Wereldreis
Maandelijkse lesbrief voor de basisschool bij de Wereldkalender van 11.11.11 ISSN : 1375-2219 - Afgiftekantoor Brussel X - 18de jaargang - MAART 2005
Thema : Papier
Reistips voor de eerste graad VOORAF VOELEN
Centraal in de klas staat een grote doos met gaten en een doek erover : een voeldoos. Daarin zitten allemaal papieren voorwerpen : (tijd)schrift, crêpepapier, boek, ribkarton, geschept papier, reclamefolder, briefomslag, behang, krant, doosje, rolletje karton, map … Bespreking Is er iets wat al de gevoelde dingen gemeen hebben ? Zij hebben allemaal te maken met ‘papier’. Rond de geopende doos gaat het gesprek over soorten papier a.d. h.v. woordkaarten. BIJ DE FOTO
Voer een leergesprek rond de foto, uitgaande van het voelen vooraf. Je kunt de brief van Lien (werkblad 3) vertellen of voorlezen. Wij gebruiken elke dag enorm veel papier. Daarom is het goed om te weten waar papier vandaan komt. En hoe het wordt gemaakt. Dan springen wij er misschien zuiniger mee om. Mensen geven hier veel geld voor zelfgemaakt papier zoals dat uit India. Wij hebben hier wat teveel papier, wij zijn er niet altijd even spaarzaam mee … hoe proberen wij bewuster met papier om te gaan ?
India DOE-ACTIVITEITEN
De leerlingen stellen zelf een voelboekje samen met werkblad 1. Zij kunnen ook een omslag ontwerpen voor hun voelboekje, met… papier natuurlijk ! Hoe je zelf papier maakt, zie je op werkblad 4. Op werkblad 2 kleven zij met stukjes uit die papierrijkdom een mooi mozaïek. Letter van papier Laat de kinderen - zelfs die van de eerste klas - de eerste letter van hun voornaam met papierdeeg maken. Zorg er wel voor dat de letter voldoende groot is : voor de zwakke kinderen maak je zelf de letter uit karton en de kinderen bekleven ze. Daarna kunnen zij de letter schilderen en vernissen. Je kunt die letters aan de muur hangen. Daar komen dan de tekeningen en de woordenblaadjes onder. Zo kunnen zij ook de eerste letter van moeders naam maken voor moederdag. Betoverende kaartjes Uit (zelfgemaakt) papier prikken of knippen wij bepaalde (Indische) figuurtjes. Die kunnen wij gebruiken als ‘kaart’ om onze wensen uit te drukken. Of wij maken een heerlijk geurend kaartje. Plooi een papieren zakdoekje, een papieren servet of blaadjes toiletpapier tot de grootte van een visitekaartje, bestrijk met shampoo en wikkel er nog een laagje rond. Het zachte kaartje blijft wekenlang geuren. Je kunt het b.v. gebruiken als naamkaartje bij een geschenk (wel met balpen beschrijven).
Hebt u de Wereldreisenquête al ingevuld ? Gebruik het formulier en de enveloppe bij vorig nummer of surf naar http://www.studioglobo.be/wereldereis Hartelijk dank voor uw medewerking !
Reistips voor de tweede graad FOTO EN BRIEF VAN LIEN
Overal om ons heen vinden wij papier. Wij kunnen niet zonder. In de brief van Lien (werkblad 3) staat dat papier uit katoenafval en linnen lompen wordt gemaakt. Bij ons is de grondstof voor papier vooral hout van populieren, sparren en dennen : dit zijn snelgroeiende en langvezelige boomsoorten. Het komt erop aan een brij te maken van cellulose (de stof waaruit plantencellen voornamelijk zijn opgebouwd) met voldoende lange vezels. Van boom tot papier Volg de weg van de grondstof tot uiteindelijk een blad papier. Bespreek werkblad 4 samen met de kinderen, knip uit en leg in volgorde. PAPIERVERBRUIK
Pakken papier en bakken water Wij verbruiken elk jaar ongeveer 120 kg papier per persoon. Je kunt de kinderen eens het gewicht van een riem papier (= een pak van 500 vel) laten voelen en wegen (b.v. 2,840 kg). Hoeveel verbruikt de hele klas ? Vermenigvuldig 120 kg met het aantal leerlingen. PUBLICITEIT
Voor 1000 kg papier moet je zowat 15 grote bomen vellen. Hoeveel bomen zijn dat per jaar voor de ganse klas ? Je weet nu ook dat voor het maken van papier grote volumes water nodig zijn. En dat het water in het proces wordt vervuild. Reden te meer om zuinig om te springen met deze grondstoffen. Het ‘zuinig met papier’-contract Ook jullie kunnen helpen de bossen te beschermen. Gewoon door zuiniger om te springen met papier. Want voor al dat verkwiste papier moeten er ook bomen worden omgehakt. En er moeten nog genoeg bomen overblijven om de lucht te zuiveren, de bodem vast te houden enzovoort. Alle beetjes helpen, weet je ! Maak daarom duidelijke afspraken met de klas. Bekijk samen dit contract. Ga na wat jullie willen en kunnen doen. Vul dan het contract in (op zelfgemaakt papier ?) en onderteken het. Hang het daarna aan de muur, dan vergeet je het niet ! Enkele voorbeelden van klasafspraken : wij schrijven elke bladzijde vol wij beschrijven van elk blad papier de twee zijden voor kleine tekeningen of tekstjes nemen wij een klein blad wij gebruiken kringlooppapier i.p.v. nieuw papier wij gebruiken zo mogelijk chloorvrij gebleekt papier (zoals Wereldreis) wij verzamelen oude kranten om knutselwerkjes te maken wij gooien inpakpapier niet weg, maar gebruiken het nog eens overtollig papier brengen wij naar de papiercontainer (is er een in de buurt van de school ?)
