D ed i
co n
Wijzer door de tijd Tweede editie
Marja Baeten Marlies Huijzer Marian van Gog
D
em ov
er si e
Geschiedenismethode
6
Wolters-Noordhoff
LB6_Tijd new.indd 1
21-08-2006 14:52:34
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde
D ed i
© 2006 Wolters-Noordhoff B.V., Groningen/Houten
co n
Hoofdauteur Ferry Siemensma Vakinhoudelijk adviseur Leo Salemink Vormgeving en opmaak Koningsberger & van Duijnhoven Omslag tekening Klaartje Berkelmans Omslag foto’s Ergenbright/Corbis, Frans Lemmens/Zefa/Corbis
uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier,
er si e
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet
1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp,
www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van korte gedeelte(n) uit
deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken
(artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO
em ov
(Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). Voor het overnemen van niet-korte gedeelte(n) dient men zich rechtstreeks te wenden tot de uitgever.
ISBN: 978-90-01-13910-0
Eerste druk, tweede oplage, 2007 SISO 476.4
D
218226
LB6_Tijd.indd 2
23-11-2006 09:58:52
Van jagerskamp tot boerderij 1 2 3 4 5
Een mammoet in de val . . . . . . . . . . . . . 4 Vuur en gereedschap . . . . . . . . . . . . . . . 7 De eerste boeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Schilderingen in grotten . . . . . . . . . . . . 13 Themales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Slaven, soldaten en goden 1 2 3 4 5
Griekenland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De Romeinen komen . . . . . . . . . . . . . . . . De Germanen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Geloven in goden . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kijk je mee terug? . . . . . . . . . . . . . . . . . .
em ov
Iedereen op de been . . . . . . . . . . . . . . . . Een nieuw geloof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leven in een klooster . . . . . . . . . . . . . . . Karel de Grote . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Themales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 2 3 4 5
De Vikingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jacob ontwerpt een kasteel . . . . . . . . . . Drie standen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Een nieuw geloof: de islam . . . . . . . . . . Kijk je mee terug? . . . . . . . . . . . . . . . . . .
46 49 52 55 58
1 2 3 4 5
De kruistochten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het ontstaan van een stad . . . . . . . . . . Gilden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De Zwarte Dood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Themales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
60 63 66 69 72
De wereld wordt groter 32 35 38 41 44
1 2 3 4 5
Vechten of trouwen . . . . . . . . . . . . . . . . Bouwen in Spanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . China . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leven in India . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kijk je mee terug? . . . . . . . . . . . . . . . . . .
74 77 80 83 86
D
1 2 3 4 5
Kruistochten en steden
18 21 24 27 30
Nieuwe volken
co n Een onrustige tijd
er si e
D ed i
Inhoud
LB6_Tijd new.indd 3
21-08-2006 14:52:50
13.000
3.000 eerste boereN
jageN eN verzameleN 13.000 v. Chr. Jagers
800
5000 v. Chr. Boeren
2000 v. Chr. Brons
co n
800 v. Chr. IJzer
Jagers en boeren
1 Een mammoet in de val Mee op jacht!
D ed i
1 Van jagerskamp tot boerderij
D
1
em ov
er si e
Olek slaapt. Dan komt zijn vader de tent binnen. ‘We gaan!’ roept hij. ‘Kleed je warm aan en pak je speer!’ Olek mag mee op jacht. Zijn vader is de leider van de jagersstam. Hij beslist wanneer de mannen met z’n allen op jacht gaan. De stam achtervolgt al een week een oude mammoet. Vandaag hopen ze het dier te vangen. De zestien mannen van de stam lopen in de richting van de mammoet. Drie van hen hielden vannacht de wacht. Zij weten waar het enorme beest slaapt.
LB6_Tijd new.indd 4
21-08-2006 14:52:56
co n Terug in het kamp
Tegen de avond keren de jagers terug in het tentenkamp. De vuren branden. De vrouwen roosteren stukken gedroogd rendiervlees. Vanavond is er feest. De mammoet is eindelijk gevangen. Nu is er voorlopig genoeg te eten voor de hele stam. Morgen zullen de mannen de mammoet slachten. En daarna is er ook veel werk voor de vrouwen en de kinderen. De vrouwen zullen het vlees in dunne repen snijden. Daarna laten ze de repen drogen. De oudere kinderen moeten de zware botten schoon schrapen en de darmen legen. Ook moeten de lange haren van de huid worden losgesneden. Oleks moeder wil er een warme muts voor haar zoon van te maken.
er si e
De jagers splitsen zich in drie groepen. Ze jagen de mammoet schreeuwend op. De mannen zorgen ervoor dat het dier alleen de kant van het moeras uit kan. Daar zakt het in weg. De mannen juichen! De mammoet kan niet meer uit het moeras komen. De jagers kunnen nu dichterbij komen. Ze steken hun speren in de dikke huid. Daarna gooien ze stenen naar zijn grote kop. De mammoet sterft.
