UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACCADEMIEJAAR

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACCADEMIEJAAR 2006-2007

DE IMPACT VAN DE ARBEIDSMIGRATIE OP DE BELGISCHE ARBEIDSMARKT NA DE UITBREIDING VAN DE EU

Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van Licentiaat in de Economische Wetenschappen

Essin FEHMIEVA

onder leiding van Prof. dr. Eddy OMEY

Overname toegestaan mits bronvermelding.

ii

“Migrant workers are an asset to every country where they bring their labour. Let us give them the dignity they deserve as human beings and the respect they deserve as workers”.

Juan SOMAVIA Directeur-generaal van de ILO

i

Woord vooraf

In deze scriptie evalueer ik de impact van de arbeidsmigratie op de arbeidsmarkt in België als gevolg van de uitbreiding van de Europese Unie met landen van Centraal –en Oost-Europa.

Bij het volbrengen van deze opdracht heb ik kunnen rekenen op de bereidwillige medewerking van mijn promotor Prof. dr. E. Omey, die mij talrijke adviezen gaf om een succesvolle scriptie tot stand te brengen. Voor de financiering van mijn universitaire studies had ik de steun van mijn moeder. Mijn vriend Christophe heeft deze scriptie voor taal –en spelfouten nagelezen. Al deze mensen wens ik van harte te bedanken.

Essin FEHMIEVA Mei, 2007

i

Inhoud WOORD VOORAF INHOUD BIJLAGENLIJST LIJST VAN DE FIGUREN LIJST VAN DE TABELLEN LIJST VAN AFKORTINGEN INLEIDING 1

MIGRATIE ALS FENOMEEN: TRENDS EN PERSPECTIEVEN

3

1.1 1.2 1.3 1.3.1 1.3.2 1.4 1.4.1 1.4.2 1.4.3 1.5

INLEIDING ................................................................................................................................................... 3 DEFINITIES EN BEGRIPSOMSCHRIJVING ....................................................................................................... 3 ONDERZOEKSOBJECT EN DOELSTELLING VAN DEZE VERHANDELING .......................................................... 5 Het ruimer kader van het onderzoek en het onderzoeksdomein ....................................................... 5 Doelstelling en centrale vraag ......................................................................................................... 7 HET MIGRATIEFENOMEEN WERELDWIJD: TRENDS EN ONTWIKKELINGEN IN EEN HISTORISCHE CONTEXT .... 7 Migratiebewegingen in de wereld .................................................................................................... 7 Het migratiefenomeen in Europa ..................................................................................................... 8 Kenmerken en dynamiek van migraties in België ........................................................................... 10 RECENTE WETTELIJKE BEPALINGEN I.V.M. DE TOEGANG VAN ONDERDANEN VAN DE NIEUWE LIDSTATEN TOT DE ARBEIDSMARKT IN BELGIË .......................................................................................................................... 11 1.5.1 Overgangsmaatregelen................................................................................................................... 12 1.6 BESLUIT .................................................................................................................................................... 12

2

EEN THEORETISCH INZICHT VAN ARBEIDSMIGRATIE

13

2.1 INLEIDING ................................................................................................................................................. 13 2.1.1 Aard van het probleem ................................................................................................................... 13 2.2 DETERMINANTEN VAN MIGRATIES: WAAROM MIGREREN MENSEN? .......................................................... 14 2.2.1 De Neo-klassieke benadering ......................................................................................................... 15 2.2.2 De human-capital theorie............................................................................................................... 16 2.2.3 Gezinsmigratie................................................................................................................................ 17 2.2.4 Netwerk-migratie............................................................................................................................ 17 2.2.5 De human-ecology theorie ............................................................................................................. 17 2.2.6 Dual labour market theorie ............................................................................................................ 18 2.2.7 De traditionele push-pull-benadering ............................................................................................ 18 2.2.8 Besluit............................................................................................................................................. 21 2.3 ANALYSE VAN DE GEVOLGEN VAN ARBEIDSMIGRATIE.............................................................................. 21 2.3.1 Macro-economische gevolgen van immigratie ............................................................................... 22 2.3.1.1 Het immigratiesurplus en de vaardigheden van immigranten........................................................ 25 2.3.2 Gevolgen op de arbeidsmarkt......................................................................................................... 26 2.3.2.1 De arbeidsmarkteffecten van immigratie bij perfecte concurrentie ............................................... 27 2.3.2.1.1 Het verdringingseffect ............................................................................................................... 28 2.3.2.1.2 De indirecte effecten van immigratie......................................................................................... 29 2.3.2.2 Effecten van migratie bij rigide arbeidsmarkten ........................................................................... 30 2.3.3 Besluit............................................................................................................................................. 36 3

DE ARBEIDSMARKT IN BELGIE EN DE NIEUWE LIDSTATEN

37

3.1 INLEIDING ................................................................................................................................................. 37 3.2 WAAROM WILLEN WERKNEMERS UIT DE NIEUWE LIDSTATEN NAAR BELGIË MIGREREN?.......................... 37 3.2.1 Levensstandaard............................................................................................................................ 37 3.2.2 Economische groei ......................................................................................................................... 38 3.2.3 Werkgelegenheid ............................................................................................................................ 39 3.2.4 Minimumlonen................................................................................................................................ 40 3.2.5 Arbeidsproductiviteit ...................................................................................................................... 40 3.2.6 Besluit............................................................................................................................................. 41

ii

3.3 DE ARBEIDSMARKT IN BELGIË .................................................................................................................. 42 3.3.1 Arbeidsmarktpositie van de Belgische bevolking ........................................................................... 42 3.3.2 Werkzaamheidsgraad, arbeidsmarktparticipatie en werkloosheidsgraad..................................... 44 3.3.3 Opleidingsniveau............................................................................................................................ 46 3.3.4 De niet-voldane vraag op de arbeidsmarkt in België ..................................................................... 49 3.3.5 Besluit over de ontwikkelingen op de Belgische arbeidsmarkt ................................................................. 51 3.4 DE ARBEIDSMARKT IN DE NIEUWE LIDSTATEN .......................................................................................... 52 3.4.1 Kenmerken van de bevolking op arbeidsgeschikte leeftijd in de nieuwe lidstaten.......................... 52 3.4.2 Evolutie van de belangrijkste arbeidsmarktindicatoren ................................................................. 53 3.4.2.1 Werkgelegenheid ............................................................................................................................ 54 3.4.2.2 Werkloosheid .................................................................................................................................. 54 3.4.2.3 Human-capital................................................................................................................................ 55 3.4.2.4 Besluit over de arbeidsmarkt in de nieuwe lidstaten ...................................................................... 57 3.5 SAMENVATTING ARBEIDSMARKTEN IN DE NIEUWE LIDSTATEN EN BELGIË ............................................... 57 3.6 DE HUIDIGE AANWEZIGHEID VAN BUITENLANDSE WERKKRACHTEN OP DE BELGISCHE ARBEIDSMARKT .. 58 3.6.1 De huidige NLS-bevolking in België .............................................................................................. 58 3.6.2 LEEFTIJDSSTRUCTUUR VAN DE NLS-BEVOLKING IN BELGIË ................................................................ 59 3.6.3 De instroom van de NLS-bevolking naar België ............................................................................ 59 3.6.4 Toegang tot de arbeidsmarkt.......................................................................................................... 60 3.6.4.1 Werknemers .................................................................................................................................... 60 3.6.4.2 Zelfstandigen .................................................................................................................................. 63 3.6.4.3 Diensten.......................................................................................................................................... 64 3.6.4.4 Detachering .................................................................................................................................... 64 4

DE IMPACT VAN ARBEIDSMIGRATIE IN BELGIE

66

4.1 DOEL EN WERKKADER .............................................................................................................................. 66 4.2 HET AANBOD VAN WERKNEMERS IN BELGIË VANUIT DE NIEUWE LIDSTATEN ........................................... 67 4.2.1 Evaluatie van de toekomstige migratie door Brücker et al............................................................. 67 4.2.2 Evaluatie van de toekomstige migratie door het Federaal Planbureau ......................................... 69 4.2.3 Evaluatie van de toekomstige migratie door het European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions......................................................................................................................... 70 4.2.4 Evaluatie van de toekomstige migratie door Bauer en Zimmermann............................................. 75 4.2.5 Evaluatie van de toekomstige migratie door de IOM ..................................................................... 76 4.3 DE VRAAG NAAR WERKNEMERS UIT DE NIEUWE LIDSTATEN ..................................................................... 77 4.3.1 Het onderzoek van IDEA Consult................................................................................................... 78 4.3.1.1 Belangrijkste vaststellingen en conclusies van de enquête............................................................. 78 4.3.2 De toekomstige vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten ................................................... 78 4.3.2.1 De vraag naar buitenlandse werkkrachten..................................................................................... 79 4.3.2.2 De vraagkans om werknemers uit de nieuwe lidstaten aan te nemen............................................. 81 4.3.3 Besluit............................................................................................................................................. 82 4.4 VRAAG –EN AANBODEFFECTEN ................................................................................................................ 82 4.4.1 Arbeidsaanbod van personen uit de nieuwe lidstaten in België ..................................................... 83 4.4.1.1 Omvang van het additionele aanbod .............................................................................................. 83 4.4.1.2 Samenstelling van het additionele aanbod ..................................................................................... 84 4.4.2 Vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten ............................................................................ 84 4.4.2.1 Omvang van de vraag..................................................................................................................... 84 4.4.2.2 Samenstelling van de vraag............................................................................................................ 85 4.4.3 Verwachte effecten van migratie op de Belgische arbeidsmarkt .................................................... 86 4.4.3.1 Effecten op werkloosheid................................................................................................................ 86 4.4.3.2 Effecten op lonen ............................................................................................................................ 87 ALGEMEEN BESLUIT

89

LIJST DER GERAADPLEEGDE WERKEN

iii

BIJLAGEN

Bijlage 1.1: De grootste ontvangstlanden van internationale migranten (1970-2005).............................................. a Bijlage 1. 2: Netto migratiestromen in West-Europa (1950-2000) .............................................................................b Bijlage 1.3: Asielaanvragen (in aantal personen), 1994-2004 .................................................................................. c Bijlage 1.4: Netto migratiestromen in de bron-landen van Europese immigranten( 1950-2000) .............................d Bijlage 1.5: Voorraad buitenlandse bevolking in België (1981-2004) ....................................................................... e

Bijlage 3 .1: BBP per capita (lopende marktprijzen, KKP) .........................................................................................f Bijlage 3.2: NLS-8: Bijdrage tot de groei van het BBP (1994-1999) ......................................................................... g Bijlage 3.3: Bevolkingsvooruitzichten per grote leeftijdsgroep (2010-2050) .............................................................h Bijlage 3.4: Belangrijkste beroepsgroepen in Vlaanderen waarin de knelpuntberoepen kunnen gesitueerd worden in 2005 .................................................................................................................................................... i Bijlage 3 .5: Volledige lijst van de knelpuntberoepen in het Vlaams Gewest ...... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. Bijlage 3.6: Lijst beroepen voor versoepelde procedure arbeidskaarten in het Vlaamse Gewest.............................m Bijlage 3.7: Lijst knelpuntberoepen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in 2005................................................. o Bijlage 3.8: Lijst beroepen voor versoepelde procedure voor onderdanen van de nieuwe lidstaten in het Waalse Gewest ................................................................................................................................................................. r Bijlage 3.9: Productiebelemmeringen: onvoldoende geschoolde arbeidskrachten (aandeel van de ondernemingen die de rekrutering van geschoolde werkkrachten aangeven als productiebelemmerende factor) ....................s Bijlage 3.10: B-kaarten toegekend aan nieuwe EU-onderdanen in 2005 en 2006, opgesplitst per categorie, Vlaams Gewest.....................................................................................................................................................t Bijlage 3.11: B-kaarten toegekend aan nieuwe EU-lidstaten in het Vlaams Gewest, opgesplitst per nationaliteit (2006) ..................................................................................................................................................................u Bijlage 3.12: B-kaarten toegekend aan nieuwe EU-lidstaten, EU-knelpuntberoepen andere dan seizoenarbeid, Vlaams Gewest (2006) ........................................................................................................................................ v Bijlage 3.13: Aantal uitgereikte arbeidskaarten aan hooggeschoolden in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (2006) ................................................................................................................................................................. w Bijlage 3.14: Aantal uitgereikte arbeidskaarten voor knelpuntberoepen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (1/5/2006-31/12/2006)......................................................................................................................................... x Bijlage 3.15: Arbeidskaarten B afgeleverd in het Waals Gewest aan onderdanen van de nieuwe lidstaten (1/5/2004 - 31/12/2006)....................................................................................................................................... y Bijlage 3.16: Arbeidskaarten B afgeleverd in het Waals Gewest aan onderdanen van de nieuwe lidstaten voor de knelpuntberoepen (1/5/2004 - 31/12/2006) ........................................................................................................ z Bijlage 3.17: Aantal zelfstandigen en helpers vanuit de nieuwe lidstaten in Belgie (2005) .................................... aa

Bijlage 4.1: Potentiële migratie vanuit de 8 NLS, 2004-2030...................................................................................bb Bijlage 4.2: Enquete uitgevoerd door IDEA Consult onder Belgische ondernemingen i.v.m. de aanwerving van NLS-werknemers …………………………………………………………………………………………………….cc

iv

Lijst van de figuren

Figuur 1: Verschillende categorieën van migranten .................................................................................................. 5 Figuur 2: Immigraties in België (1980-2004) ........................................................................................................... 10 Figuur 3: Push-pull-migratie .................................................................................................................................... 20 Figuur 4: Het immigratiesurplus in een economie met homogene arbeid en vast kapitaal .................................... 23 Figuur 5: Het immigratiesurplus bij heterogene arbeid........................................................................................... 26 Figuur 6: Arbeidsmarkteffecten van immigratie in het gastland (elastisch arbeidsaanbod) .................................. 28 Figuur 7: Arbeidsmarkteffecten van immigratie in geval van rigide lonen............................................................. 34 Figuur 8: BBP per capita in KKP (EU-25 = 100)..................................................................................................... 38 Figuur 9: Groeivoet BBP (procentuele wijziging t.o.v. vorig jaar) .......................................................................... 39 Figuur 10: Groei van het BBP en de werkgelegenheid (2005)................................................................................. 40 Figuur 11: per gewerkt uur (EU-15 = 100, KKP) ..................................................................................................... 41 Figuur 12: Arbeidssituatie van de Belgische bevolking van 15 - 64 jaar in de drie Belgische ............................... 43 Figuur 13: Arbeidsmarktindicatoren van de Belgische bevolking van 15 - 64 jaar in de drie................................ 45 Figuur 14: ILO-Werkloosheidsgraad van de bevolking van 15 tot 64 jaar, naar nationaliteit en .......................... 45 Figuur 15: Werkloosheidsgraad volgens leeftijd en opleidingsniveau, in % (2005) ............................................... 48 Figuur 16: Bevolking per leeftijdsgroep in de NLS (1 Januari 2006) ..................................................................... 52 Figuur 17: Bevolking per leeftijdsgroep in België (1 Januari 2006) ....................................................................... 53 Figuur 18: Werkloosheidsgraad per leeftijdsgroep in de NLS (2006) ..................................................................... 55 Figuur 19: Aandeel van de bevolking tussen 25-64 jaar (20-24 jaar) dat tenminste hoger secundair onderwijs hebben voltooid (2005) ..................................................................................................................................... 55 Figuur 20: Werkloosheidsgraad van de bevolking tussen 25 en 59 jaar volgens opleidingsniveau (2006)............ 56 Figuur 21: De in België verblijvende NLS-bevolking (1989-2006).......................................................................... 58 Figuur 22: De in België verblijvende NLS-bevolking per nationaliteit (2004-2006)............................................... 58 Figuur 23: Leeftijdsstructuur van de NLS-bevolking in België (2006) ................................................................... 59 Figuur 24: De relatie tussen de vraag naar buitenlandse arbeid, loonkost, en de randvoorwaarden .................... 80

v

Lijst van de tabellen

Tabel 1: Migratiesaldo in landen van West-Europa, in duizenden personen (2005) .............................................. 10 Tabel 2: Minimumloon per maand, in EUR (2006).................................................................................................. 40 Tabel 3: Arbeidssituatie van de Belgische bevolking van 15 - 64 jaar naar leeftijdsgroep en ................................ 42 Tabel 4: Belangrijke arbeidsmarktindicatoren volgens leeftijd en geslacht............................................................ 44 Tabel 5: Werkenden en werkloosheid volgens opleidingsniveau en geslacht (2005) .............................................. 46 Tabel 6: Activiteitsgraad en werkgelegenheidsgraad per leeftijdscategorie, in % (2005)........................................ 54 Tabel 7: Bevolking op arbeidsleeftijd: opsplitsing naar scholingsniveau ( tweede kwartaal van 2005)................. 56 Tabel 8: De NLS-bevolking in België volgens nationaliteit (aantal personen en hun relatief aandeel), 2006....... 59 Tabel 9: De NLS-nieuwkomers in België volgens nationaliteit, 2004...................................................................... 59 Tabel 10: Aantal arbeidskaarten uitgereikt aan onderdanen van de nieuwe lidstaten, opsplitsing per gewest (2006) ................................................................................................................................................................ 62 Tabel 11: Aantal zelfstandigen en helpers in België vanuit de NLS (2003-2005) ................................................... 64 Tabel 12: Aantal gedetacheerden vanuit de nieuwe lidstaten (2004-2006).............................................................. 65 Tabel 13: : Aanwezigheid van de NLS-bevolking in België en de EU-15 in de toekomst........................................ 68 Tabel 14: : Impact van de uitbreiding in België, 2002-2010 .................................................................................... 69 Tabel 15: Impact van de uitbreiding op werkgelegenheid en werkloosheid, 2002-2010 ......................................... 70 Tabel 16: Bereidheid om te wonen in een ander Europees land (waar de taal verschillend is van de moedertaal)71 Tabel 17: Intenties tot migreren onder de 15-65-jarigen .......................................................................................... 71 Tabel 18: Opsplitsing van de algemene geneigdheid tot migratie volgens leeftijdsgroepen .................................... 73 Tabel 19: Personen met een algemene geneigdheid tot migreren volgens opleidingsniveau .................................. 73 Tabel 20: Personen met een algemene geneigdheid tot migreren volgens gezinstoestand ...................................... 74 Tabel 21: Aandeel van de personen in de nieuwe lidstaten die van plan zijn om te migreren ................................ 75 Tabel 22: Emigraties naar de landen van de EU-15 (in % van de bevolking van het herkomstland)..................... 75 Tabel 23: Target-landen voor migranten van de NLS (in % van de volledige sample) ........................................... 77 Tabel 24: De geschatte kansgrootheden voor huidige en toekomstige vraag naar.................................................. 81 Tabel 25: Arbeidsmarktpositie van onderdanen uit de nieuwe lidstaten in België (2005)....................................... 83 Tabel 26: Afgehandelde vacatures 2005: procentuele verdeling volgens studieniveau........................................... 85

vi

Lijst van afkortingen ADG BBP BGDA BDI CGKR COE COE-landen EC EER EFILWC EU EVA FOD WASO FOREM FP HRW IAB IOM KKP NLS NIS NWWZ OESO PECO RSVZ RSZ VDAB WSE

Arbeitsamt der Deutschsprachigen Gemeinschaft Bruto Binnenlands Product Brusselse Gewestelijke Dienst voor Arbeidsbemiddeling Buitenlandse Directe Investeringen Centrum voor Gelijkheid van Kansen en Racismebestrijding Centraal-en Oost-Europa Centraal –en Oost-Europese landen Europese Commissie Europese Economische Ruimte (EU + EVA) European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions Europese Unie Europese Vrijhandelsassociatie Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg Office communautaire et régional de la formation professionnelle et de l’emploi (Waalse publieke werkgelegenheidsdienst) Federaal Planbureau Hoge Raad voor de Werkgelegenheid Internationaal Arbeidsbureau International Organisation of Migration Koopkrachtpariteit Nieuwe Lidstaten Nationaal Instituut voor de Statistiek Niet Werkende Werkzoekende Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling Pays d’Europe Centrale et Orientale Rijksinstituut voor de Sociale Verzekeringen der Zelfstandigen Rijksdienst voor de Sociale Zekerheid Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding Werk en Sociale Economie

Landencodes in tabellen en grafieken EU-15 AT BE DE DK ES FI FR GB GR IE IT LU NL PT SE NLS-12 CY CZ EE HU LT LV MT PL SI SK BG RO

Oostenrijk België Duitsland Denemarken Spanje Finland Frankrijk Verenigd Koninkrijk Griekenland Ierland Italië Luxemburg Nederland Portugal Zweden Cyprus Tsjechië Estland Hongarije Litouwen Letland Malta Polen Slovenië Slowakije Bulgarije Roemenië

viii

Inleiding

De uitbreiding van de Europese Unie met landen van Centraal –en Oost-Europa was een belangrijke stap in de geschiedenis van de Unie. Deze expansie was ook de grootste in de geschiedenis: per 1 Mei 2004 zijn tien lidstaten toegetreden, later zijn per 1 Januari 2007 nog twee landen bijgekomen. Dit uitbreidingproces heeft echter heel wat implicaties op vlak van convergentie tussen de twee blokken en het is ook zeer de vraag wanneer deze bereikt zal worden. Terwijl dit eerder een langetermijn perspectief is, zullen op korte termijn heel wat gebeurtenissen plaatsvinden die belangrijke gevolgen zullen hebben. Vooral de arbeidsmarkt in de nieuwe lidstaten bleek een zeer gevoelig domein te zijn voor de laatste twee uitbreidingen van de EU.

In deze verhandeling evalueren we de gevolgen van de uitbreiding op België als gastland voor immigranten. We concentreren ons dan op de weerslag van de arbeidsmigratie op de arbeidsmarkt in België. De analyse zal uit vier stappen bestaan.

In deel 1 worden kort de migratieontwikkelingen in de wereld geschetst. De positie van België als gastland voor migranten zal vergeleken worden met enkele andere landen. Ook de omvang en de samenstelling van de migratiestromen zullen aan bod komen.

In deel 2 wordt het migratiefenomeen vanuit een theoretisch oogpunt bestudeerd. We focussen vooral op de gevolgen van arbeidsmigratie en de weerslag daarvan op de economie van het gastland. Na de uiteenzetting van het probleem dat ontstaat als gevolg van toenemende immigratiestromen, gaan we op zoek naar de oorzaken van dit probleem. De omschrijving van het probleem en de oorzaken zullen ons dan toelaten om de gevolgen voor het gastland weer te geven. Vanuit een theoretisch gezichtspunt zal er een grondig overzicht worden gegeven van de gevolgen van migratie op vlak van werkloosheid, lonen en inkomensverdeling.

1

In het derde deel bespreken we de actuele tostand van de arbeidsmarkt in België en de nieuwe lidstaten. We gaan op zoek naar indicatoren die ons meer kunnen vertellen over de kenmerken en de omvang van toekomstige migratiestromen vanuit de nieuwe lidstaten. Zowel vraag –als aanbodfactoren zullen in acht worden genomen. De link met het laatste deel van dit werk wordt gelegd door een uiteenzetting van de huidige aanwezigheid van onderdanen vanuit de nieuwe lidstaten in België.

De concrete impact van de immigratiestromen vanuit de nieuwe lidstaten bespreken we in het laatste vierde deel van deze verhandeling. We geven een grondig overzicht van de beschikbare en relevante literatuur omtrent verwachte migratiestromen naar België. Ook de verwachtingen in België om werknemers vanuit de Centraal –en Oost-Europese landen in dienst te nemen komen aan bod. De integratie van vraag –en aanbod zullen tot slot toelaten om de concrete impact op lonen en werkgelegenheid in België te achterhalen.

De analyse in deze verhandeling zal in de eerste plaats gebaseerd zijn op een gerichte selectie van bestaande onderzoeken omtrent migraties en EU-uitbreiding. Ook wetenschappelijke literatuur en tal van nationale en internationale beleidsdocumenten, die uitgevoerd zijn in opdracht van diverse beleidsorganen belast met de werking van de arbeidsmarkt (in België), zullen worden geraadpleegd. Wat migratiestatistieken betreft zullen bronnen afkomstig van diverse nationale en internationale instituties worden geconsulteerd.

2

1

MIGRATIE ALS FENOMEEN: TRENDS EN PERSPECTIEVEN

1.1

Inleiding

In dit eerste deel worden een aantal ontwikkelingen in de migratiebewegingen wereldwijd behandeld. Ter inleiding worden het algemene kader en de centrale vraag van dit werk toegelicht. Daarna komt een uiteenzetting van de migratiestromen in de wereld aan de orde. Ten eerste wordt het migratiefenomeen op wereldniveau beschouwd. Daarna wordt de aandacht gericht op Europees niveau. Tot slot wordt de situatie in België als gastland voor migranten geschetst. Daarbij worden kort de belangrijkste tendensen en ontwikkelingen in de migratiestromen en migratiepatronen besproken die na WO II aan de gang kwamen. Naast de historische evolutie van de migratiestromen worden de huidige trends met de meest markante kenmerken behandeld. Vooraleer we aan onze uiteenzetting beginnen, verklaren we evenwel enkele begrippen.

1.2

Definities en begripsomschrijving

Het begrip (externe)migratie1 kan omschreven worden als het verhuizen of zich verplaatsen met het doel de uitoefening van welbepaalde activiteiten buiten het land van herkomst (IOM, 2004). Op basis van diverse criteria kunnen er verschillende categorieën migranten en verschillende soorten migraties onderscheiden worden.