MUZIKALE ONTDEKKINGSREIS DOOR INDIA
De Rough Guide cd’s bieden een prachtig overzicht van alle toonaangevende muziekstijlen uit de hele wereld. Klinkende namen worden afgewisseld met nieuwe ontdekkingen. Enkele voorbeelden uit India : Ravi Shankar
en zijn er zoveel verschillende en interessante genres die het beluisteren waard zijn. Deze cd biedt een overzicht van de klassieke Hindoe-muziek tot de succesvolle Bollywood-songs. India’s meest gerenommeerde artiesten werkten mee aan deze cd.
Pandit Ravi Shankar is een levende muzikale legende. De indringende sitarmuziek die hij speelde, was voor velen de eerste kennismaking met de oosterse muziek. Zijn invloed op de hedendaagse muziek is onmiskenbaar. Hij opende de deuren voor geslaagde muzikale samenwerkingen tussen oost en west.
Bollywood Een introductie tot de kleurrijke en levende wereld van de Indiase filmindustrie, die zowel in omzet als aantal geproduceerde films Hollywood overstijgt. Samengesteld door DJ Ritu, bekend in het clubcircuit in India en Londen, bevat deze cd nummers van sterren als Asha Bhosle, Mohammed Rafi, Kishore Kumar, Manna Dey en Udit Narayan.
India India is in veel opzichten een voorbeeld van creativiteit. Ook op het muzikale vlak blijft het niet achter
Alle cd’s kosten € 14,50 en zijn te bestellen per e-mail :
[email protected] of per tel : 02 536 11 22. Meer dan 100 beschikbare titels. Kijk op www.11.be/winkel
Reistips voor de derde graad PAPIER IN ALLE SOORTEN
Probeer zoveel mogelijk soorten papier te vinden. Scheur er telkens een stukje van en kleef of niet het vast. Kom zo tot een verzamellijst met telkens een voorbeeld erbij, zoals : papier uit één laag / papier uit verschillende lagen ; licht papier / zwaar papier ; doorschijnend papier / ondoorschijnend papier ; soepel papier / stevig papier ; ruw of oneffen papier / glad of glanzend papier ; papier dat lekker ruikt / papier dat muf ruikt ; papier dat water opneemt / papier dat geen water opneemt. Het blinddoekspel Blinddoek dan een vriendje. Vraag hem of haar om het papier te betasten of om eraan te ruiken. Weet hij of zij waarvoor het papier wordt gebruikt ? Waarom ? DE FOTO EN HET VERHAAL
Inleiding De leerkracht heeft verschillende soorten papier bij (tekenpapier, vliegerpapier, handgeschept papier, inpakpapier, zijde-, glans-, recyclage-, kranten-, behang- ….). De kinderen mogen kiezen welk papier zij het meest aantrekkelijk vinden. Zij verwoorden ook waarom. Kern Duid het land India aan op de wereldkaart. De leerkracht vertelt over het land en laat enkele foto’s zien. De foto van de kalender verschijnt op het bord. De leerkracht laat de leerlingen noteren wat deze foto bij hen oproept. Veel leerlingen zullen niet onmiddellijk opmerken dat het hier handelt over het maken van papier. Er wordt verder niet over de foto gesproken (even laten rusten van het onderwerp), dus vrije interpretatie … Lees in de klas het verhaal van de papiermakers van Sanganer (werkblad 5 en 6). Verwerking De leerlingen verklaren de moeilijke woorden m.b.v. werkblad 7. Nadien volgt een klasgesprek. Verschillende mensen werken aan het tot-stand-komen van papier. Noteer op het bord de stappen om papier te maken (zie ook werkblad 4). Wat vinden de leerlingen van de vergelijking van papier met mensen ? Bespreek het gebruik van papier. Wij hebben niet dezelfde liefde voor papier als de makers van het papier : wij werpen sneller papier weg, wij bekrabbelen … De leerkracht brengt de verschillende soorten papier die hij bij heeft terug in de groep. De leerlingen kiezen nu weer het papier dat zij het meest aantrekkelijk vinden
