij storingen, meldingen, vragen of wensen. Het nummer 0900-TBI Direct is 24 uur per dag en 7 dagen in de week bereikbaar. Wat zijn dat voor mannen en vrouwen die dagelijks de telefoon aannemen bij TBI Direct? ‘Onze “call agenten” zijn allemaal energieke mensen die wel tegen een stootje kunnen‘, vertelt Greet Hoff, supervisor van TBI Direct. ‘Jonge mensen die er dus niet tegenop zien om een nachtje over te slaan.’ Een team van acht man werkt in wisseldiensten: twee dagen van zeven uur ’s ochtends tot drie uur ’s middags, twee dagen van drie tot elf uur ’s avonds en twee dagen van elf uur ’s avonds tot zeven uur ’s ochtends. Daarna hebben ze vier dagen vrij. Dit schema
wordt periodiek afgewisseld met vijf weken in een normale dagdienst, zodat ze ook collega’s kunnen ontmoeten. De call agent moet over een combinatie van kwaliteiten beschikken. Enerzijds goed kunnen luisteren, maar ook de juiste dingen zeggen om de melder gerust te stellen. Routinematige werkzaamheden combineren met onregelmatige werktijden. Concentratie opbrengen in de hectiek overdag en wakker blijven in de oorverdovende stilte ’s nachts. Technisch onderlegd zijn en tegelijkertijd
sociaal vaardig. Zelfstandig werken, maar ook een echte teamplayer zijn die goed in het team past. Het team van TBI Direct vangt alle meldingen op, 24/7, het gehele jaar door. Ook bij nacht en ontij zorgt het team dat een klant wordt geholpen. Als er dan een monteur op uit wordt gestuurd, dan gaat deze met de juiste informatie op pad, om snel en volledig de storing te kunnen oplossen. Zo is het shared service center in de dienstverlening de centrale schakel tussen Croon, HVL en Wolter & Dros.
Call agent Maarten Uijtens: ‘Je moet de ernst van de situatie kunnen inschatten, maar ook hoe de melder daar tegenover staat. Iedere melder benader je anders om de juiste informatie te krijgen en de melder aan het eind van het gesprek een goed gevoel te geven.’
33
>
corporate magazine 2010
>
ep te n
W o
r e lt
ros D &
r o f Com
>
c n tc o
Wolter & Dros
> 34
Klima de Lux als arbeidsvoorwaarde De volgende generatie werkzoekenden vraagt tijdens de sollicitatieprocedure: “Is mijn werkplek voorzien van Klima de Lux?” Een goed werkklimaat wordt een arbeidsvoorwaarde. Het geïntegreerde comfort plafond van Klima de Lux combineert verwarming, koeling, ventilatie, licht en akoestiek. Het verhoogt de arbeidsproduc tiviteit, vermindert het ziekteverzuim, verlengt de levensduur van bestaande en nieuwe kantoren en vergroot de beleggingswaarde. Wolter & Dros heeft Klima de Lux ontwikkeld in samenwerking met Philips Lighting en Inteco. De werking van Klima de Lux is te ervaren in het Belevingscentrum en het shared service center van TBI Direct in Amersfoort. www.klimadelux.nl
Hoogbouw Dit ontwerpconcept draait om het optimaal benutten van het bruto vloeroppervlak (bvo), het beperken van de verdiepingshoogte en het minimaliseren van de bouwtijd. Het uiteindelijke doel is het realiseren van een maximaal netto verhuurbaar oppervlak tegen zo laag mogelijke kosten. www.wolterendros.nl/hoogbouw
Duurzame EnergieProjecten: bespaar de energie, besteed het uit! Fill in the U wilt geen zorgen over het realiseren Blanxx van strengere energienormen, stijgende Ziekenhuizen hebben er een zorg bij: marktenergieprijzen of het managen van verschilwerking! Concurrentie in de zorg dwingt lende partijen. En tóch de vruchten plukken zorginstellingen zich te onderscheiden en van een lager energieverbruik en duurzaam de beste kwaliteit te bieden waarbij de klant comfort. Duurzame Energieprojecten van centraal staat. Die omschakeling naar Wolter & Dros neemt u het complete pakondernemerschap, het werken met ket uit handen. Zij Diagnose Behandeling Combinaties ontwerpt, finan(DBC’s) en de verantwoordelijkheid ciert, realiseert, voor het vastgoed roept veel vragen op. onderhoudt Blanxx vult die in. en beheert Blanxx is het initiatief van zes TBIduurzame bedrijven: Croon Elektrotechniek, HEVO, energie-instalJ.P. van Eesteren, Veldhoen + Company ... biedtHVL, verkoeling laties. Maar en Wolter & Dros. Een innovatief concept dat in de zomer zorgt ook voor de volledige breedte van de problematiek in de productie de zorg bestrijkt: van marktverkenning, posien levering van tionering, het ontwikkelen van een zorgvisie warmte, koud en en -strategie tot en met de instandhouding warm water en de afrevan uw vastgoed. TBI is hiermee de eerste in Omschakeling verwarming / comfortkoeling kening met de eindgebruikers. Dat geldt Nederland met een integrale aanpak voor de Op basis van de buitentemperatuur wordt voor alle de woningen in het gebouw centraal bepaald of er warmte of koude wordt aangeboden. Vanwege de keuze van de woningbouwcoöperatie is het niet mogelijk om individueel per voor nieuwbouw én bouw zorg met slechts één contractpartij. woning voor bestaande verwarming of comfortkoeling te kiezen. in de woningbouw, utiliteit, gezondheidszorg, Blanxx is kleurrijk, veelzijdig, denkt out of the industrie en in de zakelijke dienstverlening. box en werkt als een caleidoscoop, die telkens www.wolterendros.nl/energie met creatieve combinaties komt, nieuwe mogelijkheden creëert en ruimte maakt voor nieuwe zorg. www.blanxx.nl
uurzame energiesysteem?’ Zonnepanelen zorgen voor warm water
7. Het grondwater dat in de winter is
afgekoeld en opgeslagen koelt het verwarmingswater. Dat stroomt door de vloer(verwarming) en koelt nu het appartement.
vloerkoeling
vloerverwarming
6. Het koude water koelt het
grondwater tot ca 8º C., waarna het wordt opgeslagen om zomers te gebruiken voor comfortkoeling.
50º C
4. Het verwarmingswater stroomt door de vloerverwar-
ieput
ondwater
4/5
5. De warmtepomp maakt tijdens het verwarmen van het verwarmingswater tegelijker-
ming van de woning zodat de woning wordt verwarmd.
tijd koud water aan.
18º C
8º C
2. De warmtewisselaar zorgt er voor dat het grondwater en
3. Temperatuur van het verwarmingswater wordt
het verwarmingswater van elkaar gescheiden zijn.
in de warmtepomp verhoogd naar ca. 50º C.
