Naam:
on
6
D
em ov
er si e
D ed
ic
Wijzer door de tijd
1
em ov
ic
er si e
D ed
Illustratieverantwoording Teun Berserik, Den Haag: blz. 36 (o), 47 (r) Hans Bishoff, Purmerend: blz. 29 (r), 47 (l) Ed Boelaarts, De Heurne: blz. 8 (l), 20 (l), 44 Mijanou van den Breemer, Amersfoort: blz. 24 (r), 26, 33 (r) Ruud Bruijn, Krommenie: blz. 5 (r), 31, 32 (l), 35, 40, 46 Corel, Salinas (VS): blz. 10 Saskia van Gerven, Vlijmen: blz. 6 (o), 17 (l), 18 Fred de Heij, Zaandam: blz. 20 (r), 22 (r), 23, 38 Peter Hilz/ Hollandse Hoogte, Amsterdam: blz. 34 (r) ivan & ilia illustraties, Maastricht: blz. 14, 17 (r) Egbert Koopmans, ’s-Hertogenbosch: blz. 29 (l), 30, 32 (r) Fred Marschall, Amsterdam: blz. 4, 5 (l), 7, 22 (l), 24 (l), 42 Joop Mommers, Barendrecht: blz. 8 (o), 11, 25 (b), 36 (b), 43 Musée des Enfents (Fr.): blz. 9 Peter Nuyten, Nijmegen: blz. 12, 13, 15, 16, 28, 48, 49, 50 John Rabou, ’s-Hertogenbosch: blz. 6 (b), 8 (lo), 41 Ricki Rosen/ Corbis, Amsterdam: blz. 34 (l) Kurt Stier/ Corbis, Amsterdam: blz. 33 (l) UvA Kaartenmakers, Amsterdam: blz. 21, 25 (o), 37
on
Hoofdauteur Ferry Siemensma Vakinhoudelijk adviseur Leo Salemink Vormgeving en opmaak Koningsberger & van Duijnhoven Omslagtekeningen Klaartje Berkelmans Omslagfoto’s Frans Lemmens / ZEFA / Corbis, Ric Ergenbright / Corbis
D
© 2006 Wolters-Noordhoff B.V., Groningen/Houten Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van korte gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). Voor het overnemen van niet-korte gedeelte(n) dient men zich rechtstreeks te wenden tot de uitgever.
ISBN 978-90-01-13916-2 (set van 5) Eerste druk, tweede oplage, 2007 SISO 476.4 218220 onderdeel van 218219
Werkboek
Wijzer door de tijd Tweede editie
Marlies Huijzer Marian van Gog Marja Baeten
D
em ov
er si e
Geschiedenismethode
D ed
ic
on
6
Wolters-Noordhoff
LB 4-6
1.1 Een mammoet in de val
> Lees Mee op jacht en Gevangen! Zet de plaatjes in de juiste volgorde. Zet bij elk plaatje het juiste cijfer. Schrijf onder elk plaatje wat er gebeurt.
2
Waarom drijven de jagers de mammoet naar het moeras? Kruis de twee juiste antwoorden aan. De mammoet is te sterk en te groot om zo te doden. In het moeras bederft de mammoet niet zo snel. Als de mammoet in het moeras wegzakt, is hij hulpeloos. In het moeras is voldoende voedsel voor de mammoet.
D ed
ic
on
1
er si e
em ov
Bedenk zelf een andere manier om een mammoet te vangen en te doden. Teken die manier hier:
D
3
> Lees Terug in het kamp.
4
Hoe zorgen de vrouwen ervoor dat het vlees van de mammoet lang kan worden bewaard?
> Kijk naar afbeelding 2. 5
Maak de zinnen af. De jagers wonen in gemaakt van
Die zijn Een tent
wordt overeind gehouden door Als vloerbedekking ligt er De jagers stoken hun vuren met
4
> Kijk naar afbeelding 2. 6
Welk voedsel verzamelen de vrouwen en kinderen?
> Lees Met huid en haar. 9
Noem twee materialen waarvan de mammoetjagers gereedschap maken. 1
Waarvan maken ze de manden?
