volle kracht naar nul Nul-op-de-meter-inspiratie voor en door lokale initiatieven naar inhoud
Deze brochure is een uitgave van HIER opgewekt, november 2015. Tekst en redactie | HIER opgewekt en VOXX communicatie Vormgeving | Taluut Met medewerking van: Felix van Gemen | Manuel den Hollander | Jan Schouw | Ralf Klop Harold van de Ven | Gerja Koldenhof | Theo Land | Henk Zandvliet Niels Sijpheer Onze dank gaat uit naar iedereen die heeft meegeholpen aan de totstandkoming van deze brochure. Aan deze brochure kunnen geen rechten worden ontleend. Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van HIER opgewekt worden gepubliceerd of vermenigvuldigd.
HIER opgewekt is een initiatief van het HIER Klimaatbureau. In HIER opgewekt werken het HIER Klimaatbureau en ODE-Decentraal samen. HIER opgewekt wordt mede mogelijk gemaakt door Alliander, Fudura, Stedin en de VNG.
2
naar inhoud
inhoud 4 Aan de slag 5
waarom nul-op-de-meter?
8 nul-op-de-meter-aanbod 10
rol lokale duurzame initiatieven
12
lokale samenwerking
14 financiering 16
rol netbeheerder
18
de businesscase
20
de klantreis
23
tips voor en door lokale energie-initiatieven
26
leestips en literatuur
3
Aan de slag In Nederland verbouwen we steeds meer woningen tot nul-op-de-meter. De teller staat nu op zo’n 500 woningen van vooral woningcorporaties. Het aantal groeit, maar we staan nog maar aan het begin. In Nederland staan ruim 7 miljoen woningen. Voor een klimaatneutrale gebouwde omgeving moet het overgrote deel van deze woningen nog worden verbouwd naar nul-op-de-meter, of in ieder geval naar zeer energiezuinig. Een zeer grote en lastige opgave. Krachten bundelen
Opschaling van nul-op-de-meter-verbouwingen lukt alleen met bundeling van krachten van burgers, lokale duurzame energie-initiatieven, bouwpartijen, netbeheerders en overheden. Veel lokale duurzame energie-initiatieven houden zich al bezig met energiebesparende maatregelen voor eigen woningen, een aantal ook met nul-op-de-meter (NoM). Er is behoefte aan meer praktijkvoorbeelden van NoM-verbouwingen, om meer woningeigenaren bekend te maken met het concept. Rol van lokale initiatieven
Deze publicatie richt zich op het realiseren van nul-op-de-meter-verbouwingen door lokale duurzame energie-initiatieven. Hoe pak je dit aan? Welke rol kun je hierin als lokaal initiatief vervullen? En met wie kun je samenwerken? Stel, iemand wil graag zijn of haar huis energiezuiniger maken. Hoe overtuig je diegene om voor de maximale ambitie nul-op-de-meter te gaan? Ervaringen van anderen
We hebben voor deze publicatie gesproken met de lokale initiatieven [H]eerlijk Wonen, Best Duurzaam, BRES, BENG! en Alkmaar Energie, die elk een eigen aanpak en werkwijze hebben. Ook Coöperatie Cranendonk en CALorie delen hun kennis en ervaring. We hebben deze publicatie samen met hen opgesteld naar aanleiding van de publicatie van Energiesprong: Tips en inspiratie voor energie coöperaties. We hopen hiermee nog veel meer initiatieven te inspireren met nul-op-de-meter aan de slag te gaan.
4
terug naar inhoud
Waarom nul-op-de-meter? In Nederland willen we naar een klimaatneutrale gebouwde omgeving. Klimaatneutraal is niet hetzelfde als nul-op-de-meter. Nul-op-de-meter is één concept om tot klimaatneutrale woningen te komen. Afhankelijk van de lokale situatie liggen er ook kansen op buurt- of wijkniveau, bijvoorbeeld door een grotere opwekinstallatie te realiseren.
“Wij kijken verder dan alleen maatregelen aan de woning zelf”, zegt Theo Land van [H]eerlijk Wonen. “Je kunt ook energie afnemen van een windmolen of collectieve zonne-installatie.” Ook Jan Schouw van BRES is voor een wijkbenadering. “Ik vind dat je nul-op-de-meter niet zozeer per huis, maar op wijkniveau moet bekijken. Bewoners van een karakteristieke jaren-30-wijk vinden zonnepanelen op hun daken bijvoorbeeld verschrikkelijk. Dit kun je oplossen door in plaats daarvan een collectieve installatie te realiseren op het dak van de nabijgelegen bibliotheek. Het effect op duurzaamheid is hetzelfde, dáár gaat het om.”
5
terug naar inhoud
Wat is nul-op-de-meter?
Een nul-op-de-meter-verbouwing zorgt ervoor dat een individuele woning in een jaar net zoveel energie opwekt als deze zelf gebruikt. De energiemeter staat aan het einde van het jaar op dezelfde stand als aan het begin van dat jaar. De woning is in principe all-electric en heeft daarom geen aansluiting nodig op het aardgasnet. Nul-op-de-meter-maatregelen
De technieken die ervoor zorgen dat de meter aan het einde van het jaar weer op nul staat, zijn vrij te kiezen. Vaak is zeer goede isolatie van de woning de eerste stap. Bijvoorbeeld met geprefabriceerde gevel- en dakelementen die over de oude woning heen geplaatst worden. Het is ook mogelijk om te kiezen voor isolatie aan de binnenzijde, zoals bij de onderstaande woning uit de Stroomversnelling Koop.