35
>
corporate magazine 2010
Integraal Bouwconcept garandeert vaste prijs en resultaat Wolter & Dros en Croon Elektrotechniek kunnen, waar u bij staat, uitrekenen wat de installatiekosten zijn per vierkante meter. Ook bij omvangrijke projecten. Met innovatieve rekenmodellen is razendsnel de prijs per vierkante meter uit te rekenen, waarbij alle installatietechnische disciplines zijn geïntegreerd en met keuze uit verschillende comfortklassen. De opdracht gever heeft de keus en de garantie: dit is de prijs en dat is het resultaat. Het bespaart op stichtingsen exploitatiekosten, bouwvolume en energie. Het Integraal Wolter & Dros en Croon BouwConcept Elektrotechniek zijn als risicodragende partner in het bouwteam direct verantwoordelijk voor het ontwerp, de uitvoering en de instandhouding. www.wolterendros.nl/specialismen
Industrieel, Flexibel en Demontabel (IFD) bouwen Verhogen van uw rendement Grote flexibiliteit, gebruiksgemak, vrije indeelbaarheid en levensloopbestendigheid: dat is IFD-bouwen. Wolter & Dros ziet het ook als een werkconcept dat opdrachtgevers verzekert van veerkracht, creativiteit en oplossend vermogen met ruimte voor voortschrijdend inzicht tijdens het bouwproces. De industriële proces aanpak kent een strakke planning en budgetbeheersing, reduceert met behulp van prefab de montagetijd op de bouw met zestig procent en bespaart zo’n vijf tot tien procent op kosten. www.wolterendros.nl/ifd
injectieput
in de winter gekoeld grondwater
>
Kan ik iets voor u inschenken? Thee, koffie, cappuccino, espresso?
Hier ziet u de adiabatische koeling. Hemelwater wordt opgevangen en circuleert over het glazen dak zodat in de zomer het lounge terras aangenaam koel blijft.
Welkom, ik ben Marieke Hogendorf.
Dit is de manier waarop de klimaatvloer is aangebracht.
De werkcoupés zijn ideaal voor flexwerken. De tafel is op meerdere manieren verstelbaar. De rugleuningen zijn akoestisch om overspraak te voorkomen. Comfort, techniek en nieuwe vormen van werken, zijn prima te integreren.
We hebben een aantal vergaderruimtes met elk een andere comfortklasse.
De reflectieruimte stimuleert creatieve denkprocessen. Dit is de meest exclusieve comfortklasse die is uitgevoerd met een gipsen klimaatplafond en sfeervolle LED-verlichting.
Naast het Belevingscentrum werken onze collega's van TBI Direct en Telecontrol. TBI Direct is de over koepelende serviceorganisatie van TBI. Telecontrol beheert installaties op afstand.
>
Wolter & Dros
> 36
Neemt u plaats in ons theater, dan vertel ik u eerst over het ontstaan van het Belevingscentrum. In ons centrum draait alles om comfort. Denk daarbij aan een goed binnen klimaat, verlichting, optimale inrichting, akoestiek en totale sfeerbeleving.
De bar is uitgevoerd met LED-verlichting. Door de kleur te veranderen, krijgt de ruimte steeds een andere sfeer.
U ervaart een totale beleving wanneer u de beelden in 3D bekijkt. Dit zonder een 3D-bril!
In tegenstelling tot de nozzle die de lucht krachtig de ruimte inwerpt, heeft een airsock een meer diffuse luchtverspreiding. U ziet hoe de lucht tochtvrij naar binnenkomt.
Ziet u hoe de verse lucht aan het plafond blijft kleven en precies om de stoelen heen naar beneden valt?
Dit is het kantoor van Karin en mij. Dit kantoor heeft comfortklasse A en beschikt over dynamisch daglicht.
Ook deze ruimte is uitgevoerd met luxe audiovisuele apparatuur om de beleving van comfort te verhogen.
Het Belevingscentrum blijft vernieuwen. Nieuw is de persoonlijke ventilatie waardoor het klimaat individueel te regelen is.
Daarmee zijn we aan het eind gekomen van de rondleiding. Wilt u of een relatie nog eens langskomen? Belt u dan mijn collega Karin Prinsen (033-4671876) of kijk op www.beleefcomfort.nl. Tot ziens!
De lounge is ideaal om in een ontspannen sfeer symposia, trainingen of workshops te organiseren.
37
>
corporate magazine 2010
Bent u naast comfort ook geïn teresseerd in duurzaamheid, dan bent u van harte welkom bij het Informatiecentrum Duurzame Energietechnieken (IDET) aan de andere kant van de gang.
>
Techniek telt! Carrière maken bij Wolter & Dros
>
Wolter & Dros
> 38
Technici met ambitie kunnen stoppen met het zoeken naar een nieuwe uitdaging. Bij Wolter & Dros kunnen zij doorgroeien tot specialist op het gebied van CAD/constructie, detailengineering of systeemontwerp. Dankzij het in 2010 geïntroduceerde programma “Techniek telt” kan technisch talent zijn of haar kwaliteiten ten volle benutten. Leef je uit in de techniek!
Technische kennis is het bestaansrecht van elk installatiebedrijf. Door de vergrijzing raken we kennis en jarenlange ervaring kwijt. Maar ook binnen de organisatie lekt kennis weg, doordat technici in niettechnische functies terechtkomen. En we willen al helemaal voorkomen dat technici om zich heen gaan kijken naar uitdagingen elders. Met “Techniek telt!” bieden we onze mensen tastbare ontwikkelings mogelijkheden, opleidingen én waardering. Kennisintensiever Wolter & Dros moet blijven groeien als kennisorganisatie om altijd een optimale dienstverlening aan haar opdrachtgevers te kunnen garanderen. Er is meer kennis nodig, omdat technieken steeds geavanceerder worden. Deze bepalen decennialang de hoogte van de exploitatiekosten en vragen om integrale ontwerpkwaliteiten in de conceptfase van een project. Er is meer kennis nodig, omdat de installateur meer verantwoordelijkheid en meer risico’s krijgt. En er is meer kennis nodig, omdat het werkveld zich verbreedt van het ontwerp tot en met de exploitatie, soms tot dertig jaar na oplevering.
Bij elke vestiging is een kenniscoördinator benoemd. Het is niet iets dat ze er “even bij doen”, maar er wordt serieus tijd beschikbaar gesteld. Er is een handboek ontwikkeld met de carrièreladder, functieprofielen en bijbehorende competenties, de verantwoordelijk heden en de taakomschrijving van de kenniscoördinator. De coördinatoren hebben allereerst een kennisscan gemaakt van de eigen organisatie. Wat voor mensen zitten er bij de vestiging, welke functies, hoeveel jaar ervaring is er en welke opleidingen zijn afgerond. Kortom, welke kennis is er in huis en welke kennis is er nodig. Begin 2010 zijn er meetinstrumenten ontwikkeld om onze mensen goed in te schalen. Ook is het opleidingslandschap in beeld gebracht om justin-time de opleiding aan te bieden op het moment dat onze mensen daar in de praktijk ook iets mee kunnen. Want als je informatie te vroeg aanbiedt, wordt het geen kennis. Op deze manier houden we allemaal plezier in het vak en zitten we dicht bij wat er leeft in de samenleving en bij onze opdrachtgevers.
In 2009 zijn de voorbereidingen getroffen om het human resource management en Wolter & Dros als kennisorganisatie verder te professionaliseren.