Naargelang de intentie van de migranten maken we een onderscheid tussen arbeidsmigranten en andere migranten. Wanneer het hoofddoel van de verplaatsing het vinden van werk is, dan spreekt men van arbeidsmigraties (IOM, 2004). Dit is tegenwoordig de belangrijkste reden om te verhuizen voor veel migranten. Naast dit soort bestaan er nog migraties die het werken niet als hoofddoel hebben. Onder deze categorie vallen onder andere familieleden (volgmigranten), (toekomstige) partners, studenten, vluchtelingen enz..

Naargelang de duur van de migratie, onderscheidt men hoofdzakelijk de kortetermijn migratie (tijdelijke) en de langetermijn migratie (al dan niet permanent). Er zijn heel wat meningsverschillen wat de lange termijn inhoudt. In het algemeen wordt in de EU-landen 1

In deze verhandeling zal het uitsluitend over externe migraties gaan (de al dan niet tijdelijke verplaatsing van oorsprongsland naar gastland).

3

aangenomen dat een verblijf van meer dan één jaar als een verblijf van langetermijn kan worden beschouwd2.

Wanneer we over migraties spreken moet er evenwel een onderscheid worden gemaakt tussen de stroom van migranten enerzijds en de opgebouwde voorraad van migranten anderzijds. De stroom heeft betrekking op het aantal binnenkomende en uitgaande personen (immigraties en emigraties) tijdens een bepaalde periode, terwijl de voorraad van de geëmigreerde bevolking eerder een statisch gegeven is en op de opgebouwde migratiestromen door de jaren heen in een land wijst (EC, 2006).

In de literatuur komt men ook de begrippen netto migratie en migratiesaldo heel vaak tegen. Het migratiesaldo is gewoon het verschil tussen de binnenkomende en uitgaande stromen van mensen in een land (immigraties – emigraties). Met netto migratie bedoelt men het verschil tussen de bevolkingsgroei tijdens een jaar (in en uit) en het natuurlijk accres (EC, 2006). Het nadeel van de netto migratiestromen is het feit dat ze de omvang van de binnenkomende en uitgaande migratiestromen niet duidelijk laten zien. Enkel het saldo van deze bewegingen wordt weergegeven. De bruto migratiestromen (de totale migratiebewegingen) daarentegen zijn een betere indicator voor in –en uitgaande stromen aangezien ze expliciet weergeven hoeveel mensen het land verlaten (emigraties) en hoeveel mensen het land binnenkomen (immigraties).

Tot slot nog twee begrippen die veelvuldig worden gebruikt, hoofdzakelijk bij de telling van het aantal migranten in een land. Verschillende landen hanteren uiteenlopende criteria om te definiëren wie een migrant is en wie niet. West-Europese landen en Japan bijvoorbeeld maken een onderscheid op grond van nationaliteit. De telling van de bevolking verloopt in termen van dit kenmerk en wordt iedereen die de nationaliteit van het land niet bezit, beschouwd als een immigrant. Aan de andere kant hanteren landen zoals VS, Canada, Australië en New Zeeland het begrip geboorteplaats (Fassmann et al, 2005).

Om een volledig overzicht te hebben van de verschillende soorten migranten worden een aantal categorieën in onderstaande figuur weergegeven (zie figuur 1). De indeling hieronder is gemaakt op basis van de intentie van de migranten (werk of anders). Daarbij wordt eveneens een indeling gemaakt naar juridische vorm: legaal of illegaal statuut.

2

Zie http://forum.europa.eu.int/irc/dsis/coded/info/data/coded/en/gl009055.htm.

4

Figuur 1:

Verschillende categorieën van migranten

ARBEIDSMIGRANTEN (o.b.v. economische activiteiten)

legaal

♦Arbeidsmigranten met arbeidskaarten (A en B) (arbeid in loondienst)

legaal

♦ Zelfstandigen

semi-legaal illegaal

♦ Detachering (vrije dienstenverkeer)

♦ Asielzoekers/vluchtelingen ♦ Geregulariseerden ♦ Volgmigranten

legaal

Alternatieve vormen:

ANDERE dan ARBEIDSMIGRANTEN, maar toch met recht op werk (o.b.v. niet-economische activiteiten)

♦ Huwelijksmigranten ♦ Studenten/stagiairs e.a.

♦ Zwartwerk categorie 1

categorie 2

Bron: eigen werk op basis van diverse bronnen

Gebruikmakend van bovenstaande definities zijn in figuur 1 de belangrijkste kanalen weergegeven waarlangs immigranten in België op de arbeidsmarkt terecht kunnen komen. Voor de volledigheid zullen in deze verhandeling beide categorieën overlopen worden. Daar de tweede categorie van migranten een groep vertegenwoordigt, die op een reguliere (legale) manier op de arbeidsmarkt participeert, kan ze niet zomaar worden genegeerd.

1.3

Onderzoeksobject en doelstelling van deze verhandeling

1.3.1 Het ruimer kader van het onderzoek en het onderzoeksdomein In deze uiteenzetting zal het fenomeen migratie uitsluitend vanuit het standpunt van België als gastland geanalyseerd worden en dit voor de periode die volgt na de val van het IJzeren Gordijn in 1989. Meer bepaald zullen de 5de en 6de uitbreiding van de Europese Unie met landen van Centraal –en Oost-Europa worden bestudeerd. Deze uitbreidingen betekenden ook meteen dat de nieuwe toetreders dezelfde rechten kunnen genieten zoals de burgers van de 15 oude lidstaten. Dit houdt met name in dat de nieuwe leden van de EU gebruik kunnen maken van de vier fundamentele vrijheden binnen de Unie, te weten: vrij verkeer van goederen, diensten en productiefactoren arbeid en kapitaal. Drie van de vier fundamentele vrijheden zijn onverkort van 5

toepassing op de nieuwe lidstaten. Met betrekking tot verkeer van goederen, diensten en kapitaal bestaan er vandaag zo goed als geen belemmeringen. De toestand was helemaal anders toen het ging om de vierde vrijheid: het vrije verkeer van personen. Hierbij maken we evenwel een onderscheid tussen werknemers (dus personen die in loondienst en in ondergeschikt verband werkzaamheden verrichten) en personen die anders dan in loondienst werkzaam zijn: zelfstandigen. Ook niet-economisch actieve burgers zijn binnen de EU toegelaten om er te reizen en te verblijven.

Na de uitbreiding naar het Oosten is de toegang tot de arbeidsmarkt van de nieuwe burgers door twaalf van de oude lidstaten aan banden gelegd uit vrees voor massale migratiestromen uit de nieuwe lidstaten. Enkel het Verenigd Koninkrijk, Ierland en Zweden hebben bij de 5de uitbreiding geen beperkingen opgelegd om hun arbeidsmarkt te betreden (Boeri en Brücker, 2005b). Wat de laatste uitbreiding betreft hebben Ierland en het VK de toegang tot hun arbeidsmarkt wel beperkt, terwijl Zweden de nieuwste toetreders Bulgarije en Roemenie op gelijke voeten behandeld als de vorige. Door de opgelegde beperkingen hebben echter veel nieuwe onderdanen van de EU naar alternatieve vormen van arbeid gezocht om toch werkzaam te kunnen zijn in de EU-15 (cf. zelfstandigen en gedetacheerden). In dit werk zal het de bedoeling zijn dat de effecten van deze laatste twee uitbreidingen nagegaan worden en dit enkel vanuit economisch oogpunt. De uitbreiding naar het Oosten heeft belangrijke implicaties met zich meegebracht op gebied van handel, buitenlandse directe investeringen (BDI) en arbeidsmarkten. Wat handel en BDI betreft, wordt de toetreding van de nieuwe lidstaten al bij al positief ontvangen (EC, 2001). Alhoewel nog andere domeinen beïnvloed kunnen worden na de uitbreiding van de EU (zoals bijvoorbeeld de overheidsfinanciën, de sociale zekerheid, de pensioenproblematiek en de vergrijzing enz.), zullen enkel de arbeidsmarktontwikkelingen in België als gevolg van de uitbreiding het onderzoeksdomein van dit werk vormen3. Derhalve zal er gebruik worden gemaakt van data die vooral betrekking hebben op de binnenkomende stromen van migranten (de immigraties). Wat betreft de landen, zal de focus liggen op Estland, Letland, Litouwen, Polen, Hongarije, Tsjechië, Slowakije, Slovenië en de nieuwste toetreders Bulgarije en Roemenie. Malta en Cyprus zullen buiten beschouwing worden gelaten aangezien hun toegang tot de Belgische arbeidsmarkt (en ook tot de arbeidsmarkt van de andere oude lidstaten) niet onderhevig is aan beperkingen, noch overgangsmaatregelen.

3

De interactie tussen migraties, BDI en handel zal dus worden genegeerd.

6

1.3.2 Doelstelling en centrale vraag De uitbreiding van de EU naar het Oosten zal belangrijke economische gevolgen hebben - zowel voor de oude, als voor de nieuwe lidstaten. Hoofddoel van deze verhandeling zal zijn de omvang van de (huidige en toekomstige) migratiestromen uit de nieuwe lidstaten zo goed mogelijk inschatten alsook hun impact op de Belgische arbeidsmarkt. Dit werkstuk wordt geschreven met de bedoeling om vast te stellen of er een probleem ontstaat op de arbeidsmarkt in België na de openstelling van de grenzen voor werknemers uit de nieuwe lidstaten. De voornaamste onderwerpen waarop de analyse in deze scriptie gefundeerd zal zijn, zijn de volgende: hoe groot zijn de migratiestromen vanuit de nieuwe lidstaten naar België na de uitbreiding van de Unie? Wat is het aandeel van arbeidsmigranten uit de nieuwe lidstaten t.o.v. de plaatselijke bevolking? Kunnen deze immigratiestromen een invloed uitoefenen op de arbeidsmarkt in België? Hoe zullen de lonen en de werkgelegenheid worden beïnvloed? Bovendien is de hoofdopzet van deze verhandeling niet een zo exact mogelijk cijfer schatten voor de toekomstige immigratiestromen, maar eerder een antwoord zoeken op vragen zoals ‘wie’ zal er migreren en ‘waarom’ (de samenstelling van de immigratiestromen). Nadat deze vragen min of meer zijn beantwoord, zullen de antwoorden ook toelaten om duidelijke conclusies te trekken i.v.m. de consequenties die de immigratiestromen kunnen hebben op de Belgische arbeidsmarkt. Tevens zal de focus gelegd worden op de meest belangrijke kanalen waarlangs de werkgelegenheid en werkloosheid, de lonen en andere arbeidsmarktindicatoren kunnen worden beïnvloed.

1.4

Het migratiefenomeen wereldwijd: trends en ontwikkelingen in een historische context

Voordat er een analyse kan worden gemaakt van de arbeidsmarktgevolgen van immigraties, zullen we de belangrijkste trends in de internationale migratiebewegingen in vogelvlucht overlopen. Het fenomeen migratie en het belang daarvan in verschillende landen zullen aan bod komen. 1.4.1 Migratiebewegingen in de wereld Migraties in de wereld zijn zo oud als de mensheid. Tussen 1960 en 2005 is het aantal internationale migranten wereldwijd meer dan verdubbeld: de schatting van 75 miljoen in 1960 bereikt de waarde van 191 miljoen in 2005 wat een toename impliceert van 121 miljoen over 45 jaren (UN, 2006). Alleen al tussen 1975 en 1980 zijn ongeveer 5 miljoen mensen van het ene naar het andere land geëmigreerd (Friedberg en Hunt, 1995). Twee derden van deze stromen had

7

als bestemming de VS, Canada en Australië. De vertrek –en gastlanden qua geografische spreiding schommelden door de jaren heen. Toch stellen we vast dat er al jarenlang een aantal ‘klassieke’ gastlanden te onderscheiden vallen4. In 2005 nemen 28 landen wereldwijd ongeveer 75 % van de migranten voor hun rekening (VN, 2005). De meeste OESO-landen horen tot de groep van ‘ontvangstlanden’ gezien de hoge welvaart. In Europa komen de meeste immigranten via het systeem van gezinshereniging of als asielzoekers, terwijl landen zolas de VS, Canada, Australië en New Zeeland eerder via een selectiesysteem de toegang tot het grondgebied verlenen (OECD, 2001). Verder verkrijgt in de VS ieder daar geboren kind de Amerikaanse nationaliteit, zelfs al verblijven de ouders op een illegale wijze in het land. In veel West Europese landen daarentegen wordt het staatsburgerschap aan kinderen wiens ouders al jarenlang in het land verblijven, toch niet toegekend bij de geboorte. Deze systemen van uiteenlopende coördinatie en beheer van migratiestromen kan ook tot gevolg hebben dat de karakteristieken van de migranten van land tot land kunnen verschillen (opleidingsniveau, leeftijd, gezinstoestand enz.). Het absolute aantal immigranten in de verschillende werelddelen is door de jaren heen eveneens gewijzigd. Niettemin blijven de VS de grootste ontvanger van migranten in absolute termen (zie weer bijlage 1.1). In relatieve termen echter lopen de VS achter landen zoals Duitsland en België (OECD, 2001).

1.4.2 Het migratiefenomeen in Europa Vergeleken met vroeger hebben heel wat Europese emigratielanden een ommezwaai gekend en zijn ondertussen al immigratielanden geworden (o.a. Italië, Spanje, Ierland). Daardoor is in de landen van de Europese Unie de migratieproblematiek een belangrijk politiek onderwerp geworden. Praktisch alle West-Europese landen (dus de ‘oude’ lidstaten van de EU) zijn tegenwoordig netto-ontvangers van immigranten, met Duitsland als koploper (zie bijlage 1.2). Relatief bekeken worden landen zoals Oostenrijk en Griekenland ook gekenmerkt door grote immigratiestromen tijdens de laatste jaren . De grootste leveranciers van immigranten in de EU15 vóór het einde van de Koude Oorlog waren zuidoostelijke Europese landen (voormalig Joegoslavië en Turkije: 26,2%), Noord-Afrikaanse landen (Algerije, Marokko en Tunesië: 11,6%) en landen uit Centraal –en Oost Europa (4,7%) (Brücker, 2002).

4

Voor een uitgebreide lijst van ontvangstlanden, zie bijlage 1.1.

8

In de migratiegeschiedenis van de EU onderscheidt P. Muus drie perioden (Muus, 2001). Vanaf 1960 tot ongeveer 1973 werden de migratiestromen naar de EU gekenmerkt door enerzijds migranten vanuit (voormalige) koloniën 5 en anderzijds door arbeidsmigranten, die werden aangetrokken teneinde de tekorten in de industrie en de mijnbouw op te vullen (vraaggedreven migraties). De herkomstlanden toen waren de huidige Zuid-Europese lidstaten, alsook landen zoals Turkije, Marokko, voormalig Joegoslavië, Algerije en Tunesië. Ondanks het restrictieve immigratiebeleid en de migratiestop in de daaropvolgende periode van 1974 tot 1985, worden deze stromen als een voortzetting van de eerstgenoemde beschouwd, al was het karakter van de migraties veranderd. Gezinshereniging en gezinsvorming waren dan de voornaamste reden die aan de basis lagen van de migratiestromen van deze tweede periode. Precies tijdens dit tijdperk veranderden ook de huidige Zuid-Europese lidstaten van emigratie –naar immigratielanden. Tal van immigranten afkomstig uit deze landen zijn zelfs teruggekeerd naar eigen land aangezien ze een come-back niet geblokkeerd zagen door een eventuele toekomstige toetreding van hun land tot de Europese Gemeenschap. De derde en laatste periode begint ongeveer in 1985 en duurt tot vandaag. Deze wordt eveneens gekarakteriseerd door een aanzienlijke verandering van het migratiepatroon. Grondige omwentelingen in de politiek en diepgaande economische herstructureringen in Centraal –en Oost-Europa hebben ervoor gezorgd dat vooral asielzoekers6 en illegale migranten de weg naar de meest welvarende staten van West Europa hebben ontdekt. Ook voor het eerst in de geschiedenis van de EU worden de migratiestromen gekenmerkt door een toenemende heterogeniteit qua oorsprongslanden. Het aantal vertreklanden stijgt snel. Gedurende deze jaren komen de asielzoekers deels uit Europa (voormalig Joegoslavië), deels uit Turkije en het Midden-Oosten en deels uit Afrika.

Terwijl West-Europese landen de laatste jaren een netto toestroom van immigranten kennen, worden Oost-Europese landen door een massale uitvlucht gekenmerkt. In bijlage 1.4 worden de leverancier-landen van immigranten naar West-Europa weergegeven. Vrijwel alle landen vertonen een netto uitstroom van hun bevolking. 1,3 miljoen onderdanen van de tien nieuwe lidstaten zijn tussen 1990 en 2000 naar landen van West-Europa uitgeweken.

5

Deze postkoloniale migratiestromen zijn het gevolg van de dekolonisatieprocessen en onafhankelijkheidsoorlogen die tijdens deze periode op gang kwamen. Veel mensen trokken toen naar het land van de voormalige kolonisator. 6 Voor de omvang van de asielmigratie in de EU-15, Zwitserland en Noorwegen, zie bijlage 1.3.

9

1.4.3 Kenmerken en dynamiek van migraties in België Op Europees niveau vertegenwoordigt België een niet te onderschatten gedeelte van de netto stromen (zie tabel 1). In 2005 bedroeg de netto migratie in België 50 700 personen (immigraties – emigraties).

Tabel 1: Migratiesaldo in landen van West-Europa, in duizenden personen (2005) EU-15

DK

DE

GR

50,7 1.606,8 Bron: Eurostat

BE

6,7

81,6

40,0 641,6 92,5

ES

FR

IE

IT

66,2 324,2

LU 2,8

PT

FI

SE

-22,8 56,4

NL

9,2

26,7 192,6

GB

België is dankzij de hoge levensstandaard en de gunstige arbeidsmarktomstandigheden wereldwijd één van de ontwikkelde economieën die al jaren een aantrekkingskracht uitoefent op immigranten. Historisch gezien zijn de grootte en intensiteit van de migratiegolven naar België niet altijd dezelfde geweest. Het einde van WOII en het structurele tekort aan arbeiders in de Waalse en Limburgse mijnbekkens hadden tot gevolg dat de Belgische autoriteiten grootscheepse wervingscampagnes organiseerden in veel Centraal –en Oost-Europese landen. Zelfs tijdens de Koude Oorlog - wanneer de reis –en migratiemogelijkheden streng gecontroleerd werden, zijn de immigratiestromen vanuit het Oosten enigszins vertraagd (door de strengere aanpak), doch niet volledig stilgevallen (CGKR, 2006). Figuur 2: Immigraties in België (1980-2004) 72,4 70,2 68,8

70 66,0

in duizenden personen

65 60 55

57,8 57,3

56,0

54,1 55,1

53,1

53,0

51,9

50,5

50,7 49,2

50 46,8

45

43,5 41,3

39,3 40,1

40

38,2

37,2 37,5

36,2 34,3

35

2004

2002

2000

1998

1996

1994

1992

1990

1988

1986

1984

1982

1980

30

Bron: OECD on-line databank (1980-1995); NIS (1989-2004) in FOD WASO

10

De val van het IJzeren Gordijn heeft er vervolgens voor gezorgd dat de immigratiestromen naar België zich aan een snel tempo ontwikkelden. Tijdens de jaren ’90 bleven de immigratiestromen rond de 50 000 steken (zie figuur 2). Vanaf het begin van deze eeuw is er opnieuw een sterke toename waar te nemen. De piek werd namelijk voor het eerst in 2002 bereikt (70 230 immigranten), waarna de immigraties lichtjes daalden. In 2004 echter werd opnieuw de volgende piek bereikt van 72 446 personen7. Ondanks deze sterke toename van de immigratiestromen is het zich blijvend vestigen in België tegenwoordig niet vanzelfsprekend. Door een strengere nationale wetgeving en andere maatregelen wordt een poging gedaan om een halt toe te roepen aan de steeds groeiende immigratiestromen. Uitzonderingen bestaan wanneer het gaat om tekorten op de arbeidsmarkt voor welbepaalde beroepen (zie verder de zgn. knelpuntberoepen in België).

1.5

Recente wettelijke bepalingen i.v.m. de toegang van onderdanen van de nieuwe lidstaten

tot de arbeidsmarkt in België

Tenzij door het beleid beperkt kan de toestroom van immigranten naar België groot zijn en voor enorme spanningen zorgen op de arbeidsmarkt. Na de uitbreiding van de Unie met 12 nieuwe lidstaten is het migratiebeleid in België nog eens actueler geworden. Wat het vrije verkeer van werknemers betreft, heeft België een afwachtende positie ingenomen t.o.v. de nieuwe lidstaten. Het is namelijk zo dat het land overgangsmaatregelen heeft ingevoerd wat de toegang tot de arbeidsmarkt betreft. Er wordt hier gebruik gemaakt van de 2+3+2-regel. Deze houdt in dat oude lidstaten van de Unie op geregelde tijdstippen moeten beslissen of ze het vrije verkeer van werknemers zullen toelaten8. Deze beslissing moet evenwel steeds gemotiveerd worden door het betrokken land. In het geval dat toegang tot de arbeidsmarkt niet verleend wordt, moet dit uitstel schriftelijk aan de Europese Commissie worden meegedeeld samen met de redenen darvoor. In de eerste twee jaren na de uitbreiding (2004-2006) heeft België er voor gekozen om een overgangstermijn in te voeren. Ook na 2006 heeft de Regering beslist dat liberalisering van de arbeidsmarkt zal worden uitgesteld. Kort vóór begin 2009 moet het land opnieuw beslissen of de arbeidsmarkt eventueel wordt opengemaakt. Dit uitstel van de toegang tot de arbeidsmarkt zal 7

In bijlage 1.5 geven we eveneens de opgebouwde voorraad van migranten in België. Merk op dat de beslissing van één lidstaat om geen toegang tot de arbeidsmarkt te verlenen, een invloed kan hebben op de omvang van de immigratiestromen van een ander (buur)land. Aangezien Duitsland en Oostenrijk op voorhand besloten hadden hun arbeidsmarkten niet open te stellen na de uitbreiding, hebben ook andere landen uit vrees dat de migratiestromen naar hun landen zouden trekken eveneens besloten om de toegang vooralsnog te beperken (spill-over in het beleid). 8

11

echter tot mei 2011 mogelijk zijn. Na deze periode geldt de volledige vrijheid van werknemers. Vanaf dan is het probleem voor de nieuwe lidstaten uit de baan en mogen werknemers werken in de lidstaat van hun keuze. 1.5.1 Overgangsmaatregelen Wat houden de overgangsmaatregelen voor België precies in? Heel eenvoudig: de oude spelregels blijven van kracht totdat het land beslist om de arbeidsmarkt open te stellen voor de nieuwe lidstaten. De oude regeling anderzijds houdt in dat de toegang tot de arbeidsmarkt in principe beperkt is. Enkel met een arbeidskaart 9 mag een buitenlandse werknemer arbeid in loondienst verrichten in België. Aan de alternatieve vormen10 van arbeid is geen arbeidskaart verbonden, doch heel wat administratieve formaliteiten. Een afwijking van deze algemene regels is gemaakt wat de knelpuntberoepen betreft. Werknemers uit de nieuwe lidstaten mogen deze vacatures wel vervullen en dit zonder enig voorafgaand arbeidsmarktonderzoek11. Merk op, dat de lijst van de knelpuntberoepen voor onderdanen van de nieuwe lidstaten er anders uitziet dan de lijsten die opgesteld worden door de regionale arbeidsbemiddelinginstanties in België (het gaat namelijk over een zeer verkorte versie)12.

1.6

Besluit

In dit eerste deel hebben we de migratieontwikkelingen in de wereld in kaart gebracht. In het bijzonder hebben we België als gastland voor immigranten gepositioneerd ten aanzien van de rest van de wereld. We hebben vastgesteld dat het land al jaren te maken heeft met het migratiefenomeen. Ondanks een klein aantal eigen inwoners, is het aandeel van de vreemde bevolking in België niet te onderschatten. De instroom van nieuwe immigranten stijgt constant sinds 1997. Sedert het begin van deze eeuw kent het land de hoogste immigratiestromen in zijn geschiedenis. Met de bedoeling om deze instroom te beperken past België een restrictief beleid toe ten aanzien van de nieuwe lidstaten van de EU. De toegang tot de arbeidsmarkt is immers aan beperkingen onderworpen.

9

Een arbeidskaart wordt niet zonder meer afgeleverd. Enkel voor bepaalde beroepen is dit toegelaten (zie deel 3 voor meer details). 10 Voor de alternatieve vormen van arbeid, zie opnieuw figuur 1. In deel 3 worden deze alternatieve vormen meer in detail besproken. 11 De verplichting voor de aanvraag van een arbeidskaart blijft, de termijn voor de uitgifte ervan is wel verkort. 12 Meer informatie over de tewerkstelling van onderdanen uit de nieuwe lidstaten tijdens de overgangsperiode, zie http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/werk/mig_kort.htm.

12

2

EEN THEORETISCH INZICHT VAN ARBEIDSMIGRATIE

2.1

Inleiding

Nadat de voorgeschiedenis en de ontwikkelingen van de migratiestromen behandeld zijn in deel 1 van dit werk, zal er nu aandacht besteed worden aan de meer technische kant van dit vraagstuk. Ten eerste zetten we concreet het probleem uiteen dat ontstaat wanneer immigranten uit de nieuwe lidstaten zich bij het arbeidsaanbod in België zouden voegen. Vragen zoals wat het probleem precies inhoudt, waar en wanneer het voorkomt en wie ermee te maken heeft, zullen worden beantwoord om duidelijk aan te geven waarover dit werk precies gaat en wat de bekommernis van de betrokken partijen is. Daarna zoeken we naar oorzaken die verantwoordelijk kunnen worden geacht voor de ontstane problematiek. Tot slot analyseren we uitvoerig de gevolgen.