(het kan dus goed zijn dat de keuze is veranderd). De leerkracht stelt een aantal creatieve verwerkingsvormen voor waaruit de leerlingen kunnen kiezen om te werken met hun papier : • een gedicht noteren, • werken met de kleur van het papier (een kleurenpalet maken), • een uitnodiging vormen van hun papier, • een boekje maken van verschillende soorten papier, • het verhaal uittekenen als stripverhaal op het door hen gekozen papier. OUD EN NIEUW PAPIER
Over de geschiedenis van het papiermaken vind je al wat informatie op de achterkant van de kalenderfoto. De verbreiding gebeurde in de achtste eeuw via de Arabieren. Het eerste papier in Europa - in de twaalfde eeuw - was Spaans en vervolgens kwamen er papiermolens in Italië (vanaf 1270), Frankrijk (1348), Duitsland (1390) en de Nederlanden (Hoei 1405). Door de boekdrukkunst nam de vraag naar papier sterk toe. Blader ook eens in de Wereldreizen van mei 1998 en december 2001. Goed papier is gemaakt van katoenen en linnen lompen. Maar ook uit oud papier kun je papier scheppen. Hoe je een schepraam maakt, vind je op werkblad 8. In plaats van een schepraam kun je ook een platte keukenzeef nemen. Er staat eveneens een model om briefomslagen te knippen uit oud geschenkpapier. RECYCLEER ZELF JE PAPIER
De volgende manier om papier te maken, is makkelijker bruikbaar door de kinderen (je moet dan niet zo ’n raam maken), maar het duurt wel iets langer. Dit heb je nodig Oud papier, kranten ; een emmer lauw water ; een staafmixer ; een zeef ; behangerslijm ; een plank ; een deegrol of fles ; vloeipapier of keukenrol. Zo ga je tewerk Scheur het oud papier in kleine snippers. Gooi de snippers in de emmer water en roer goed. Laat dit sopje overnachten. Mix nu alles fijn. Giet het water af door een zeef. Voeg er wat behangerslijm bij en meng goed. Leg een dunne laag brij op de plank. Ga erover met een deegrol of een fles. Zo krijg je een dun vel. Leg er een vloeipapier of een vel keukenrol op. Laat het blad enkele dagen drogen. Veel schrijf- en tekenplezier ! De bladen vloeipapier of keukenrol, in plaats van grote vellen vilt, zorgen er voor dat het water goed wordt opgezogen. In plaats van water te gebruiken, kun je ook thee nemen, dat geeft dan een grauwer effect en dan lijkt het meer op kringlooppapier. Wie nog verder wil gaan, brengt bloemen of zaden aan tussen de verschillende (best de laatste) lagen.
PAPIER IN DRIE DIMENSIES
Maskers Je kunt het bekende masker op een ballon maken, dat procédé is misschien wel gekend. Vlug even overlopen : een ballon opblazen tot de gewenste grootte (groter dan je hoofd). Kranten in stukjes scheuren. Behangpap klaarmaken en ieder strookje in de pap onderdompelen en aanbrengen op de ballon. De ballon zeker een week laten drogen en dan schilderen en versieren naar keuze ; je kunt eventueel een halve ballon nemen of een deel ervan. Vergeet niet om de ballon erin stuk te prikken. Dikke figuur Je kunt ook een figuur maken van toiletpapier, ruim 6 cm dik. Werk niet te klein, de figuur mag gerust 25 cm groot zijn. Met het oog op het volgende nummer van Wereldreis kun je een vis maken om na de paasvakantie te beschilderen. Knip eerst een figuur uit in karton. Maak dan een papje van veel toiletpapier en lauw water. Vergeet niet te mixen. Zeef en voeg de lijm toe en breng aan op de kartonnen figuur. Druk telkens goed aan en knijp er zoveel mogelijk het water uit. Laat lang drogen (een week of de hele vakantie !) en schilder dan pas. Nadien kleef je dit op een groot gekleurd karton (in ’t blauw met geverfde golven en/of luchtbelletjes). BIBLIOGRAFIE
- History of Printing and Publishing in India, Vol. 1. B. S. Kesavan. National Book Trust, Delhi, 1985. - Kaghaz ki kahani. B.N. Goswamy. The Tribune, 28 september 2003. - Paper making. M. C. Bansal & K. Mukesh in History of Technology in India (ed. K. V. Mittal). Indian National Science Academy, New Delhi, 2001. - Paper technology in India. A. Rahman in History of Indian Science Technology and Culture (ed. A. Rahman). Oxford University Press, New Delhi, 1998.