Foto: Guy Ackermans, pilot NoM-woning Wageningen Stroomversnelling Koop Zuinige ventilatie zorgt voor een gezond binnenklimaat en beperkt het warmteverlies. Vaak kiest men voor een warmteafgiftesysteem met lage temperatuur, zoals vloer- of wandverwarming. Warmtepompen zorgen voor verwarming van ruimtes en tapwater. Combinatie met een zonneboiler verlaagt het elektriciteitsverbruik van de warmtepomp. Zonnepanelen wekken de rest van de benodigde elektriciteit op. Voorbeelden van andere technieken staan beschreven in de publicatie van Urgenda: Ons huis energieneutraal. Investering hangt af van benadering
Er zijn verschillende wegen naar nul-op-de-meter. De Stroomversnelling Koop gaat uit van een gemiddelde energiegebruiker. Het is ook mogelijk om nul-op-de-meter precies te laten aansluiten bij het energiegebruik van de specifieke bewoner. Als een bewoner zelf al heel energiezuinig leeft, is een verbouwing naar nul-op-demeter ook goedkoper. Voor andere bewoners met een ander gebruik kan de prijs weer hoger uitvallen. Het is dus niet mogelijk om één prijs voor nul-op-de-meter-verbouwingen te noemen die voor iedereen geldt.
6
terug naar inhoud
Financieel voordeel salderen
Een voordeel van nul-op-de-meter-woningen is dat ze geen of een heel lage energierekening hebben. Dit geeft particulieren financiële ruimte om te investeren in hun eigen woning. Een deel van dit financiële voordeel bestaat uit het voordeel van salderen. De prijs die je per kWh aan het net levert, is bij salderen gelijk aan de prijs per kWh die je van het net afneemt. Een NoM-woning levert in de zomer elektriciteit aan het net en neemt in de winter elektriciteit af. Door te salderen vallen deze tarieven tegen elkaar weg.
>
Je moet nul-op-de-meter niet per huis, maar op wijkniveau bekijken. Jan Schouw, BRES Het ministerie van Economische Zaken heeft aangekondigd vanaf 2020 de regeling omtrent salderen te willen versoberen. Hoe precies, is nog onbekend. Het ministerie zegt dat zonnepanelen voor particulieren ook met de nieuwe regeling financieel rendabel blijven. Nul-op-de-meter levert op dit moment een sterke besparing op de energierekening op, en naar alle waarschijnlijk in de toekomst dus ook. De hoogte van de besparing is wel afhankelijk van de ontwikkeling van de stroomtarieven. Gebruik elektriciteitsnet beperken
Niet iedere woningeigenaar ziet deze onzekerheid als een belemmering. Beweegredenen om een woning NoM te verbouwen zijn immers vaak breder dan alleen het verlagen van energielasten. Ook is het mogelijk bij een NoM-verbouwing te kiezen voor maatregelen die het gebruik van het elektriciteitsnet beperken. Zoals goede isolatie, zuinige en slimme apparatuur, zuinige ventilatoren en pompen, warmteterugwinning, passieve zonne-energie en koeling, zonwering en warmteopslag. Deze oplossingen – er zijn er nog veel meer – brengen pieken in het elektriciteitsnet omlaag. Garantie energieprestatie
Een nieuwe ontwikkeling is het maken van afspraken met een NoM-aanbieder over de hoogte van de energierekening. De aanbieder is dan verantwoordelijk voor de energieprestatie van de woning en zal dan ook technieken kiezen die op lange termijn kostenbesparend zijn.
7
terug naar inhoud
Nul-op-de-meteraanbod Nul-op-de-meter-aanbod voor particulieren is er nog niet veel. Bouwpartijen ontwikkelen wel aanbod voor woningcorporaties, maar zijn afwachtend als het gaat om particulieren. Slechts een aantal koplopers doet mee, terwijl de vraag overduidelijk aanwezig is.
“Zó overduidelijk dat coöperaties met kaartenbakken vol NoMwensen zitten die ze niet kunnen vervullen”, zegt Felix van Gemen van Coöperatie Cranendonck en Energiesprong. “Ik ken talloze geïnteresseerden die 100.000 euro over hebben voor een renovatie. Maar ik krijg geen NoM-aanbieder gevonden die een goed verhaal neerzet. En de paar aanbieders die het wél kunnen en willen, hebben het nota bene veel te druk.”
8
terug naar inhoud
Stapsgewijs naar nul
Het niet vinden van een geschikte aanbieder kan tot grote teleurstelling leiden. Lokale duurzame energie-initiatieven kunnen helpen dit te voorkomen. Totdat er een goed totaalrenovatieconcept voor particulieren is, kunnen woningeigenaren bijvoorbeeld maatregelen in stappen nemen. Belangrijk is dan dat maatregelen zó worden uitgevoerd, dat er al rekening wordt gehouden met de volgende stap, ook wel een ‘no regret’-aanpak genoemd.
>
Aan interesse ontbreekt het niet, wel aan goede aanbieders Felix van Gemen, Energiesprong Traditionele aanbieders zijn niet gewend advies te geven over zo’n totale renovatie en een stapsgewijze aanpak. De woningeigenaar moet dan zelf bepalen in welke volgorde maatregelen worden uitgevoerd en verschillende (lokale) aannemers hiervoor benaderen. Lokale duurzame energie-initiatieven kunnen hierbij ondersteunen. Deze ondersteuning is nu nog pionieren. Woningeigenaren moeten zich daarom bewust zijn van het proces waar ze instappen. Een NoM-verbouwing is nog géén kant en klaar product.