2
3
Wat is er nu anders in Nederland dan in de tijd van Olek? Kruis de twee juiste antwoorden aan. Mammoeten en holenberen leven in wildparken. Er groeien bomen. Er leven weinig mensen. Er zijn veel verschillende beroepen.
10
een bal
een deken
draad om mee te naaien
Je bent archeoloog. Je vindt resten van een kamp uit de tijd van de mammoetjagers. Schrijf op wat er volgens jou op deze plek gebeurd is.
er si e
11
8
Denk na. Van welk deel van een dier maken de mammoetjagers:
D ed
7
ic
> Lees Een koude kale vlakte.
on
Bedenk nog een materiaal.
Waarom vertrekt het jagersvolk?
em ov
Hoe heten mensen zonder vaste woonplaats?
D
Hoe vervoeren de mammoetjagers hun tenten en andere spullen?
5
LB 7-9
1.2 Vuur en gereedschap
> Lees De vuurplaats. 1
Vul het schema in.
on
Voorwerp
Het is een:
Waarom is vuur belangrijk? Noem drie dingen.
> Lees Wapens van steen.
5
1
> Lees Brons en ijzer.
Weet je nog een reden? 4
6
Kruis de drie zinnen aan die juist zijn. De eerste wapens zijn van steen. Bronzen voorwerpen zijn duur. Brons is sterker dan ijzer. IJzer komt uit gesmolten ijzererts.
7
Je ziet twee voorwerpen van nu. Teken hoe deze er volgens jou in de prehistorie uitzagen.
em ov
> Kijk naar afbeelding 2.
3
Maak de zinnen af.
Joram wil een
maken van
Birk gebruikt
D
om het hout aan te
steken. Hun kleding is gemaakt van
4
6
Van welke materialen maken de jagers wapens?
er si e
2 3
D ed
2
ic
Je kunt ermee:
Denk na. Hoe zou Birk zonder vuurstenen vuur kunnen maken?
LB 10-12
1.3 De eerste boeren
2
> Lees Voedsel bij huis. Schrijf bij elk plaatje wat voor werk boer Sem doet.
ic
on
1
Streep door. Waar of niet waar? a De eerste boeren verbouwen graan, bonen en erwten. waar/niet waar b Hun koeien, geiten en schapen grazen in de wei. waar/niet waar c De eerste boeren hebben tamme dieren. waar/niet waar d De eerste boeren hebben nog geen werktuigen. waar/niet waar e Het vee zoekt voedsel in het bos. waar/niet waar
D ed
> Kijk naar afbeelding 1. 3
Bedenk twee redenen waarom de boerderijen vlak bij een rivier zijn gebouwd. 1
er si e
2
4
Kruis het juiste antwoord aan. De eerste boeren trekken niet meer rond, omdat ze: geen eten meer kunnen vinden. genoeg hebben van het rondtrekken. voedsel op akkers verbouwen. eindelijk een mooi plekje vinden.
5
Maak de zinnen af. De eerste boeren in Nederland wonen in Vissen en jagen doen
D
em ov
> Lees Rondtrekken hoeft niet meer.
ze in de buurt van hun
> Lees Huizen bouwen. 6
Streep door wat niet klopt. Sem bouwde zijn boerderij van: boomstammen - golfplaten - riet - beton klei - cement - ijzer - takken - bakstenen 7
> Lees De pottenbakker. 10
1 2
Kijk naar de tekening. Kleur de boomstammen die het dak ondersteunen bruin. Kleur de klei op de takken van de muur geel. Zet een D op de plaats waar de dieren staan. Zet een M op de plaats waar de mensen leven.
lijnen en banden
bakken
oven
water
kleinere kruik
versiering
pot met deksel
pot met kleine opening
11
1
er si e
2
3
em ov
4
Gebruik de tijdbalk. Trek een lijn van de koelkast naar ‘nu’. Trek een lijn van de voorraadpot naar de tijd van de eerste boeren. Kleur de tijd van de eerste boeren geel.