- Writing materials. M. Chaudhuri in History of Technology in India (ed. A. K. Bag). Indian National Science Academy, New Delhi, 1997. - webstek: http://www.alpaperhouse.com/handmadepaper.htm Wereldreis is een uitgave van Studio Globo v.z.w. © 2005 Wereldreis, Studio Globo, Otletstraat 28/11, 1070 Brussel, fax : 02 520 91 11 Website : http://www.studioglobo.be/wereldreis Abonnement : € 12,40 voor 10 nummers. Afzonderlijk nummer : € 1,25 Bankrekening : 068-2352505-88 Administratie : Ann Vermoesen. Tel. : 02 520 05 30. E-mail :
[email protected] Redactie : Helga Vande Voorde. Tel. : 02 526 10 92. E-mail :
[email protected] Aan dit nummer werkten mee : Yvan Houtteman, Peter Van Wontergem, Karin Hiels, Ann Van Damme, Mieke Tonnard, Lief Didden, Kristine Van Den Bogerd (tekeningen), Marc Vermeiren (vormgeving) Verantwoordelijke uitgever : Piet Spanhove, Otletstraat 28/11, 1070 Brussel Overname voor niet-commercieel gebruik in het onderwijs is toegelaten mits bronvermelding Wereldreis is gedrukt op 100 % gerecycleerd, chloor- en EDTA-vrij papier (Motif Recycled Plus) Deze uitgave kwam tot stand i.s.m. de Koepel van de Vlaamse Noord-Zuidbeweging - 11.11.11 v.z.w. en met de steun van het D.G.O.S.
C O L O F O N
Wereldreis
India LANDENINFO
Uitgebreide informatie over India en de deelstaat Rajasthan vind je in de Wereldreisnummers van september en april 2004, van november 2003 en van maart 2002. FOTO-INFO
Wij zien op de foto houten maar ook plastic wasknijpers, baksteen maar ook beton, Indische snorren, oorbellen en armbanden, maar ook westerse hemden en broeken. Dit is India in een notendop : een samengaan van verschillende technieken en uitingen van culturen, die allemaal een deel worden van het daardoor altijd dynamische India, of zij nu hun oorsprong in India of elders kennen. Zo ook het papier.
Als die Chinese uitvinding ergens snel zal drogen, is het wel in het woestijnklimaat van Rajasthan ! Het is nog gekreukt - want zo geschept - en eens gedroogd, liggen de bladen op hoopjes per soort. Sanganer : ’s werelds grootste producent van handgeschept papier De stad Sanganer ligt 16 km ten zuiden van Jaipur. Voor je in Sanganer aankomt, moet je doorheen de ruines van twee tripolias. Er bevindt zich ook een fijn gebeeldhouwde, duizend jaar oude Jaintempel. Welke soorten papier worden er vervaardigd in Sanganer ? Papier met bloemenblaadjes, zijdepapier, bananenpapier, tekenpapier, batikpapier, maanrotspapier, geborduurd papier, gestikt papier, bedrukt papier, enz. Zari, blokdruk, handschilderingen en patronen op handgeschept papier vergroten de elegantie en aantrekkingskracht en maken het handgeschept papier tot een perfect geschenk. THEMA-INFO : PAPIER
De Chinezen hielden de papiervervaardiging vele eeuwen geheim en pas in de achtste eeuw ontwikkelde zich in Samarkand (Oezbekistan) een groot papiercentrum. Volgens Al Bir uni, een reizende Arabische geleerde in de Middeleeuwen, leerden de Arabieren de kunst van hun Chinese gevangenen na de enige veldslag ooit tussen Arabieren en Chinezen, nabij Atlakh
Reisinfo - maart 2005
(Kirgizstan) in 751, en zij brachten technische verbeteringen aan. Vanuit Samarkand verspreidde het papiermaken zich naar het westen en het zuiden. In deze Oost-Oost technologische uitwisseling speelde de Zijderoute een belangrijke rol. Uiteindelijk is het ook dankzij de Moren (Arabieren) dat de kennis in de twaalfde eeuw in Spanje werd ingevoerd, hoewel papier reeds vroeger in Europa bekend was, maar dan onder de vorm van Egyptische Nijlpapyrus en perkament. Aanvankelijk werd het nieuwe papier in het christelijke Europa verworpen, aangezien het werd beschouwd als een uiterlijk teken van de islam (iets zoals de hoofddoeken vandaag ?). In 1221 beval de keizer van het Heilige Roomse Rijk dat alle officiële documenten geschreven op papier (i.p.v. op perkament of papyrus), ongeldig waren. In India dateren de oudste nog bestaande stukken papier uit dezelfde periode (ca. 1200). Maar de Indische beschaving is duizenden jaren ouder : wat werd er dan gebruikt vóór de komst van het papier ? Er bestonden zowel harde (rotsen en stenen, metaal, glas, schelpen, en baksteen) als zachte materialen (planken, berkenschors, palmbladeren, leer en katoen) om op te schrijven. Het schrift van de hoogstaande 4300 jaar oude Indusvalleibeschaving (Harappa en Mohenjodaro, Pakistan) is nog steeds niet ontcijferd. Het procédé om papier te vervaardigen, werd in India bekend met de mosliminvasies in Sind. Tussen de achtste en de veertiende eeuw ontstond er een bloeiende papierindustrie gevestigd in de huidige deelstaten Kasjmir, Punjab, Karnataka, Bihar, Bengalen en Rajasthan. In Uttar Pradesh werd de stad Zafarabad zelfs kaghazi shahar (= de papierstad) genoemd. De vervaardiging van papier in Rajasthan dateert uit de tijd dat de Moghulkeizers de vraag naar deze kunst aanwakkerden. Het eerste boek