D ed i
Gevangen!
D
em ov
2
5
LB6_Tijd new.indd 5
21-08-2006 14:53:02
co n
Met huid en haar
D ed i
Een koude kale vlakte
D
em ov
er si e
Olek leeft in het gebied dat wij nu, 15 duizend jaar later, Nederland noemen. Er groeien grassen en struiken, maar geen bomen. Er zijn veel moerassen. Het is ook veel kouder dan nu. Er leven andere dieren: mammoeten, holenberen, wolharige neushoorns, bizons en rendieren. En er leven maar weinig mensen. Alle mannen hebben hetzelfde beroep: ze zijn jager. Jagers zijn nomaden, ze hebben geen vaste woonplek. Ze volgen een kudde dieren. De dieren trekken naar plaatsen waar genoeg gras of mos groeit om te eten. Als dat op is, trekt de kudde verder. De jagers en hun gezinnen moeten mee, want ze leven van de dieren.
3
De stamleden gebruiken alles van het dode dier. Het vlees eten ze op. De huid gebruiken ze als tentdoek. Ze maken er ook kleding en schoenen van. Van de botten en de hoorns maken ze gereedschappen, wapens en sieraden. De blaas van een beest is een prima waterzak. Van de darmen maken ze een sterk touw. En de gedroogde mest gebruiken ze als brandstof.
LB6_Tijd new.indd 6
Bizon.
Rendier.
Wolharige neushoorn.
21-08-2006 14:53:09
co n 1
D
em ov
er si e
D ed i
2 Vuur en gereedschap
LB6_Tijd new.indd 7
21-08-2006 14:53:13
co n D ed i er si e em ov
2
De jagersstam van Joram en Birk.
De vuurplaats
D
De handelaar in vuurstenen is vanmiddag aangekomen. Hij stalt zijn stenen uit bij de vuurplaats. Op deze plek zal de stam vanavond eten. Het vuur is niet alleen lekker warm, het geeft ook licht. Zo kan iedereen de vuurstenen uitzoeken die hij nodig heeft. Joram is blij dat de handelaar er is. De platte vuurstenen waar speerpunten en pijlpunten van gemaakt worden, zijn bijna op. Hij wil ook een bijl maken om hout te kappen. En de vrouwen hebben nieuwe priemen nodig om gaatjes te prikken in gedroogde dierenhuiden.
8
LB6_Tijd new.indd 8
Birk is het zusje van Joram. Ze kan nog geen gereedschappen maken. Maar vuur maken kan ze wel. Birk heeft altijd twee vuurstenen bij zich. Ze weet precies hoe ze die stenen tegen elkaar moet ketsen om de grootste vonken te krijgen. Joram wil dat kunstje graag van haar leren. Maar het lukt hem maar niet. Hij heeft te weinig geduld. En vandaag heeft hij geen tijd om te oefenen. Hij moet nog hout sprokkelen voor de vuurplaats. En voor het vuur bij de bosrand dat de beren en wolven uit de buurt houdt.
21-08-2006 14:53:17
co n Wapens van steen
er si e
In de prehistorie gebruiken jagers botten van dieren en hout om wapens en gereedschappen te maken. Maar ook vuursteen. Als je twee stukken vuursteen hard tegen elkaar slaat, breken er kleinere stukken af. Die stukken hebben heel scherpe randen. Van die stenen maken de jagers bijvoorbeeld een bijl om hout mee te hakken. Of een mes om vlees mee te snijden. Van kleine, scherpe scherven maken ze pijlpunten en speerpunten. Die binden ze met een gedroogde darm of taai gras aan stokken.
Speerpunten, armbanden en een bijl van brons.
D ed i
4
Joram maakt een bijl.
Ongeveer vierduizend jaar geleden ontdekken de mensen een nieuw materiaal: brons. Brons is sterker dan steen, en veel duurder. Daarom kunnen alleen de rijkste mensen er wapens, gereedschappen en sieraden van laten maken. Dat laten ze doen door een bronssmid. Ongeveer 2800 jaar geleden leren mensen dat ze ijzer kunnen krijgen door ijzererts te laten smelten. IJzererts is een soort steen. IJzer is sterker dan brons. Daarom wordt ijzer het belangrijkste metaal. We gebruiken het tegenwoordig nog steeds.