39
>
corporate magazine 2010
>
PROJECT | StadshaArd enschede
Hugo Kaagman
Kunstenaar Hugo Kaagman: ‘Ik wilde een tempel van energie maken, maar sommige mensen zien er een moskee in.’
>
Op het voormalige Grolsch-terrein middenin de woonwijk Roombeek in Enschede staat De Stadshaard van Essent Warmte. De warmtekrachtcentrale verwarmt sinds maart 2010 de omliggende 1.350 woningen. Kunstenaar Hugo Kaagman: ‘Het ontwerp bouwt voort op de oud-Hollandse traditie om gevels van huizen te verrijken met versieringen. De afbeeldingen maken mensen meer bewust van de eigen geschiedenis. Een soort Aap, Noot, Mies waarbij plaatjes met elkaar in verband worden gebracht en er een eigen verhaal ontstaat. Je kunt er naar blijven kijken en telkens weer iets nieuws ontdekken.’ ‘Warmtekrachtcentrales zijn vaak puur functionele gebouwen met weinig gevoel voor esthetiek. Vierkante dozen, opgetrokken uit golfplaten ergens achteraf op een industrieterrein’, vertelt architect Branimir Medić van de Architekten Cie. in Amsterdam. ‘Inspiratiebron voor De Stadshaard was de open haard. De warmte is voor iedereen en dat geldt ook voor dit gebouw. Het heeft de vorm van een driehoek, waardoor het minder volumineus oogt en meer elegantie krijgt. Door de schoorsteen niet in het midden te plaatsen, maar op de hoek, ervaar je de volledige hoogte van 42 meter. Traditioneel werd de open haard betegeld, vaak met Delfts blauw. Kunstenaar Hugo Kaagman werkt al twintig jaar met Delfts blauw. We hebben hem de volledige vrijheid gegeven de gevel vorm te geven met als enige voorwaarde: elk paneel is een vierkante meter.’ ‘Van origine ben ik een sjablonensnijder. Ik snijd de sjablonen uit en spuit de vorm op papier’, begint Kaagman. Hiermee verdiende hij de titels “Stencil King” en “The Dutch Godfather of Stencil Graffiti”. Kaagman legde zich in de jaren negentig toe op Delfts blauw. Toentertijd “not done”. Het had het etiket burgerlijk, nostalgisch en nationalistisch. Inmiddels is het tij gekeerd. Ontwerpers als Marcel Wanders, Studio Job en Hella Jongerius pakten het op. Delfts blauw is hot. Maar de vorm waarin het is verwerkt, roept reacties op. ‘Ik wilde een tempel van energie maken, maar sommige mensen zien er een moskee in.’ ‘Delfts blauw is in de zeventiende eeuw vanuit China overgewaaid naar Nederland’, vervolgt Kaagman. ‘De Nederlandse variant is een witte tegel met versiering in de hoeken en in het midden een af beelding uit de Bijbel, het ambachtsleven of een dagelijks tafereel. Ik ben op zoek gegaan naar de geschiedenis en de identiteit van Enschede. Als een toerist ben ik met een fotocamera door de stad gaan lopen, heb musea en archieven bezocht. Op de tegels staan nu afbeeldingen van monumenten, maar ook van mensen die belang rijk zijn voor de stad, zoals Jan Cremer en punkartiest en kunstenaar Paul Tonado. Het stadswapen met het klosje garen heb ik opnieuw gestileerd. Er is een tegel met een brandweerman en niet alleen van wege de vuurwerkramp. In Enschede heeft namelijk meerdere keren brand gewoed. Het beugelflesje van Grolsch komt terug omdat De Stadshaard op het voormalige Grolsch-terrein staat. Het steigerende Twentse ros. Bob Marley staat symbool voor de swingende jeugd cultuur in Enschede. De koningin natuurlijk. Ook het thema energie is vertaald in onder andere een stopcontact. De meer inhoude lijke thema’s worden verluchtigd met alledaagse onderwerpen, zoals een gezin, een auto of een hond.’ De ongeveer 1.300 tegels be staan uit tegels met afbeeldingen die zijn afgewisseld door “witjes”. In de zeventiende eeuw het resultaat van onze Hollandse spaarzaam heid, maar hier is het vooral bedoeld om de rust te bewaren. De afbeeldingen zijn afwisselend omlijst door het Chinese wan-limotief of het Spaanse mauresque-motief. ‘De schaal van de ornamenten op de toren is groter, net als op de hoeken die als scharnieren het gebouw bij elkaar lijken te houden. De toren doet denken aan een kerktoren. Bovenin is het zonnemotief opgebouwd uit tulpen met als symboliek de aanbidding van de zonne-energie, een tempel van energie. Het plompenblad slingert over de rand en groeit omhoog naar de zon. In twintig jaar tijd is dit het grootste object dat ik in Delfts blauw heb uitgevoerd.’ De energiecentrale geeft niet alleen warmte, maar trekt ook aan dacht. Het is slechts een kwestie van tijd tot De Stadshaard een van de grote toeristische trekpleisters wordt in Nederland.
Wolter & Dros
> 40
Opdrachtgever Essent Warmte B.V. Ontwerp de Architekten Cie., Amsterdam, Branimir Medić & Pero Puljiz Kunstenaar Hugo Kaagman, Amsterdam Bouwmanagement Timmerman Bouwmanagement B.V., Nieuwleusen Constructeur IA-groep, Arnhem Adviseur installaties Tebodin, Hengelo Aannemer bouw WAM & Van Duren Bouwgroep, Doetinchem Aannemer installaties Wolter & Dros, Warnsveld
Foto’s Stadshaard: Jeroen Musch
De Stadshaard in Roombeek | De bouw is in slechts acht maanden gerealiseerd. Speciale vermelding verdient de Innovative Sign Group in Veghel. Het bedrijf heeft een nieuwe techniek ontwikkeld, oorspronkelijk voor verkeersborden, maar die ook is toegepast bij de gevelpanelen. Het heet decalliseren. Witte lak wordt aangebracht op een aluminium plaat. De digitale afbeeldingen worden in spiegelbeeld met poeder op papier gebracht. Het papier wordt om de plaat gevouwen en in de oven lost de afbeelding op in de lak.