Wereldreis gedrukt in een Indisch alfabet dateert uit 1578 : Doctrina Christina (‘christelijke leer’) ; het was vertaald in het Tamil door Portugese geestelijken. Na 1857, het jaar van de grote opstand tegen de Britse overheerser, was het koloniale beleid erop gericht om de Indische (papier)nijverheid ten gronde te richten : het gebruik van ambachtelijk papier was in alle overheidskantoren verboden en machinevervaardigd papier werd uit Groot-Brittannië ingevoerd. Door deze delokalisatie verloren veel Indiërs hun werk ! Bovendien werden in India enkele papierfabrieken opgericht waarvan het goedkope papier het handgeschepte papier van de markt verdreef. De geweldloze Swadeshi-beweging van Maha-tma Gandhi blies nieuw leven in de artisanale papiernijverheid, want hij moedigde de dorpsindustrie aan. Die moest de Engelse producten vervangen en de Indiërs respect voor handenarbeid (i.p.v. machines) en geloof in eigen kunnen bijbrengen. In 1925 werd de ‘Bamboo Paper Industry’-wet gestemd die de papiernijverheid bescherming bood. Papier werd oorspronkelijk tussen een bamboeraam gemaakt en later gebruikte men ook bamboevezels en -rondjes. De economische ontwikkeling sinds begin de jaren negentig veroorzaakte het huidige tekort aan papier en het gevolg is de hoge prijs van oud papier. Er wordt zelfs oud papier met hele scheepsladingen uit Europa aangevoerd ter recyclage. Net zoals in België de jeugdbewegingen vroeger regelmatig een ‘papierslag’ organiseerden (nu heeft het overaanbod van oud papier de prijs doen kelderen waardoor een container huren meer kost dan het papier erin opbrengt), zo komt er nog steeds in India overal geregeld een opkoper van oud papier voorbij die - zoals de oude papierbakken in de Efteling - voortdurend roept : “papier hier, papier hier!”. Hij heeft altijd een weegschaaltje bij voor oude kranten of karton en betaalt je handje contantje per kilo. Hij verkoopt het verder aan handelaars in oud papier die het naar de kringloopfabriek brengen. In een land met veel armen mag die hoge prijs dan wel een goede aansporing lijken voor het opruimen van waardeloos zwerfpapier, een tragisch gevolg is de vernietiging van waardevol papier. Men schat dat er nog zo’n vijftig miljoen manuscripten in India bestaan, maar zij zijn niet bekend en in slechte toestand o.m. door het vochtige klimaat en de witte mieren. Een andere oorzaak van de teloorgang van waardevolle documenten is de onwetendheid en/of armoede van de eigenaars, vinders of dieven van
oude boeken : zij verkopen die - dikwijls kunnen zij niet eens lezen wat zij verkopen - en de boeken worden vermalen en gerecycleerd … en soms herboren als nieuwe boeken. Zo wordt het eigen cultuurbezit vernietigd door de armoede. Hier en daar zijn er gelukkig weldenkende mensen en/of weldoeners die papierhandelaars betalen om oude boeken te redden ! Nog een andere reden van de ‘teloorgang’ van oude boeken is dat af en toe boeken te water worden gelaten. Net als de reuzenbeelden van goden zoals Ganesha (voorgesteld met een olifantskop) of Durga (godin met de vele armen) die aan het einde van een processie in de rivier of de zee tot zinken worden gebracht, offeren sommige (soms onwetende) Indiërs een heilig boek, dat reeds sinds mensenheugenis in familiebezit was, aan het water. REISWOORDENSCHAT
Zie ook werkblad 7. bibliotheek : Boekenbewaarplaats (< Grieks biblos = boek). cultuur : landbouw, beschaving (< Latijn colĕre, cultus = het land bewerken). delokalisatie : ver-plaatsing (< Frans délocalisation). document : oorkonde, bewijsstuk (< Latijn docēre = onderwijzen, documentum = les, bewijs, voorbeeld). jainisme : Indische levensbeschouwing, ontstaan in de vijfde eeuw voor onze tijdrekening, met als kern eerbied voor het leven en verlossing uit de cyclus van reïncarnatie (< Oud-Indisch jaina). manuscript : hand-schrift (< Latijn manus = hand, scribĕre, scriptus = schrijven). ontcijferen : iets onleesbaar begrijpen, oplossen, uitleggen (< Arabisch sifr = leeg, nul : volgens sommigen vormt de uitvinding van de 0 in de wiskunde de grootste bijdrage van Indië tot de wereldbeschaving). recycl(er)en : hergebruiken (< Latijn re- = her-, Grieks kuklos = kring). reïncarnatie : wedergeboorte, b.v. hindoes geloven
dat de mens wordt herboren na de dood (< Latijn re- = opnieuw, incarnare = vleesworden).