D
9
8
kookpot
voorraad
Bedenk vier verschillen tussen het leven van een kind van 7000 jaar geleden en jouw leven.
D ed
8
Welke woorden horen bij elkaar? Verbind ze met een lijn.
on
Welke twee wilde diersoorten zijn een bedreiging voor de tamme dieren?
ic
7
LB 13-15
> Kijk naar afbeelding 2.
1.4 Schilderingen in grotten
> Lees Tekeningen op de muur. 1
3
Streep door wat je niet ziet. fakkel - kleurstof - kwast - pot - schaaltje vetpot - olielamp - verfbus - steiger - stokje
Schrijf naast elk plaatje de naam van het dier.
Hoe komt het dat we niet precies weten waarom de grotschilderingen zijn gemaakt?
D ed
ic
4
on
> Lees Een opschrijfboekje?
Kruis de juiste antwoorden aan. Prehistorische mensen: schilderen vooral mensen. gebruiken kleurstoffen uit de natuur. wonen diep in de grot. wonen bij de ingang van de grot. gebruiken geen gereedschap.
er si e
5
Waarmee worden de kleurstoffen gemengd? Met
7
of
Bekijk de grotschildering. Wat heeft de schilder hier afgebeeld?
D
em ov
6
2
Kruis het juiste antwoord aan. De vondst van de grotschilderingen is zo belangrijk, omdat ze: erg goed zijn getekend. door mensen uit de prehistorie zijn gemaakt. in een grot zijn geschilderd. allemaal dieren voorstellen. 9
> Lees Een graf van keien. 8
12
Schrijf op wat je nodig hebt om een hunebed te bouwen.
13
Ook nu schilderen mensen op muren. Hoe heet dat?
De hunebedden zijn gemaakt van:
ic
er si e
D ed
9
Wat leggen de mensen naast de doden in het hunebed? Teken die dingen.
on
De mensen maakten ze om:
> Lees Hoe hebben ze dat gedaan?
Welke dieren gebruiken de hunebedbouwers?
11
a Welk plaatje hoort bij de tijd van jagers en boeren? Kruis dat aan.
D
em ov
10
Waarom doen mensen dat, denk je?
Schrijf een verschil op met de grotschilderingen van Lascaux. b Wat stelt het voor?
10
1 Van jagerskamp tot boerderij
samenvatting
Een mammoet in de val
1
Schilderingen in grotten
4
Vul de ontbrekende woorden in. De jagers wonen in Zij trekken achter de
Kinderen ontdekken een grot in Frankrijk/ Nederland. Op de wanden staan tekeningen van mensen/dieren. De schilderingen zijn gemaakt door boeren/jagers. De tekeningen zijn gekleurd met verf/kleurstoffen uit de natuur. Het is wel/niet precies duidelijk waarom de schilderingen gemaakt zijn. In Drenthe zijn huizen/hunebedden gevonden uit de prehistorie. Daarin woonden de mensen/begroeven ze hun doden.
aan.
on
Zij doden de dieren met een of een
Dat gebeurt
ic
jaar geleden. In die tijd groeien er hier geen
vlees botten huid mest
tenten, kleren brandstof wapens, gereedschap eten
D ed
Het is altijd Trek lijnen. Waarvoor gebruikten de jagers het gedode dier?
Streep de foute woorden door.
er si e
Ten slotte
Vuur en gereedschap
2
Kruis de juiste zin aan.
Schrijf de letter op het goede kaartje aan de tijdlijn. A de eerste boeren B mammoetjagers C de mensen gaan brons gebruiken
em ov
De jagers gebruikten eerst: steen en later brons. ijzer en daarna steen. brons en toen ijzer.
5
Waarom is vuur belangrijk? 1 2
D
3
De eerste boeren
3
Zet een kruisje in de goede rij. waar
niet waar
De eerste boeren wonen in Zuid-Limburg. Ze laten voedsel op een akker groeien. Ze jagen en vissen helemaal niet meer. Ze houden geiten, varkens en koeien. Ze slapen ’s nachts in de open lucht. Ze bewaren hun eten in potten van klei. 11