D
em ov
3
Brons en ijzer
LB6_Tijd new.indd 9
21-08-2006 14:53:23
co n D ed i
3 De eerste boeren Voedsel bij huis
1
D
em ov
er si e
Boer Sem brandt een stuk bos af. Op die plek komt straks een nieuwe akker. ‘Planten halen al het voedsel uit de grond,’ zegt Sem. ‘Daarom kan ik een akker maar een paar jaar gebruiken. Daarna groeien de planten niet goed meer. Op mijn nieuwe akker laat ik de as liggen. Dat is goed voor de grond. Mijn planten groeien er beter door. Als de nieuwe akker klaar is, maak ik eerst de grond los. Dat doe ik met een hak, een soort bijl. Daarna zaai ik graankorrels op de akker. Daaruit groeit straks nieuw graan. In de zomer is het rijp. Dan oogst ik het. Ik snijd het graan met een mes los.’ Sem verbouwt niet alleen graan, maar ook erwten en bonen. Hij houdt ook tamme dieren. Deze dieren zoeken zelf in het bos naar voedsel. Sem zegt: ‘Mijn kinderen helpen goed mee. Ze passen op het vee. Ze melken de geiten en de koeien. En ze snijden de wol van de schapen. Maar het slachten van de varkens doe ik zelf.’
10
LB6_Tijd new.indd 10
21-08-2006 14:53:38
Meer dan vierduizend jaar geleden gaan boeren een eergetouw gebruiken om de grond los te maken.
D ed i
2
Huizen bouwen
Sem bouwde zijn boerderij samen met zijn buren. Hij vertelt: ‘Eerst kapten we enkele bomen. De boomstammen houden het dak omhoog. De muren maakten we van gevlochten takken. Daar smeerde ik natte klei op. De klei droogde op en werd hard. Nu kan er geen wind en regen meer door. Tot slot legden we op het dak een dikke laag riet.’ De boerderij is groot genoeg voor Sem en zijn vrouw en kinderen. Ook staan er de werktuigen die zij nodig hebben, zoals de hak en bijlen om bomen te kappen. En potten met water, graan en bonen. ’s Nachts staan er de dieren. Die zijn dan buiten niet veilig. Daar kunnen ze worden opgegeten door wolven of beren.
D
em ov
er si e
Zevenduizend jaar geleden wonen in Zuid-Limburg de eerste boeren van ons land. Zij hebben een vaste woonplaats. De mensen hebben ontdekt hoe ze voedsel op een akker kunnen laten groeien. Ze hoeven niet meer rond te trekken om eten te zoeken. Ze verbouwen graan en groenten rondom hun huis. Ze gaan nog steeds jagen en vissen, maar nu in de buurt van hun boerderij.
co n
Rondtrekken hoeft niet meer
11
LB6_Tijd new.indd 11
21-08-2006 14:53:57
De boeren in Limburg bewaren water en voedsel in potten van klei. Ze versieren die potten met lijnen en banden. Daarom noemen wij hen het ‘Bandbekervolk’. Bij opgravingen in Limburg zijn veel resten van potten teruggevonden. Pottenbakkers van het Bandbekervolk vertellen:
In potten met een deksel wordt drinken en eten bewaard, bijvoorbeeld melk en graan. Kleinere kruiken zijn om water uit de rivier te halen. We hebben ook kookpotten. Omdat er een kleine opening in zit, blijft het eten langer warm.
3
D ed i
Ik bak de pot in een oven in de grond.
co n
De pottenbakker
D
em ov
er si e
Ik maak potten van klei.
Ik versier de pot met lijnen en banden.
12
LB6_Tijd new.indd 12
21-08-2006 14:54:58
Tekeningen op de muur
co n
D
em ov
er si e
D ed i
4 Schilderingen in grotten
In 1940 spelen vier Franse kinderen met hun hond Robot in het bos. Ze komen uit het dorp Lascaux in Zuid-Frankrijk. Opeens is Robot verdwenen. Als ze hem gaan zoeken, ontdekken ze achter een rotsblok een nauw, donker gat. Daaruit klinkt geblaf. Om de beurt laten de kinderen zich door het gat naar beneden glijden. Ze komen terecht in een grot. Gelukkig, daar is Robot! Dan doen ze een ontdekking. In het halfdonker zien ze op de muur van de grot tekeningen van herten, paarden en bizons. Er is ook een tekening van een jager met een speer. De volgende dag vertellen de kinderen hun avontuur op school aan de meester. Na schooltijd gaat hij met hen mee naar de grot. Meester Laval heeft een olielamp bij zich. Hij weet meteen dat zijn leerlingen een heel bijzondere vondst hebben gedaan. De grotschilderingen zijn gemaakt door mensen in de prehistorie.