Leesvoer
Meer informatie over nul-op-de-meter, ontwikkelingen in de bouw, nul-op-demeter-concepten en toegepaste technieken is te vinden in de Nul op de Meter brochure van RVO.nl. De publicatie is alleen gebaseerd op ervaringen uit de Stroomversnelling Huur. De hierbij betrokken bouwpartijen richten zich niet of nauwelijks op particulieren.
9
terug naar inhoud
Rol lokale, duurzame initiatieven De initiatieven die we voor deze handreiking hebben gesproken, nemen ieder een eigen rol bij nul-op-de-meter-verbouwingen. Van een tijdelijke rol als aanjager, intermediair, onafhankelijke raadgever tot totale projectbegeleiding.
“Lokale duurzame energie-initiatieven hebben de unieke positie dat ze van, voor en door bewoners zelf zijn”, zegt Manuel den Hollander van CALorie. “Bewoners beslissen zelf over hun woning en het geld dat zij investeren. Lokale duurzame energie-initiatieven kunnen als neutrale partij, uit de buurt zelf, bewoners hierbij helpen en vertrouwen scheppen. Dankzij die neutrale positie is een lokaal duurzaam energie-initiatief ook in staat gemeenten en aannemers aan zich te binden en het vertrouwen van bewoners over te brengen op die partijen.” Aanjager en verbinder
Initiatieven BENG! en Alkmaar Energie zijn aangesloten bij de Stroomversnelling Koop. Henk Zandvliet van BENG! kan zich goed vinden in een tijdelijke rol als aanjager: “Onze rol als lokale energiecoöperatie bij NoM-verbouwingen is vooral initiërend, aanjagend en begeleidend. We zijn de schakel tussen het landelijke en het plaatselijke initiatief. We proberen zoveel mogelijk partijen te betrekken en verbinden die een rol kunnen spelen bij NoM-verbouwingen: bewoners, makelaars, lokale bouwbedrijven en installateurs. Het is niet onze bedoeling om een permanente rol bij NoM-verbouwingen te vervullen. We willen juist zorgen dat NoM standaard wordt en bewoners en bouwbedrijven elkaar zelf kunnen vinden. Zorgen dat het zover komt, dát is onze missie.” Intermediair bewoners en markt
Anderen, zoals CALorie, Best Duurzaam en BRES, zien wel een rol weggelegd voor de lange termijn. Best Duurzaam werkt bijvoorbeeld samen met Morgen
10
terug naar inhoud
Groene Energie, Waalre Energie Lokaal en met de gemeenten aan SlimWonen+. Ralf Klop van Best Duurzaam: “Onze rol als lokale energiecoöperatie bij NoM-verbouwingen zien we vooral als intermediair tussen bewoners en de markt. Onze vrijwilligers hebben genoeg kennis over NoM in huis om de eerste gesprekken te voeren, maar het echte verbouwingsadvies laten we over aan een professionele partij”. CALorie heeft een eigen aanpak ontwikkeld waarbij het lokale initiatief zorgdraagt voor de duurzame en onafhankelijk relatie met de woningeigenaar die nodig is bij zo’n grootschalige verbouwing. Traditionele bouwpartijen zijn zo’n relatie met particulieren niet gewend. De aanpak van CALorie bestaat uit adviserende begeleiding vanaf het informeren, het definiëren van de vraag, tot aan de monitoring, evaluatie en nazorg. Rol van de gemeente
Jan Schouw van BRES zegt hierover: “Ik denk dat lokale duurzame initiatieven, samen met lokale bouwers en installateurs, dé aangewezen partijen zijn om de gebouwde omgeving te verduurzamen. Tegen gemeenten zou ik het liefst zeggen: bemoei je er zo min mogelijk mee. Dat klinkt onaardig, maar als een gemeente óók nog actief beleid gaat voeren, zaait dat alleen maar verwarring onder bewoners. Met wie moeten ze nu in zee gaan?”
>
We willen zorgen dat nul-op-de-meter standaard wordt Henk Zandvliet, BENG! Eigen rol kiezen
Als lokaal duurzaam initiatief heb je een heel eigen idee over wat je wilt bereiken en hóé. Als je met energiebesparing aan de slag gaat, moet je ook hierin je eigen rol vinden. Bijvoorbeeld een lokale aanjagende en verbindende rol, gericht op het op gang brengen van nul-op-de-meter. Zodra het gaat lopen, kunnen anderen het overnemen. Óf je kunt een meer langetermijnrol vervullen als coach of begeleider, eventueel samen met een ondersteunende dienstverlener. In die rol kun je als onafhankelijke partij de woningeigenaar helpen bij het maken van keuzes, zoals bij een stapsgewijze aanpak.
11
terug naar inhoud
Lokale samenwerking Om meer praktijkvoorbeelden te realiseren is bundeling van krachten nodig. Lokale samenwerkingen tussen initiatieven, gemeenten én lokale bouwpartijen.