2.1.1 Aard van het probleem Het vraagstuk van de arbeidsmigratie in België (en ook in de andere lidstaten van de EU) is zeer acuut geworden in het kader van de vijfde en zesde uitbreiding van de Europese Unie. Op 1 mei 2004 heeft de Unie de grootste expansie gekend in haar geschiedenis qua aantal landen. Het ging namelijk over 10 lidstaten uit Centraal- en Oost-Europa: Polen, Hongarije, Tsjechië, Slowakije, Slovenië, Estland, Letland, Litouwen, Cyprus en Malta. Op 1 januari 2007 zijn nog eens twee Oostbloklanden toegetreden: Bulgarije en Roemenië. Samen genomen is het bewonersaantal van de EU met meer dan 100 miljoen inwoners gestegen. De uitbreiding met landen van Centraal –en Oost-Europa impliceert automatisch dat de beroepsbevolking van de Unie toegenomen is. Het arbeidspotentieel waaruit werkgevers nu kunnen kiezen is immers fors gegroeid. De uitbreiding impliceert echter niet dat de verschillen in levensstandaard tussen de oude en de nieuwe lidstaten automatisch worden weggewerkt. De integratie van twee zeer verschillende van elkaar economische blokken zal vermoedelijk veel inspanningen en tijd vragen, alsook financiële middelen. De levensstandaard, de beloning van de werknemers, het sociale zekerheidssysteem zijn maar enkele van de vele domeinen waar er veel moet veranderen om de convergentie te bereiken. Dit proces kan echter jaren duren. Ondertussen zullen heel wat gebeurtenissen plaatsvinden, die het maatschappelijke leven van de bevolking wezenlijk zullen beïnvloeden. De arbeidsmarkt bleek het meest gevoelige domein te zijn voor de steeds groter wordende Unie. De urgentie van deze uitbreiding kan bijgevolg het best bestudeerd

13

worden door de gevolgen ervan na te gaan, alsook de concrete impact op de betrokken groepen op de arbeidsmarkt.

Waarom zijn de migratiestromen nu zo problematisch? Gezien de bestaande verschillen in levensstandaard, de grote inkomenskloof en de gunstige arbeidsmarktomstandigheden in België, hopen de inwoners van de nieuwe lidstaten dat ze de mogelijkheden zullen krijgen om hier te komen werken. Deze optie wordt echter als een dreigement gezien door werknemers in België. Bepaalde bevolkingsgroepen – zoals laagopgeleiden bijvoorbeeld – zijn door de angst geobsedeerd dat ze hun jobs kunnen kwijtraken wanneer er massale migratiestromen hun land binnenkomen en waardoor de werking van de arbeidsmarkt kan worden gedestabiliseerd. Een toegenomen aanbod kan immers er toe leiden dat ingezetenen vervangen worden door immigranten uit de nieuwe lidstaten. Dit verdringingseffect wordt des te sterker geacht naarmate het opleidingsniveau van ingezetenen lager is13. Toenemende werkloosheid onder de ingezetenen wordt bijgevolg als de prijs gezien van het toegenomen aanbod. De gevreesde concurrentie gaat bovendien gepaard met de mogelijkheid voor een neerwaartse aanpassing van de lonen. De groep die uit de arbeidsmarkt wordt geduwd komt zelfs in een nog minder gunstige positie gezien het verloren inkomen uit arbeid. Als gevolg van de uitbreiding van de EU worden aldus werkloosheid en lonen als de hoofdbezorgdheid van de werkenden in de ‘oude’ lidstaten bestempeld. Daarnaast zijn de herstructureringen in bepaalde sectoren en de heersende werkloosheid in België eveneens een reden om de opkomende vrees nog te versterken. Veel immigranten worden vaak beschuldigd om de werkloosheidsproblematiek in het gastland nog erger te maken. Ingezetenen die hun jobs verliezen wijzen hen met de vinger en stellen hen verantwoordelijk voor het feit dat ze hun baan kwijtgeraakt zijn. 2.2

Determinanten van migraties: waarom migreren mensen?

De omschrijving van het probleem dat ontstaat na de uitbreiding van de Unie heeft aangetoond dat immigratiestromen belangrijke gevolgen kunnen hebben op de arbeidsmarkt in het

13

Uit een opiniepeiling onder de Belgische bevolking is gebleken dat de druk die ondervonden wordt op de arbeidsmarkt (door een additioneel arbeidsaanbod van immigranten) verschilt naargelang het opleidingsniveau van de ingezetenen. Meer dan 40% van de Belgen met een diploma lager onderwijs denkt dat immigranten voor een loondaling zorgen. Bij de hoogstopgeleiden is dit aandeel minder dan 20%. Daarnaast denkt 50% van de laagstopgeleide bevolking dat immigranten de jobs van de ingezetenen inpikken. Bij hoogstopgeleiden denkt iets meer dan 30% van de ondervraagden dat dit zo is (Okkerse, 2006).

14

gastland14. Daarom is het van belang om de oorzaken van de ontstane problematiek eens onder de loep te nemen. De motieven voor migratie kunnen zich in verschillende domeinen situeren. We bespreken echter enkele die verband houden met de arbeidsmarkt. Hoewel we een bondig overzicht zullen geven van de meest relevante theorieën die de migratiedynamiek proberen te verklaren, zijn de motieven voor migratie in het kader van deze scriptie exogeen. Deze theoretische benadering van de oorzaken van migratiestromen zullen we achteraf toch veelvuldig tegenkomen bij de bespreking van de bevindingen over de arbeidsmarkt in België en de nieuwe lidstaten. Ook bij het overzicht van de literatuur in het laatste deel, zullen we begrippen die migraties verklaren, frequent aantreffen.

Het migratiefenomeen is een dynamisch proces dat door tal van redenen tot stand komt. De oorzaken kunnen zowel op individueel als op groeps –of gezinsniveau spelen. Bovendien zijn de verklaringselementen voor immigratie aan beide kanten terug te vinden: zowel in het gastland als in het thuisland kunnen verschillende elementen aangehaald worden als determinanten van migraties. Doordat de oorzaken zo divers en op verschillende niveaus gesitueerd zijn, zal uiteraard de intensiteit, grootte, compositie en richting van de migratiestromen in de loop der jaren wijzigen. Een algemene migratietheorie bestaat niet. In wat volgt zullen we een aantal relevante theorieën overlopen waarbij telkens de beslissende factor zal worden aangeduid. 2.2.1 De Neo-klassieke benadering Volgens deze school zijn migraties het gevolg van loonverschillen in het land van herkomst en het gastland. Dat immigranten enige invloed op de werkloosheid zouden hebben, wordt evenwel uitgesloten. Dit is te wijten aan de perfecte prijsflexibiliteit op de arbeidsmarkt. Migratie ontstaat aanvankelijk als reactie op de geografische verschillen in arbeidsvraag en arbeidsaanbod. Regio’s waar de aanwezigheid van de productiefactor arbeid groter is t.o.v. kapitaal worden door een laag evenwichtsloon gekenmerkt. Regio’s waar arbeid schaars is, hebben een hoog loon. Aldus vormt het verschil in lonen de aantrekkingskracht tussen beide regio’s die mensen aanzet om te migreren (EFILWC, 2004). Het gevolg van deze loondiscrepantie is vanzelfsprekend: het aanbod van werknemers in de regio met de hogere lonen (gastland) stijgt. Bijgevolg zullen de lonen daar dalen. Zodoende zorgt migratie van het ene land naar het andere voor een evenwicht op de arbeidsmarkt. Het migratieproces zal beëindigen wanneer er convergentie van de lonen bereikt is in beide landen. Hoe groter het loonverschil, hoe groter de migratiestromen zullen zijn

14

Voor de concrete gevolgen, zie 2.3.

15

tussen beide regio’s (Bauer en Zimmermann, 1999). Dit wordt ten overvloede geïllustreerd door de economische migratie van arme naar rijke landen. De zwakke punten van deze theorie zijn de assumpties van volledige werkgelegenheid (Münz et al., 2006) en de afwezigheid van transport –en zoekkosten. Ook wordt er van uitgegaan dat er perfecte informatie is op de arbeidsmarkt (bijvoorbeeld over de vaardigheden van werknemers) en dat deze ook niet gesegmenteerd is. Deze stellingen zijn weinig realistisch. Migratiebeleid in het ontvangende land wordt evenmin in aanmerking genomen. Dit standaard neo-klassiek model is in veel onderzoeken ook meermaals aangepast geweest. De strenge assumpties kunnen bijvoorbeeld losgelaten worden waardoor ze als een bijkomende verklarende variabele voor migratie kunnen worden aangenomen. Om zijn toekomstig inkomen te maximaliseren kan een vooruitziende kandidaat-migrant variabelen als werkloosheid en werkgelegenheid in het gastland in acht nemen bij zijn besluit. Ze geven immers de toekomstige opportuniteiten aan in het gastland: hoe lager de werkloosheidsgraad in het bestemmingsland, hoe groter de kans van de kandidaat-migrant om zijn toekomstig inkomen te maximaliseren (EFILWC, 2004).

2.2.2 De human-capital theorie Deze theorie legt de nadruk op andere variabelen dan loonverschillen en werkloosheid. Deze benadering is ook heel micro-gefundeerd: de migratiebeslissing wordt aanzien als een persoonlijke investeringsbeslissing van het individu15. Wanneer de netto contante waarde (het verwachte nut) hoger uitvalt in het buitenland dan in het thuisland, zal men voor migratie kiezen (Ederveen, 2005). De persoonlijke kenmerken zijn aldus doorslaggevend voor de toekomstige verdiensten in het buitenland. Bijgevolg is de hoofdbijdrage van deze theorie te wijten aan de heterogeniteit van individuen. Opleidingsniveau, talenkennis, vaardigheden en talent zijn eigenschappen die invloed hebben op de arbeidsmarktprestaties van het individu. Om deze reden zijn ook kosten en opbrengsten zeer persoonsgebonden en afhankelijk van opleidingsniveau, leeftijd, geslacht enz.. Jonge en hoogopgeleide individuen zouden volgens deze theorie de grootste neiging hebben om te migreren (Bauer en Zimmermann, 1999).

15

Eén van de belangrijkste onderzoeken over de impact van de EU-uitbreiding op de arbeidsmarkt van de oude lidstaten is op deze theorie gebaseerd (Brücker et al., 2000).

16

2.2.3 Gezinsmigratie De beslissing om al dan niet te migreren wordt niet door één individu, maar door het gezin als geheel genomen. De migratiebeslissing wordt dan afhankelijk van enkele gezinseigenschappen. De grootte van het gezin bijvoorbeeld zou een negatieve impact hebben op migratie. De arbeidsmarktparticipatie van de vrouw speelt ook een rol bij de migratiebeslissing. Indien de vrouw in het gezin ook werkt, zou dit een invloed hebben op de migratiebeslissing van de partner. Hij zal minder geneigd zijn om te migreren. Anderzijds kan de migratiebeslissing binnen het gezin de arbeidsmarktparticipatie van de vrouw gunstig beïnvloeden (Bauer en Zimmermann, 1999).

2.2.4 Netwerk-migratie De opgebouwde migratiestock in een (gast)land kan een aantrekkingskracht uitoefenen op nieuwe kandidaat-migranten16. De netwerk-effecten zijn aldus belangrijk voor het ontstaan van bijkomende migratiestromen (magneeteffect). Vooral de keuze van het bestemmingsland zal in grote mate afhankelijk zijn van netwerken. Dit type migratie wordt dan als een zichzelf voortzettend proces beschouwd (Bauer en Zimmermann, 1999). Door de aanwezigheid van kennissen in het doel-land worden de kosten en risico’s van het migratieproces aanzienlijk beperkt 17 . Familie en vrienden kunnen hulp verlenen bij de zoektocht naar een job en bij administratieve procedures. Ook hulp bij het zoeken naar onderdak in het gastland wordt zeer vaak geboden. Door de daling van de risico’s en kosten van migratie zullen de netto-opbrengsten aanzienlijk toenemen. Dit kan er weer voor zorgen dat de migratiestromen toenemen. Eens migratiestromen ontstaan zijn zullen zij ook automatisch groeien. Het tegenhouden van deze stromen wordt dan ook steeds moeilijk. Dit proces is aldus ook vergelijkbaar met een sneeuwbaleffect. Het bestaan van een netwerk kan tot slot ook als een pull-factor worden bestempeld (Green, 2002; zie ook verder 2.2.7).

2.2.5 De human-ecology theorie Bevolking, omgeving, technologie en organisatie zijn de vier ingrediënten van het ecologische geheel. Een onevenwicht (op de arbeidsmarkt) ontstaat wanneer er veranderingen optreden in de 16 Voor alle EU-15-landen weerspiegelen de beschikbare data dat het netwerk-effect weldegelijk aanwezig is in de jaren 1990 tot 2000 (Boeri en Brücker, 2005a). 17 De hoogste kosten worden door de ‘eerste-generatie’ migranten gedragen.

17

technologie en de omgeving. Aangezien de reacties van de locale bevolking (de demografische reacties) op deze veranderingen eerder beperkt zijn op korte termijn (fertiliteit, levensduur), worden immigraties dan als een proces beschouwd dat voor een evenwicht zorgt tussen de omvang en samenstelling van de bevolking en zijn organisationele structuur. Migraties worden dus als een kortetermijnoplossing gezien (EFILWC, 2004).

2.2.6 Dual labour market theorie De arbeidsmarkt is als het ware verdeeld in twee kampen (primair en secundair). Aan de ene kant staan de hoogopgeleiden en de hoogbetaalde jobs. Aan de andere kant zijn de minder opgeleiden en de laagbetaalde jobs. Het loon wordt niet enkel aanzien als de prijs van arbeid, maar is ook een maatstaaf voor sociale status in een welbepaalde hiërarchie (iedere job krijgt dus een ‘label’ die de positie van een werknemer in de hiërarchie weergeeft). Aan de jobs onderaan in de hiërarchie wordt er geen status verleend en ze geven ook geen mogelijkheden om opwaarts te groeien en carrière maken (Fassmann et al., 2005). Daardoor zijn dit type betrekkingen weinig aantrekkelijk voor de locale werknemers. Door de weerstand van deze zwak opgeleide plaatselijke bevolking om laagbetaalde en weinig gewaardeerde jobs aan te nemen, ontstaat er een vraag naar migranten (pull-effect). Wanneer er onderaan in de hiërarchie geen laagopgeleide plaatselijke bevolking beschikbaar is die aan de arbeidsvraag kan voldoen, zullen de lonen toch niet stijgen18 en zal er geopteerd worden voor migranten (die de lage lonen aanvaarden; status is voor hen minder belangrijk). Migratie is bijgevolg een “chronische en onvermijdbare vraag19 naar buitenlandse werkkrachten vanwege de moderne geïndustrialiseerde maatschappij” (EFILWC, 2004). Zelfs al bestaat er werkloosheid in het gastland, kan het toch zijn dat er vraag is naar immigranten (Green, 2002).

2.2.7 De traditionele push-pull-benadering Deze theorie gaat er van uit dat niet alleen economische, maar ook sociale factoren doorslaggevend zijn bij de migratiebeslissing. Deze factoren kunnen zich zowel in het gastland als in het thuisland situeren. Oorzaken van migratie die in het land van herkomst meespelen worden push-factoren of nog aanbodfactoren genoemd (negatieve factoren). De voorwaarden in 18

Wanneer de lonen voor deze laagbetaalde en minder prestigieuze jobs zouden stijgen, dan zullen de lonen voor de betere beroepen ook de neiging vertonen om te stijgen (dit om de loonverschillen tussen de twee kampen te behouden). 19 Deze vraag is ‘inherent’ aan de economische structuur van het land.

18

het gastland zijn daarentegen als pull-factoren of vraagfactoren gekend (positieve factoren) (EFILWC, 2004; Bijak, 2006). De eerstgenoemde factoren zijn omstandigheden die de bereidheid tot migreren beïnvloeden (‘willingness to migrate’). De pull-factoren daarentegen hebben invloed op de vraag naar migranten in het bestemmingsland (OECD, 2001). Deze pull – en push-factoren kunnen ook ingedeeld worden in ‘zachte’ en ‘harde’ (Bijak, 2006). Tot de zachtere factoren behoren werkloosheid, armoede, sociale uitsluiting. De hardere factoren zijn gewapende conflicten, humanitaire crisis e.a..

Aan de aanbodzijde wordt het verwacht inkomen als de belangrijke factor aangehaald om al dan niet te migreren. Er wordt namelijk een vergelijking gemaakt tussen het gastland en het thuisland bij het beslissingsproces (OECD, 2001). De IOM 20 onderscheidt vijf

pull –en twee push-

factoren. Als pull-factoren worden betere levensomstandigheden, lonen, migratie-ervaringen van andere mensen, goede werkgelegenheidsvooruitzichten en meer individuele vrijheid aangeduid. Etnische problemen en de economische toestand in het oorsprongsland worden als push-factoren aangegeven. Lee21 heeft eveneens een eigen indeling gemaakt van de doorslaggevende determinanten binnen de push-pull-benadering. Hij onderscheidt vier categorieën: determinerende factoren in land van bestemming, determinerende factoren in het land van oorsprong, barrières en individuele factoren. Macro –en micro-economische factoren zoals lonen, werkgelegenheid, scholing, de sociale zekerheid 22 enz. worden in acht genomen bij de beslissingsprocedure. Als barrières beschouwt men de afstand, taal, cultuur en de wettelijke voorschriften. Deze laatste kunnen zowel op de omvang als op de samenstelling van de migratiestromen een invloed hebben. Leeftijd en gezinsstatus ziet Lee eerder als individuele factoren.

Hieronder wordt de pull-push migratie op een grafische wijze weergegeven. Demand-pull en Supply-push migratie hebben respectievelijk betrekking op de verschuivingen van de geaggregeerde vraag –en aanbodcurve van het ontvangende land (Bauer en Zimmermann, 1999). In een standaard prijs-output stramien kan deze benadering als volgt gezien worden (zie figuur 3). 20

IOM zoals geciteerd in EFILWC, 2004. Lee zoals geciteerd in EFILWC, 2004. 22 In sommige landen zal juist het doel om van een betere sociale zekerheid te genieten een reden zijn om te migreren (EFILWC, 2004; Ederveen, 2005). (welfare-shopping). Dit ondersteunt de hypothese dat een goed uitgebouwde sociale zekerheid een belangrijke pull-factor is voor migratie. 21

19

Figuur 3: Push-pull-migratie P

V1 A0 V0 A1

B

A

AB: pull-migratie AC: push-migratie

C

Output

Bron: Bauer en Zimmermann, 1999

Verschuivingen in de geaggregeerde vraag (van V0 naar V1) zullen er voor zorgen dat de output en prijzen (lonen) stijgen. Door de toenemende inflatiedruk is het beter om immigratie toe te laten en de output toename te bevorderen. Daardoor stijgt het aanbod (van A0 naar A1). De afstand AB is pull-migratie. Pull-vraag migratie is dus een reactie op de verschuiving van de vraagcurve waardoor er migraties tot stand komen (de aanbodcurve verschuift). Alle interne factoren die de geaggregeerde vraagcurve beïnvloeden, worden gezien als determinanten van pull-migratie. Wanneer daarentegen migratie plaatsvindt zonder een toegenomen vraag in het ontvangstland, zal enkel de aanbodcurve verschuiven (van A0 naar A1). Het gevolg daarvan zullen dalende prijzen en stijgende output zijn. De afstand AC is dan push-migratie. Alle interne of externe factoren die het geaggregeerd aanbod beïnvloeden en ook geassocieerd worden met migraties, worden geacht determinanten te zijn van push-migratie (Bauer en Zimmermann, 1999). De negatieve economische toestand in het herkomstland kan als voorbeeld van pushmigratie aangehaald worden (werkloosheid, lonen, arbeidscondities, sociale uitkeringen enz.). Demografische factoren hebben ook invloed op het arbeidsaanbod van de migranten: de omvang en leeftijd van de werkende bevolking, de participatiegraad enz..

20

2.2.8 Besluit Op basis van deze uiteenzetting hebben we vastgesteld dat de determinanten van migraties zeer uiteenlopend kunnen zijn al naargelang de theoretische denkschool. Toch hebben een groot gedeelte van de verklarende factoren te maken met de arbeidsmarkt en de arbeidsmarktprestaties van het individu. De besproken theorieën kunnen ook een partieel beeld geven van de drijfkrachten achter het migratieproces. In de werkelijkheid is het zo dat men bij de analyse met (bijna) alle factoren rekening moet houden. Bij het nemen van de beslissing overweegt de potentiële migrant immers tal van aspecten en worden verschillende scenario’s uitgewerkt waarvan de minst ongunstige wordt gekozen. Aldus zal niet één theorie, maar een mix van theorieën de beste verklaring geven waarom mensen migreren. Tot slot mag ook niet vergeten worden dat alle theorieën er van uitgaan dat er perfecte arbeidsmobiliteit bestaat (dus zonder enige beperkingen van overheidswege in het gastland). Dit is in veel landen en zeker in België nog zeker niet het geval: streng migratiebeleid en overgangsmaatregelen remmen de potentiële stromen sterk af.

2.3

Analyse van de gevolgen van arbeidsmigratie

Na de uiteenzetting van de oorzaken die aanleiding kunnen geven tot migratie, is het nu de bedoeling om de gevolgen na te gaan wanneer de immigratie effectief plaatsvindt. De analyse van de gevolgen van migratie kan wel afhankelijk zijn van het gebruikte model. We concentreren ons vooral op de kenmerken van de arbeidsmarkt en de interactie tussen de kenmerken van ingezetenen en immigranten. Of er nu in de realiteit winsten of verliezen zullen worden gemaakt zal dus sterk afhangen van de structuur en omvang van de migraties. Eveneens zullen de sterktes en de zwaktes van de (Belgische) arbeidsmarkt bepalend zijn voor de uitkomst. Met het oog op de verdeling van de winsten en verliezen kunnen er verschillende scenario’s worden uitgewerkt. Of met andere woorden zullen de resultaten afhankelijk zijn van de gemaakte veronderstellingen. Ondanks het arbitrair gekozen uitgangspunt, zullen de hierna uiteengezette gevallen toelaten om de hoofdmechanismen van de aanpassingen na te gaan: werkgelegenheid, lonen, welvaart. In wat volgt zullen eerst de consequenties van immigratie voor de productie (inkomens–)zijde van de economie worden behandeld (2.3.1). Vervolgens zullen de gevolgen op de arbeidsmarkt worden besproken (2.3.2). Daarbij maken we tevens een onderscheid tussen perfect competitieve markten en rigide arbeidsmarkten.

21

2.3.1 Macro-economische gevolgen van immigratie In dit deel wordt onder andere aangetoond dat immigratie niet noodzakelijk nadelig is voor het gastland. Ook zal aangetoond worden dat immigratie voor herverdelingseffecten kan zorgen. Hoe en welke ingezetenen van immigratie kunnen genieten, hoe de additionele welvaart wordt gecreëerd en verdeeld wordt hierna uiteengezet.

Arbeidsmigratie zou economische winsten opleveren voor het gastland en wordt daarom als een groot voordeel beschouwd als gevolg van de uitbreiding van de EU. Volgens de economische theorie zal een toegenomen arbeidsaanbod wegens immigratie tot gevolg hebben dat de totale productie in het gastland toeneemt wat ook impliceert dat het inkomen van de ingezetenen toeneemt. In het gastland worden deze groei-effecten van migratie vertaald in een toegenomen output per inwoner en worden met de term “immigratiesurplus” aangeduid (Borjas, 1995). De toegenomen productie zal heel waarschijnlijk niet gelijk worden verdeeld over alle economische agenten. Terwijl de ene groep als winnaar kan uitkomen en enkel van de positieve gevolgen van immigratie kan genieten, zullen anderen hun welvaart zien dalen. De exacte consequenties zijn van tal van fatoren afhankelijk. In Figuur 4 wordt weergegeven hoe immigratie tot een toename van de productie (inkomen) kan leiden en hoe deze extra gecreëerde welvaart wordt verdeeld. Hier gaan we er van uit dat het (homogene) arbeidsaanbod (van de locale werknemers en de immigranten) perfect inelastisch is. Op de figuur wordt het arbeidsaanbod van de ingezetenen aangeduid met N, migranten zorgen voor een arbeidsaanbod gelijk aan M. Het nationale inkomen vóór immigratie is gelijk aan ABN0. De fractie w0BN0 (w0 x N) is het verdiende inkomen van de werknemers, w0BA komt de bezitters van kapitaal toe.

22

Figuur 4: Het immigratiesurplus in een economie met homogene arbeid en vast kapitaal Loon

Immigratie A

B w0 C

w1 D

MPL

0

N

L=N+M

Werkgelegenheid

Bron: Borjas (1995)

Nadat immigratie plaatsvindt, zal dit tot gevolg hebben dat het arbeidsaanbod in het gastland toeneemt. Het totale arbeidsaanbod bedraagt dan L = N + M. Deze toename kan tot gevolg hebben dat het oorspronkelijke loon daalt (van w0 naar w1). Het evenwicht wordt opnieuw hersteld in punt C. De kapitaalbezitters kunnen dus meer werknemers in dienst nemen en dit tegen lagere lonen. De toestroom van immigranten heeft er ook voor gezorgd dat de totale productie in het land toeneemt (met BCNL). Een omvangrijk gedeelte van deze gecreëerde welvaart gaat naar de immigranten zelf, hun verdiende inkomen bedraagt DCNL (w1 x M). De locale werknemers verliezen echter w0w1BD. Het gedeelte BCD is de additioneel gegenereerde welvaart (het surplus)23 dat aan het gastland toekomt en dat te wijten is aan de loondaling. Indien deze er niet zou zijn en de arbeidsvraag dus perfect elastisch was, dan zou er geen immigratiesurplus zijn (Borjas, 1995). Immigranten zouden dan het loon niet beïnvloed hebben, maar de extra gecreëerde productie zou integraal voor hun rekening zijn geweest. Terwijl ze dan het additioneel gecreëerde welvaart volledig voor hun rekening nemen, zullen de ingezetenen niets winnen: er bestaat in dit geval geen immigratiesurplus. Bijgevolg is een loondaling (of een ruimende arbeidsmarkt) een belangrijke reden hier voor het ontstaan van een surplus.