41
>
corporate magazine 2010
>
Praktijkgericht onderzoek
De modelwoningen voor ouderen zijn “niets bijzonders” Gewoon een voordeur. Een ruime gang. Links de logeerkamer en de bad kamer. Aan het eind van de gang de slaapkamer en rechts de woonkamer met wandkast, bank, eettafel en een open keuken. ‘Ik zie niets bijzonders?!’ ‘Dat is ook de bedoeling’, schatert Helianthe Kort, lector vraaggestuurde zorg aan de Hogeschool Utrecht. ‘De modelwoningen bij OTIB in Woerden laten zien hoe senioren langer zelfstandig thuis kunnen wonen.’ Ze geeft een rondleiding. ‘De modelwoningen zijn het resultaat van het innovatieproject Technologie Thuis Nu!’, vertelt Helianthe, oftewel Hilly Kort. ‘Het is een initiatief van OTIB en Uneto-VNI in samen werking met de Universiteit van Eindhoven en de Hogeschool Utrecht.’ Hilly Kort verricht en begeleidt praktijkgericht onderzoek waardoor ouderen, slechtzienden en mensen met een handicap of een ziekte langer zelfstandig kunnen blijven wonen en zo langdurige zorg uitstellen. Die kennis is hier ingebracht. ‘In 2004 was ik hier op bezoek om te kijken op welke manier we de zorg en de installatiebranche kunnen samenbrengen. Zo is Technologie Thuis Nu! ontstaan. Hier laten we producten en oplossingen zien die nu op de markt beschikbaar zijn. Voorwaarde was ook dat de woningen echt gebruikt kunnen worden. Er komt water uit de kraan; je kunt het toilet doortrekken en koken op het gasfornuis. Als je hier een dagdeel verblijft, kun je ervaren hoe zo’n woning werkt.’ Rolstoelproof Voor wie nog niet overtuigd is van de noodzaak tot aanpassingen voor ouderen met bijvoorbeeld verminderde mobiliteit, is er naast de model
woningen een stormbaan voor de rolstoel aangelegd. Een verraderlijk parcours dat start met onregelmatige keitjes en dat kost behoorlijk wat spierkracht. Dan volgt een lichte helling naar beneden, abrupt gevolgd door een drempel. Na wat aanloopjes stuiter je er overheen. Dan weer een hellingproef, maar nu wat steiler én naar boven. Met hard werken bereik je het hoogste punt om even hard weer naar beneden te rollen met vrij kort erop als finish een rechte muur. Met een klap kom ik tot stilstand waarbij ik in een poging tot remmen met mijn vingers tussen de spaken kom. Na dit gestuntel staat iedere bezoeker open voor verandering en stap je met de juiste mindset de modelwoning binnen. ‘Deze modelwoning is gericht op de vitale senior’, vervolgt Kort. ‘Daarbij gaat het om Comfort & Safety en Low Vision. De kleur contrasten op de muur geven bijvoorbeeld aan waar de woonkamer ophoudt en de keuken begint. Op een witte muur zie je moeilijk de lichtschakelaar, maar als er een zwarte in plaats van een witte afwerkrand omheen zit, dan zie je het wel. Zo eenvoudig is het dus. Er zijn geen
drempels in huis, maar bijvoorbeeld door de stroeve tegelvloer in de badkamer weet je dat je de badkamer binnenkomt. Bovendien glijd je niet uit. In de badkamer zit een schuifdeur zodat je de deur nog open krijgt als iemand valt. Bij een gewone deur ligt iemand voor de deur en als de deur naar buiten opengaat, kun je deze niet intrappen in geval van nood. Zo is overal over nagedacht. Kijk, dit is nachtverlichting die automatisch aangaat als het grote licht uitgaat. Ook dat vermindert het risico op vallen. Maar ook door zoiets simpels als een wastafel in de slaapkamer om handen te wassen of een pilletje in te nemen. Dat vinden we tegenwoordig ouderwets, maar ouderen vinden het juist handig. Het is dichtbij en verkleint de kans op vallen. Een videofoon geeft meer veiligheid. Je ziet wie er voor de deur staat als er wordt aangebeld.’ We nemen een kijkje in de buurwoning. ‘Deze is bestemd voor mensen met de chronische longziekte COPD en mensen die slecht ter been zijn of in een rolstoel zitten.’ Het aanrechtblad in de keuken is afgestemd op de hoogte van de rolstoel die erbij staat. ‘En de afzuigkap’, wijst Kort, ‘heeft randafzuiging waarbij schadelijke dampen direct naar buiten worden afgevoerd. Dat is belangrijk voor mensen met een long ziekte. Net als de stoffering. Daar mogen schimmel, huisstofmijt en andere mijten zich niet aan hechten. Dus geen stoelen met textiel, maar leer of skai en geen tapijt, maar tegels of laminaat.’ De gang is, net als in de andere woning overigens, extra breed in verband met rollator, rolstoel en scootmobiel. In de slaap kamer is een tillift. En de badkamer is uitgerust met hulpmiddelen voor het douchen en toiletgebruik.’ Het zijn dus vooral slimme ideeën? ‘Ja, maar wel onderbouwd door praktijkgericht onderzoek en met inbreng van de doelgroep. De derde woning is nog in ontwikkeling. Die is gericht op mensen met dementie. Dat onderzoek loopt nu. Het mooiste compliment kwam van de ouderen bond die zei: “het ziet eruit als een gewone woning.” Dat wilden we laten zien.’
Wolter & Dros
> 42
‘Als je hier een dagdeel verblijft, kun je ervaren hoe zo’n woning werkt.’
43
>
corporate magazine 2010
Technologie Thuis Nu! In de modelwoningen leren studenten te denken vanuit de eindgebruiker, leren techneuten om verder te kijken dan de techniek en zorginstellingen leren technieken kennen die hun werk makkelijker maken. Ook woningcor poraties tonen interesse en bedrijven kunnen hun producten laten zien. Kijk voor meer informatie op www.technologiethuisnu.nl of neem zelf een kijkje in de modelwoningen en reserveer bij OTIB (Hilly Helmhout) op nummer (0348) 437 380.
>
>
Liesbeth van der Pol :
‘De ene architect verricht veel onderzoek en maakt maquettes. De ander is bij het ontwerpen vanaf het begin af aan bezig met hoe je dingen maakt. En ik, ik daal af in beelden, in dromen.’