De voor deze publicatie geïnterviewde initiatieven werken allemaal samen met gemeenten, provincies en (lokale) bouwpartijen. Een aantal is ook aangesloten bij de landelijke Stroomversnelling Koop. Niels Sijpheer van Alkmaar Energie: “Samen met de gemeente Alkmaar hebben we de Stroomversnelling Koop getekend. Daarmee hebben we ons samen gecommitteerd aan het realiseren van nulop-de-meter in Alkmaar. In 2016 willen we in ieder geval drie pilots gerealiseerd hebben. De eerste stappen zijn altijd het moeilijkst. Hopelijk raken daarna steeds meer mensen enthousiast.” Lokale economie stimuleren
Ook CALorie en de gemeente Castricum hebben zich aangesloten bij de landelijke Stroomversnelling. Ze hebben bouwpartijen gevonden om de eerste nul-opde-meter-woningen mee te realiseren. Door samen te werken met lokale bouwpartijen stimuleer je ook de lokale economie. Dit is naast duurzaamheid ook een doelstelling van Alkmaar Energie, zegt Niels Sijpheer. “Nu zijn het nog vooral grote bouwers die nul-op-de-meter-verbouwingen realiseren. Wij willen juist met kleine partijen werken en de lokale bedrijvigheid stimuleren.” Samenwerking met gemeente
Steeds meer gemeenten zetten zich in voor nul-op-de-meter. Meer dan zestig gemeenten doen mee aan de pilotfase van de landelijke NoM-campagne Ons Huis Verdient Het. Particulieren kunnen aangeven of zij in aanmerking willen komen voor een pilot. Ook kunnen zij in sommige gemeenten subsidie aanvragen voor een nul-op-de-meter-verbouwing.
12
terug naar inhoud
Gemeenten ondersteunen lokale initiatieven vaak bij energiebesparing. Een gemeente kan ook helpen met vergunningen en het bestemmingsplan, zegt Niels Sijpheer van Alkmaar Energie: “Omdat het gaat om ingrijpende verbouwingen is meestal een vergunning nodig en moet het bestemmingsplan bekeken worden. Een nieuwe geïsoleerde gevel kan bijvoorbeeld een stuk naar voren komen. De gemeente Alkmaar heeft beloofd zich hierin soepel op te stellen, snel te handelen en knelpunten weg te nemen waar nodig.” Ook Ralf Klop van Best Duurzaam geeft aan dat gemeente en initiatief in Best nauw samenwerken. “We hebben regelmatig en goed contact met de gemeente over onze plannen. Elke drie weken overleggen we met een ambtenaar en elke zes weken met wethouder Peet van de Loo, die duurzaamheid en milieubeleid in haar portefeuille heeft. We leveren input voor de uitvoeringsagenda duurzaamheid van de gemeente, hebben samen het platform Duurzaam Best opgezet en de Week van de Duurzaamheid georganiseerd.”
>
De gemeente stelt zich soepel op bij het verlenen van vergunningen. Niels Sijpheer, Alkmaar Energie Stroomversnelling provincies
Ook op provinciaal niveau worden afspraken gemaakt. De provincie Noord-Brabant heeft de doelstelling om 800.000 bestaande woningen nul-op-de-meter te maken voor 2050. 111 partijen hebben de Stroomversnelling Brabant getekend, waaronder 6 lokale initiatieven. Theo Land van [H]eerlijk Wonen is betrokken bij de Stroomversnelling in Utrecht: “Najaar 2015 lanceert de provincie Utrecht een programma om 50.000 huur- en koopwoningen nul-op-de-meter te maken voor 2020. [H]eerlijk Wonen is betrokken om particuliere woningeigenaren te begeleiden. Hiervoor werken we samen met verschillende bouwpartijen. Eind 2013 hebben we de markt gevraagd wie onze ambities met nul-op-de-meter kan en wil waarmaken. Dat heeft vier partners opgeleverd waarmee we nu intensief samenwerken.” Energieloketten regio’s
Het Ondersteuningsprogramma Energie voor gemeenten van de VNG ondersteunt regio’s van gemeenten bij het oprichten van energieloketten. De energieloketten zijn bedoeld om lokale krachten op het vlak van energiebesparing bij particuliere woningen te bundelen. En om woningeigenaren wegwijs te maken in de wereld van energiezuinig verbouwen. Elke regio vult dit op een eigen lokale manier in. Sommige regio’s werken hiervoor samen met lokale initiatieven die zich bezighouden met energiezuinig verbouwen. De loketten variëren van een informatieve website tot een totale verzorgde aanpak, inclusief langetermijnklantbegeleiding. Theo Land van [H]eerlijk Wonen: “Wij bemannen het NoM-loket U-THUIS van vijftien gemeenten in de regio Utrecht. Via het loket helpen we bewoners die met nul-op-de-meter aan de slag willen of vragen hebben.”
13
terug naar inhoud
Financiering Een nul-op-de-meter-verbouwing bij particulieren kost nog altijd zo’n 60.000 euro. Doel van de Stroomversnelling is dat de prijs door ontwikkelingen in de bouw verder daalt tot een bedrag van 45.000 euro.