Zelfs al is het immigratiesurplus niet zo groot, is de arbeidsmobiliteit van personen een goede zaak voor de economie als geheel omwille van allocatieoverwegingen. De immigrant verhuist immers van een plaats waar hij minder productief is naar een plaats waar zijn productiviteit hoger ligt (EC, 2006). 23 Aangezien het marktloon (w1) gelijk is aan de productiviteit van de laatste immigrant, terwijl de productiviteit van de voorgaande immigranten hoger is dan dit loon, zal dit aanleiding geven tot het ontstaan van het immigratiesurplus (immigranten brengen dus meer op dan dat ze kosten) (Borjas, 1995).

23

Om het immigratiesurplus te kunnen berekenen is het handig een productiefunctie in te voeren. Ook een aantal veronderstellingen in verband met deze laatste kunnen worden gemaakt. In Borjas (1995) worden de volgende assumpties aangenomen: een product wordt met twee inputs geproduceerd: arbeid (L) en kapitaal (K). De productiefunctie24 is van de vorm Q = f(K, L). Het verschil in vaardigheden tussen ingezetenen en migranten (opleiding, bekwaamheden, talenkennis enz.) laten we voorlopig buiten beschouwing. Het oorspronkelijke loon bedraagt w0. Het inkomensaandeel van de ingezetenen vóór de immigratie bedraagt QN (= r0*K + w0*N = ABN0). Het immigratiesurplus (IS) kan dan als volgt worden berekend25: IS = ½ * (w0 – w1) * M

(1)

Het immigratiesurplus kan ook als fractie van het nationale inkomen worden uitgedrukt26:

∆QN 1 = − sem 2 2 Q

(2)

waarbij s het aandeel van arbeid voorstelt in het nationaal inkomen (wL/Q); e is de loonelasticiteit: de procentuele verandering van het loon als gevolg van verandering van de werkgelegenheid met 1%: e=

% ∆w % ∆L

(3)

m is het aandeel buitenlandse werknemers in het gastland (m = M/L of NL/0L in figuur 4).

Interessant is te vermelden dat het immigratiesurplus evenredig is met de loonelasticiteit e (zie vergelijking (2)). Terwijl immigratie een neerwaartse druk kan uitoefenen op de lonen van de ingezetenen, kan precies deze loondaling het immigratiesurplus positief beïnvloeden. Dit betekent meer concreet dat wanneer een toename van het arbeidsaanbod het loon aanzienlijk reduceert (de loonelasticiteit groot is), ingezetenen redelijk grote winsten boeken qua inkomen (gezamenlijk). Wanneer daarentegen een toegenomen arbeidsaanbod een beperkte impact op de 24

De productiefunctie wordt gekenmerkt door constante schaalopbrengsten, de geproduceerde output komt de werknemers en de bezitters van kapitaal toe. 25 Dit is dus de oppervlakte van de driehoek BCD. 26

Hier wordt er van uitgegaan dat

inkomen leidt tot

( w1 − w0 ) ≈ ( ∆w / ∆L ) .M . Uitwerken van (1) als fractie van het nationaal

∆QN 1  ∆w  M 1 wL  ∆w L  M M (Borjas, 1995). = − . .M  . = − . . . . . Q 2  ∆L 2 Q  ∆L w  L L  Q

24

lonen zou hebben (de loonelasticiteit klein is), dan zouden er minder winsten zijn (wanneer de lonen minder reageren op immigratie) (Borjas, 1995). In het uiterste geval wanneer de lonen hellemaal niet reageren op de migratiestromen, zal er geen immigratiesurplus ontstaan. Uit bovenstaande zal duidelijk geworden zijn dat hoe groter de loondaling, hoe groter de baten van immigratie voor de ingezetenen als geheel zullen zijn. De loonelasticiteit, of m.a.w. de mate waarin lonen reageren op de binnenkomende immigratiestromen, is van groot belang voor de omvang van het surplus. De intensiteit van de reactie van de lonen op het gestegen arbeidsaanbod is cruciaal voor de uitkomst. De loonelasticiteit anderzijds is afhankelijk van de vorm van de arbeidsvraagcurve (zie verder punt 2.3.2.1.1 over de elasticiteit van de arbeidsvraag en arbeidsaanbod).

In standaard economische modellen die men in de literatuur terugvindt, zou een toename van de immigratiestroom met 10% voor een immigratiesurplus van 0,1 à 0,2% van het BBP zorgen (EC, 2006). Zoals al aangetoond zorgt immigratie ook voor herverdeling in het gastland. De gecreëerde welvaart wordt niet gelijk verdeeld onder de bevolking. In figuur 4 komt het gedeelte w0w1BD dat de werknemers verliezen samen met het immigratiesurplus integraal de kapitaalbezitters toe. Een immigratiestroom van 10% zou voor een herverdeling zorgen van werknemers naar kapitaalbezitters ter waarde van 2% van het BBP (EC, 2006). Terwijl kapitaalbezitters hun inkomen zien toenemen, verliezen de werknemers een gedeelte van hun verdiensten door de daling van de lonen. Bij gebrek aan een goed uitgebouwd herverdelingsmechanisme (transfers enz.), kan dit proces tot alsmaar toenemende inkomenskloof leiden. 2.3.1.1 Het immigratiesurplus en de vaardigheden van immigranten De samenstelling van de immigratiestromen moet ook in rekening worden gebracht wanneer men het over het immigratiesurplus heeft. De opleiding, de vaardigheden, de kwalificaties en de ervaring van immigranten kunnen eveneens een invloed hebben op de omvang van het immigratiesurplus. In figuur 5 worden drie gevallen weergegeven. Het aandeel laag –en hoogopgeleiden onder de ingezetenen en de immigranten verschilt telkens. Het aandeel van hoogopgeleiden onder de ingezetenen (b) varieert tussen 0 en 100%. Ook de immigratiestromen kennen een verschillende samenstelling qua opleidingsniveau.

25

Figuur 5: Het immigratiesurplus bij heterogene arbeid27 b=50%

b=35%

b=65%

Immigratie surplus 0

0,5

1

0 0,5 1 Aandeel hoogopgeleide immigranten

0

0,5

1

Bron: Borjas (1995)

In het eerste geval is het aandeel van hoogopgeleide immigranten (50%) gelijk aan het aandeel van de hoogopgeleide ingezetenen (b=50%). In deze situatie bestaat er geen immigratiesurplus. Een immigratiesurplus zal ontstaan wanneer de samenstelling van de immigratiestromen verschilt van deze van de ingezetenen qua opleidingsniveau (Borjas, 1995). De diversiteit van immigranten (qua opleidingsniveau) t.o.v. ingezetenen zal dus de omvang van het immigratiesurplus beïnvloeden. Het immigratiesurplus zal maximaal zijn wanneer er uitsluitend laag –of uitsluitend hoogopgeleide immigranten een land binnenkomen, gegeven de waarden van b in figuur 5. Dan is de complementariteit het grootst en zullen de baten van immigratie het grootst zijn (er zal dus geen grote overlap zijn tussen de vaardigheden (of het opleidingsniveau) van ingezetenen en immigranten). De kapitaalvoorraad buiten beschouwing gelaten zou het immigratiesurplus dus hoger uitvallen wanneer men rekening houdt met het feit dat immigranten complementair zijn met de plaatselijke werknemers. Een aangepaste mix van het opleidingsniveau van ingezetenen en immigranten kan de welvaart maximaal doen toenemen. Wanneer er wel rekening wordt gehouden met kapitaal, zouden hoogopgeleide immigranten voor een groter surplus kunnen zorgen dan laagopgeleiden, gezien de complementariteit tussen hooggekwalificeerden en kapitaalgoederen (Münz et al., 2006).

2.3.2 Gevolgen op de arbeidsmarkt Op de arbeidsmarkt leidt immigratie tot een extra arbeidsaanbod. Dit heeft tot gevolg dat de concurrentie tussen ingezetenen en immigranten toeneemt. Aldus kunnen er spanningen ontstaan op de arbeidsmarkt. Verschillende aanpassingsmechanismen zijn mogelijk. Hierna bespreken we de impact van een gestegen arbeidsaanbod op de arbeidsmarkt van het gastland. Het verband tussen immigraties en lonen zal nagegaan worden in de context van 27

De kapitaalvoorraad wordt buiten beschouwing gelaten.

26

perfect competitieve en rigide arbeidsmarkten. Ook de relatie tussen immigraties en werkloosheid zal uiteengezet worden. De uitkomsten zullen evenwel verschillend zijn al naargelang de kenmerken van de buitenlandse arbeidskrachten vergelijkbaar zijn met of complementair aan die van de autochtone bevolking. 2.3.2.1 De arbeidsmarkteffecten van immigratie bij perfecte concurrentie Om de gevolgen van immigratie te illustreren, maken we nogmaals gebruik van figuur 4. Vóór er immigratie plaatsvindt, bevindt de arbeidsmarkt van het gastland zich in evenwicht (punt B). Arbeidsvraag is gelijk aan arbeidsaanbod, het werkgelegenheidsniveau bedraagt N, het loon is gelijk aan w0. Verder gaan we er weer van uit dat arbeid homogeen is en het arbeidsaanbod perfect inelastisch is. Wanneer immigranten op de arbeidsmarkt terechtkomen, zorgen ze er voor dat het arbeidsaanbod toeneemt (van N naar L = N+M). In een competitieve arbeidsmarkt zal dit toegenomen arbeidsaanbod ertoe leiden dat de lonen zich neerwaarts aanpassen. Dit is trouwens de traditionele manier om het ontstane onevenwicht te neutraliseren. Het nieuwe evenwicht wordt bereikt op een loonniveau gelijk aan w1 en werkgelegenheid L (punt C). De belangrijkste economische aanpassing hier om opnieuw een evenwicht te bereiken is aldus de loondaling. Na de immigratieschok op de arbeidsmarkt, passen de lonen zich volledig aan.

Er van uitgaande dat het arbeidsaanbod perfect inelastich is, zal de werkgelegenheid in het gastland met het aantal immigranten doen toenemen (∆L = M). Bijgevolg wordt de procentuele wijziging van de werkgelegenheid uitgedrukt als:

∆L M = =m L L

(4)

De verandering van het loon kan worden afgeleid uit de definitie van de elasticiteit (zie (3)). Voor de procentuele verandering van het loon bekomen we28: ∆w m = <0 w e

(5)

Het globale eindresultaat bij deze eerste aanpassing is een toegenomen werkgelegenheid in het gastland en een lager loon. De werkgelegenheid onder de ingezetenen blijft wel ongewijzigd. 28

We baseren ons op Okkerse (2006).

27

2.3.2.1.1

Het verdringingseffect

De werkgelegenheid onder de ingezetenen kan in het geval van een elastisch arbeidsaanbod wel wijzigen. Dan reageert het arbeidsaanbod van de lokale werknemers immers op loonwijzigingen. Dit geval wordt in figuur 6 geïllustreerd.

Figuur 6: Arbeidsmarkteffecten van immigratie in het gastland (elastisch arbeidsaanbod) Loon

A1 a

A2

b

L1L3: werkloosheid van ingezetenen

w1 c w2

d e

V3 V2 V1

O

L3 Ingezetenen

L1

L2

Werkgelegenheid

Immigranten

Bron: Bauer en Zimmermann, 1999

De aanpassingsmechanismen die tot een evenwicht van arbeidsvraag –en aanbod zullen leiden, verlopen zoals volgt. Een immigratiestroom zorgt er voor dat het arbeidsaanbod naar rechts verschuift (van A1 naar A2). Op een competitieve arbeidsmarkt zal dit tot gevolg hebben dat het loon daalt (tot w2) en de totale werkgelegenheid stijgt (tot L2). De werkgelegenheid onder de plaatselijke werknemers gaat er echter op achteruit. L1L3 van hen worden uit de arbeidsmarkt geduwd en door immigranten vervangen. Zowel op vlak van werkgelegenheid, als op vlak van beloning is dus de lokale gemeenschap de verliezende partij. Het werkgelegenheidsniveau van de migranten correspondeert met de afstand L2L3. Hoe groot de impact van deze migratiestroom kan zijn, hangt af van de vorm van de arbeidsvraag –en arbeidsaanbodcurve. De elasticiteit daarvan zal bepalend zijn voor de omvang van de effecten. Indien beide curven zeer steil zijn, of

28

m.a.w. zeer inelastisch29, dan betekent dit dat de vraag en aanbod van arbeid zeer traag zullen reageren op loonwijzigingen. Voor een gegeven immigratiestroom, hoe inelastischer de vraag en aanbod naar arbeid, hoe groter de loonreductie30 zal zijn (Bauer en Zimmermann, 1999). De impact op de werkloosheid zal des te groter zijn naarmate het arbeidsaanbod elastischer is.

De impact op de lonen en werkloosheid in het gastland in geval van perfecte concurrentie op de arbeidsmarkt worden hieronder samengevat:

inelastisch arbeidsaanbod elastisch arbeidsaanbod

Impact op: lonen werkloosheid – 0

–

+

In beide gevallen dalen de lonen in het gastland wanneer immigranten zich bij het arbeidsaanbod voegen. De reden daarvoor is dar er perfecte concurrentie heerst op de arbeidsmarkt. Enkel in het geval van een elastisch arbeidsaanbod zal de werkloosheid toenemen.

2.3.2.1.2

De indirecte effecten van immigratie

De opgesomde effecten bij figuur 6 zijn de directe effecten van migratie. Ze hebben tot gevolg dat de werknemers van het gastland zeer benadeeld worden (hun lonen dalen en de werkloosheid onder hen stijgt). Indien we echter verder zouden gaan met de aanpassingen die zullen voortvloeien door de immigratie in het gastland, zullen we vaststellen dat er op lange termijn ook indirecte effecten aan dit proces zijn verbonden. Een zeer belangrijk gevolg van de toegenomen immigratie is het feit dat juist deze mensen ook voor een toegenomen consumptie in het gastland zullen zorgen. Aldus zal de vraag naar goederen stijgen. Op zijn beurt zal deze toegenomen vraag naar consumptiegoederen ook de vraag naar arbeid doen toenemen. Op figuur 6 is deze toegenomen vraag naar werknemers, die veroorzaakt wordt door de consumptie van de immigranten, aangegeven door de verschuiving naar rechts van de vraagcurve naar arbeid (V2). Door deze verschuiving zullen de werkgelegenheid onder de locale bevolking en de lonen stijgen. Of dit indirecte effect in staat zal zijn om de directe effecten van immigratie te 29

De elasticiteit geeft de procentuele wijziging aan van de hoeveelheid arbeid (vraag of aanbod) bij een verandering van de loonvoet met 1 %. Wanneer de vraag –en aanbodcurve naar arbeid inelastisch zijn (d.w.z. steil), dan zal een toename van de lonen met 1% slechts tot een geringe afname van de arbeidsvraag/kleine toename in het arbeidsaanbod leiden (Bauer en Zimmermann, 1999). 30 Wenneer de arbeidsvraagcurve elastisch is, dan is de elasticiteit van de factorprijzen (de loonelasticiteit) klein. Wenneer de arbeidsvraagcurve inelastisch is, dan is de elasticiteit van de factorprijzen (de loonelasticiteit) groot (Borjas, 1995).

29

compenseren, zal afhangen van de mate van verschuiving van de arbeidsvraagcurve naar rechts. Wanneer deze verschuiving aanzienlijk is (zie V3 in figuur 6), zullen de werkgelegenheid van de locale bevolking en de lonen eveneens aanzienlijk toenemen. Aldus overschatten de oorspronkelijke directe effecten van immigratie de negatieve gevolgen voor de plaatselijke werknemers. De indirecte effecten brengen daar wat veranderingen in en kunnen zelfs de directe negatieve effecten van immigratie (meer dan) neutraliseren. De verschuiving van de arbeidsvraagcurve naar rechts kan niet enkel het gevolg zijn van een toegenomen consumptie, maar ook wanneer de immigranten eerder complementair dan supplementen zijn voor de plaatselijke werkenden (Münz, 2006).

2.3.2.2

Effecten van migratie bij rigide arbeidsmarkten

Het bovengeschetste kader van een perfect ruimende arbeidsmarkt is weinig realistisch in een Belgische context. Vakbonden of minimumlonen kunnen er voor zorgen dat de markt niet ruimt. Daarom zal het meer realistisch zijn om in deze simpele voorstelling van de arbeidsmarkt een aantal rigiditeiten op te nemen. Het bovenomschreven eenvoudig model van flexibele lonen ging er bovendien vanuit dat er maar één type werknemers bestaat. In de realiteit is dit echter niet het geval en daarom is het belangrijk om ook rekening te houden met verschillende opleidingsniveaus en vaardigheden van werknemers. Dit geval wordt in wat volgt behandeld.

Het bestaan van veel arbeidsmarktinstituties is een reden dat de markten niet ruimen wanneer er bijvoorbeeld een aanbodschok optreedt. Dit zal tot gevolg hebben dat de aanpassingen op de arbeidsmarkt niet (volledig) plaatsvinden na de toename van het arbeidsaanbod door de binnenkomende migratiestromen. De neerwaartse flexibiliteit van de lonen is niet meer vanzelfsprekend. In 2.3.2.2 is aangetoond dat de afwezigheid van een vakbond de werkloosheid aanzienlijk kan doen stijgen wanneer er immigratie plaatsvindt. Ook de lonen daalden aanvankelijk. De aanwezigheid van een vakbond echter kan deze loonreductie (voor een gedeelte) tegengaan wanneer er immigratie plaatsvindt. Zodra het arbeidsaanbod toeneemt en er spanningen ontstaan op de arbeidsmarkt, kan de vakbond overwegen om een trade-off te maken in termen van loonwerkgelegenheid. Hierna zal het model met vakbond verder uitgewerkt worden zoals in Bauer en Zimmermann (1999). Een aantal veronderstellingen omtrent de kenmerken van de economie en de arbeidsmarkt worden aangenomen: 30

•

in de economie wordt er maar één product gemaakt;

•

als input voor de productie worden kapitaal, hoogopgeleide (gekwalificeerde) en laagopgeleide (minder gekwalificeerde) werknemers aangewend;

•

immigranten brengen geen kapitaal mee van hun eigen land; op de vraagzijde van de economie hebben ze evenmin een invloed;

•

hoeveel immigranten in het land binnenkomen wordt door de overheid bepaald.

De introductie van een vakbond is van belang voor de loonvorming. In het model wordt er van uitgegaan dat de vakbond het loon van laagopgeleide werknemers zet. Bij de analyse van de loon –en werkgelegenheidseffecten van immigratie en heterogene arbeid is het van belang om te weten of de buitenlandse werkkrachten substituten of complementair zijn voor de lokale werknemers. Twee typen arbeid zijn substituten wanneer een toegenomen werkgelegenheid voor het ene type, de vraag naar het andere type doet dalen. Wanneer twee typen van arbeid complementair zijn, dan zal de toename van de werkgelegenheid van het ene type resulteren in een toegenomen vraag naar het andere type (Bauer en Zimmermann, 1999). Deze informatie zal een belangrijke rol spelen bij het bepalen van de looneffecten van immigratie. Een redelijke aanneming is bovendien dat laagopgeleiden en hoogopgeleiden complementen zijn voor elkaar. Verder wordt het model in twee opgesplitst al naargelang de aard van de immigranten die het land binnenkomen en meer bepaald hun opleidingsniveau. Een monopolistische vakbond zet aldus het loon voor de laagopgeleide plaatselijke werknemers (maar is tegelijk over het loon van de hoogopgeleiden bezorgd). Daarna kiezen de werkgevers het werkgelegenheidsniveau, terwijl het marktloon van de hoogopgeleiden door competitieve krachten wordt bepaald. Tot slot stelt men ook dat het loon van de hoogopgeleiden beïnvloed wordt door het werkgelegenheidsniveau op de markt van laagopgeleiden.

De gevolgen van hoogopgeleide –of laagopgeleide immigranten kunnen aan de hand van figuur 7 worden bestudeerd. Het bovenste gedeelte [A] omschrijft het geval wanneer laagopgeleide immigranten het land binnenkomen. De arbeidsmarktgevolgen voor de hoogopgeleide en laagopgeleide werknemers in het gastland worden respectievelijk in de luiken (a) en (b) weergegeven. Het loon van de hoogopgeleiden wordt gewoon bepaald door de confrontatie van arbeidsvraag en arbeidsaanbod (punt A0) en is gelijk aan wH1. Het loon van de laagopgeleide locale werknemers komt niet op een competitieve manier tot stand, maar wordt door een vakbond bepaald op niveau wL0 (punt B0). Dit (rigide) loon is echter iets hoger dan het

31

evenwichtsloon. Dit heeft tot gevolg dat vraag en aanbod elkaar niet kunnen vinden en er werkloosheid ontstaat onder de laagopgeleide werknemers (L0- L ). De immigratie van laagopgeleide migranten heeft tot gevolg dat het arbeidsaanbod van laagopgeleiden toeneemt (van L naar L1 ). Tevens zijn deze laagopgeleide immigranten complementair met hoogopgeleide lokale werknemers en substituten voor laagopgeleide ingezetenen. Bijgevolg zal de toegenomen immigratie van laagopgeleiden er voor zorgen dat de lonen van laagopgeleide ingezetenen onder druk komen te staan. Daarenboven kan de werkloosheid bij de laagopgeleide plaatselijke werknemers stijgen, terwijl er voor de hoogopgeleiden de omgekeerde effecten worden verwacht. Het toegenomen arbeidsaanbod kan tot gevolg hebben dat laagopgeleide plaatselijke werknemers uit de markt worden geduwd waardoor de werkloosheid onder hen toeneemt. Om dit te vermijden kan de vakbond overwegen om tot loonmatiging over te gaan (zie punt B1). Aangezien verondersteld werd dat beide typen werknemers (laag –en hooggeschoold) complementair zijn, impliceert de toegenomen werkgelegenheid van de laagopgeleiden (tot L1) meteen ook een toegenomen vraag voor hooggeschoolden. De arbeidsvraagcurve in luik (a) zal naar rechts verschuiven. Daardoor zal het loon van hoogopgeleiden ook toenemen (tot wH2). Punt A1 stelt het nieuwe evenwicht voor. Het loon van de laagopgeleiden zal verder ook de neiging vertonen om te dalen en zal zelfs naar een niveau tenderen dat het competitieve evenwicht benadert (Bauer en Zimmermann, 1999).

In luik B worden de looneffecten en de werkgelegenheidseffecten geschetst in geval van hoogopgeleide immigranten. De immigratie heeft tot gevolg dat het arbeidsaanbod van hoogopgeleiden toeneemt. Aangezien de lonen op deze markt door competitieve krachten worden bepaald, zal immigratie voor een daling van de lonen zorgen van wH0 naar wH1 (het evenwicht verschuift van C0 naar C1). Opnieuw door de complementariteit van laag –en hooggeschoolden, zal de vraag naar laagopgeleiden toenemen en zal de arbeidsvraagcurve in luik (d) naar rechts verschuiven (V2). Het gevolg hiervan is dat door het gestegen aanbod van hoogopgeleiden, de werkgelegenheid van de laagopgeleide locale werknemers zal toenemen (ongeacht of de vakbond het loon zal doen dalen). De aanpassingen op de arbeidsmarkt van de hoogopgeleiden leiden dus tot een bijkomende vraag naar laagopgeleiden. Bovendien, wanneer de vakbond toch een loondaling zou aanvaarden, dan zal dit de werkgelegenheid van de laaggeschoolden alleen maar ten goede komen (zie L1). In punt D1 is de werkloosheid bij de laagopgeleiden lager in vergelijking met het vertrekpunt D0. Door de loonmatiging zijn L’L1

32

werknemers nog aan de slag gegaan. Deze toegenomen werkgelegenheid bij de laaggeschoolden zal op zijn beurt een invloed hebben op de arbeidvraag naar hooggeschoolde werknemers. Gezien de complementariteit zal de vraag naar hoopopgeleiden toenemen (zie punt C2). Aldus heeft de immigratie van hooggeschoolden in dit model er voor gezorgd dat het loon van de laaggeschoolden gedaald is en de werkloosheid onder de locale laagopgeleide werknemers gezakt is.