> Project: renovatie ‘s Lands > > > > > > > >
Zeemagazijn (1656) in Amsterdam Bestemming: Scheepvaartmuseum Realisatie: 2011 Opdrachtgever: Rijksgebouwendienst Achitect: Dok architecten, Amsterdam, Liesbeth van der Pol Werktuigbouwkundig installateur: Wolter & Dros, Amsterdam Elektrotechnisch installateur: Croon Elektrotechniek, Amsterdam Aannemer: BAM Utiliteitsbouw, Amsterdam Illustratie: Liesbeth van der Pol, Amsterdam
>
UPC Leeuwarden Bestuurscentrum Rabobank
Kromhout Kazerne
Stadskantoor Leyweg
BioPartner Center
W&D WERK IN Utiliteit Nieuwbouw BioPartner Center Leiden, Gebouw De Accelerator Bio Science Park te Leiden In opdracht van Stichting BioPartner Academisch Bedrijven Centrum Leiden Nieuwbouw Non Process Building NUON fase 1, Eemshaven In opdracht van NUON Power Projects I BV Amsterdam
>
Nieuwbouw Kantoor UPC Leeuwarden In opdracht van Gemeente Leeuwarden en UPC Nederland Nieuwbouw bestuurscentrum Rabobank Utrecht In opdracht van Bouwcombinatie Rabobank Nieuwbouw Kromhout Kazerne Utrecht, Hoofdkwartier van de Landmacht In opdracht van Ministerie van Defensie
Renovatie en verbouw hoofdkantoor Aegon te Den Haag In opdracht van Aegon Nederland te Den Haag Nieuwbouw stadskantoor Leyweg te Den Haag In opdracht van Gemeente Den Haag Renovatie Brandweerkazerne Tilburg In opdracht van Gemeente Tilburg Nieuwbouw Centraal Station Rotterdam In opdracht van het Rijk/Nederlandse Spoorwegen/ de stadsregio Rotterdam/Gemeente Rotterdam
Wolter & Dros
> 46
DHV hoofdkantoor Coentunnel
New Babylon Urenco
Centraal Station Rotterdam
UITVOERING Industrie/Infra Renovatie en uitbreiding New Babylon Den Haag In opdracht van Babylon Den Haag B.V. (Fortress en SNS Property Finance) Verbouw Stadhuis Den Haag In opdracht van Gemeente Den Haag Nieuwbouw Drents Museum Assen In opdracht van Provincie Drenthe en Gemeente Assen Nieuwbouw gemeentehuis Haren In opdracht van Gemeente Haren
47
>
corporate magazine 2010
Duurzame renovatie DHV-hoofd kantoor Amersfoort In opdracht van DHV BV Amersfoort Nieuwbouw Proefboerderij Project Zeeuwse Tong Colijnsplaat In opdracht van Agrarisch Innovatie en Kenniscentrum Rusthoeve Noord-Beveland te Colijnsplaat
Nieuwbouw Coentunnel In opdracht van Rijkswaterstaat Nieuwbouw E.ON Powerplant MPP3 Maasvlakte In opdracht van E.ON Kraftwerke GmbH Hannover Nieuwbouw Urenco Enrichment Technology te Engeland, Frankrijk en Amerika In opdracht van Urenco Enrichment Technology Almelo
>
Technovium
Bartiméus gasthuis
Jeroen Bosch Ziekenhuis
Brede School Noord
W&D WERK IN Onderwijs
Zorg
Onderhoud en beheer Erasmus Universiteit Rotterdam In opdracht van de Erasmus Universiteit Rotterdam Nieuwbouw Community College te Leiden In opdracht van CCL LMP B.V. Leiden Nieuwbouw Lentiz College op de locatie Schieveste te Schiedam In opdracht van Lentiz Onderwijsgroep Vlaardingen Nieuwbouw Brede School Noord c.a. Delfzijl In opdracht van Gemeente Delfzijl Nieuwbouw Technovium te Nijmegen In opdracht van ROC Nijmegen
Nieuwbouw Bartiméus gasthuis te Doorn In opdracht van Stichting Bartiméus Doorn Nieuwbouw Jeroen Bosch Ziekenhuis te ’s-Hertogenbosch In opdracht van Jeroen Bosch Ziekenhuis Ziekenhuis Koningin Beatrix Winterswijk renovatie energiecentrale In opdracht van Ziekenhuis Koningin Beatrix Winterswijk
>
Wolter & Dros
> 48
Boreelkazerne
Baron van Wassenaerpark
IJburg
IJburg IJburg
UITVOERING Woningbouw Nieuwbouw woon-, winkel- en uitgaans complex terrein vm. Boreelkazerne Deventer In opdracht van Ontwikkelingscombinatie Boreelkazerneterrein Beheer B.V. te Deventer
49
>
corporate magazine 2010
Diverse projecten IJburg In opdracht van BK Bouw te Bussum en HSB Bouw te Volendam
Nieuwbouw Baron van Wassenaerpark, project Walraven te Bennekom In opdracht van wooncorporaties Opella, Woonstede en Plicht Getrouw
>
enstellin
g
en
sam
14%
45%
41%
Totaal 76 werknemers
gs
te
np
er marktse
gm t
so
els
Per
ne
en
Cijfers in de regio
AMERSFOORT
B ed r i j f s opbr
Bedrijfsgegevens
24%
13%
62%
Omzet totaal 15.268
enstellin
g
8%
30% 63%
gs
te
np
er marktse
gm t
en
sam
B ed r i j f s opbr
els
Per
ne
en
so
AMSTERDAM INCLUSIEF DEN HELDER
24% 47%
26% 4%
Totaal 120 werknemers
Omzet totaal 21.225
enstellin
g
10%
51%
39%
Totaal 134 werknemers
gs
te
np
er marktse
gm
14%
t
en
sam
B ed r i j f s opbr
els
Per
ne
en
so
ROTTERDAM INCLUSIEF HAAGLANDEN EN BOTLEK
6%
56% 24%
Omzet totaal 20.388
Haaglanden
Bedrijfsopbrengsten verdeling naar marktsegment (bedragen in duizenden euro’s, d.d. 31-12-2009) Utiliteit Industrie RKO S&O Woningbouw
Personeelssamenstelling Algemeen Techniek Montage
Zoetermeer
Rotterdam Botlek
enstellin
g
9%
41%
50%
gs
te
np
er marktse
7% 11%
gm
5%
t
en
sam
B ed r i j f s opbr
els
Per
ne
en
so
CTB inclusief vof’s
28%
Utiliteit Gezondheidszorg
Goes
Infra/industrie Brandbeveiliging
24%
CTB S&I
25%
CTB S&O
Totaal 254 werknemers
Terneuzen
Omzet totaal 63.769
RKO
ne
els
S&O
enstellin
g
12%
24%
17% 65%
sam
en
18%
Utiliteit
so
gm
64%
B ed r i j f s opbr
Per 65%
n
gs
te
np
er marktse
gm t
14%
te
t
20%
gs
Per
g
en
s
B ed r i j f s opbr
els
per marktse
en
ne
GOES INCLUSIEF TERNEUZEN
amenstellin
en
so
WONINGBOUW
20% 43% 14%
23%
Totaal 200 werknemers
>
Omzet totaal 28.260
Totaal 277 werknemers
Omzet totaal 41.134
Wolter & Dros
> 50