Dat is hard nodig, volgens Henk Zandvliet van BENG!: “De hoge kosten voor een nul-op-de-meter-verbouwing zijn voor veel mensen een drempel. Dat heeft bijna niemand zo op de plank liggen.” Nu worden pilots nog vaak gesubsidieerd. BENG! vraagt mensen zelf 45.000 euro in de verbouwing te investeren. De rest van het benodigde bedrag – nog zo’n 15.000 euro – financiert BENG! met subsidie van de gemeente. De afspraak is dat het uitvoerende bouwbedrijf straks bij twee andere verbouwingen het aanvullende bedrag van 15.000 euro voor zijn rekening neemt. De provincie heeft beloofd om dat voor nog eens drie woningen doen. Goedkoper concept kleinere huizen
In Breda lukt het BRES volgens Jan Schouw om de kosten nu al te verlagen “We werken nu een nul-op-de-meter-concept uit voor kleinere huizen in combinatie met collectieve opwek van zo’n 40.000 euro. Dat is fors goedkoper dan de 60.000 die je voor een compleet nieuwe schil betaalt. We hebben het concept ontwikkeld samen met lokale bouwbedrijven en een van de Energiehelden die zijn huis zelf nul-op-de-meter heeft gemaakt.” Financiële hulpmiddelen
Voor veel particulieren is ook 40.000 euro te veel geld om in één keer te kunnen betalen. In de praktijk blijkt het ook lastig om hiervoor een lening of hypotheek te kunnen krijgen. Lokale duurzame energie-initiatieven mogen zelf geen financieel advies geven. Dit mogen alleen financieel adviseurs. Wel zijn er hulpmiddelen die particulieren zelf kunnen gebruiken:
14
terug naar inhoud
>
Als je toch gaat verbouwen, kost nul-op-de-meter relatief weinig extra Ralf Klop, Best Duurzaam
• Op de website van Vereniging Eigen Huis staat een overzicht van manieren
waarop je energiebesparende maatregelen kunt financieren, anders dan met spaargeld. Het aanvragen van een energiebespaarlening kan via www.ikinvesteerslim.nl. Via www.energiesubsidiewijzer.nl kunnen mensen bekijken of ze in hun gemeente in aanmerking komen voor subsidies of aantrekkelijke leningen. Kijk op www.onshuisverdienthet.nl of je in aanmerking komt voor deelname aan een pilot. www.woonlastberekening.nl berekent hoe de woonlasten veranderen na een investering in nul-op-de-meter-maatregelen. De woningeigenaar een investeringsplan laten opstellen door een financieel adviseur.
• • • • •
Financiering via de hypotheek blijft lastig. Henk Zandvliet van BENG! beaamt: “Het gebrek aan praktijkervaring zorgt voor voorzichtigheid, net zo goed bij bewoners als bij banken.” Niels Sijpheer van Alkmaar Energie verwacht wel dat hier binnenkort verandering in komt: “Weinig banken verlenen een hypotheek voor een nul-op-demeter van 50.000 à 60.000 euro. Gelukkig werkt Energiesprong hard aan het verbeteren van de randvoorwaarden voor financiering en het verstrekken van garanties, zodat nul-op-de-meter bereikbaarder wordt voor woningeigenaren. Ik ben ervan overtuigd dat het in 2016 mogelijk zal zijn om hiervoor een hypotheek te krijgen.” Volgens Ralf Klop van Best Duurzaam speelt ook timing een rol. “Als je toch al van plan bent om te gaan verbouwen, kost het relatief weinig extra om de woning nul-op-de-meter te maken. Timing is dus belangrijk; zorg als initiatief dat je weet wanneer mensen gaan verbouwen of verhuizen en haak daarop in.” Financiering via ESCo’s
Naast leningen en hypotheken zijn ook energieserviceconstructies mogelijk, denkt Jan Schouw van BRES: “Een nul-op-de-meter-woning garandeert voor lange termijn een energiebesparingsprestatie. Die besparing heeft waarde, en die waarde kun je kapitaliseren. Dit wil ik doen via een Energy Service Company (ESCo). Bewoners betalen het normale maandelijkse bedrag dat zij kwijt zouden zijn aan energiekosten nu aan de ESCo. De ESCo financiert de maatregelen. De ESCo moet aan haar financiers kunnen garanderen dat de lening binnen vijftien jaar is terugbetaald via de maandelijkse energiebesparing van de woning. Belangrijk voordeel is dat bewoners de verbouwing dan niet hoeven voor te financieren, maar via de ESCo maandelijks kunnen aflossen. De vraag is hoe we dit juridisch moeten inrichten, en of er zo voldoende financiële ruimte ontstaat voor de maatregelen. Dit idee is niet uniek; landelijk denken veel partijen hierover na.” Zo draait in Lochem een pilot met een woningabonnemen. Lokaal initiatief LochemEnergie en een coöperatie van lokale bouwpartijen bieden hiermee verduurzamingsmaatregelen aan woningeigenaren aan tegen een vast tarief per maand. De gemeente Lochem en de provincie Overijssel ondersteunen bij voordelige financiering.
15
terug naar inhoud
Rol netbeheerder Netwerkbedrijven staan voor een enorme opgave. Hun perspectief is niet gericht op honderden of duizenden losse NoM-woningen, maar op de vraag hoe het energiesysteem als geheel verandert.
Hoe kunnen we binnen enkele tientallen jaren stoppen met aardgas voor de verwarming van woningen? Hoe maken we de ontwikkeling naar decentrale duurzame energieopwekking mogelijk? En hoe kunnen we een infrastructuur voor elektrisch vervoer realiseren? Als we op een maatschappelijk verantwoorde manier met de netwerkkosten willen omgaan, kunnen we het beste NoM-woningen realiseren in wijken waar de gasnetten aan vervanging toe zijn. Zodat we niet onnodig investeren in nieuwe netten. Dit vraagt om goede afstemming tussen netwerkbedrijven, gemeenten en lokale energie-initiatieven.