Sind : (S)Indusgebied. Tamil : een Dravidische taal in het zuiden van India en Sri Lanka (< Oud-Indisch Damila). tripolia : drievoudig poortgebouw (tri = drie). zari : versiering met goud- en zilverdraad.
Reisinfo - maart 2005
Wereldreis
Maak je eigen voelboekje Kleef hier :
Werkblad 1 - maart 2005
Wereldreis
Een kunstwerk van papier Maak een mozaïek met restjes gekleurd papier op een stuk karton. Dit is de achtergrond van je kunstwerk. Prik nu deze figuur uit. Beschilder ze met goudverf en kleef ze op een kleurrijke achtergrond. Je mag natuurlijk ook zelf figuren ontwerpen.
Werkblad 2 - maart 2005
Wereldreis Namaste, allemaal, Ik ben opnieuw in India, in de deelstaat Rajasthan. Neen, wij zijn niet de was aan het ophangen, hoewel het erop lijkt. Samen met mijn vriend Ramesh Kagzi ben ik bezig om de gedroogde papiervellen van de drooglijn te nemen. Ramesh vertelde mij het verhaal van zijn leven. Hij behoort tot de gilde van de Kagzi, de trotse kaste van de papiermakers. ‘ Kagaz’ betekent papier in zijn taal en alles in zijn familie draait rond papier. Al sinds zijn grootvader de papiermakerij had, loopt Ramesh hier rond te kijken naar die mannen die met de hand papier scheppen. “ Papier scheppen ?” vraag ik verwonderd. “ Ja, zal ik je eens laten zien hoe wij dat hier doen ?” Wij lopen het hele gebouw door en Ramesh vertelt maar door. Ik kan zien hoe mannen oude linnen doeken en katoenafval uiteentrekken. Grote kuipen zijn gevuld met een waterige brij. “ Maken jullie daar papier van ?” Ramesh knikt. “ Het zal wel nog enkele weken duren vooraleer je op zo ’n blaadje kunt schrijven, papier maken is een werk van lange adem.” “ Wist je trouwens dat de Kagzi het papiermaken hebben geleerd van de wespen ?” vertelt hij mij geamuseerd. “ De wespen maken een mengsel van speeksel en vezels van planten. Natuurlijk doen wij het nu niet meer op die manier.” Ik schater het uit. Wij belanden terug in de grote hal waar het papier wordt gedroogd. Dit is een stap in een lang proces. “ Misschien krijg jij ooit zo’n liefdesbriefje van handgeschept papier in jouw ver land”, grapt Ramesh met pretlichtjes in zijn ogen. “ Dan zal ik zeker eens aan jou denken, Ramesh !” Groetjes, Lien
Werkblad 3 - maart 2005
Wereldreis
Van grondstof tot papier
Maak afval van katoen fijn tot pulp (met een machine).
Meng de pulp met bloemblaadjes en water in een vat.
Schep de pulp in een vat op een rechthoekig Neem het raam plat uit het vat en span er een doek over.
raam met een fijn gaas.
Draai het raam om zodat het vel pulp op het Pers de stapel met doeken en vellen pulp om het meeste water te verwijderen.
doek ligt.
Hang de vochtige vellen op om te drogen.
Haal de gedroogde vellen van de lijn om er
schrijfpapier, briefomslagen, albums en doosjes van te maken.
Werkblad 4 - maart 2005
Wereldreis
De papiermakerij van Sanganer toen mijn vader Ravi Kagaz eind de jaren ’60 het bedrijf van Manush Kagzi overnam, is de productie opnieuw toegenomen en nu werken er meer dan honderd mensen.