33

Figuur 7: Arbeidsmarkteffecten van immigratie in geval van rigide lonen A. Immigratie van laagopgeleide werknemers

(b) Laagopgeleide werknemers

(a) Hoogopgeleide werknemers LoonH

LoonL

V2

Immigratie

V1 A1

A2

wH2

V0

wH1 A0

B0

wL0 wL1

Aanbod

B1

L

L0

L1 L

L

L1

B. Immigratie van hoogopgeleide werknemers

(d) Laagopgeleide werknemers

(c) Hoogopgeleide werknemers wH

Immigratie

wL

V0 V2 V1

wH0 C0

D0

wH2

C2

wL0

wH1

C1

wL1

D1

L

L0

L’

L L1

L

Bron: Bauer en Zimmermann, 1999

34

De impact op de lonen en werkloosheid in het gastland als gevolg van immigratie worden hieronder samengevat:

Impact op: lonen

wH A B

+

–, dan +

wL – –

werkloosheid

uH 0 0

uL – –

Buiten dit scenario zijn er nog andere uitkomsten mogelijk naargelang de gemaakte veronderstellingen. Wanneer bijvoorbeeld de vakbond voor loonbehoud opteert, zal de werkloosheid van de laaggeschoolden hoger uitvallen. Dit zal dan ook voor een kleinere toename van de arbeidsvraag van hooggeschoolden leiden. Het eindresultaat is dus afhankelijk van het gedrag van de vakbond of de mate waarin lonen zich aanpassen op de veranderingen in het arbeidsaanbod op de arbeidsmarkt. Hoe minder flexibel de lonen, hoe meer de veranderingen in het arbeidsaanbod in werkloosheid zullen uitmonden (of hoe groter de loonflexibiliteit, hoe kleiner de negatieve gevolgen zullen zijn). De loonelasticiteit zal dus doorslaggevend zijn voor het eindresultaat.

Hoewel de arbeidsmarkt hier duidelijk verdeeld was in twee van elkaar gescheiden segmenten (hooggeschoolden versus laaggeschoolden), zijn er heel wat interacties tussen hen. De acties op de ene arbeidsmarkt zijn bepalend voor de reacties en gevolgen op de andere arbeidsmarkt. De veronderstellingen van complementariteit en substitutie zijn eveneens cruciaal voor de uitkomst. De verdeling van de winsten of verliezen is daarvan afhankelijk. De complementariteit houdt immers in dat de verschillen tussen de lokale werknemers en de immigranten er voor zorgen dat er winsten gemaakt worden wat werkgelegenheid en lonen betreft. Hoe hoger de complementariteit, hoe groter de winsten zullen zijn. Hiermee is ook aangetoond dat wanneer immigranten substituten zijn voor de ingezetenen én er imperfecties bestaan op de arbeidsmarkt (zie luik b in figuur 7), dan zullen de laagopgeleide lokale werknemers de verliezende partij zijn. Mocht de loondaling er niet gekomen zijn, dan zou de werkloosheid onder hen nog hoger uitvallen. Zo kan de immigratie van laagopgeleiden een negatieve spiraal op gang brengen wanneer de lonen niet flexibel zijn. Indien immigranten eerder complementair zijn aan de plaatselijke werknemers, kan dit tot gevolg hebben dat er een kettingreactie ontstaat wat werkgelegenheid betreft: de complementariteit en de werking van de

35

vrije markt zorgen er voor dat de arbeidsvraag op beide markten voortdurend toeneemt. Zodoende stijgt ook het inkomen van de betrokken groepen. Als algemeen consensus wordt aangenomen dat hoe hoger de substitueerbaarheid tussen immigranten en autochtone werknemers, hoe meer het loon van deze laatste kan dalen nadat immigratie plaatsvindt. Complementariteit daarentegen zorgt voor een efficiëntere aanwending van productiefactoren: door de combinatie van hoogopgeleide –en laagopgeleide werknemers zal de productiviteit van de eerstgenoemde stijgen. Hoogopgeleiden kunnen immers bepaalde taken aan laagopgeleiden overdragen. Zo kunnen zij ook zelf bijkomende, doch meer productieve taken uitvoeren. Dit impliceert meteen dat hun lonen zullen stijgen (EC, 2006). De loonontwikkelingen als gevolg van immigratie worden dus volledig afhankelijk van de vaardigheden van immigranten t.o.v. ingezetenen (Münz, 2006). 2.3.3 Besluit

Immigratie wordt bijna automatisch geassocieerd met negatieve gevolgen die kunnen voortvloeien als gevolg van een toegenomen aanbod op de arbeidsmarkt. De voordelen daarentegen komen zelden ter sprake. De arbeidsmarkteffecten van immigratie zijn echter van tal van factoren afhankelijk. We hebben de kenmerken van de lokale arbeidsmarkt en de mate van substitueerbaarheid en complementariteit tussen de werknemers in acht genomen. Bij ruimende arbeidsmarkten zijn de effecten van migratie op werkloosheid en lonen op lange termijn kleiner gezien de aanpassingen op lange termijn er voor kunnen zorgen dat de werkgelegenheid herstelt en de lonen opnieuw stijgen. Wanneer de lonen rigide zijn, dan impliceert dit dat er geen invloed zal zijn op de lonen van de betrokken werknemers wanneer immigranten het land binnenkomen. Het verhoogde arbeidsaanbod zal zich wel in een hogere werkloosheid vertalen. Ook de kenmerken van de immigranten zijn doorslaggevend voor de loon –en werkgelegenheidseffecten. Hoe groter de substitueerbaarheid van de plaatselijke werknemers, hoe groter de waarschijnlijkheid dat immigratie tot een stijging van de werkloosheid zal leiden. De complementariteit tussen de laag –en hooggeschoolden mag zeker niet worden genegeerd omdat precies via deze eigenschap de positieve gevolgen van immigratie kunnen worden aangetoond. Er zonder meer vanuit gaan dat migratie per definitie slecht is voor de economie van het gastland is een te haastig genomen conclusie.

36

3

DE ARBEIDSMARKT IN BELGIE EN DE NIEUWE LIDSTATEN

3.1

Inleiding

In dit deel wordt de relevante informatie m.b.t. de arbeidsmarkt in België en de nieuwe lidstaten in kaart gebracht. Een overzicht van enkele belangrijke arbeidsmarktindicatoren zal ons toelaten om meer inzicht te verkrijgen in de huidige toestand van de arbeidsmarkten. De vraag hoeveel immigranten er naar België zullen komen en welke impact zij op België als gastland kunnen hebben, kunnen we trachten te achterhalen door verschillende facetten van de arbeidsmarkt te onderzoeken. Het bestaan van bepaalde zwakke punten of andere onevenwichten kan cruciaal zijn voor de gevolgen. Concreet zullen we volgende punten opeenvolgend analyseren:

•

Een vergelijking van enkele markante verschillen die België als gastland aantrekkelijk maken voor werknemers uit de nieuwe lidstaten;

•

De arbeidsmarktontwikkelingen in België: dit zal ons toelaten om de kritische punten op de arbeidsmarkt te ontdekken. Deze zullen tevens bepalend zijn voor zowel de huidige als de potentiële vraag naar immigranten vanuit de nieuwe lidstaten;

•

De arbeidsmarktontwikkelingen in de nieuwe lidstaten: dit overzicht zal ons eveneens de zwakke punten van de arbeidsmarkten laten zien. Hiermee rekening houdend kan het potentiële aanbod van immigranten vanuit de nieuwe lidstaten worden geraamd;

•

Trends in de huidige migratiestromen tussen België en de nieuwe lidstaten: hier zal de nadruk worden gelegd op de manieren waarop onderdanen uit de nieuwe lidstaten tegenwoordig op de Belgische arbeidsmarkt kunnen participeren.

3.2

Waarom willen werknemers uit de nieuwe lidstaten naar België migreren?

Hier geven we een overzicht van enkele indicatoren. Tevens maken we een vergelijkende analyse tussen België en de betrokken lidstaten teneinde het contrast te kunnen weergeven. 3.2.1

Levensstandaard

Ondanks het groot aantal inwoners zijn de tien nieuwe lidstaten van de EU qua economische kracht niet zo sterk. Samen genomen vertegenwoordigen ze in 2005 slechts 5,2% van het BBP van EU-25 (Eurostat, 2007). Bestaande inkomensverschillen tussen Oost –en West Europa en de

37

algemene welvaart van de West-Europese economieën kunnen een aantrekkingskracht uitoefenen voor migranten uit de nieuwe lidstaten (pull-factor). In figuur 8 is de kopkracht van de nieuwe lidstaten weergegeven. Wanneer we dit vergelijken met de prestaties van België stellen we vast dat in de nieuwe lidstaten in feite grote prikkels bestaan om naar België te komen. Figuur 8: BBP per capita in KKP (EU-25 = 100) 140 2004 2005 2006

120 100 80 60 40 20 0 BE

EU15

SI

CZ

HU

SK

EE

LT

PL

LV

RO

BG

Bron: Eurostat (waarden voor 2006 zijn voorspelde waarden)

Bulgaarse en Roemeense burgers kunnen bijvoorbeeld door te migreren naar België hun koopkracht meer dan verdrievoudigen. In bijlage 3.1 is het BBP per capita ook in lopende marktprijzen weergegeven. Ondanks de grote inkomensverschillen kan men ook opmerken dat er een inhaalbeweging aan de gang is: de nieuwe lidstaten kennen een stelselmatig hogere groei van hun BBP per capita in vergelijking met België. Dit brengt ons bij punt 3.2.2.

3.2.2 Economische groei

Te bemerken valt dat ook de toekomstperspectieven voor de nieuwe lidstaten gunstig zijn. De huidige trend van de economische groei zal zich blijven voortzetten in de komende jaren, doch met enige vertraging. Toch blijven deze groeivoeten ver boven de waarden voor België. De groeivoeten van het BBP voor de afzonderlijke landen zijn in figuur 9 weergegeven.

38

Figuur 9: Groeivoet BBP (procentuele wijziging t.o.v. vorig jaar) 12 2006

2007

2008

10

8

6 %

4

2

0 2006 2007 2008

EU-15

BE

BG

CZ

EE

LV

LT

HU

PL

RO

SI

SK

2,7 2,2 2,3

3,1 2,3 2,2

6,0 6,0 6,2

6,0 5,1 4,7

11,4 9,5 8,4

11,9 8,9 8,0

7,5 7,0 6,5

3,9 2,4 2,7

5,8 4,7 4,8

7,7 5,8 5,6

5,2 4,2 4,5

8,3 7,2 5,7

Bron: Eurostat (waarden voor 2007 en 2008 zijn voorspeld)

Vooral in de Baltische staten en Slowakije is het economische klimaat bijzonder gunstig. De groei van het BBP is daar 3 tot 4 keer hoger dan in België. De sterke inhaalbeweging die de Oost-Europese landen boeken is hier ook duidelijk aanwezig. Het is bijgevolg denkbaar dat hoge economische groei ook meer werkgelegenheid met zich zal meebrengen. De toenemende vraag naar arbeid kan de werkloosheid in die landen doen dalen waardoor de bevolking daar minder inventieve kan ondervinden om te migreren.

3.2.3 Werkgelegenheid

Heel opvallend is echter de vergelijking tussen de groeivoeten van het BBP en de werkgelegenheid. Terwijl de nieuwe lidstaten hoge groeicijfers van het BBP kunnen voorleggen, is de ontwikkeling van de werkgelegenheid daar minder gunstig (zie figuur 10). Deze landen slagen er steeds minder in om economische groei om te zetten in jobs31. Deze gemiste kans kan aanleiding geven tot het ontstaan van migratiestromen vanuit deze landen.

31 De reden hiervoor is de ongunstige evolutie van het aandeel van de factor arbeid in de totale productie t.o.v. de evolutie van de totale factorproductiviteit en de kapitaalgroei (EC, 2001). In bijlage 3.2 wordt deze evolutie voor de 8 NLS-landen geïllustreerd.

39

Figuur 10: Groei van het BBP en de werkgelegenheid (2005) 10

%

8

6

4

2

0 BE

BG

CZ

EE

LV

Groei BBP

LT

HU

PL

RO

SI

SK

Groei werkgelegenheid

Bron: Eurostat

3.2.4 Minimumlonen

Wat de huidige migratiestromen betreft of de stromen die verwacht worden in de nabije toekomst (tot de lonen min of meer convergeren), is het ook interessant om het minimumloon in België te vergelijken met dat van de nieuwe lidstaten (zie tabel 2). Tabel 2: Minimumloon per maand, in EUR (2006) BE BG 1 234,0 81,8 Bron: Eurostat

CZ 261,3

EE 191,7

LV 129,2

LT 159,3

HU 247,0

PL 233,5

RO 90,2

SI 511,9

SK 183,2

Zelfs al denkt iemand die naar België zal migreren om slechts het minimumloon uitbetaald te krijgen, zijn de prikkels tegenwoordig nog altijd groot om (tijdelijk) naar België te komen werken. Bij deze tabel kunnen er enkele bedenkingen worden gemaakt. Zoals in deel 2 beklemtoond zijn de inkomensverschillen volgens de neo-klassieke theorie een belangrijke reden voor het ontstaan van migraties. Een hoger loon in België kan eveneens als een belangrijke pullfactor worden beschouwd voor veel immigranten. De loonkloof kan echter na enkele jaren beginnen verkleinen gezien de hogere economische groei van de nieuwe lidstaten. Op lange termijn zal ook de stimulans om naar België te migreren afzwakken.

3.2.5 Arbeidsproductiviteit

In figuur 11 wordt de productiviteit van België en enkele nieuwe lidstaten vergeleken. De productiviteit binnen de EU-15 dient als referentiepunt.

40

Figuur 11: per gewerkt uur (EU-15 = 100, KKP) 2003

120

2004

100

80

60

40

20

0

EU-15

BE

CZ

EE

LV

LT

PL

SI

SK

Bron: Eurostat (2007)

Daar waar de productiviteit in België in 2004 met slechts 1,9% gestegen is t.o.v. het jaar daarvoor, is de productiviteit van de andere landen opmerkelijk meer toegenomen (tussen de 3,5% en 6,5%). Dankzij deze snellere productiviteitsgroei kan men ook aannemen dat in de nieuwe lidstaten een inhaalbeweging op het vlak van de lonen zal plaatsvinden. Dit kan dan de toekomstige migratiestromen afzwakken32.

3.2.6 Besluit

Voor de nieuwe lidstaten bestaan er tegenwoordig nog heel wat incentieven om naar België te komen werken. Op lange termijn zijn de vooruitzichten qua economische ontwikkeling wel gunstig. Waarschijnlijk zullen de incentieven vooral op korte termijn aanwezig zijn. Op de lange termijn is een convergentie van de levensstandaard en de lonen niet ondenkbaar.

32

Omtrent het niveau van de productiviteit in de nieuwe lidstaten en België maken we nog een kanttekening. Bij figuur 11 kunnen we ons dus afvragen voor hoever een diploma of de vaardigheden van NLS-onderdanen vergelijkbaar zijn met deze van de Belgische werknemers. Uit de figuur leiden we immers af dat qua productiviteit, een NLS-werknemer geen volledige substituut kan zijn voor een Belgische werknemer. In deze scriptie gaan we er echter van uit dat één NLS-werknemer exact één Belgische werknemer kan vervangen.

41

3.3

De arbeidsmarkt in België

Hier komt de analyse van enkele arbeidsmarktindicatoren in België aan bod. Hun evolutie zal tevens moeten uitwijzen of de Belgische arbeidsmarkt met specifieke zwakheden wordt gekenmerkt die de vraag naar immigranten vanuit de nieuwe lidstaten in de hand kunnen werken. Ook de eventuele impact van immigratie op de evolutie van de variabelen in kwestie zal worden nagegaan. De omvang, de samenstelling en de demografische structuur van de Belgische bevolking kunnen immers door migraties vanuit de nieuwe lidstaten worden gewijzigd.

3.3.1 Arbeidsmarktpositie van de Belgische bevolking

Volgens arbeidssituatie kan de bevolking in België verdeeld worden in werkenden, werklozen en inactieven (zie tabel 3). Het aantal mannen dat participeert op de arbeidsmarkt is aanzienlijk hoger in vergelijking met het aantal vrouwen dat aan de slag is. Van de 4 587 338 beroepsactieven in 2006 (eerste drie kwartalen) participeerden 4 201 426 personen effectief op de arbeidsmarkt. Dit stemt overeen met 40% van de totale Belgische bevolking33.

Tabel 3: Arbeidssituatie van de Belgische bevolking van 15 - 64 jaar naar leeftijdsgroep en geslacht (gemiddelde voor de eerste 3 kwartalen van 2006) 15-24 jaar 25-49 jaar Mannen 44.973 120.800 Vrouwen 45.194 122.240 Totaal 90.166 243.040 Werkend Mannen 193.019 1.632.426 Vrouwen 152.686 1.356.741 Totaal 345.705 2.989.166 Inactief Mannen 406.732 132.829 Vrouwen 429.744 373.022 Totaal 836.476 505.852 Bron: FOD Economie en eigen berekeningen 34

Werkloos

50-64 jaar 27.463 25.243 52.706 524.723 341.832 866.555 403.241 598.289 1.001.530

Totaal 193.236 192.676 385.912 2.350.168 1.851.258 4.201.426 942.802 1.401.056 2.343.858

Het relatieve aandeel van de werkenden t.o.v. de niet-werkenden kan in de toekomst alsmaar kleiner worden gezien de vergrijzingsproblematiek in België 35 .

Arbeidsmigratie vanuit de

nieuwe lidstaten kan de verhoudingen op de arbeidsmarkt wijzigen: de omvang van de beroepsbevolking kan toenemen waardoor de draaglast voor de werkenden kan dalen. Ook de

33

De omvang van de Belgische bevolking op 1 juli 2006 beloopt 10 541 893 personen (FOD Economie). Werkloos volgens de definitie van het Internationaal Arbeidsbureau (IAB) zijn alle personen van 15 jaar en ouder die gedurende de referentieperiode geen werk hadden, direct beschikbaar voor werk waren en werk zochten. 35 Voor de bevolkingsvooruitzichten op lange termijn in België, zie bijlage 3.3. 34

42

financiering van de sociale zekerheid kan dan gedeeltelijk door de arbeidsmigranten worden opgevangen. In 2006 bedroeg het aantal werklozen in België 385 912 waarbij opvallend veel personen op middelbare leeftijd. Het aantal inactieven tenslotte is bijna even groot als het aantal werkende mannen. Hoewel een groot deel van hen in het onderwijs kunnen zitten, is het aantal inactieven dat niet (meer) participeert op de arbeidsmarkt en ouder is dan 25 jaar ongeveer 65% van alle niet-actieven wat opmerkelijk hoog is. Vrouwen zijn duidelijk oververtegenwoordigd. Deze ongebruikte arbeidsreserve kan tot gevolg hebben dat er in bepaalde sectoren of voor bepaalde beroepen in België er tekorten kunnen ontstaan (zie verder de knelpuntberoepen).

Niet enkel tussen de twee geslachten en de leeftijdsgroepen, maar ook tussen de regio’s zijn afwijkingen waarneembaar. De verschillen tussen de drie Belgische Gewesten zijn opvallend en worden in figuur 12 weergegeven.

Inactief

8,4

Werkloos

10,7

Werkend

Figuur 12: Arbeidssituatie van de Belgische bevolking van 15 - 64 jaar in de drie Belgische Gewesten (3de kwartaal van 2006) 54,3

61,7

20,3

0%

35,0

10%

29,9

36,6

20%

30%

40%

Brussels Gewest

43,0

50%

60%

Vlaams Gewest

70%

80%

90%

100%

Waals Gewest

Bron: FOD Economie en eigen berekeningen

In het derde kwartaal van 2006 is bijna de helft van alle werklozen (43%) in het Waals Gewest terug te vinden. Relatief gezien zijn het minste aantal werkenden in Brussels Hoofdstedelijk Gewest (8,4%). De meeste inactieven (54,3%) vindt men terug in het Vlaams Gewest. Uit bovenstaande komt naar voor dat voor kandidaat-migranten Vlaanderen als de meest aantrekkelijke regio naar voor komt gezien het laagste aantal werklozen en het hoogst aantal werkenden. Qua bestemmingsregio binnen België kunnen deze arbeidsmarktindicatoren in Vlaanderen een aantrekkingskracht uitoefenen op potentiële immigranten (pull-factor). De gunstige arbeidsmarktomstandigheden in deze regio kunnen hun kansen op tewerkstelling immers vergroten.

43

3.3.2 Werkzaamheidsgraad, arbeidsmarktparticipatie en werkloosheidsgraad

In 2006 bedroeg de totale werkzaamheidsgraad in België 60,6%. Dit percentage verschilde evenwel tussen de mannelijke en vrouwelijke bevolking en bereikte de waarde van 67,4% en 53,7% respectievelijk (zie tabel 4). Deze waarden voor de tewerkstellingsgraad zijn nog steeds ver van de Lissabon-doelstellingen die meer en betere banen beogen via actief stimuleren van werknemers en voorkomen van vroegtijdige pensionering. Tabel 4: Belangrijke arbeidsmarktindicatoren volgens leeftijd en geslacht (gemiddelde voor de eerste 3 kwartalen van 2006, in %) 15-24 jaar

Tewerkstellingsgraad

36

Mannen 29,9 Vrouwen 24,3 27,2 Totaal 37 Activiteitsgraad Mannen 36,9 Vrouwen 31,5 34,3 Totaal 38 Werkloosheidsgraad Mannen 18,8 Vrouwen 22,6 20,6 Totaal Bron: FOD Economie en eigen berekeningen

25-49 jaar

86,6 73,3 80,0 93,0 79,9 86,5 6,9 8,3 7,5

50-64 jaar

54,9 35,4 45,1 57,8 38,0 47,9 5,0 6,9 5,7

Totaal 15-64 jaar

67,4 53,7 60,6 73,0 59,3 66,2 7,6 9,4 8,4

Vooral de werkzaamheidsgraad van oudere vrouwen (35,4%) is verontrustend. De werkloosheidsgraad voor België bedraagt 8,4% en is beduidend hoog bij jongeren en vrouwen. De activiteitsgraad is het laagst bij jongeren en oudere vrouwen (34,3% en 47,9% respectievelijk). Een immigratiestroom naar België kan de activiteitsgraad beïnvloeden al naargelang het type migratie dat plaatsvindt. Individuele migratie kan er voor zorgen dat de activiteitsgraad sneller toeneemt dan bij gezinsmigratie. De gezinsmigratie zal bovendien een grotere last voor de overheidsfinanciën impliceren wanneer er in het gezin ook kinderen zijn. Door de feminisatie van de migratiestromen tijdens de laatste decennia (zie verder) kan de activiteitsgraad van de vrouwen gunstig worden beïnvloed.

36

het aantal personen tussen 15 en 64 jaar met een betrekking (werkenden) in procenten van de bevolking tussen 15 en 64 jaar. 37 de beroepsbevolking (werkenden en werklozen) tussen 15 en 64 jaar in procenten van de bevolking tussen 15 en 64 jaar (participatiegraad). 38 het aantal werklozen tussen 15 en 64 jaar in procenten van de beroepsbevolking (werkenden en werklozen) tussen 15 en 64 jaar.

44

Een vergelijking van deze drie indicatoren kan ook voor de drie Gewesten afzonderlijk worden gemaakt. De verschillen in werkloosheid zijn het meest frappant. Aangezien de werkloosheidsgraad het laagst is in het Vlaams Gewest, kan de Vlaamse arbeidsmarkt opnieuw als meest aantrekkelijk worden beschouwd voor toekomstige migranten (zie figuur 13).

Figuur 13: Arbeidsmarktindicatoren van de Belgische bevolking van 15 - 64 jaar in de drie Belgische Gewesten (gemiddelde voor de eerste 3 kwartalen van 2006, in %) 11,8% Werkloosheidsgraad

5,2% 17,7%

63,4% 68,0%

Activiteitsgraad

64,8%

55,9% Tewerkstellingsgraad

64,4% 53,4%

0%

10%

20%

30%

Brussels Hoofdstedelijk Gewest

40%

50%

60%

Vlaams Gewest

70%

80%

Waals Gewest

Bron: FOD Economie en eigen berekeningen

In het inschakelingsproces op de arbeidsmarkt speelt de nationaliteit blijkbaar nog een grote rol. Het risico om werkloos te zijn is het grootst bij de bevolking die niet de nationaliteit heeft van één van de EU-15-landen. In het Waals Gewest laten ze een werkloosheidsgraad van bijna 40% optekenen (zie figuur 14).

Brussels Hoofdst. Gewest

Figuur 14: ILO-Werkloosheidsgraad van de bevolking van 15 tot 64 jaar, naar nationaliteit en geslacht (2005) 35,8 9,6

Waals Gewest

15,1

39,7 13,4

Vlaams Gewest

11,4

24,0

niet-EU15

7,0

andere EU15

5,1

eigen nationaliteit 0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Werkloosheidsgraad (%)

Bron: Eurostat LFS, FOD Economie – Afdeling Statistiek EAK, bewerking Steunpunt WAV (SWAV)

45

Deze cijfers wijzen er op dat de vreemde bevolking in België niet in dezelfde mate participeert op de arbeidsmarkt als de Belgische bevolking. Enerzijds zou dit te maken hebben met de karakteristieken van deze bevolkingsgroepen (opleiding, talenkennis). Anderzijds zouden bepaalde werkgevers terughoudend zijn om buitenlandse werknemers aan te werven, wat hun kansen voor het vinden van een job reduceert (HRW, 2006). We kunnen ook aannemen dat deze vaststellingen ook voor de onderdanen uit de nieuwe lidstaten zullen gelden, tenzij er op voorhand selectie wordt gemaakt voor bepaalde sectoren of beroepen (zie verder de knelpuntberoepen). De verwachting dat de werkloosheid onder de onderdanen van de nieuwe lidstaten hoger zal zijn dan deze van de Belgische bevolking, is aldus niet verkeerd.