Groningen Leeuwarden
GRONINGEN INCLUSIEF LEEUWARDEN enstellin
g
11%
51% 38%
gs
te
np
er marktse
gm
18%
t
en
sam
B ed r i j f s opbr
els
Per
ne
en
so
Den Helder
52% 27% 3%
Zwaag
Totaal 180 werknemers
Omzet totaal 26.646
Amsterdam
Enschede
sam
enstellin
g
9%
Per
so
els
27% 64%
gs
te
np
er marktse
gm t
Arnhem
ne
en
Houten
WARNSVELD INCLUSIEF ARNHEM EN ENSCHEDE
en
Warnsveld
B ed r i j f s opbr
Amersfoort
19%
7%
74%
Totaal 138 werknemers
MAASTRICHT-AIRPORT
amenstelling
Per
14%
55%
31%
gs
te
np
er marktse
gm t
en
lss
B ed r i j f s opbr
e ne
en
so
‘s-Hertogenbosch
Omzet totaal 23.057
25%
50%
25%
Totaal 85 werknemers
Omzet totaal 9.059
sam
enstellin
g
Per
15%
47%
38%
Totaal 86 werknemers
gs
te
np
er marktse
17%
22%
gm t
en
els
B ed r i j f s opbr
ne
en
so
‘s-HERTOGENBOSCH
62%
Omzet totaal 18.962
Maastricht-Airport 51
>
corporate magazine 2010
>
Bedrijfsgegevens Cijfers landelijk
Kerncijfers Wolter & Dros Groep* 2009
2008
2007
2006
2005
311.336
310.216
284.581
256.204
220.581
7.821
10.513
11.576
11.783
7.688
144.462
127.965
100.896
101.911
101.269
36.374
30.611
24.717
26.239
20.262
321.595
317.031
310.107
198.141
147.715
1.895
-859
2.399
4.414
4.439
Bedragen in duizenden euro’s Geconsolideerde gegevens Bedrijfsopbrengsten Resultaat voor belastingen Totaal activa Eigen vermogen Orderportefeuille Netto-investeringen in materiële vaste activa Afschrijving vaste activa
3.584
3.331
3.033
5.382
5.421
Cashflow voor dividend
9.347
11.142
11.711
13.565
10.683
Gemiddeld aantal medewerkers
1.652
1.635
1.561
1.453
1.420
Aantal medewerkers ultimo jaar
1.644
1.642
1.611
1.518
1.415
2,5
3,4
4,1
4,6
3,5
- bedrijfsopbrengsten
1,9
2,5
3,0
3,2
2,4
- het eigen vermogen
15,8
25,5
35,1
31,2
26,0
Solvabiliteit
25,2
23,9
24,5
25,7
20,0
Current ratio
1,15
1,07
0,96
0,96
0,87
Ratio’s Resultaat voor belasting als percentage van bedrijfsopbrengsten Nettoresultaat als percentage van
* Ingenieursbureau Wolter & Dros B.V. inclusief dochterondernemingen Voor ons jaarverslag 2009 verwijzen wij u naar www.wolterendros.nl Personeelsaantallen (inclusief centrale diensten en prefabfabriek)
Producten en diensten
Bedrijfsopbrengsten verdeling naar marktsegment (bedragen in duizenden euro’s, d.d. 31-12-2009)
1.800 1.600
11%
1.400
3%
16%
1.200
56%
1.000 14%
800 600
Omzet totaal 311.336
400
Utiliteit Gezondheidszorg
200
Woningbouw 0 18
75
>
18
85
19
36
19
50
19
63
19
71
19
81
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
Industrie Infra
(Afval)watersystemen, beveiligingsen bewakingssystemen, bliksembeveiliging en bedrijfsaarding, branddetectie, data- en telecommunicatie, duurzame energiesystemen, Electrical Heat Tracing, elektro technische installaties, energie management, facility management, gebouwbeheersystemen, industrial maintenance, installaties voor cleanrooms en laboratoria, installaties voor tunnels/bruggen/sluizen, keuringen en inspecties (NEN 3140), klimaat-, luchtbehandeling- en koeltechniek, meet- en regeltechniek, radio- en draadloze communicatie, sanitaire installaties, service en onderhoud, sprinklerinstallaties, wateroverlastsignalering.
Wolter & Dros
> 52
Carbon footprint Wolter & Dros Wolter & Dros heeft haar Carbon Footprint vastgesteld en gaat deze de komende jaren staps gewijs verkleinen. Wolter & Dros kiest voor maat schappelijk verantwoord ondernemen (MVO) en een duurzame bedrijfsvoering. Verspilling van energie bronnen heeft grote gevolgen voor de leefbaarheid op onze aarde. Als technische dienstverlener creëert Wolter & Dros een rendabel evenwicht tussen het technische ontwerp, de leefbaarheid en duurzaam heid. Het zit in onze genen om duurzaam met onze leefomgeving om te gaan. Energiebeleid Ons beleid is ingegeven door respect voor de maatschappij waarin wij leven en zuinig en zorgvuldig omgaan met alles wat daarin voorkomt, zowel voor de mens als het milieu. Voor ons is het vanzelfsprekend dat People, Planet en Profit nauw samenhangen. Uiteindelijk willen we hiermee een hoger doel bereiken: een algemene bewustwording van gedrag, ingebed in onze organisatie en dus ook in onze strategische en operationele besluitvorming. Onze ambities en activiteiten voor het reduceren van onze CO2-uitstoot passen uitstekend in onze huidige MVO-activiteiten en vormen voor Wolter & Dros een vanzelfsprekende aanvulling die past bij de genen van ons bedrijf.
Footprint Scope 1 Montage & Techniek Uren CO2 (kg) CO2 uitstoot per montage- en techniek-uur (kg)
2008 2.608.289 8.673.679
2009 -1 1.234.709 5.484.705
2009-2 1.251.743 5.115.525
3,3
4,4
4,1
2008 Gemiddeld aantal medewerkers 1.635 8.673.679 CO2 (kg) 5.305 CO2 per FTE (kg)
2009 1.644 10.600.230 6.448
Scope 2 Montage & Techniek Uren CO2 (kg) CO2 uitstoot per montage- en techniek-uur (kg)
2008 2.608.289 2.634.096
2009 -1 1.234.709 1.283.636
2009-2 1.251.743 1.263.923
1.0
1.0
1.0
2008 Gemiddeld aantal medewerkers 1.635 2.634.096 CO2 (kg) 1.611 CO2 per FTE (kg)
2009 1.644 2.547.560 1.550
0,5%
6%
Reductiedoelstellingen Voor 2010 is een doelstelling gesteld van 3,2% CO2-reductie ten opzichte van het referentiejaar 2008.
4%
14%
De opbouw van het reductiepercentage is onder te verdelen in onderstaande emissiegroepen. Hierbij worden de scopes zoals gedefinieerd in de CO2-prestatieladder gehanteerd.