Welkom in de droogloods van ons bedrijf. Neen, ik ben de was niet aan het ophangen, alhoewel het erop lijkt. Samen met mijn neven ben ik bezig om de natte papiervellen aan de drooglijnen te hangen. Mijn naam is Ramesh Kagzi en ik behoor tot de gilde van de Kagzi, de trotse kaste van de papiermakers. Kagaz betekent papier in onze taal en alles in onze familie draait om papier. Dat is al zo sinds de grote Maharadja Ja Singh II in 1728 te Sanganer bij Jaipur is begonnen met de oprichting van enkele bedrijven voor vervaardiging van handgemaakt papier. De Maharadja was zowel gevreesd als geliefd. Hij stichtte Jaipur en bouwde er een prachtig paleis waar zich naar verluidt enkele tientallen sprookjes van duizend-en-één-nacht hebben afgespeeld. Het waren mijn verre voorouders die hem dienden als meesters in de kunst van het papier maken. Sinds die tijd gaat het meesterschap van dit ambacht – zoals elke stiel in India – over van vader op zoon. Mijn overgrootvader Shitai Kagzi bezat de grootste papiermakerij van Sanganer en mijn grootvader Manush Kagzi volgde hem op. Toen de Engelsen sinds het begin van de vorige eeuw in India steeds meer industriële papierfabrieken oprichtten, kregen mijn grootouders het erg moeilijk om het hoofd boven water te houden. Handgemaakt papier uit katoen kwam in de verdrukking en bijna stierf de nijverheid uit, maar de god Ganesha was onze clan gunstig gezind en zie,
Ganesha zorgde ervoor dat steeds meer mensen in Europa en Amerika verzot raakten op handgemaakt papier. Waarom dat zo is, is duidelijk : handgemaakt papier bezit een ziel, die bij machinaal en uit hout vervaardigd papier afwezig is. Dat wisten wij, de Kagzi, al lang, maar dat ontdekten ook de toeristen die vanaf de tijd van de hippies in steeds groteren getale naar India kwamen. Elke toerist die Rajasthan komt bezoeken en op dromedarissen door de woestijn trekt, gaat tegenwoordig naar huis met enkele schriftjes handgemaakt papier. Niet alleen de toeristen, mensen overal ter wereld kennen en waarderen het papier uit Sanganer. Want wat is er mooier om de geboorte van een nieuw wezentje of een ontluikende liefde of vriendschap aan dat levende papier toe te vertrouwen ? Mijn grootvader, die erg begaan was met zijn beroep, vergeleek ons papier met mensen : “Net zoals het hart van een mens kan het gemakkelijk gebroken, beschadigd en gekwetst raken. Maar papier wordt ook sterker, hoe meer je het bewerkt en onderdompelt in de brei van het leven. En als je het liefdevol samendrukt, wordt het papier rijp en stevig. Uiteindelijk voelt het zo zacht en soepel als de menselijke huid. Want hebben niet de zovele handen, die het papier hebben gedragen, gekneed en bewerkt, elk een stukje van hun eigen hart aan dat product toegevoegd ?” Sinds vorig jaar, na mijn achtste schooljaar, werk ook ik voltijds op het bedrijf van mijn vader, samen met mijn zussen en mijn oudste broer. Het is een leuke job met erg veel afwisseling. Op de foto zie je hoe ik samen met mijn neven het papier in de grote hal ophang om het te laten drogen. Dit is de voorlaatste stap van een lang proces dat enkele weken eerder begint.
Werkblad 5 - maart 2005
Wereldreis Weet je trouwens dat de Kagzi het proces van het papiermaken hebben geleerd van de wespen ? Ooit zat een Kagzi naar het gewriemel in een wespennest te kijken en zag hoe de wespen hun nest bouwen uit een mengsel van speeksel en vezels van planten. Zij kauwen het mengsel en laten het dan drogen. Die brei wordt droog en stevig, net genoeg om erop te kunnen schrijven en toch licht en fijn genoeg om met een windbries te worden weggedragen. De Kagzi nam een stukje uit het nest en schreef erop. En wat de wespen kunnen, moeten ook de mensen kunnen : hij besloot om de werkwijze zelf uit te proberen. En sinds die dag maken wij op die manier papier. Eerst beginnen de mannen met het uiteentrekken en verwerken van katoenafval en oud linnen tot pulp. Ons papier wordt inderdaad niet uit hout, maar uit katoen gemaakt. Precies daarom is het zo zacht. En dat de kleuren zo mooi zijn, komt doordat de bloemen hier in de buurt van Sanganer zo zonnig en mooi zijn, net zoals de meisjes die de bloemen plukken. Vooral de bloemen van Semul, Harsingar en de Bosvlam zijn gegeerd omwille van hun prachtige kleuren. Wij vermengen de bloemblaadjes met de pulp en die geven het papier zo ’n prachtige kleuren. Andere planten worden speciaal gekweekt voor hun kleur, zoals de gele wortels van de kurkuma, de blauwe bloemen van de indigo, de helrode saffraan of de bruin- of paars- kleurende henna. Mijn favoriete kleuren zijn rood, paars en alle kleuren daartussen. Wij gieten de pulp in grote vaten, en kneden en slaan haar tot een dikke brij, waar wij lijm doorheen mengen. Die brij vormt de basis van het papier.