3.3.3 Opleidingsniveau

In tabel 5 is een indeling gemaakt naar werkenden en werklozen in België in 2005. Een verdere opsplitsing is gemaakt naar geslacht en opleidingsniveau. Dergelijke tabel kunnen we vanuit twee gezichtspunten bestuderen. Ten eerste kunnen we de band nagaan tussen het opleidingsniveau en de arbeidssituatie van iemand. Daarnaast kan men eveneens proberen achterhalen hoeveel en welke mensen in België eventueel geconfronteerd kunnen worden met een toegenomen arbeidsaanbod vanuit de nieuwe lidstaten. Een toegenomen arbeidsaanbod zal immers voor concurrentie zorgen. Welke bevolkingsgroepen onder druk zullen komen te staan proberen we aan de hand van tabel 5 te achterhalen. Tabel 5: Werkenden en werkloosheid volgens opleidingsniveau en geslacht (2005) Mannen in % Vrouwen in % Totaal Lager onderwijs of geen diploma 214.521 9,0 127.169 6,9 341.690 Lager secundair onderwijs 440.591 18,5 244.129 3,2 684.720 Hoger secundair onderwijs 953.302 39,9 695.848 37,6 1.649.150 HOBU (korte type) 361.334 15,1 502.683 27,2 864.017 HOBU (lange type) 106.874 4,5 66.348 3,6 173.222 Universitair onderwijs 309.920 13,0 212.196 11,5 522.116 Totaal werkenden 2.386.542 100 1.848.374 100 4.234.916 Lager onderwijs of geen diploma 40.633 20,7 30.151 15,5 70.784 Lager secundair onderwijs 48.003 24,4 46.398 23,8 94.401 Hoger secundair onderwijs 73.166 37,3 80.346 41,3 153.512 HOBU (korte type) 15.242 7,8 22.557 11,6 37.799 HOBU (lange type) 6.016 3,1 3.979 2,0 9.995 Universitair onderwijs 13.330 6,8 11.172 5,7 24.502 Totaal werklozen 196.389 100 194.604 100 390.992 Bron: FOD Economie - Afdeling Statistiek, Enquête naar de arbeidskrachten

in % 8,1 16,2 38,9 20,4 4,1 12,3 100 18,1 24,1 39,3 9,7 2,6 6,3 100

46

In de eerste plaats valt op dat bij vrouwen en laaggeschoolden de werkloosheid hoger ligt dan bij mannen en hogeropgeleiden. Verder is het verband tussen opleidingsniveau en arbeidssituatie opmerkelijk sterk. De meeste werklozen (42,2%) vormt tevens de groep met de minste opleiding (ten hoogstens lager secundair onderwijs). Dit kan voor spanningen zorgen wanneer er in België laagopgeleide immigranten komen. Het toegenomen arbeidsaanbod kan er dan toe leiden dat juist deze groep mensen nog altijd geen baan vinden. Verder maken laagopgeleiden en mensen zonder diploma (18,1%) zeer weinig kans om tewerkgesteld te worden en dit omwille van de substitueerbaarheid (zie de bespreking van figuur 7 in deel 2). De afwezigheid van bereidheid

bij laagopgeleiden in België om tegen het minimumloon te werken kan dan tot gevolg hebben dat ze effectief worden vervangen door laagopgeleide immigranten. Daarbij oefent de evolutie van de samenstelling van de sectoren in België ook geen positieve invloed op de tewerkstellingskansen van deze laagopgeleiden. Het toenemende belang van de dienstensector39 en het belang van de kenniseconomie gaat telkens gepaard met een dalende vraag naar laagopgeleiden. Volgens de human-ecology theorie (zie 2.2.5) kunnen immigranten een oplossing bieden voor het ontstane onevenwicht tussen technologie en de werkomgeving (zeker op korte termijn). Een kwart van de werkenden heeft daarnaast ten hoogste lager secundair onderwijs gevolgd. Wanneer er migraties plaatsvinden en de concurrentie op de arbeidsmarkt stijgt, kan deze groep uit de arbeidsmarkt worden geduwd. Vooral een toestroom van hoogopgeleide immigranten zal het risico op verdringing van de laagopgeleiden groter maken. Dit kan gebeuren wanneer de kwalificaties en diploma’s van immigranten niet erkend worden en ze banen aanvaarden die door laagopgeleide ingezetenen kunnen worden ingenomen. “Een goede matching van binnenlandse en NLS-diploma’s en beroepen, zowel naar inhoud als naar titel, vermindert de onzekerheid bij aanwerving, vergemakkelijkt de selectie en biedt een hogere kans op een productieve tewerkstelling” (IDEA Consult, 2005). Aldus kan de problematiek van erkenning van diploma’s er toe leiden dat de vaardigheden van immigranten worden onderbenut.

Via hun opleidingsniveau zullen immigranten niet enkel op de werkgelegenheid van de ingezetenen, maar ook op de lonen in België invloed hebben40. Wanneer hun opleidingsniveau vergelijkbaar is met dit van de lokale werknemers zal dit tot gevolg hebben dat de lonen dalen of

39 Het aandeel van de verschillende componenten van het BBP in 2005 is zoals volgt: landbouw: 1%; industrie: 17,1%; bouwnijverheid: 4,3%; diensten 66,5%; andere: 11,1% (FOD Economie, 2006). 40 De bespreking hier verloopt naar analogie met punt 2.3.3 en figuur 7.

47

er ingezetenen uit de arbeidsmarkt worden geduwd. Hoe nauwer de opleiding en andere vaardigheden van immigranten bij deze van de Belgische werknemers aansluiten, of m.a.w. hoe groter de substitueerbaarheid, hoe groter de kans op een loondaling. Wanneer vakbonden de loonreductie proberen tegen te gaan, zal dit de werkloosheid des te meer verhogen. Wanneer daarentegen het opleidingsniveau en de vaardigheden van immigranten (wezenlijk) van deze van de ingezetenen verschilt, dan zal dit tot gevolg hebben dat ze elkaar aanvullen bij de uitvoering van bepaalde taken. Vooral in het geval dat laagopgeleide immigranten naar België komen, zal de productiviteit en ook het loon van de hoogopgeleiden toenemen door de complementariteit van beide soorten arbeid. In dit geval kunnen hoogopgeleiden immers enkel taken overdragen aan de laagopgeleide immigranten. Zo kan een hoogopgeleide andere, meer productieve taken uitvoeren. Voor de werkgelegenheid en de lonen in België is het dus zeer belangrijk welke immigranten het land binnenkomen. Wanneer hun opleiding, vaardigheden, talenkennis, werkattitudes enz. verschillen van deze van de ingezetenen, dan zullen de effecten in het algemeen positief uitvallen. Wanneer er echter overlappingen zijn in de bekwaamheden en het opleidingsniveau van ingezetenen en immigranten, zullen de gevolgen eerder negatief uitkomen. De interacties tussen het opleidingsniveau en vaardigheden van ingezetenen en immigranten zijn bepalend voor de impact van de immigraties op werkgelegenheid en lonen.

Tot slot wordt in figuur 15 weergegeven dat vooral jongeren met de laagste opleiding de minste gelegenheid hebben om aan het arbeidsproces deel te nemen. Hun werkloosheidsgraad ligt immers hoger in vergelijking met de meer opgeleiden en de andere leeftijdscategorieën. Figuur 15: Werkloosheidsgraad volgens leeftijd en opleidingsniveau41, in % (2005) 30

30,1

- laag - midden - hoog

25 20

19,7

in %

16,1 15 10

14,5

7,5

7,3 3,8

5

5,1 3,2

0 15-24 jaar

25-49 jaar

50-64 jaar

Leeftijdscategorie en opleidingsniveau 41

De percentages worden berekend door het aantal werklozen te delen door de beroepsbevolking (werkenden en werklozen) binnen dezelfde leeftijdscategorie.

48

Bron: FOD Economie - Afdeling Statistiek, Enquête naar de arbeidskrachten en eigen bewerking

De druk van een toegenomen arbeidsaanbod kan bijgevolg het sterkst bij deze groep worden gevoeld. Migratiestromen naar België kunnen bij deze groep jongeren de kans voor het vinden van een job nog meer verkleinen. Het opgebouwde human-capital blijkt bijgevolg onvoldoende te zijn om volwaardig deel te nemen aan het arbeidsproces.

3.3.4 De niet-voldane vraag op de arbeidsmarkt in België

De invulling van bepaalde vacatures kan soms moeizaam verlopen. De vacatures waarvoor de vervullingstijd te lang duurt en de vervullingspercentage te laag ligt, worden als knelpuntberoepen beschouwd (VDAB, 2005). Diverse redenen kunnen er toe leiden dat het arbeidsaanbod niet bij de arbeidsvraag van de ondernemingen aansluit. Volgens de VDAB (2005) wordt het knelpuntkarakter van een beroep door de volgende drie redenen veroorzaakt:

•

een kwantitatief tekort aan arbeidskrachten: - het beroep wordt niet meer aangeleerd: het betreft uitzonderingen; - te weinig uitstroom uit bepaalde studierichtingen; - er is een tekort aan arbeidskrachten voor een bepaald beroep; - de deeltijds werkenden zijn niet beschikbaar voor een voltijdse job.

•

een kwalitatief tekort aan arbeidskrachten: - er zijn voldoende werkzoekenden, maar er is een tekort aan vakbekwame; - er zijn voldoende werkzoekenden, maar er is een tekort aan mensen met ervaring of met bijkomende specifieke kennis (bv. van bepaalde technieken of machines) of met bepaalde eigenschappen (bv. kennis techniek en commerciële vaardigheden, zelfstandig kunnen werken, nauwgezet kunnen werken, leiding kunnen geven, communicatieve vaardigheden).

•

de werkomstandigheden: - laag loon, ongezond of zwaar werk, veel stress, ongunstige tijdsregeling (weekendwerk, avondwerk, deeltijds werk of gesplitste diensten); - statuut van zelfstandige.

De lijsten van de knelpuntberoepen in de drie Belgische Gewesten zijn in bijlage 3.4 t/m 3.8 opgenomen. Voor Vlaanderen en Brussel wordt telkens de oorzaak van het knelpuntkarakter aangeduid. Tevens wordt de lijst van de knelpuntberoepen, waarvoor de procedure voor de aanvraag van een arbeidskaart versoepeld is, opgenomen (voor Vlaanderen en Wallonië). Ook

49

een volledige lijst van de huidige knelpuntberoepen in het Vlaams Gewest waarvoor men een knelpuntpremie kan aanvragen bij de aanvang van de opleiding, is in de bijlagen opgenomen.

Via een trimestriële conjunctuurenquête probeert ook de Nationale Bank van België te achterhalen welke ondernemingen de aanwerving van arbeidskrachten ervaren als een remmende factor voor de expansie van hun productie (HRW, 2006). De ondervraging heeft betrekking op ondernemingen van de verwerkende nijverheid. De recentste resultaten van deze enquête zijn in bijlage 3.9 opgenomen. Niettegenstaande de ongebruikte reserve op de Belgische arbeidsmarkt (zie tabel 3 boven), blijkt uit de uitkomst van de enquête dat veel ondernemingen met een ‘kwalitatief’ probleem worden geconfronteerd bij hun aanwervingen. Volgens de enquête blijken de arbeidskrachten immers onvoldoende geschoold te zijn. Dit heeft dan tot gevolg dat werkloosheid en vacatures naast elkaar blijven bestaan en de groeimogelijkheden van bedrijven worden ondermijnd.

Uit bovenstaande komt naar voor dat zowel laaggeschoolde –als hooggeschoolde beroepen als knelpuntberoepen naar voor komen42. Het gebrek (een kwantitatief tekort) aan voldoende aantal kandidaten in België wijst er op dat het aanbod voor deze beroepen sowieso van het buitenland moet komen (althans op korte termijn). Volgens een enquête uitgevoerd door de BGDA (2005) bij de sectorale werkgeversfederaties zijn het imago van bepaalde sectoren, de vooroordelen en de negatieve perceptie die daarover bestaat ook redenen waarom er geen kandidaten worden gevonden voor sommige betrekkingen. De dualisering van de arbeidsmarkt leidt bijgevolg tot het ontstaan van tekorten in de minst aantrekkelijke segmenten van de arbeidsmarkt. Een toename van het arbeidsaanbod van migranten vanuit de nieuwe lidstaten kan in dit geval een oplossing bieden voor de heersende tekorten. Volgens de ‘duale arbeidsmarkttheorie’ (zie 2.2.6) worden dit type jobs zelfs van oudsher door migranten uitgevoerd. Ze hechten immers geen belangstelling aan aspecten zoals imago en status. Daarnaast heeft het toenemende belang van de dienstensector er voor gezorgd dat voor bepaalde beroepen (o.a. informaticaberoepen) alsmaar grotere kwalificaties en betere specialisatie nodig zijn samen met veranderende vereisten van de werkgevers (BGDA, 2005). Door de ontstane wijzigingen binnen de sectoren is dus ook een kwalitatieve afstemming op de arbeidsvraag noodzakelijk. Volgens de ‘human-ecoligy theorie’

42 In het kader van deze verhandeling is en gedetailleerde bespreking van de knelpuntvacatures per beroep en sector onmogelijk. We gebruiken de informatie omtrent de knelpuntberoepen wel om de vraag naar arbeid weer te geven en om vast te stellen waar (voor welke type jobs) er tekorten bestaan en wat het gewenste opleidingsniveau is.

50

(zie 2.2.5) kan dit ontstaan onevenwicht (tussen technologie en omgeving) door migranten worden opgevangen.

Ook het gebrek aan vaardigheden (een kwalitatief tekort) voor de uitoefening van bepaalde beroepen is een reden voor het bestaan van de meest hardnekkige knelpuntberoepen (VDAB, 2005). De vraag naar ingenieurs en bouwvakkers bijvoorbeeld gaat noodzakelijk gepaard met de vereiste voor een stevige technische kennis. Het human-capital dat immigranten vanuit de nieuwe lidstaten met zich meebrengen kan de bestaande tekorten aan technisch-opgeleiden opvangen.

Tot slot worden sommige beroepen door kandidaat-werknemers als onaantrekkelijk beschouwd (horeca, schoonmaak, bakkers e.a.). De werkomstandigheden zijn incompatibel met de sociale status van de ingezetenen. Immigranten kunnen opnieuw de tekorten op de arbeidsmarkt opvangen aangezien ze geen belangstelling hechten aan werkomstandigheden en status (cf. de ‘duale arbeidsmarkttheorie’ in 2.2.6). Ook al zijn de werkomstandigheden ongunstig zal het nut van de uitoefening van dergelijke jobs toch hoger uitvallen in België dan in hun eigen land. De afstand woon-werkverkeer maakt sommige banen eveneens onaantrekkelijk (BGDA, 2005). De lage mobiliteit die bestaat tussen de lokale bevolking kan dan ook worden opgevangen door immigranten. Ze kunnen immers meer geneigd zijn om zich dichtbij hun werk te vestigen.

Voor de bestaande knelpuntberoepen kunnen migratiestromen vanuit de nieuwe lidstaten als oplossing dienen. De specifieke bekwaamheden die immigranten vanuit de nieuwe lidstaten bezitten, kunnen in België worden aangewend waardoor de economische groei zal worden bevorderd. Het is echter ook zeer belangrijk of de immigranten vanuit de Centraal –en OostEuropese landen over de gevraagde vaardigheden en opleidingen wél zullen beschikken. Dit zal verder bij de bespreking van de arbeidsmarkt in de nieuwe lidstaten aan bod komen.

3.3.5 Besluit over de ontwikkelingen op de Belgische arbeidsmarkt

De uiteenzetting van een aantal ontwikkelingen op de arbeidsmarkt in België heeft enkele inzichten opgeleverd. Enkele arbeidsmarktindicatoren wijzen op een onderbenutting van het arbeidspotentieel in het land. Vrouwen, jongeren en vreemdelingen zijn opvallend minder aanwezig op de arbeidsmarkt. De regionale verschillen in het land zijn ook opmerkelijk. Het

51

opleidingsniveau is ook in grote mate bepalend voor de arbeidssituatie van iemand. Ook voor de gevolgen van arbeidsmigratie zal de opleiding van iemand implicaties hebben voor de omvang van de gevolgen (werkloosheid en lonen). Een ander pijnpunt op de Belgische arbeidsmarkt is het gelijktijdig bestaan van vacatures en werkloosheid. Door diverse redenen verloopt de match voor bepaalde beroepen moeizaam. Dit tekort aan lokale werkkrachten heeft tot gevolg dat de vraag naar arbeid voor enkele beroepen naar werknemers uit de nieuwe lidstaten wordt gericht (via versoepelde procedures voor de aanvraag van een arbeidskaart). Wanneer deze dan enkel voor deze betrekkingen zich bij het arbeidsaanbod zouden voegen, zal de concurrentie tussen de ingezetenen en de arbeidsmigranten het kleinst zijn.

3.4

De arbeidsmarkt in de nieuwe lidstaten

Naar analogie met de bespreking over de Belgische arbeidsmarkt, zullen we hier eveneens de evolutie van een aantal variabelen beschouwen. Dit zal ons toelaten om de zwakke punten van de arbeidsmarkten in de nieuwe lidstaten te ontdekken. Ook de karakteristieken van het potentiële arbeidsaanbod qua leeftijd, opleiding enz. zal ook aan bod komen. 3.4.1 Kenmerken van de bevolking op arbeidsgeschikte leeftijd in de nieuwe lidstaten

Door de uitbreiding van de EU is de rekruteringsbevolking43 fors toegenomen. Er zijn namelijk 71,6 miljoen personen bijgekomen.

Figuur 16: Bevolking per leeftijdsgroep in de NLS (1 Januari 2006) 8 7

miljoenen personen

6 5 4 3 2 1

> 80 jaar

75 - 79 jaar

70 - 74 jaar

65 - 69 jaar

60 - 64 jaar

55 - 59 jaar

50 - 54 jaar

45 - 49 jaar

40 - 44 jaar

35 - 39 jaar

30 - 34 jaar

25 - 29 jaar

20 - 24 jaar

15 - 19 jaar

10 - 14 jaar

5 - 9 jaar

< 5 jaar

0

Bron: Eurostat 43

De bevolking tussen 15 en 64 jaar.

52

Uit dit potentieel kunnen werkgevers nu of in de toekomst de benodigde werkkrachten aanwerven. In figuur 16 is een verdeling gemaakt van de NLS-bevolking naar leeftijdscategorie. De bevolking van de nieuwe lidstaten wordt gekenmerkt door een relatief jonge leeftijdsstructuur. 70% van de inwoners van de nieuwe lidstaten is tussen 15 en 64 jaar. Jongeren en ouderen vertegenwoordigen respectievelijk 16% en 14% van de totale bevolking. Vergeleken met de Belgische bevolking stelt men vast dat er in België evenveel ouderen zijn als jongeren (17%). De bevolking tussen 15 en 64 jaar is goed voor 65% (zie figuur 17). Figuur 17: Bevolking per leeftijdsgroep in België (1 Januari 2006) 0,8

miljoenen personen

0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1

> 80 jaar

75 - 79 jaar

70 - 74 jaar

65 - 69 jaar

60 - 64 jaar

55 - 59 jaar

50 - 54 jaar

45 - 49 jaar

40 - 44 jaar

35 - 39 jaar

30 - 34 jaar

25 - 29 jaar

20 - 24 jaar

15 - 19 jaar

10 - 14 jaar

5 - 9 jaar

< 5 jaar

0,0

Bron: Eurostat

De opsplitsing van de bevolking in de nieuwe lidstaten naar leeftijdscategorieën kan een indicatie geven voor de verwachte immigratiestromen. In het algemeen is de meerderheid van de immigratie-kandidaten jong (HRW, 2006). In de nieuwe lidstaten samen vertegenwoordigt de jongste bevolking (tussen 20 en 34 jaar) bijna een kwart van de totale bevolking. Hun huidige positie op de arbeidsmarkt zal verder meer details geven over de kansen om te migreren.

3.4.2 Evolutie van de belangrijkste arbeidsmarktindicatoren

Hierna worden enkele relevante arbeidsmarktindicatoren voor de tien nieuwe lidstaten (gezamenlijk) besproken. Uit elke indicator kan men tevens belangrijke informatie uithalen over het potentieel om te migreren. Tegelijkertijd kan men nagaan of het potentieel aan arbeidskrachten uit de nieuwe lidstaten wel past bij de noden van de Belgische arbeidsmarkt. De positie van de NLS-bevolking op de arbeidsmarkt in het thuisland zal ook in grote mate hun bereidheid tot migreren weerspiegelen.

53

3.4.2.1 Werkgelegenheid

De beroepsbevolking in de NLS vertoont aanzienlijke verschillen qua activiteitsgraad (zie tabel 6). Tussen het land met de laagste activiteitsgraad (Hongarije) en het land met de hoogste activiteitsgraad (Slovenië) is er een verschil van bijna 10%. De totale activiteitsgraad in Bulgarije, Polen en Roemenie is lager dan deze in België. Tussen de verschillende leeftijdsgroepen zijn er eveneens afwijkingen. Niet enkel jongeren, maar ook ouderen in enkele nieuwe lidstaten participeren minder op de arbeidsmarkt. Uitgezonderd

Bulgarije,

Hongarije,

Polen,

Roemenie

en

Slowakije

is

de

totale

werkgelegenheidsgraad in de nieuwe lidstaten gemiddeld genomen hoger dan deze in België. Het aandeel van de niet-werkende personen is het grootst in Polen. In sommige landen is er evenwel een groot verschil tussen de activiteitsgraad (A.G.) en de werkgelegenheidsgraad (W.G.) wat er op wijst dat de werkloosheid in deze landen hoger zal uitvallen (Bulgarije, Letland, Polen en Slowakije). Tabel 6: Activiteitsgraad en werkgelegenheidsgraad per leeftijdscategorie, in % (2005) 15-24 jaar A.G. W.G. BG 27,9 21,6 CZ 34,0 27,5 EE 34,6 29,1 LV 37,7 32,6 LT 25,1 21,2 HU 27,1 21,8 PL 35,7 22,5 RO 31,2 24,9 SI 40,5 34,1 SK 36,6 25,6 Bron: Eurostat

25-54 jaar A.G. W.G. 80,2 73,0 88,3 82,0 86,0 79,6 85,6 78,4 87,9 81,0 78,7 73,7 82,5 69,6 78,2 73,3 88,8 83,8 88,0 75,3

55-64 jaar A.G. W.G. 38,0 34,7 46,9 44,5 59,0 56,1 53,8 49,5 52,8 49,2 34,3 33,0 30,5 27,2 40,4 39,4 32,1 30,7 35,0 30,3

15-64 jaar A.G. W.G. 62,1 55,8 70,4 64,8 70,1 64,4 69,6 63,3 68,4 62,6 61,3 56,9 64,4 52,8 62,3 57,6 70,7 66,0 68,9 57,7

3.4.2.2 Werkloosheid

De werkloosheidsgraad in sommige landen is echt problematisch (zie figuur 18). In Polen, Slowakije en Bulgarije bedraagt die 13,8%, 13,4% en 9% respectievelijk. Deze drie landen presteren opmerkelijk slechter dan België. In de rest van de nieuwe lidstaten is de werkloosheidsgraad lager dan deze in België. De werklozen zullen eventueel de grootste neiging hebben om naar het buitenland te trekken (push-factor).

54

Figuur 18: Werkloosheidsgraad per leeftijdsgroep in de NLS (2006) 30 25

%

20 15 10 5 0 BE

BG

CZ

EE

< 25 jaar

LV

LT

> 25 jaar

HU

Totaal

PL

RO

SI

SK

Langetermijn W.G.

Bron: Eurostat (Data voor de langetermijn werkloosheid hebben betrekking op het jaar 2005).

3.4.2.3 Human-capital

Figuur 19 geeft het aandeel van de beroepsbevolking dat tenminste een diploma van het hoger secundair onderwijs heeft behaald. Figuur 19: Aandeel van de bevolking tussen 25-64 jaar (20-24 jaar) dat tenminste hoger secundair onderwijs hebben voltooid (2005) 100 89,9 90,3 89,1

90 80

80,3 74,1

70 66,2

80,9

76,8

84,5 81,8

87,6 85,2

76,4

72,5

90,6

90

91,5 87,9

83,3 84,8

80,3 73,1

75,2

66,1

%

60 50 40 30 20 10 0 EU15

BE

BG

CZ

EE

LV

25-64 jaar

LT

HU

PL

RO

SI

SK

20-24 jaar

Bron: Eurostat

De positie van de nieuwe lidstaten is opvallend. 70% tot 90% van de bevolking heeft minstens een opleiding hoger secundair onderwijs achter de rug. België daarentegen haalt het gemiddelde voor de EU-15 net niet (25-64 jaar). In tabel 7 wordt een opsplitsing gegeven van de bevolking op arbeidsleeftijd naar opleidingsniveau. In de nieuwe lidstaten is het aandeel van de mensen dat enkel lager onderwijs 55

heeft gevolgd gemiddeld genomen veel geringer dan in België. Dit aandeel is het hoogst voor Hongarije (29%). Omgekeerd, is het is het grootste aandeel hoogopgeleiden wel in België terug te vinden (uitgezonderd Estland). Globaal genomen is de middengeschoolde bevolking in de nieuwe lidstaten oververtegenwoordigd. In België daarentegen komt de laaggeschoolde bevolking het meest voor gevolgd door hooggeschoolden44.