16
terug naar inhoud
Tweerichtingsverkeer en piekbelasting
In NoM-wijken zal niet alleen het gasnet verdwijnen, vaak zal ook aanpassing van het elektriciteitsnet nodig zijn. Dit wordt immers veel intensiever gebruikt. Het net moet geschikt zijn voor tweerichtingsverkeer en grotere pieken, overdag en afhankelijk van het seizoen. In de zomer leveren woningen extra elektriciteit door veel opwek van zonne-energie. In de winter vraagt de woning juist extra elektriciteit voor het draaien van de warmtepomp. Deze pieken kunnen ertoe leiden dat het net verzwaard moet worden. Dit brengt kosten met zich mee. Stem daarom zo vroeg mogelijk af met de netbeheerder, zodat die kan bepalen of verzwaring nodig is. Als dat het geval is, kun je ook samen een oplossing zoeken, om hoge kosten aan het net te voorkomen.
>
Minder gas betekent meer druk op het electriciteitsnet Om bovenstaande redenen zijn de netwerkbedrijven betrokken bij de Stroomversnelling. Als NoM komende jaren echt een grote vlucht gaat nemen, zal hun rol naar verwachting alleen maar groeien.
17
terug naar inhoud
De businesscase Nul-op-de-meter gaat verder dan de businesscase van één partij. Om nul-op-de-meter-verbouwingen te realiseren, is samenwerking nodig. Elke partij heeft hierbij eigen belangen: gemeente en provincie, bouwpartijen, lokale duurzame initiatieven én natuurlijk de bewoners zelf.
Dat er een rendabele businesscase mogelijk is voor nul-op-demeter-verbouwingen, lijkt voor de hand te liggen. Het wegvallen van de energierekening kun je als woningeigenaar gebruiken om de kosten van de verbouwing te dekken. Maar hoe pak je dit aan? In de discussie over de businesscase hoort ook de vraag: wie betaalt de ontwikkelkosten? De kosten voor het (door)ontwikkelen en bijstellen van concepten, voor monitoring én voor het creëren van bewustwording en bekendheid voor NoM aan de vraagkant. In die fase verkeren we nu. Juist door samen te werken kunnen partijen deze ontwikkelfase financieren. Verdienmodel vrijwilligerswerk
Hoe komen we van daaruit naar een kostendekkend model voor lokale duurzame energie-initiatieven? Uiteraard zijn andere partijen blij met de (vrijwillige) inzet initiatieven. Het is mogelijk om een businesscase gedeeltelijk te baseren op vrijwilligerswerk. Daarbij is het wel belangrijk om te weten waaróm je je als initiatief vrijwillig inzet. Is dit tijdelijk in de opstartfase en werk je toe naar een situatie waarbij het initiatief ook inkomsten genereert uit nul-op-de-meter verbouwen? Of streef je naar een aanpak waar vrijwilligers ook op lange termijn deel van uitmaken? Dat laatste kan zich tegen je keren, omdat er ook partijen zijn die wél geld (willen) gaan verdienen. Heb je die vrijwillige inspanning er dan nog steeds voor over?
18
terug naar inhoud
Professionaliseren met een doel
Niels Sijpheer van Alkmaar Energie is het meer te doen om verduurzamen dan om geld: “Tot nu toe is de inzet van Alkmaar Energie vooral liefdewerk oud papier. We verdienen nog niet aan onze diensten, natuurlijk ook omdat we de eerste nul-op-de-meter-woning nog moeten realiseren. Ons doel is vooral zorgen dat de lokale professionals – bouwers en installateurs – kunnen verdienen aan nul-opde-meter. En dat onze kosten gedekt worden. We willen wel professionaliseren, maar altijd met het doel om Alkmaar te verduurzamen.” Ondersteuning bij energieloketten
Sommige initiatieven krijgen financiële ondersteuning van de gemeente voor hun bijdrage aan hun duurzaamheidsdoelstellingen, bijvoorbeeld door het opzetten van energieloketten. In Alkmaar trekken gemeente en initiatief veel samen op, zegt Niels Sijpheer. “We gebruiken elkaars netwerk en diensten. De gemeente heeft een groot bereik onder bewoners, wij hebben de expertise om duurzaamheidsdoelstellingen te realiseren. Hiervoor krijgen we subsidie uit het Ondersteuningsprogramma Energie van de VNG, waarmee we bijeenkomsten organiseren en een deel van onze onkosten kunnen dekken.” Naar een zelfstandig rendabele aanpak
Een tijdelijk opstartbudget is ook mogelijk. In een later stadium, als de vraag groeit, moet een nul-op-de-meter-aanpak op zichzelf rendabel zijn. Theo Land van [H]eerlijk Wonen: “De gemeente en provincie betalen ons voor het runnen van het loket. Het voordeel voor hen is dat wij ze ontzorgen in het behalen van hun doelstellingen. Bewoners betalen ons nu niets. Mogelijk gaan we in de toekomst wel een bijdrage voor persoonlijke begeleiding vragen.”