1
LB6_Tijd new.indd 13
13
21-08-2006 14:55:11
on ed ic D er si e
2
Een opschrijfboekje?
D
em ov
Mensen in de prehistorie konden niet schrijven. Daarom kunnen we nergens nalezen waarom ze deze grotschilderingen maakten. Er zijn mensen die denken dat de muur van de grot een soort opschrijfboekje was. Ze denken dat de jagers elk dier dat ze vingen op de wand schilderden. Volgens andere mensen was de grot een heilige plek. Sommige van hen denken dat de jagers hier bij elkaar kwamen voordat ze op jacht gingen. En dat ze op de wanden de dieren tekenden die ze hoopten te vangen. Het kan ook zijn dat de jagers na de jacht op deze plek bij elkaar kwamen. En dat ze dan hun goden bedankten voor de goede jacht. De schilderingen op de muur waren misschien een soort cadeau voor die goden.
1
LB6_Tijd new.indd 14
De mensen uit de prehistorie gebruikten kleurstoffen uit de natuur. Die mengden ze met dierenvet of met water. Men denkt dat ze de tekeningen maakten met stukjes mos of met takjes. De mensen woonden waarschijnlijk niet in de grotten zelf, maar bij de ingang. Bij sommige grotten zijn op die plek resten gevonden van gereedschap en wapens.
21-08-2006 14:55:44
4
D ed i
Zo werd een hunebed waarschijnlijk gemaakt.
em ov
er si e
Ook in Nederland hebben mensen uit de prehistorie sporen achtergelaten. In Drenthe liggen bijvoorbeeld nog hunebedden, gemaakt van enorme stenen. Ze zijn gebouwd door boeren. Die maakten van de stenen een soort kamer. Aan één kant kwam een opening. Daarna bedekten ze de stenen met een dikke laag aarde. In het hunebed legden de boeren hun doden. De mensen geloofden dat je na je dood in het dodenrijk kwam. Daarom zetten ze potten met voedsel in het graf. En ze legden bijlen en speren naast de doden. In het dodenrijk had je eten en wapens nodig.
co n
Een graf van keien
3
In Drenthe zijn nog vijftig hunebedden te zien.
Hoe hebben ze dat gedaan?
D
Kim heeft op vakantie in Drenthe een hunebed bezocht. ‘Die stenen zijn groter dan ik ben. Ik snap echt niet hoe ze die ooit op elkaar hebben gekregen. Hijskranen waren er toen niet,’ zegt Kim. Haar moeder heeft op internet gezocht. Ze vond deze tekeningen. Daarop zie je hoe een hunebed waarschijnlijk gebouwd werd.
LB6_Tijd new.indd 15
15
21-08-2006 14:56:13
Archeologen zoeken in de grond naar sporen van vroeger.
1
co n
D ed i
5 Thema: Sporen in de grond
2
Archeologen vonden bij Valkenburg in Zuid-Holland een Romeins fort. Nu kun je boven de grond aan de straatstenen zien waar het fort vroeger heeft gestaan. En hoe groot het was.
D
em ov
er si e
Dit skelet van een mammoet komt uit de prehistorie. Aan de kiezen kun je zien dat het dier planten at. Door vondsten van schedels en botten weten we welke dieren er vroeger in ons land geleefd hebben.
1
LB6_Tijd new.indd 16
21-08-2006 14:56:29
3
co n staat nergens opgeschreven. Toch weten we daar wel wat van, door de voorwerpen die bij Wijk bij Duurstede zijn opgegraven.
4
In Lelystad is een schip uit de zeventiende eeuw nagebouwd: de Batavia. Als voorbeeld gebruikten de bouwers tekeningen en schilderijen van het echte schip. Die afbeeldingen zijn bewaard gebleven. Maar de bouwers wisten pas echt hoe het schip was gebouwd, toen duikers het wrak vonden. Dat ligt op de bodem van de zee, voor de kust van Australië.
D
em ov
er si e
In de buurt van Wijk bij Duurstede lag rond 800 de plaats Dorestad. Dat staat in boeken die bewaard zijn gebleven. Hoe de mensen in Dorestad leefden,
Zegelring.
D ed i
Schoenzool.
1
LB6_Tijd new.indd 17
21-08-2006 14:57:02