Tabel 7: Bevolking op arbeidsleeftijd: opsplitsing naar scholingsniveau ( tweede kwartaal van 2005) Bevolking op arbeidsleeftijd (Miljoenen personen)

BE

EU15

CZ

EE

LV

LT

HU

PL

SI

SK

6,9

253,7

7,3

0,9

1,6

2,3

6,8

26,2

1,4

3,8

34,9 44,1 21,0

17,2 71,8 11,0

20,4 51,8 27,8

24,7 57,5 17,9

22,1 55,7 22,2

29,0 56,5 14,5

22,4 64,0 13,6

24,3 59,2 16,6

20,7 68,1 11,2

Opsplitsing naar scholingsniveau (procenten van het totaal) - laaggeschoold 37,4 - middengeschoold 35,9 - hooggeschoold 26,7 Bron: EC in HRW (2006)

In de nieuwe lidstaten spelen human-capital variabelen van de bevolking (opleidingsniveau, talenkennis, vaardigheden) evenzeer een belangrijke rol bij de arbeidsmarktparticipatie. De personen met de laagste opleiding hebben duidelijk meer kansen om werkloos te zijn (zie figuur 20). Figuur 20: Werkloosheidsgraad van de bevolking tussen 25 en 59 jaar volgens opleidingsniveau (2006) 45 40 35 30 %

25 20 15 10 5 0 EU15

BE

BG

CZ

Lager en lager secundair

EE

LV

LT

HU

PL

RO

Hoger secundair en post-secundair

SI

SK

Tertiair

Bron: Eurostat (Voor Estland zijn geen data beschikbaar over het lager en lager secundair onderwijs) 44 Merk op dat de structuur van de Belgische economie (qua samenstelling van de sectoren) ook niet dezelfde is zoals in de nieuwe lidstaten (Eurostat, 2007). Voor het aandeel van de verschillende sectoren in de Belgische economie, zie voetnoot 9 in dit deel.

56

In Slowakije is de situatie erg verontrustend: de laagstopgeleide bevolking vertoont een werkloosheidsgraad van 43,7%. In Polen, Tsjechië en Bulgarije is de toestand ook zorgwekkend: ook daar is de impact van het onderwijsniveau op de kans om een baan te vinden zeer duidelijk aanwezig. Bijgevolg zullen de mensen in deze landen, die met een laag en gemiddeld opleidingsniveau worden gekenmerkt, waarschijnlijk de grootste incentieven ondervinden om naar het buitenland te migreren. De ongunstige situatie waarin zij zich bevinden kan hen uit hun thuisland wegdrijven (push-factor).

3.4.2.4 Besluit over de arbeidsmarkt in de nieuwe lidstaten

Enkele arbeidsmarktindicatoren hebben aangetoond dat in de nieuwe lidstaten er eveneens een onderbenutting van het arbeidspotentieel aanwezig is. In sommige landen is de heersende werkloosheid de belangrijkste reden daarvoor. De verwachting is dan ook dat dit aanleiding kan geven tot arbeidsmigratie vanuit deze landen. Gezien de meeste werklozen ook het minst opgeleid zijn, is het niet uitgesloten dat laagopgeleide arbeidsmigranten naar België komen. De samenstelling van de drie opleidingsniveaus in de nieuwe lidstaten verschilt duidelijk van deze in België. Dit kan de kans voor overlappingen qua opleiding en vaardigheden doen dalen wanneer werknemers uit deze landen naar België zouden komen.

3.5

Samenvatting arbeidsmarkten in de nieuwe lidstaten en België

Zoals al eerder aangegeven is de economische groei in de nieuwe lidstaten redelijk hoog. Deze kan zich echter niet vertalen in meer arbeidsplaatsen. De hoge werkloosheidsgraad in de nieuwe lidstaten illustreert dit ten overvloede. Ondanks uitstekende economische prestaties, blijft de vraag naar werknemers op de arbeidsmarkt achterwege. In België daarentegen is het aanbod voor specifieke beroepen onvoldoende. Het gaat hier meer bepaald over de zgn. knelpuntberoepen. De samenstelling van het opleidingsniveau van de bevolking in de nieuwe lidstaten en België is eveneens

interessant.

Daar

waar

in

België

laag

–en

hooggeschoolden

(relatief)

oververtegenwoordigd zijn, is in de nieuwe lidstaten het omgekeerde waar te nemen. Middengeschoolden zijn daar meer aanwezig dan in België. Wanneer deze in België zouden willen werken, wordt op de Belgische arbeidsmarkt niet al te grote concurrentie verwacht (gezien de complementariteit).

57

3.6

De huidige aanwezigheid van buitenlandse werkkrachten op de Belgische arbeidsmarkt

Vooraleer we de impact van immigraties vanuit de nieuwe lidstaten weergeven (zie deel 4), zullen we de huidige aanwezigheid van onderdanen uit de nieuwe lidstaten in kaart brengen. De focus zal hier liggen op de omvang van de immigratiestromen. Daarnaast zullen de juridische constructies worden weergegeven waaronder onderdanen uit de nieuwe lidstaten tegenwoordig actief kunnen zijn op de Belgische arbeidsmarkt 45 . Hierna volgt dus een overzicht van de migratiestromen vanuit de nieuwe lidstaten na de uitbreiding van de EU tijdens de eerste overgangsperiode (2004-2006)46. 3.6.1 De huidige NLS-bevolking in België

Opvallend is het feit dat de aanwezigheid van NLS-onderdanen in België relatief fors toeneemt (zie figuur 21). Voor 2005 en 2006 beloopt de groei van de NLS-bevolking t.o.v. het jaar daarvoor 20% en 31% respectievelijk. Relatief gezien vertegenwoordigt de NLS-bevolking echter een gering aandeel van de vreemde bevolking in België: in 2006 is dit 4,06% (van 900 473). Vergeleken met de totale Belgische bevolking gaat het over slechts 0,35%.

Figuur 21: De in België verblijvende NLS-bevolking (1989-2006)

Figuur 22: De in België verblijvende NLS-bevolking per nationaliteit (2004-2006)

40

18

in duizenden personen

in duizenden personen

35 30 25 20 15 10 5

16 14 12 10 8 6 4 2

20-64 jaar

ALLE

Bron: FOD Economie (ECODATA)

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

1989

0

0 BG

CZ

EE

LV LT HU PL 2004 2005 2006

RO

SI

SK

Bron: FOD Economie (ECODATA)

Figuur 22 geeft een verdere opsplitsing naar nationaliteit. Onderdanen van Polen, Roemenië en Bulgarije zijn het talrijkst. Voor 2006 is het aantal personen en hun relatief aandeel in tabel 8 opgenomen. 45

We willen opmerken dat de meting van deze immigratiestromen een zeer complexe zaak is. Dit is te wijten aan het feit dat data over migratiestromen in België niet gecentraliseerd zijn. Ook de opvolging van de binnengekomen migranten (waaronder hun arbeidsmarktpositie) is aan verschillende instanties toevertrouwd. 46 Voor meer informatie over dit item, zie punt 1.5 in deel 1.

58

Tabel 8: De NLS-bevolking in België volgens nationaliteit (aantal personen en hun relatief aandeel), 2006 BG

CZ

EE 438 in % 8,9 4,9 1,2 Bron: FOD Economie (ECODATA)

LV 467 1,3

Aantal personen 3.279 1.784

LT HU PL RO SI SK 682 2.010 18.026 7.535 441 1.981 1,9 5,5 49,2 20,6 1,2 5,4

Totaal 36.643 100

3.6.2 Leeftijdsstructuur van de NLS-bevolking in België Het is ook interessant om de leeftijdsstructuur van deze bevolkingsgroepen te bestuderen. Figuur 23 geeft grafisch weer. De bevolkingspiramide vertoont een regelmatige structuur. Vrouwen zijn wel oververtegenwoordigd (feminisatie van de immigratiestromen vanuit de nieuwe lidstaten). Tevens is 80% (75%) van deze bevolking op arbeidsgeschikte leeftijd (tussen 16 (20) en 64 jaar). Dit is duidelijk boven het niveau in België waar 65% van de bevolking tussen 15 en 64 jaar is en 60% tussen 20 en 64 jaar.

Figuur 23: Leeftijdsstructuur van de NLS-bevolking in België (2006) > 65 jaar

Mannen

Vrouwen

Leeftijdscategorie

50-64 jaar 40-49 jaar 30-39 jaar 20-29 jaar 0-19 jaar 0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

7.000

Aantal personen

Bron: FOD Economie (ECODATA)

3.6.3 De instroom van de NLS-bevolking naar België

Hoeveel van de in België verblijvende personen het land effectief zijn binnengekomen is enkel voor 2004 en de jaren daarvoor gekend. De opsplitsing van de aanwezige personen en immigratiestromen per nationaliteit voor 2004 worden in tabel 9 weergegeven. Tabel 9: De NLS-nieuwkomers in België volgens nationaliteit, 2004 BG CZ EE Aantal personen 2.214 1.339 179 Immigraties 706 297 85 Immigraties in % 31,9 22,2 47,5 Bron: FOD Economie (ECODATA)

LV LT HU PL RO SI SK Totaal 239 304 1.529 11.570 4.617 256 972 23.219 85 186 380 3.481 1.438 59 207 6.717 35,6 61,2 24,9 30,1 31,1 23,0 21,3 28,9

59

Het aantal nieuwkomers vanuit de Baltische staten in 2004 is opvallend hoog. Bijna tweederden van de Litouwers is in dat jaar naar België gekomen. De immigratiestromen vanuit Bulgarije, Roemenië en Polen zijn ook voor eenderde van de aanwezige personen verantwoordelijk. Informatie over het opleidingsniveau van deze personen is niet voorhanden. Hoeveel personen van de aanwezigen ook effectief op de Belgische arbeidsmarkt participeren, moet eveneens door middel van verschillende technieken achterhaald worden. Gemakshalve zal het aantal personen dat in het bezit is van een arbeidskaart, de zelfstandigen en de gedetacheerden worden geteld. 3.6.4 Toegang tot de arbeidsmarkt

In dit onderdeel geven we een beknopt overzicht van de belangrijkste kanalen waarlangs buitenlandse werkkrachten vandaag op de Belgische arbeidsmarkt actief kunnen zijn. Tevens zal de huidige aanwezigheid van onderdanen uit de nieuwe lidstaten per categorie worden weergegeven. De manieren waarop buitenlandse werknemers aanwezig kunnen zijn op de Belgische arbeidsmarkt zijn beperkt en in de wetgeving vastgesteld. Wat betreft de uitoefening van economische activiteiten zijn er drie hoofdkanalen waarlangs de toegang wordt verleend: via het recht op vrij verkeer van werknemers, via het systeem van zelfstandigen (vestigingsrecht) en via het principe van vrije dienstenverkeer. Hierna worden de essentiële kenmerken van deze drie regimes weergegeven.

3.6.4.1 Werknemers

Zoals al eerder vermeld is het vrij verkeer van personen één van de vier vrijheden van het oprichtingsverdrag van de Unie. Toch blijven na de uitbreiding de vroegere barrières bestaan. Zo vormen de strikte voorwaarden voor de aanvraag van een arbeidskaart47 een hinderpaal die het vrije werknemersverkeer belemmeren. De facto impliceert dit dat er helemaal geen sprake is van “vrij verkeer” van werknemers.

47

Belangrijk is aan te duiden dat het systeem van arbeidskaarten in België op twee niveaus wordt geregeld: de wetgeving wordt op Federaal niveau uitgestippeld, de implementatie is toevertrouwd aan de Gewesten (IDEA Consult, 2005). In eerste instantie zijn de drie gewestelijke arbeidsbemiddelingdiensten VDAB (Vlaanderen), FOREM (Wallonië), BGDA (Brussel) en ADG (Duitstalige Gemeenschap) bevoegd voor de concrete uitvoering van de getroffen regeling (FOD WASO, 2006). De migratiediensten in de betreffende regio’s zijn eveneens bevoegd voor de goedkeuring en toelating van arbeidsactiviteiten in loondienst.

60

Om in België werk in loondienst te verrichten moet een niet-Europese werknemer48 aldus in bezit te zijn van een arbeidskaart (FOD WASO, 2006). Tijdens de overgangsperiode en uiterlijk tot 2011 zal deze verplichting eveneens voor de nieuwe lidstaten geldig blijven. Een arbeidskaart wordt in principe enkel afgeleverd indien er binnen een redelijke termijn geen geschikte werknemer wordt gevonden voor de betreffende vacature. Er zijn drie soorten arbeidskaarten:

•

Arbeidskaart A: deze heeft een onbeperkte geldigheidsduur en wordt verleend voor de uitoefening van arbeid in loondienst voor alle sectoren en beroepen, alsook alle werkgevers. Zij wordt echter uitgegeven aan werknemers die al enkele jaren49 in België werken met een arbeidskaart B. Een arbeidskaart A kan dus nooit bij eerste aanvraag worden afgeleverd;

•

Arbeidskaart B: ze heeft een geldigheidsduur van 1 jaar, maar is ook verlengbaar. Deze kaart is echter aan slechts één werkgever en één baan verbonden. De betreffende werkgever moet tevens een arbeidsvergunning aanvragen. Deze zal slechts in uitzonderlijke omstandigheden worden verleend. Via een arbeidsmarktonderzoek moet namelijk bewezen worden dat er een schaarste is op de arbeidsmarkt voor de job in kwestie (d.w.z. er geen Belgische of Europese werknemers te vinden zijn). Bovendien wordt bij de uitreiking van arbeidskaart B een welbepaalde voorrangsregeling gevolgd wat de oorsprongslanden betreft. Deze rangorde ziet er als volgt uit (IDEA Consult, 2005): 1. EU-15, EVA, Malta en Cyprus 2. de tien nieuwe lidstaten 3. landen met bilaterale akkoorden50 4. rest van de wereld;

•

Arbeidskaart C: de geldigheidsduur van deze kaart is eveneens beperkt met mogelijkheid tot verlenging. Het toepassingsgebied is zo breed mogelijk: alle beroepen, sectoren en werkgevers. Deze kaart wordt afgeleverd aan buitenlanders die legaal in België verblijven, maar wiens verblijf op andere redenen gebaseerd is dan tewerkstelling (bv. Studenten, kandidaat-vluchtelingen).

In tabel 10 geven we een opsplitsing per Gewest en per nationaliteit van het aantal uitgereikte arbeidskaarten. 48

Met niet-Europese werknemers worden hier de onderdanen van de landen buiten de EER bedoeld (EER = EU, IJsland, Liechtenstein, Noorwegen en Zwitserland). 49 De exacte voorwaarden die vervuld moeten worden voor het verkrijgen van een arbeidskaart A (en ook de andere type arbeidskaarten) zijn terug te vinden op www.vlaanderen.be/werk. 50 Met bepaalde landen zoals Algerije, Marokko, Tunesië, Turkije en ex-Joegoslavië worden in het kader van arbeidsmigratie speciale regelingen getroffen (FOD WASO, 2006).

61

Tabel 10: Aantal arbeidskaarten uitgereikt aan onderdanen van de nieuwe lidstaten, opsplitsing per gewest51 (2006) Type Kaart BG CZ EE LV LT HU PL RO SI SK Totaal A n.b. 2 0 0 0 0 4 n.b. 0 0 6 B n.b. 180 12 17 61 159 9.661 n.b. 7 350 10.447 C n.b. 40 5 20 21 41 285 n.b. 5 77 494 Subtotaal n.b. 222 17 37 82 200 9.950 n.b. 12 427 10.947 BHG A 0 0 0 0 1 2 2 2 0 1 8 B 102 44 13 10 12 79 484 351 10 41 1.146 C 52 6 1 5 4 10 80 114 6 278 Subtotaal 154 50 14 15 17 91 566 467 10 48 1.432 WG A 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 2 B 18 29 2 1 4 63 201 316 3 13 650 C 38 4 0 1 1 1 49 57 0 1 152 804 Subtotaal 56 33 2 2 5 64 251 374 3 14 Totaal Gewesten 210 305 33 54 104 355 10.767 841 25 489 13.183 Bron: Vlaams Subsidieagentschap voor Werk en Sociale Economie; Ministerie Brussels Hoofdstedelijk Gewest (Directie Werkgelegenheidsbeleid en Meerwaardeneconomie); Ministère de la Région Wallonne (Direction générale de l’Economie et de l’Emploi); n.b. = niet beschikbaar VLG: Vlaams Gewest, BHG: Brussels Hoofdstedlijk Gewest, WG: Waals Gewest VLG

In het Vlaams Gewest zijn in 2006 10 447 B-kaarten afgeleverd. In 2005 waren 3 124 kaarten afgeleverd (zie bijlage 3.10). Deze forse toename moet echter worden gecorrigeerd, rekening houdend met het feit dat 8 000 van deze kaarten betrekking hadden tot seizoenarbeid (dit zijn dus kortetermijn opdrachten van doorgaans 3 maanden; bovendien is het mogelijk dat één werknemer meer dan één keer een kaart heeft aangevraagd in hetzelfde jaar). Een opsplitsing van de B-kaarten per categorie en nationaliteit is in bijlage 3.11 opgenomen. 1 911 van de B-kaarten waren afgeleverd in het kader van de EU-knelpuntberoepen (zie bijlage 3.12). Hooggeschoolden uit de nieuwe lidstaten waren goed voor 124 kaarten. In het Brussels Gewest is het aantal uitgegeven arbeidskaarten aan onderdanen van de nieuwe lidstaten opvallend lager. Kenmerkend voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest met vooral een diensteneconomie en de aanwezigheid van de Europese instellingen is het feit dat een ruim aandeel van de toegekende arbeidsvergunningen naar hooggeschoolden gaat. Deze categorie is in 2006 goed voor 310 B-kaarten (zie bijlage 3.13). Voor de knelpuntberoepen zijn in het Brussels Gewest 117 B-kaarten afgeleverd (zie bijlage 3.14). In het Waals Gewest zijn het minst aantal arbeidskaarten afgeleverd. Eén van de redenen hiervoor is het feit dat beroepen in de landbouwsector daar niet als knelpuntberoepen erkend

51

Data over de Duitstalige Gemeenschap zijn niet opgenomen.

62

zijn. Binnen de knelpuntberoepen zijn dan de bouwvakkers het meest aanwezig in Wallonië (zie bijlage 3.16) . Hooggeschoolden zijn goed voor 84 B-kaarten. In de wetgeving52 zijn ook uitzonderingen voorzien i.v.m. bepaalde categorieën van werknemers zoals onderzoekers, journalisten, erkende vluchtelingen. Deze zijn namelijk vrijgesteld van een arbeidskaart. Dit houdt ook in dat het aantal uitgereikte arbeidskaarten aan NLS-onderdanen geen volledig beeld zal geven van de aanwezigheid van buitenlandse werkkrachten uit deze landen in België. Omgekeerd ook, zal het aantal afgeleverde arbeidskaarten niet effectief worden gebruikt53.

Dit overzicht van de arbeidskaarten is vooral van belang om na te gaan hoeveel werknemers vanuit de nieuwe lidstaten op de Belgische arbeidsmarkt aanwezig zijn en in welke sectoren en/of beroepen ze actief zijn. Dit laat ons tegelijkertijd toe om de samenstelling van de vraag naar werknemers ook te achterhalen.

3.6.4.2 Zelfstandigen

Het arbeidsaanbod in België wordt ook door het aantal zelfstandigen beïnvloed. Het gaat immers over arbeidsactiviteiten, doch onder een ander statuut verricht dan in loondienst. Onderdanen van de nieuwe lidstaten kunnen aldus een eigen onderneming oprichten in België en op die manier op de Belgische arbeidsmarkt participeren. Daar waar vroeger dit ook streng werd gereguleerd via een systeem van beroepskaarten en PECO-attesten (IDEA Consult, 2005), is het vandaag geen enkele vereiste wat de uitoefening en toelating van dergelijke activiteiten betreft. Enkel administratieve formaliteiten i.v.m. de oprichting van een vennootschap moeten worden vervuld (de aansluiting tot een ziekteverzekering inbegrepen). Bijgevolg is deze manier van handelen volstrekt legaal en wordt tevens aanzien als een volwaardig recht binnen de Interne markt (het zgn. vrije vestigingsrecht). In tabel 11 wordt het totaal aantal zelfstandigen en helpers vanuit de nieuwe lidstaten weergegeven, opgesplitst per nationaliteit. Een uitgebreide opsplitsing per bedrijfstak kan men in bijlage 3.17 terugvinden. 85% van de zelfstandigen is in de nijverheid en de handel aanwezig.

52

Voor een volledige lijst van de vrijgestelde categorieën zie http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/werk/arbeidskaartvrijstellingen.htm 53 Enkel over de arbeidskaarten van type B bestaat een grote zekerheid over het effectief gebruik ervan aangezien de afgifte van een dergelijke kaart gekoppeld is aan het verblijf van de bezitter.

63

Tabel 11: Aantal zelfstandigen en helpers in België vanuit de NLS (2003-2005) Nationaliteiten Bulgarije Roemenië Estland Hongarije Letland Litouwen Polen Slovenië Slowakije Tsjechië Totaal Bron: RSVZ

2003 345 461 1 84 6 33 1.732 2 20 40 2.724

2004 597 876 3 107 6 56 2.803 6 42 57 4.553

2005 746 1.515 4 112 9 67 4.251 8 150 73 6.935

Het aantal zelfstandigen en helpers in België vanuit de nieuwe lidstaten is opvallend hoog. We kunnen ons de vraag stellen of het vestigingsrecht al dan niet wordt misbruikt om bepaalde barrières, die de toegang tot de arbeidsmarkt beperken, te omzeilen. 3.6.4.3 Diensten

Een andere vrijheid van de Interne markt betreft het vrije verkeer van diensten. Dit houdt in dat bedrijven uit de nieuwe lidstaten in België diensten kunnen ‘leveren’ die tevens uitgevoerd worden door eigen werknemers. Het gaat dus over arbeid die uitsluitend door werkkrachten van het dienstverleningsbedrijf wordt uitgevoerd. Hier gaat het dus werkelijk over een zuivere dienstverleningscontract. Dit sluit interim-arbeid en terbeschikkingstellingen compleet uit. (IDEA Consult, 2005). Voor interim-arbeid (dat als een dienstverlening in de context van vrije dienstenverkeer wordt bestempeld) is een arbeidsvergunning en arbeidskaart nodig. Terbeschikkingstelling van buitenlandse werkkrachten is in België nog steeds verboden. Tot slot wordt opgemerkt dat dienstverleningscontracten onder de detacheringsrichtlijn 96/71 vallen (IDEA Consult, 2005). 3.6.4.4 Detachering

De detacheringsrichtlijn 96/71 houdt in dat bedrijven hun werknemers kunnen detacheren (tijdelijk in België tewerkstellen) op voorwaarde dat bepaalde regels in het land van tewerkstelling worden nageleefd (bv. minimumlonen). De sociale-zekerheidsbijdragen moeten echter in het land van herkomst worden betaald.

64

Tabel 12: Aantal gedetacheerden vanuit de nieuwe lidstaten (2004-2006) CZ EE HU LV LT PL SK SI Totaal 2004 3 0 0 0 0 8 0 0 11 2005 2 0 0 0 0 36 0 0 38 2006 428 30 10 44 26 9.064 168 166 9.936 Bron: RSVZ (2004 en 2005); RSZ - Dienst Migrerende Werknemers (2006) Noot: gegevens voor 2004 en 2005 hebben enkel betrekking op zelfstandigen; gegevens voor 2006 zijn op basis van E-101 formulieren.

Informatie over de gedetacheerden kunnen we weergeven voor zover zij niet vrijgesteld zijn van arbeidsvergunningen 54 . Bovendien kunnen we voor 2006 geen onderscheid maken tussen zelfstandigen (die gedetacheerd zijn) en de andere categorieën gedetacheerden55. Daarom zullen we in wat volgt de categorie van gedetacheerden niet optellen bij de andere twee categorieën (arbeidskaarten en zelfstandigen), dit om dubbele tellingen te vermijden.

54

In het kader van het vrij verkeer van diensten is er in de regelgeving immers een vrijstelling voorzien in artikel 38ter van het KB van 9 juni 1999 (Ministerie Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Directie Werkgelegenheidsbeleid en Meerwaardeneconomie). Ten einde een beter zicht te krijgen op deze categorieën heeft men met ingang van 1 april 2007 een meldingsplicht ingevoerd (LIMOSA). 55 In 2006 werden in het Vlaams Gewest 2 156 arbeidskaarten B afgeleverd aan gedetacheerde leidinggevenden en hooggeschoolden. Hoeveel van deze kaarten aan onderdanen van de NLS zijn toegekend, is onbekend. Deze personen worden eigenlijk ook niet als arbeidsmigranten beschouwd aangezien ze met hun werkgever in het buitenland verbonden blijven door een arbeidsovereenkomst (Vlaams Ministerie voor WSE, 2007).

65

4

DE IMPACT VAN ARBEIDSMIGRATIE IN BELGIE

4.1

Doel en werkkader

In dit laatste deel van deze verhandeling trachten we de concrete weerslag van de migraties vanuit de nieuwe lidstaten op België als gastland weer te geven. Door de complexiteit van de materie en door het bestaan van uiteenlopende invalshoeken waarmee de effecten kunnen worden aangetoond, zullen we een mix van bestaande onderzoeken gebruiken om de mogelijke effecten te voorspellen. Stapsgewijs zullen de getrokken conclusies tot een samenhangend geheel moeten leiden dat de verwachtingen over migratiestromen weergeeft.

Ook dient er rekening te worden gehouden met het feit dat verschillende studies verschillende aspecten van de potentiële migratiestromen weergeven. Ieder onderzoek focust op één bepaald aspect als gevolg van de uitbreiding van de EU. Bijgevolg blijven veel andere vragen onbeantwoord wanneer men zich beperkt tot één onderzoek.

Een overzicht van de bestaande studies zal ons toelaten om antwoord te geven op volgende vragen:

•

Hoeveel immigranten vanuit de nieuwe lidstaten de komende jaren naar België zullen komen;

•

Welke immigranten naar België zullen komen;

•

Hoeveel immigranten in België zullen werken;

•

Wat zal de impact van de immigratiestromen zijn (op lonen en werkgelegenheid).