Een vel papier wordt geschept. Dit doen mijn vader en zijn broers met een houten schepvorm, een houten raamwerk met onderaan een fijn gaas. Zij dompelen de schepvorm onder in de kuip met brij. Als zij de vellen eruit halen, moeten zij goed schudden - hutselen heet dat - zodat de brij egaal over de vorm wordt verdeeld. Dan lekt het water er uit, maar het vel is nog nat en slap. Daarom leggen zij het zachte vel tussen twee dikke viltlagen. Al die vellen persen zij dan tussen twee planken, zodat de rest van het water kan wegvloeien. Ook nu nog kun je gekleurde bloemblaadjes toevoegen. Daarna hangen wij de vellen aan droogstokken, zoals je ziet op de foto. Tenslotte leggen wij de vellen mooi op stapels, klaar voor de verkoop. Soms knippen wij de vellen in leuke vormen, zoals driehoeken, sterren of druppels. Misschien ontvang jij ooit een brief in handgemaakt papier van een geliefde, of misschien krijg je de aankondiging van een geboorte, of mag je iets schrijven in een poëziealbum van een vriend of vriendin, of mogelijk hangt er een kaartje aan een bos bloemen of een cadeautje. Weet dan dat de kans erg groot is dat dit papier is gemaakt bij mijn vader in Sanganer. En weet dan dat de zon van Rajasthan, de meisjes van Sanganer, de bloemen van Jaipur en de handen van mijn ouders, tantes en ooms, mijn zussen, mijn neven en mijzelf zich met dat papier hebben vermengd. Ik weet zeker dat de liefde en vriendschap die in dat papier besloten liggen, beantwoord zullen worden. En als je ooit eens in Rajasthan langskomt, spring gerust binnen. Dan toon ik je hoe papier op mensen gelijkt. Gegroet, Ramesh
Yvan Houtteman
Werkblad 6 - maart 2005
Wereldreis
Vind de woordbetekenis Ganesha, henna, Indië, indigo, industrie, Kagzi, kurkuma, papier, perkament, Rajasthan, saffraan ........................................................................................ De gemalen wortel van de Curcuma longa (geelwortel of valse saffraan) is een bestanddeel van kerriepoeder (< Arabisch kurkum = saffraan). ........................................................................................ De saffraankrokus (Crocus sativa) is een bolgewas van ongeveer 15 cm hoog uit de krokusfamilie (< Perzisch zafaran = krokus). De bloemen bezitten stampers met drie oranjebruine stempels, die met de hand worden geplukt en gedroogd. Zij hebben een doordringend aroma en een scherpe smaak en zijn de duurste specerij ter wereld. ........................................................................................ Stan (= rijk, vgl. Oezbeki-stan enz.) waar een radja (= koning) of maha-radja (= grote koning, vgl. maha-tma = grote ziel) heerst. ........................................................................................ Naam van de kaste of gilde die papier maakt (< Hindi kagaz = papier). ........................................................................................ Stof uit de struik Lawsonia inermis, gebruikt om het haar te kleuren en de huid te versieren.
........................................................................................ Een zeer populaire god in India, ook Vighneshvara of Ganapati genoemd. Hij is de bron en vernietiger van de dingen. Hij staat afgebeeld met de kop van een olifant. De mensen vereren hem vooraleer iets te ondernemen en vragen hem siddhi (= voorspoed en geluk voor wat je onderneemt) en buddhi (= wijsheid in wat je onderneemt). Hij is ook de god van de opvoeding, kennis en wijsheid, literatuur en kunst. Als studenten willen slagen voor hun examen, dan bidden zij tot hem. ........................................................................................ Stof, gemaakt uit papyrus, stro, hout, lompen van plantaardige oorsprong, die dient om op te schrijven en te tekenen (< (Nijl)papyrus = een waterplant van de Cypergrassenfamilie). ........................................................................................ Zuid-Aziatisch schiereiland, gebied van de Indusrivier. ........................................................................................ Nijverheid, fabriekswezen (< Latijn industria = ijver).
........................................................................................ De Egyptenaren waren zo bang dat hun bibliotheek in Alexandria zou worden overtroffen door de bib in Pergamon, dat zij de uitvoer van papyrus naar Turkije stopten. Als alternatief ‘papier’ ontwikkelde men toen geprepareerde dierenhuiden in Pergamon (= Bergama in Turkije), dat er zijn naam aan gaf. ........................................................................................ Prachtige donkerblauwe kleurstof, oorspronkelijk uit de plant Indigofera tinctoria, vandaar de naam indigoblauw.
Werkblad 7 - maart 2005
Wereldreis
Schepraam voor papier Een raam om papier te scheppen, kun je zelf maken. Je hebt twee houten ramen nodig en een stuk fijn maar stevig gaas. Op één raam bevestig je het gaas met nietjes. Het tweede, losse raam bepaalt de grootte van het papier. Je vormt er het vel van pulp mee op maat. Vorm en grootte kies je zelf.
Briefomslag Neem (gebruikt) geschenkpapier. Pas het formaat aan van onderstaand model : lengte 140 tot 235 mm, breedte 90 tot 125 mm. Knip uit het papier en kleef de randen op elkaar.
Werkblad 8 - maart 2005