29%
Scope I (directe emissie) Scope II (indirecte emissie) Scope III (overige emissies)
3,3% 5,5% 2,2%
47%
stationaire verbrandingsapparatuur airco en koelingsapparatuur gebruik eigen wagenpark elektriciteitsgebruik privé-auto’s zakelijk verkeer business air travel
53
>
corporate magazine 2010
TON CO2 262 1851 3003 903 352 8,5
Klavertje vier Het klavertje vier staat symbool voor het energiebeleid van Wolter & Dros en de initiatieven voor energie- en CO2-reductie. Het klavertje vier brengt voorspoed en geluk. Daarbij zijn klavers nuttig als hoogwaardige voedingsstof voor vee. En als bodemverbeteraar. Het plantje neemt stikstof op uit de atmosfeer en geeft dit, via bacteriën in de wortels, terug aan de bodem, waarmee het de beschikbaarheid van voedingsstoffen in de bodem verhoogt. >
Markten Utiliteit Utiliteit is de grootste markt voor Wolter & Dros. Het gaat hier om nieuwbouwprojecten, maar in toenemende mate ook om reno vatie. Naast de gebruikelijke aanbestedingen is een duidelijke trend waarneembaar naar het vaker samenwerken in bouwteamverband. Wolter & Dros juicht deze ont wikkeling van harte toe, omdat er een betere integratie plaatsvindt van het Programma van Eisen van engineering naar ontwerp. Zorg en onderwijs De zorg en het onderwijs zijn sterk gebonden aan overheidsbudgetten. Wolter & Dros onderscheidt zich in deze markt door aantoonbare kostendeskundigheid, engineeringvaardigheid, relevante referenties, beschikbaarheid van productie capaciteit en creatief, bekwaam en vaardig personeel. Industrie Wolter & Dros biedt geïntegreerde, technische oplossingen, gerealiseerd binnen een taakstellend budget, stringente voorwaarden en strenge kwaliteits-, veiligheids- en milieu normen. Doen wat is afgesproken en snel schakelen bij onverwachte situaties is onze kracht. Infra Wolter & Dros is een grote speler op het gebied van infrastructurele projecten en participeert als risicodragende partner in een consortium. Op basis van Design & Build biedt Wolter & Dros het gehele proces van ontwerp tot en met de oplevering compleet met tienjaarcontracten voor onderhoud en beheer. Failure Mode Emergency Analysis (FMEA) garandeert de beschikbaarheid en betrouw baarheid van onze installaties. Milieu Riool- en afvalwaterzuiveringen moeten onfeilbaar in bedrijf blijven tegen lage kosten. Wolter & Dros adviseert opdrachtgevers bij de keuze voor een economische installatie die optimaal functioneert onder extreme omstandigheden en waarborgt de continuïteit van het productieproces met 100%. Woningbouw Wolter & Dros en dochteronder neming Comfort Partners realiseren en onderhouden installaties >
in woningen. Comfort Partners is sinds 1 januari 2010 een nieuwe speler op de woningbouwmarkt en al direct bij aanvang één van de grootste Nederlandse installatie bedrijven in de woningbouw. Comfort Partners is ontstaan uit de vestigingen van Wolter & Dros Aquatherm in Groningen en Houten en de vestigingen van Wissink installatietechniek BV in Zoetermeer en Zwaag. Samen vormen ze een slanke, gespierde organisatie met korte lijnen en directe sturing. Ieder afzonderlijk zijn het zelfstandig werkende bedrijven die flexibel en adequaat kunnen inspelen op de ontwikkelingen op de woningbouwmarkt.
Activiteiten en specialismen Telecontrol Wolter & Dros Telecontrol verzorgt het afstandsbeheer, controleert gebouwbeheerssystemen en zorgt voor de afhandeling van al uw (storings)meldingen. Dit doen we in samenwerking met de landelijke meldkamer van TBI Direct. Telecontrol kan elk systeem op afstand beheren en controleren. Daarnaast biedt Telecontrol merk onafhankelijke dienstverlening. Momenteel beheren we meer dan 400 gebouwencomplexen. 0900-TBI Direct TBI Direct is het shared service center van TBI techniek dat de servicecontracten van zo’n 18.000 objecten beheert en bewaakt. Voor opdrachtgevers hét centrale servicepunt voor technische ondersteuning bij storingen, meldingen, vragen of wensen. Het nummer 0900-TBI Direct is 24 uur per dag en 7 dagen in de week bereikbaar. Wanneer u 0900-TBI Direct (0900-824 3473) belt, krijgt u een technische medewerker aan de lijn bij wie u direct uw melding kunt doen. Klima de Lux Klima de Lux combineert verwarming, koeling, ventilatie, licht en akoestiek in een geïntegreerd comfortplafond. Een optimaal werkklimaat verhoogt de arbeidsproductiviteit en vermindert het ziekteverzuim. Naast optimaal werkcomfort verlengt Klima de Lux de levensduur van bestaande en nieuwe kantoren en vergroot de beleggingswaarde.
Building Technology Maintenance Wolter & Dros realiseert samen met zusterbedrijven van TBI techniek besparingen op uw totale facilitaire kosten (duurzaamheid). Ook kunnen wij u met deze aanpak adviseren over het verbeteren van de functionaliteit van uw installatie. Investeren in onderhoud en beheer van uw gebouw is investeren voor de toekomst.
het Integraal Bouwconcept, een ontwerpmethodiek waarbij alle installatietechnische disciplines zijn geïntegreerd. Met innovatieve rekenmodellen is razendsnel de prijs per vierkante meter uit te rekenen in de verschillende comfortklassen. Wolter & Dros en Croon Elektrotechniek zijn als risicodragende partner in het bouwteam direct verantwoordelijk voor het ontwerp, de uitvoering en de instandhouding.
Brandveiligheid Het ontwerpen en installeren van watervoerende sprinklersystemen, blusgassystemen en branddetectiesystemen, rekening houdend met de heersende regelgeving en de wensen van de opdrachtgever.
Regionaal renovatie, service en onderhoud Service & Onderhoud verzorgt het regulier onderhoud en beheer van installaties en werkt op basis van prestatiecontracten met de bijbehorende service level agreements. Onze service- en onderhoudorga nisaties in de regio verzorgen naast de werktuigbouwkundige installaties de elektrotechnische, medische, telecom-, en transportinstallaties, zoals liften en roltrappen. Dit is mogelijk door samenwerking binnen TBI techniek. Als er een cv-ketel of leidingwerk moet worden vervangen of bijvoorbeeld voor het plaatsen van een radiator wordt RKO ingeschakeld. Naast de woningbouw is de RKO ook actief in ziekenhuizen, kantoren en in de industrie. Elke vestiging van Wolter & Dros heeft een eigen RKO.
Prefab Just-in-time levering van een kanten-klaar bouwpakket brengt de montagetijd bij de bouw terug met zestig procent. Prefabricage van installatieonderdelen kan zo’n vijf tot tien procent besparen op kosten en de totale projecttijd verkorten. Duurzame Energieprojecten Duurzame Energieprojecten van Wolter & Dros ontwerpt en realiseert duurzame energieinstallaties. Maar zorgt eveneens voor de financiering, de aanleg en de instandhouding van de installaties. Integrale energieoplossingen voor nieuwbouw én bestaande bouw in de woningbouw, de utiliteit, de gezondheidszorg, de industrie en de zakelijke dienst verlening.
Belevingscentrum In het Belevingscentrum staat de complete beleving van comfort centraal. Hier toont Wolter & Dros haar toegevoegde waarde als het gaat om het bedenken, uitwerken, beheren en instandhouden van totaalconcepten voor comfort. Hier kunt u kennisnemen van de nieuwste stand van de techniek, benaderd vanuit de belevings wereld van onze opdrachtgevers en gebruikers.
Industrieel, Flexibel en Demontabel (IFD) bouwen Wolter & Dros hanteert IFD-bouwen als werkconcept. Wolter & Dros verzekert een flexibele werk methode waarbij er gedurende het bouwproces ruimte blijft voor voortschrijdend inzicht en er met creativiteit oplossingen worden aangedragen.
Stichting IDET Stichting Informatiecentrum Duurzame Energie Technieken is een kennisorganisatie die kosteneffectieve, levensloopbestendige én emissieloze oplossingen aanreikt. Schone energievoorziening wordt haalbaar dankzij advies over gunstige financieringsvormen. Stichting IDET is een initiatief van Wolter & Dros in Amersfoort en Croon Elektrotechniek in Rotterdam en wordt mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van TBI voor voorlichting.