>
Mogelijk gaan we in de toekomst een bijdrage aan bewoners vragen Theo Land, [H]eerlijk Wonen Ook Ralf Klop van Best Duurzaam geeft aan dat SlimWonen+ nu nog draait op een subsidie van de provincie, maar uiteindelijk op eigen benen moet kunnen staan: “We hebben subsidie van de provincie Noord-Brabant gekregen om 400 woningen in de gemeenten Geldrop-Mierlo, Best en Waalre nog voor eind 2016 een labelsprong te laten maken, volgens het SLIM wonen-concept uit Groningen, Friesland en Drenthe. Het is de bedoeling om SlimWonen+, ook na afloop van de subsidie, voort te zetten. Daarom willen we meer coöperaties betrekken en bewoners mogelijk een kleine vergoeding vragen voor onze diensten.” Samenwerking coöperaties
Jan Schouw van BRES is voorstander van verdere verzakelijking en ziet hiervoor kansen in samenwerking tussen coöperaties: “Het is belangrijk dat lokale duurzame initiatieven meer gaan ondernemen en minder afhankelijk worden van subsidies. Veel coöperaties roepen dat ze alles anders willen doen. Maar eigenlijk zouden ze juist meer hetzélfde moeten doen. De situatie in Breda is echt niet zoveel anders dan in Oldenzaal. Gelukkig zie je dat steeds meer initiatieven de krachten bundelen.”
19
terug naar inhoud
De klantreis De stappen die een klant zet om van oriëntatie tot aankoop te komen, heet de klantreis. Bij een nul-op-de-meter-verbouwing is aandacht voor deze klantreis extra belangrijk. Het gaat immers om een grote beslissing waarvoor mensen de tijd nemen.
Niels Sijpheer van Alkmaar Energie komt veel enthousiasme tegen: “Het idee van nul-op-de-meter spreekt veel mensen aan. Niemand vindt het stom en iedereen wil er best meer over weten. Maar de echte stap om voor nul-op-de-meter te gaan, met de investering die daarbij hoort, vinden veel mensen nog eng. Ik geef ook aan dat het nog een avontuur is, we zijn nog aan het pionieren. Dat weerhoudt nog veel mensen, die toch liever eerst de verbouwing van de buurman afwachten.” Klantreis nul-op-de-meter-verbouwing
Ondertussen is veel ervaring opgedaan met de klantreis en wat daarin mis kan gaan. Onder andere in het programma Blok voor Blok (zie www.energieplein20. nl/boekenkast). In de basis bestaat de klantreis bij een NoM-verbouwing uit de volgende momenten: Bewustwording (campagnes) Oriëntatie en inspiratie (opvragen informatie, kijken bij anderen) Bepalen energiehuishouding en woonwensen (samen met lokaal initiatief, adviseur of uitvoerder) Opvragen offertes (aanbiedingen vergelijken) Opdracht geven Uitvoeringsfase (controle uitvoering) Monitoring en nazorg (controle prestaties, evaluatie en mogelijke vervolgstappen)
• • • • • • •
20
terug naar inhoud
Knelpunten in de klantreis
Inspelen op de klantreis blijft voor veel partijen lastig. Knelpunten liggen vooral bij de overgang tussen de verschillende fases. Van campagne naar energieadvies, van energieadvies naar opvragen offertes en van uitvoering naar eventuele vervolgstappen. Deze moeten goed op elkaar aansluiten, anders raak je mensen kwijt. Bijvoorbeeld doordat de offerte van een bouwpartij erg lang op zich laat wachten. De benadering van woningeigenaren door traditionele bouwpartijen sluit vaak niet aan op de wensen van de klant. Zo kan het gebeuren dat een enthousiaste woningeigenaar zich na een bewustwordingscampagne verder wil oriënteren. Als een bouwer deze bewoner dan al benadert met een ver uitgewerkt aanbod voor een NoM-verbouwing, sluit dit niet aan bij de oriëntatiefase waarin de woningeigenaar zich bevindt. De woonwensen van de woningeigenaar zijn hierin helemaal niet meegenomen; de woningeigenaar haakt af. Een andere veelvoorkomende situatie is dat een initiatief zelf teleurgesteld raakt als woningeigenaren lang blijven hangen in de bewustwordingsfase en niet tot een volgende actie overgaan. Hier geldt: blijf mensen benaderen en richt deze benadering op de fase van de klantreis waarin ze zich bevinden. Vooral niet-pioniers willen vaak nog even afwachten. Maar wellicht willen zij wel graag op een andere manier betrokken blijven tot het moment dat zij zelf tot realisatie willen overgaan.
>
Stapsgewijs naar nul-op-de-meter lost de financieringsdrempel op Harold van de Ven, Best Duurzaam Woondromen realiseren met energiebesparing
Dan rest nog wellicht de belangrijkste vraag: wat motiveert mensen om wél tot realisatie over te gaan? Waarmee kun je ze tot die volgende stap bewegen? Het is geen verrassing dat iedere woningeigenaar eigen wensen heeft. De beslissing om echt te gaan verbouwen gaat lang niet altijd alleen over energie (meestal niet zelfs) maar eerder over een totale vernieuwbouwing. Het energiezuinig maken van een huis kan ook alleen een bijkomend voordeel zijn. Vooral woningen uit de jaren ’50 tot ‘80 zijn vaak toe aan een flinke upgrade, om ook de komende vijftig jaar te voldoen aan functionele en comforteisen. Niels Sijpheer van Alkmaar Energie: “Door geld te investeren in het nul-op-demeter maken van je woning valt die maandelijkse energierekening weg én kun je een hele hoop andere woonwensen realiseren. Een prettig binnenklimaat, geen vocht en schimmel meer, en als je toch gaat verbouwen: een nieuwe serre. Door nul-op-de-meter te gebruiken om woonwensen te realiseren, maak je het voor een bewoner aantrekkelijk.” CALorie heeft drijfveren, zogenaamde ‘woondromen’, van woningeigenaren om nul-op-de-meter te verbouwen gedefinieerd. Met behulp van deze lijst kun je samen met een bewoner een programma van wensen opstellen. Inzicht in wensen
21
terug naar inhoud
en drijfveren is nodig om woningeigenaren een passend aanbod te kunnen doen. Meer informatie over de totaalaanpak van CALorie en de lijst met drijfveren is te vinden in de publicatie Tips en inspiratie voor energie coöperaties. Stap voor stap naar nul-op-de-meter
Mensen willen vaak van alles, maar hebben ook beperkte financiële ruimte. In het proces om de wensen helder te krijgen, kan het daarom goed zijn om te prioriteren. Welke wens staat bovenaan? En welke komt daarna? Wensen die onderaan staan, kunnen dan later aan de beurt komen. Stap voor stap naar nul-opde-meter kan prima, volgens Harold van de Ven van Best Duurzaam: “Het liefst verbouwen we huizen in één keer nul-op-de-meter. Maar het kan ook stapsgewijs;door bijvoorbeeld elk jaar te investeren in een nieuwe maatregel. Met isolatie en vloerverwarming bereik je al een hoop, dan komen die zonnepanelen later wel. Zo omzeil je de financieringsdrempel die veel mensen tegenhoudt. Cruciaal is wel om van te voren goed na te denken over de volgorde. Dus niet eerst het dak vol zonnepanelen leggen en later bedenken dat het dak vernieuwd moet worden. Of juist het huis potdicht isoleren, maar geen rekening houden met ventilatie. Helaas gebeuren die dingen in de praktijk regelmatig.”
22
terug naar inhoud
Tips voor en door lokale energieinitiatieven
23
terug naar inhoud
Blijf aandacht geven aan bewustwording. Bied óók handelingsperspectief. Gebruik duidelijke voorbeelden: “Veel mensen geven meer dan een maandsalaris uit aan energie. Dat kan anders!”. “Wist je dat gas verantwoordelijk is voor tweederde van je energierekening?”
Focus op een ‘me too’-effect. Het ‘wat-doen-mijn-buren-effect’ is het meest krachtig. Dan heb je veel minder rationele argumenten nodig.
>
>
Blijf niet hangen in geld, praat nooit over terugverdientijden. Benadruk > comfort. Als je tóch over geld praat, praat dan over rendement en vergelijk investeringen in duurzaamheid met het rendement op een bankrekening.
De beste duurzame energie is energie die je niet gebruikt. Begin dáármee. Dit dreigen we in ons enthousiasme voor zonnepanelen nog wel eens uit het oog te verliezen.
Schets altijd een stappenplan met nul-op-de-meter in gedachten. Houd het eindpunt ambitieus, maar laat iedereen zijn eigen weg kiezen naar duurzaam wonen.
>
>
Benut momenten voor duurzaam wonen bij een verbouwing of verhuizing, of realisatie van een levensbestendige woning. Banken hebben > ook verruimingen van hypotheken voor duurzame maatregelen, of leen via www.ikinvesteerslim.nl. Zet hierop in met je communicatie.
>
Beperk de keuze tussen leveranciers. Een veelheid aan leveranciers die hetzelfde kunnen, wekt eerder wantrouwen dan vertrouwen bij bewoners. Maak zelf een onafhankelijke voorselectie op basis van kennis, overtuiging en vertrouwen. Daarmee bespaar je mensen tijd en maak je het ze makkelijk.
24
terug naar inhoud
Houd altijd de onafhankelijkheid en neutraliteit in de gaten, want dat blijft je unique selling point als initiatief.
Volg de initiatieven bij andere coöperaties. Zoek andere coöperaties op die hiermee bezig zijn; die zijn vaak bevlogen en delen hun ervaringen en kennis graag. Laat je niet weerhouden door mensen die zeggen dat het niet kan, want nul-op-de-meter is nu al mogelijk.
Bekijk bestaande voorbeelden in de omgeving. Waarschijnlijk zijn er al mensen die hun huis eigenhandig nul-op-de-meter hebben gemaakt. Ga op bezoek, vraag hoe en waarom zij het gedaan hebben. Dat levert waarschijnlijk al ontzettend veel inspiratie op.
Onderhoud goed contact met alle mogelijke betrokkenen: bewoners, gemeente, bouwbedrijven, installateurs, makelaars. Je hebt hen immers nodig om het allemaal waar te maken.
Wees reëel in de kosten en baten die nul-op-de-meter oplevert, en wees eerlijk over onzekerheden. Mensen moeten wel weten waar ze in stappen, want een nul-op-de-meter verbouwing is niet niks.
>
>
>
>
>
25
terug naar inhoud
Leestips en literatuur
26
terug naar inhoud
1 Op weg naar een klimaatneutrale gebouwde omgeving 2050. CE Delft, 2015 2
Tips en inspiratie voor energiecoöperaties. Energiesprong, 2015
3 Ons huis energieneutraal. Urgenda, 2014 4 Nul op de Meter, ervaringen van vernieuwers in de woningbouw. RVO, 2015 5 Energiehelden van Breda. Coöperatieve vereniging BRES, 2015 6 Resultaten uit monitoring over: concepten nul op de meter en 80% besparing. TNO, RIGO, Van Beek en Energiesprong | Platform 31, 2015 7
www.energielinq.nl, website met alle kennis en ervaring van Energiesprong
27
terug naar inhoud
terug naar inhoud