Hoogbouw Uitgangspunten bij dit ontwerpconcept zijn: het optimaal benutten van het bruto vloeroppervlak (bvo), het beperken van de verdiepingshoogte en het minimaliseren van de bouwtijd. Het uiteindelijke doel is het realiseren van een maximaal netto verhuurbaar oppervlak tegen zo laag mogelijke kosten. Integraal Bouwconcept Wolter & Dros en Croon Elektrotechniek ontwikkelden
Wolter & Dros
> 54
Adressen
Amersfoort Centrale Directie, Centraal Technisch Bureau, Centrale Diensten, Fabriek Wolter & Dros Amsterdamseweg 53 3812 RP Amersfoort TFM, Duurzame Energieprojecten Brandbeveiliging en Integraal Bouwen Wolter & Dros Amsterdamseweg 51 3812 RP Amersfoort Postbus 47 3800 AA Amersfoort Telefoon 033 - 467 15 11 Telefax 033 - 461 38 30 Internet www.wolterendros.nl E-mail
[email protected]
Vestigingen
Wolter & Dros laat zich inspireren door wat om zich goed en gezond te voelen. comfortconcepten. Geïntegreerde totaalveiligheid en gebruiksgemak. En duurzame, kwaliteit, levensduur, hergebruik en dus
TBI Direct Amsterdamseweg 51 3812 RP Amersfoort Telefoon: 0900-TBI Direct (0900-824 3473) Internet www.tbidirect.nl E-mail
[email protected]
Belevingscentrum Amsterdamseweg 51C 3812 RP Amersfoort Telefoon 033 - 467 15 11 Internet www.beleefcomfort.nl
IDET Amsterdamseweg 51C 3812 RP Amersfoort Telefoon 033-4624877 Telefax 033-4626999
Woningbouw
Wolter & Dros Amersfoort
Wolter & Dros Enschede
Wolter & Dros Leeuwarden
Comfort Partners Groningen
Amsterdamseweg 51c 3812 RP Amersfoort Postbus 47 3800 AA Amersfoort Telefoon 033 - 467 15 11 Telefax 033 - 467 15 16
H. ter Kuilestraat 193 7547 SK Enschede Postbus 2483 7500 CL Enschede Telefoon 053 - 432 80 33 Telefax 053 - 432 80 26
Kelvinstraat 17 8912 AN Leeuwarden Postbus 263 8901 BB Leeuwarden Telefoon 058 - 212 24 41 Telefax 058 - 216 05 96
Rouaanstraat 33 9723 CC Groningen Postbus 5192 9700 GD Groningen Telefoon 050 - 317 11 70 Telefax 050 - 313 46 02
Wolter & Dros Amsterdam
Wolter & Dros Goes
Wolter & Dros Maastricht-Airport
Comfort Partners Houten
Hessenbergweg 95 1101 CX Amsterdam ZO Postbus 12326 1100 AH Amsterdam ZO Telefoon 020 - 564 50 00 Telefax 020 - 564 50 99
Schouwersweg 94 4451 HT Heinkenszand Postbus 48 4460 AA Goes Telefoon 0113 - 56 51 00 Telefax 0113 - 56 32 63
Afrikalaan 11-15 6199 AH Maastricht-Airport Postbus 306 6199 ZN Maastricht-Airport Telefoon 043 - 356 55 50 Telefax 043 - 356 55 51
Duwboot 85 3991 CG Houten Postbus 181 3990 DD Houten Telefoon 030 - 638 58 00 Telefax 030 - 638 58 58
Wolter & Dros Arnhem
Wolter & Dros Groningen
Wolter & Dros Rotterdam
Comfort Partners Zoetermeer
Orionsingel 368 6832 GR Arnhem Postbus 30355 6803 AJ Arnhem Telefoon 026 - 388 42 80 Telefax 026 - 388 42 81
Rostockweg 3 9723 HG Groningen Postbus 390 9700 AJ Groningen Telefoon 050 - 547 14 71 Telefax 050 - 541 34 88
Innsbruckweg 130 3047 AH Rotterdam Postbus 10006 3004 AA Rotterdam Telefoon 010 - 245 42 22 Telefax 010 - 437 83 11
Radonstraat 299 2718 SV Zoetermeer Telefoon 079 - 362 82 81 Telefax 079 - 362 81 39
Wolter & Dros Botlek
Wolter & Dros Haaglanden
Wolter & Dros Terneuzen
Venkelweg 64 3196 KJ Vondelingenplaat RT Postbus 605 3190 AN Hoogvliet RT Telefoon 010 - 216 24 43 Telefax 010 - 416 61 67
Klopperman 8 2292 JD Wateringen Postbus 146 2290 AC Wateringen Telefoon 0174 - 52 68 70 Telefax 0174 - 52 68 71
Handelspoort 11 4538 BN Terneuzen Postbus 1085 4530 GB Terneuzen Telefoon 0115 - 61 21 76 Telefax 0115 - 63 03 98
Wolter & Dros Den Helder
Wolter & Dros ’s-Hertogenbosch
Wolter & Dros Warnsveld
Energieweg 11 1785 AD Den Helder Postbus 6007 1780 KA Den Helder Telefoon 0223 - 67 26 50 Telefax 0223 - 67 26 98
De Beverspijken 8 5221 ED ’s-Hertogenbosch Postbus 2274 5202 CG ’s-Hertogenbosch Telefoon 073 - 633 93 39 Telefax 073 - 633 93 93
Rijksstraatweg 59 7231 AC Warnsveld Postbus 1006 7230 AA Warnsveld Telefoon 0575 - 58 15 00 Telefax 0575 - 52 91 22
Comfort Partners Zwaag Factorij 34 1689 AL Zwaag Telefoon 0229 - 29 88 50 Telefax 0229 - 29 88 24
rendabel evenwicht tussen ontwerp, >
Wolter & Dros
>
2
55
>
corporate magazine 2010
>
en elektrotechnische installaties in de marktsegmenten utiliteit, zorg, woningbouw, infrastructuur en industrie.
Sterke karakters, Liesbeth van der Pol
Productie zerOzerO, Rotterdam Tekst Suzanne Ketterings, Rhoon Vorm Wim Dijkers, Breukelen Illustraties Robert van der Kroft, Rotterdam Liesbeth van der Pol, Amsterdam Fotografie David Rozemeyer, Breda Beelden aangeleverd door Robbert M. Broekhuijsen, RMB image creators, Amersfoort (TransPort) Hugo Thomassen, Maastricht (Orbis MC) Martijn Doornenbal, THP beeld en geluid, Ederveen (Portretten documentaire “Mijn ziekenhuis”) Claus en Kaan Architecten, Rotterdam (Onderwijscentrum Erasmus MC) Jeroen Musch, Rotterdam (De Stadshaard) Hugo Kaagman, Amsterdam Meyer en Van Schooten Architecten BV, Amsterdam DC Vastgoedontwikkeling, Deventer CIIID, Cees van Giessen, Naarden (Kromhout kazerne) Getty Images Druk Thieme Media Services, Delft © Juni 2010
Wolter & Dros Amsterdamseweg 53 Postbus 47 3800 AA Amersfoort Telefoon (033) 467 15 11 Fax (033) 461 38 30 www.wolterendros.nl
De Stadshaard in Enschede
Corporate Magazine 2010
Techniek telt!
Wolter & Dros realiseert integraal en complementair werktuigkundige
WOLTER & DROS
COLOFON