De impact van de immigraties zal eveneens afhankelijk zijn van de vraag en aanbod naar arbeid, alsook de samenstelling daarvan. Een onbestaande vraag naar NLS-werknemers in België, alsook een klein aanbod vanuit de nieuwe lidstaten zullen waarschijnlijk geen grote weerslag hebben op de arbeidsmarkt. Dit houdt in dat we zowel de aanbodzijde (tweede vraag) als de vraagzijde (derde vraag) van de arbeidsmarkt in acht zullen nemen om de affecten te voorspellen. Aan de aanbodzijde observeren we diverse studies die de harde kern van potentiële migranten wil omschrijven. Ook via econometrische schattingen probeert men de omvang van het bijkomende aanbod te voorspellen. Rekening houdend met de toestand van de arbeidsmarkt in de

66

nieuwe lidstaten (deel 3) zal de beschikbare informatie ons toelaten om de mogelijke gevolgen op de Belgische arbeidsmarkt weer te geven. Via een enquêteonderzoek analyseren we aan de vraagzijde de voornemens van de Belgische ondernemingen om werknemers uit de nieuwe lidstaten tewerk te stellen (de vraag). Samen met de uiteenzetting over de arbeidskaarten en de niet-voldane vraag (de knelpuntberoepen) in deel 3 zal de evolutie van de toekomstige vraag worden vastgesteld.

Tot slot zullen heel wat vaststellingen gemaakt in deel 3 van dit werk in het achterhoofd moeten worden gehouden. Dit zal vooral nuttig zijn om duidelijke verbanden te leggen teneinde conclusies te trekken.

4.2

Het aanbod van werknemers in België vanuit de nieuwe lidstaten

In wat volgt concentreren we ons op de aanbodzijde van de arbeidsmarkt en de evolutie van het arbeidsaanbod als gevolg van de uitbreiding van de EU. Via een overzicht van de bestaande literatuur proberen we te weten te komen hoe groot het migratiepotentieel naar België kan zijn. De grootte van de toestroom is de eerste factor die bepalend is voor de gevolgen. Wanneer er grote immigratiegolven worden verwacht, zal de uitkomst er totaal anders uitzien dan wanneer dit niet het geval is. Om deze reden is kennis over de toekomstige aanwezigheid van NLSonderdanen in België noodzakelijk. Het voorspellen van de toekomstige migratiestromen is geen gemakkelijke opdracht. Toch vinden we in de literatuur resultaten die door verschillende modellen tot stand zijn gekomen. Dit impliceert ook dat de uitkomsten zeer uiteenlopend kunnen zijn al naargelang de gemaakte assumpties. Daarnaast evalueren we de samenstelling van dit potentieel. We trachten eveneens te achterhalen hoe groot de druk op België als gastland kan zijn bij het vrijmaken van het werknemersverkeer. 4.2.1 Evaluatie van de toekomstige migratie door Brücker et al.

In een empirisch onderzoek uitgevoerd voor de EC door Brücker et al. (2000) raamt56 men het aantal toekomstige NLS-bevolking onder de voorwaarde dat er vrij verkeer van toepassing is vanaf 2002. De werkloosheid wordt verondersteld op het niveau van 1998 te blijven, de

56

Deze raming is een extrapolatie gebaseerd op schattingen voor Duitsland. Daarbij wordt er van uitgegaan dat het aandeel van de NLS-bevolking in de verschillende EU-15 landen constant blijft. Het empirisch model schat de impact van loonverschillen, werkgelegenheid en enkele institutionele factoren op migratie. De migratiebeslissing wordt aanzien als een investeringsbeslissing (de human-capital benadering).

67

convergentie van het BBP per capita beloopt 2% per jaar (Brücker et al., 2000). Uitgaande van deze assumpties wordt voor België een toename voorspeld van 4 241 personen in 200257 (zie tabel 13). De toestroom daalt evenwel fors: in 2010 worden er minder dan 2 000 personen verwacht. Volgens deze ramingen zullen in 2030 de immigraties vanuit de nieuwe lidstaten naar België stilvallen. Voor de EU-15-landen als geheel geldt dezelfde trend.

Tabel 13: : Aanwezigheid van de NLS-bevolking in België en de EU-15 in de toekomst Ingezetenen van de10 NLS in 1998

België EU-15

10.773 853.128

In %

2002

2005

2010

2015

2020

2025

2030

Ingezetenen van de 10 NLS 1,3 14.646 25.100 36.713 43.403 46.995 48.661 49.151 100 1.159.804 1.987.718 2.907.367 3.437.146 3.721.613 3.853.542 3.892.345

België 10.773 1,3 EU-15 853.128 100 Bron: Brücker et al. (2000)

Ingezetenen van de 10 NLS, wijzigingen t.o.v. vorig jaar 4.241 3.140 1.855 1.043 534 335.843 248.649 146.926 82.598 42.297

220 17.405

30 2.366

Zowel in België als in de EU-15 zal het totaal aantal ingezetenen vanuit de nieuwe lidstaten stijgen. Tegen 2030 is dit aantal meer dan verdrievoudigd.

Een paar jaar later hebben Boeri en Brücker (2005a) schattingen gedaan naar de netto migratie vanuit de acht nieuwe lidstaten58. De resultaten zijn gelijkaardig aan deze in tabel 13 en zijn in bijlage 4.1 terug te vinden. Vrij verkeer van werknemers wordt vanaf 2004 geïntroduceerd. De uitkomsten van het onderzoek tonen eveneens aan dat overgangsmaatregelen geen invloed zullen hebben op het langetermijn migratiepotentieel. Dit is te verklaren door de relatief trage convergentie van het BBP per capita in de oude en nieuwe lidstaten van de EU (Boeri en Brücker, 2005a).

De omvang van deze geobserveerde immigratiestromen kunnen we niet als omvangrijk beschouwen. Ze zijn ook niet van die grootte dat er een grote breuk optreedt met het verleden en er massale immigratiestromen België binnenkomen. De vrijmaking van het personenverkeer zal ongetwijfeld werknemers naar België lokken, maar zoals de cijfers tonen zal deze toename eerder gering blijven. Het arbeidsaanbod in België dreigt bijgevolg niet ernstig verstoord te

57

De feitelijke immigratiestroom in 2002 was gelijk aan 3 052, het aantal aanwezige personen: 16 744 (FOD Economie, Afdeling Statistiek en Economische Informatie). 58 Bulgarije en Roemenië uitgezonderd.

68

worden door overdreven migratiegolven. Deze geschatte immigratiestromen zeggen echter nog niets over de arbeidsmarktpositie van de nieuwkomers. 4.2.2 Evaluatie van de toekomstige migratie door het Federaal Planbureau

Het Federaal Planbureau (FP) heeft eveneens schattingen gemaakt van de effecten van de uitbreiding van de EU voor België. De prognose die zij maken tot 2010 is op twee andere schattingen gebaseerd. Enerzijds gebruiken ze de schattingen van Brücker et al. (zie 4.2.1) die vrij verkeer van werknemers introduceren vanaf 2002. Anderzijds maken ze gebruik van de door het NIS gepubliceerde “Bevolkingsvooruitzichten 2000-2050” waar de migratiebewegingen al geïncorporeerd zijn, doch geen rekening werd gehouden met de uitbreiding en wijzigingen in de wetgeving (FP, 2001). Door de twee berekeningswijzen te combineren, komt het Federaal Planbureau tot de volgende resultaten (zie tabel 14).

Tabel 14: : Impact van de uitbreiding in België, 2002-2010 2002 Impact van de uitbreiding: - op de bevolking 2.673 - op de bevolking* 2.673 - op de arbeidskrachten 1.670 - op de arbeidskrachten* 1.670 - globale participatiegraad van de NLS-bevolking (%) 62,5 Bron: Federaal Planbureau (2001) (*: cumulatief)

2003 2.303 4.976 1.442 3.112

2004 1.934 6.910 1.213 4.324

2005 1.564 8.473 982 5.306

62,6

62,7

62,8

2006 2007 2008 2009 2010 1.301 1.041 774 512 245 9.774 10.816 11.590 12.102 12.347 818 655 488 323 154 6.124 6.779 7.267 7.589 7.743 62,9

62,9

63,0

63,1

62,9

Er wordt verwacht dat de netto migratie uit de nieuwe lidstaten aanvankelijk zal toenemen. De jaarlijkse toestroom in 2010 zal echter slechts 245 personen bedragen. Door de uitbreiding van de EU verwacht het Planbureau ook dat tegen 2010 de bevolking in België met 12 347 personen zal toenemen. De schattingen van het Federaal Planbureau gaan iets verder dan deze van Brücker et al.. Naast de toestroom van immigranten vanuit de nieuwe lidstaten wordt ook de impact op de beroepsbevolking geschat. Om dit te verwezenlijken wordt de leeftijdsstructuur 59 van de immigratiestromen vanuit de betrokken lidstaten in 1999 verder doorgezet. Hierop wordt eveneens (per leeftijdscategorie) de globale Belgische participatiegraad toegepast. In 2010 zullen 7 743 van de 12 347 personen tot de werkkrachten behoren. Op basis van deze cijfers heeft het Federaal Planbureau dan de macro-economische effecten onderzocht60 (zie tabel 15). Tegen 2010 zou een groot gedeelte van de toename van de werkkrachten zich ook effectief in werkgelegenheid vertalen (70%). De werkloosheid stijgt echter ook (aangezien de toestroom van 59 60

Bijna 60% van deze personen is tussen 20 en 34 jaar (FP, 2001). Hierbij wordt de assumptie gemaakt dat vanaf 2002 er vrij verkeer van personen is.

69

personen ook toeneemt). De werkloosheidsgraad blijft ongewijzigd. De impact op het reële uurloon is beperkt.

Tabel 15: Impact van de uitbreiding op werkgelegenheid en werkloosheid, 2002-2010 2002 2003 2004 Impact van de uitbreiding: Werkgelegenheid (verschillen in niveau) 380 1.200 1.990 Werkloosheid (verschillen in niveau) 1.290 1.910 2.330 Werkloosheidsgraad (verschillen in niveau, in %) 0,0 0,0 0,0 Reëel uurloon -0,0 -0,0 -0,1 Bron: Federaal Planbureau (2001)

2005

2006 2007

2008

2009 2010

2.510 3.170 3.740 4.200 4.680 5.320 2.790 2.950 3.040 3.060 2.910 2.430 0,0 -0,1

0,1 -0,1

0,1 -0,1

0,0 -0,1

0,0 -0,1

0,0 -0,2

Ondanks een beter inzicht op de tewerkstellingsvooruitzichten van de immigranten uit de nieuwe lidstaten, zijn in deze studie geen expliciete berekeningen over de Belgische werknemers en hun arbeidsmarktpositie beschikbaar. Het enige wat we weten is dat hun participatiegraad gelijk is aan deze van de werknemers uit de nieuwe lidstaten (of omgekeerd). Dit zegt echter niets over het aantal werkenden en werklozen onder de Belgische bevolking. Bij een gelijkblijvende participatiegraad kunnen deze zowel dalen als stijgen. Het is aldus onmogelijk om te achterhalen waardoor de werkgelegenheid onder de geëmigreerde bevolking stijgt: is het omdat er meer werkplaatsen zullen worden gecreëerd (vraag stijgt) of omdat ze de lokale Belgische werknemers zullen vervangen. 4.2.3 Evaluatie van de toekomstige migratie door het European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions

Een studie van het European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (EFILWC, 2004) probeert de migratieontwikkelingen en de mobiliteit als gevolg van de uitbreiding van de EU na te gaan. De studie is gebaseerd op een enquête61, nl. de Eurobarometer 2002.

Dit

is

een

onderzoek

dat

uitgevoerd

werd

in

april

2002

wanneer

de

toetredingsonderhandelingen met de toenmalige kandidaat-lidstaten aan de gang waren. Het enige grote nadeel van deze studie is dat via de ondervragingen niet achterhaald kan worden wat het bestemmingsland van de respondenten zal zijn 62 . Ook de duur van het verblijf is onduidelijk 63 . Er bestaat bovendien geen garantie dat de opgegeven antwoorden zullen

61

Ondanks het feit dat over een enquêteonderzoek gaat en het aantal ondervraagden niet zo groot is, zijn de resultaten van deze enquête toch betrouwbaar aangezien de uitkomsten zeer nauw aansluiten bij de resultaten van de studie van Brücker et al. (2000). 62 Hierover zie punt 4.2.5. 63 Idem.

70

samenvallen met de effectieve migratie. Toch is de uitgevoerde enquête zeer nuttig en kan men op basis van dit onderzoek zowel de omvang van de toekomstige migratiestromen als het profiel van de potentiële migrant afleiden. Zodoende kan een vergelijking worden gemaakt met de kenmerken van de arbeidskrachten in België en de bestaande tekorten op de Belgische arbeidsmarkt. Zoals al aangegeven, zullen de effecten in sterke mate afhangen van de (relatieve) kwalificaties van de immigranten en de kenmerken van de lokale arbeidsmarkt.

Tabel 16 geeft het voornemen van de ondervraagden om te migreren naar een Europees land waar de taal verschilt van hun moedertaal. De bedoeling van deze vraag is om na te gaan of de intenties om te migreren wel sterk zijn. Enkel de respondenten die “heel veel” aanduiden als antwoord worden geacht sterke intenties te hebben om te migreren.

Tabel 16: Bereidheid om te wonen in een ander Europees land (waar de taal verschillend is van de moedertaal) % Heel veel In bepaalde mate Niet veel Helemaal niet PL 8,6 (146) 29,2 (540) 17,4 (354) 44,9 (884) BG, RO 15,2 (224) 19,5 (328) 12,6 (264) 52,8 (1146) SI, CY, MT 7,9 (135) 21,3 (379) 18,3 (320) 52,4 (1104) HU, CZ, SK 5,9 (154) 22,5 (685) 16,8 (557) 54,8(1552) EE, LV, LT 7,6 (196) 23,4 (664) 21,1 (613) 47,9(1377) Bron: Eurobarometer 2002 in EFILWC (2004) Noot: cijfers tussen haakjes geven het aantal respondenten weer

Totaal 100 100 100 100 100

De onderdanen van Roemenië en Bulgarije hebben het meest “heel veel” als antwoord opgegeven. 15,2% van deze bevolkingsgroepen zijn bereid om in een land te wonen waar hun moedertaal niet wordt gesproken. In de andere landen is ongeveer de helft of meer van de respondenten niet bereid om dit te willen doen. Omwille van de taalhindernis willen bijna 55% van de Hongaren, Tsjechen en Slowaken immobiel blijven. In tabel 17 worden vervolgens de intenties van de potentiële migranten tussen 15-65 jaar weergegeven.

Tabel 17: Intenties tot migreren onder de 15-65-jarigen % Algemene geneigdheid Hoofdintentie PL 4,3 (62) 1,8 (26) BG, RO 6,3 (84) 4,0 (57) SI, CY, MT 2,5 (36) 1,0 (13) HU, CZ, SK 2,9 (57) 1,0 (25) EE, LV, LT 4,0 (112) 2,3 (58) Bron: Eurobarometer 2002 in EFILWC (2004) Noot: cijfers tussen haakjes geven het aantal respondenten weer

Sterke intentie 1,1 (15) 2,5 (31) 0,8 (16) 0,8 (16) 0,9 (25)

71

De intenties variëren evenwel naar sterkte64. De motieven om de migratiestap te zetten zijn ook uiteenlopend: niet enkel werk, maar ook andere redenen zoals familie of slechte levensomstandigheden in het thuisland kunnen als drijfveer dienen om naar de EU-15 te migreren. Volgens de eerste kolom van tabel 17 hebben 6,3% van de Bulgaarse en Roemeense onderdanen een algemene geneigdheid om naar de EU te migreren. Deze intentie is het zwakst bij respondenten uit Slovenië (en Cyprus en Malta): 2,5%. De cijfers dalen wel wanneer naar de sterke intentie tot migreren wordt gevraagd. Uitgezonderd Bulgarije, Roemenië en Polen, liggen de antwoorden onder de 1%. In vergelijking met de algemene geneigdheid zijn de percentages met meer dan de helft gedaald. Enkel de respondenten met de sterkste intenties wordt geacht de harde kern te vormen van de toekomstige migratiestromen naar de EU. Wanneer naar de hoofdintentie van de respondenten werd gepeild (kolom 2), moesten kandidaten de keuze maken tussen een EU-land of een andere bestemming. 4% van de Bulgaarse en Roemeense onderdanen kiezen bijvoorbeeld de EU als gastland boven andere mogelijke bestemmingen.

Als een voorlopige conclusie stellen we vast dat de geneigdheid van de bevolking om naar de EU te migreren in het algemeen zeer klein is. De tabellen 16 en 17 illustreren dit. De EU-15landen moeten bijgevolg niet al te grote stromen verwachten vanuit de nieuwe lidstaten. Globaal genomen hebben Bulgaarse en Roemeense en in mindere mate Poolse onderdanen de sterkste voornemens om naar de EU te migreren.

In de studie zijn vervolgens enkele soco-economische factoren opgenomen waarbij er een verband wordt gelegd tussen deze factoren en de intentie tot migreren naar de EU. De bedoeling is dat de kenmerken van de potentiële migratiestromen worden achterhaald. Voor België als gastland is immers van belang of de toekomstige migratiestromen uit laag –of hoogopgeleiden zullen bestaan, of de potentiële migranten oud of jong zijn enz..

In tabel 18 is de bevolking van de toenmalige kandidaat-lidstaten naar leeftijd opgesplitst. Een heel algemeen erkende veronderstelling is dat vooral jonge mensen geneigd zijn om te migreren65. Boven de leeftijd van 40 jaar zakt de mobiliteitsbereidheid (EFILWC, 2004). 64

‘Algemene geneigdheid tot migreren’ (‘general inclination to migrate’): geeft een algemeen houding t.o.v. migratie; ‘Hoofdintentie om te migreren’ (‘basic intention to migrate’): deze indicator identificeert de EU-15-landen als potentiële bestemming; ‘Sterke intentie om te migreren’ (‘firm intention to migrate’): de sterkste maatstaaf om potentiële migratie naar de oude lidstaten van de EU te meten. 65 De economische verklaring voor dit is dat jonge mensen hogere opbrengsten verwachten van hun migratie (zie de human-capital theorie bij 2.2.2). Daarnaast hebben jonge kandidaat-werknemers uit de Oost-Europese landen hogere kansen op de arbeidsmarkt wanneer ze bereid zijn tegen een lager loon te werken. Ook wanneer ze jobs onder hun

72

Tabel 18: Opsplitsing van de algemene geneigdheid tot migratie volgens leeftijdsgroepen % 15-24 jaar 25-39 jaar PL 11,9 4,0 BG, RO 19,1 4,7 SI, CY, MT 7,1 2,4 HU, CZ, SK 8,3 3,2 EE, LV, LT 8,3 4,9 Bron: Eurobarometer 2002 in EFILWC (2004)

40-54 jaar 1,1 3,3 0,7 0,5 2,1

55+ 0,0 0,1 0,1 0,2 0,0

Uit tabel 18 komt naar voor dat er een negatief verband bestaat tussen leeftijd en voornemens tot migreren. Bulgarije en Roemenië zijn opnieuw de landen waar een op vijf van de jongere bevolking een algemene geneigdheid tot migreren vertoont. In alle landen zijn 55-plussers totaal immobiel. Wanneer naar de sterke intentie tot migreren wordt gevraagd, worden de resultaten neerwaarts aangepast. Ongeveer 2% van de jongeren tussen 15 en 24 jaar hebben sterke intenties om naar de EU te komen (EFILWC, 2004).

Het opleidingsniveau van de burgers uit de Centraal –en Oost-Europese landen is eveneens van belang voor hun migratiebeslissing. Dit wordt in tabel 19 geïllustreerd.

Tabel 19: Personen met een algemene geneigdheid tot migreren volgens opleidingsniveau % Lager (tot 15 jaar) Secundair (16-19 jaar) PL 0,6 2,5 BG, RO 4,0 4,6 SI, CY, MT 0,2 1,0 HU, CZ, SK 0,7 1,6 EE, LV, LT 1,3 2,6 Bron: Eurobarometer 2002 in EFILWC (2004)

Hoger (20+ jaar) 2,7 3,7 3,2 2,7 3,0

Nog studerend 13,3 18,6 7,6 9,1 8,9

We stellen vast dat hoe hoger het opleidingsniveau van een individu is, hoe groter de wens om te migreren66. Enkel in Bulgarije en Roemenië zijn meer laagopgeleiden (4%) bereid tot migratie dan hoogopgeleiden (3,7%) 67 . De mensen met een secundaire opleiding vormen ook de omvangrijkste groep (4,6%). Heel opvallend is het feit dat onder de studerende mensen de meeste potentiële migranten te vinden zijn in de geobserveerde landen. In Bulgarije en Roemenië is het gevaar van brain-drain onder de studenten het grootst (18,6%). De omvang van de

kwalificaties aanvaarden (overscholing) hebben ze meer kansen om tewerkgesteld te worden. De werkgever geniet op deze manier van een minder dure en meer productieve werknemer (EFILWC, 2004). 66 Hier speelt alweer de human-capital benadering een rol (zie pg. 15). Bovendien vergaren hoogopgeleiden meer en gemakkelijker informatie dan laagopgeleiden waardoor de migratiekost en de risico’s dalen (Bauer en Zimmermann, 1999). 67 Het kan dus ook voorkomen dat het opleidingsniveau negatief gerelateerd is met de bereidheid tot migreren. Dit is het geval wanneer er in bepaalde landen laagopgeleiden segmenten van de arbeidsmarkt bestaan die enkel laagopgeleide immigranten aantrekken (Bauer en Zimmermann, 1999).

73

potentiële migratiestromen daalt echter wanneer enkel de sterke intenties tot migreren in acht worden genomen. Globaal genomen is 2,5% van de studenten en 1% van de hoogopgeleiden bereid om naar de EU te migreren (EFILWC, 2004). We kunnen dus besluiten dat het arbeidsaanbod vanuit de nieuwe lidstaten gering zal zijn en hoofdzakelijk uit hoogopgeleiden zal bestaan.

De

samenstelling

van

het

gezin

is

ook

belangrijk

wanneer men

wil

migreren.

Eenpersoonsgezinnen zijn in principe meer mobiel (EFILWC, 2004). Dit wordt in tabel 20 weergegeven.

Tabel 20: Personen met een algemene geneigdheid tot migreren volgens gezinstoestand % Gehuwd/samenwonend Ongehuwd PL 1,0 9,2 BG, RO 3,1 16,0 SI, CY, MT 0,7 5,2 HU, CZ, SK 1,0 7,1 EE, LV, LT 2,6 7,5 Bron: Eurobarometer 2002 in EFILWC (2004)

Weduwe/gescheiden 0,8 0,9 1,0 0,7 1,7

Mensen die gebonden zijn (aan een echtgeno(o)t(e), kind(eren)) zijn minder bereid om te migreren. Vooral wanneer beide partners werken (dus bij afwezigheid van werkloosheid), zullen gezinnen verkiezen om in het thuisland te blijven. Toch wordt bij 3% van de Bulgaarse en Roemeense onderdanen uit deze groep wel een bereidheid tot migreren vastgesteld. Bij de alleenstaanden is de bereidheid hoger omdat ze niet gebonden zijn aan bepaalde sociale netwerken in het thuisland (EFILWC, 2004). We besluiten bijgevolg dat er in mindere mate gezinsmigratie en meer alleenstaanden worden verwacht vanuit de nieuwe lidstaten.

De geobserveerde indicatoren (tabel 18 tot 20) laten ons in grote mate toe om het profiel van de toekomstige migrant te achterhalen. Deze zal hoogstwaarschijnlijk iemand zijn die:

•

goed/hoog opgeleid is;

•

een jonge leeftijd heeft;

•

student en/of alleenstaand is68;

Tot slot geven we een tabel met recentere statistieken over de bereidheid tot migreren van de onderdanen van de nieuwe lidstaten (zie tabel 21). Deze informatie is verzameld door de 68

Dit profiel wordt eveneens door een volgende Eurobarometer-enquête (uitgevoerd in 2005) bevestigd (EFILWC, 2006).

74

Eurobarometer 2005 over de geografische –en arbeidsmarktmobiliteit van EU-burgers. De resultaten zijn opnieuw in een studie van het European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (EFILWC, 2006) voorgesteld. Gegevens van 2001 worden vergeleken met deze van 2005. Tabel 21: Aandeel van de personen in de nieuwe lidstaten die van plan zijn om te migreren69 Verwacht te migreren Verwacht te migreren binnen de EU 2001 2005 2001 2005 16,4% 26,6% 1,6% 5,1% Bron: Eurobarometer 2005 in EFILWC (2006)

Door lid te worden van de EU is de geneigdheid om te migreren van de ondervraagden in het algemeen toegenomen. Vergeleken met data van vroeger, tonen de resultaten van 2005 een forse toename van de bereidheid tot migreren. Bijgevolg kan de uitbreiding gezien worden als een drijvende kracht achter de toegenomen mobiliteit. Deze toename is echter niet uitsluitend aan de arbeidsmarktmobiliteit te danken. Slechts een derde van de langeafstand mobiliteit van alle EU25-onderdanen is werkgebonden (EFILWC, 2006).

4.2.4 Evaluatie van de toekomstige migratie door Bauer en Zimmermann

In een econometrische studie uitgevoerd door Bauer en Zimmerman (1999) wordt de potentiële emigratie vanuit enkele NLS-landen geschat op basis van data van de vorige uitbreidingen van de EU met Spanje, Portugal en Griekenland. Gezien bij de toetreding van deze landen eveneens overgangperiodes waren, worden de resultaten van deze schattingen aangewend voor simulaties van het migratiepotentieel vanuit de nieuwe lidstaten. De uitkomst van deze simulaties voor de EU-15 worden in tabel 22 weergegeven.

Tabel 22: Emigraties naar de landen van de EU-15 (in % van de bevolking van het herkomstland) Herkomstlanden Totaal Beperkte mobiliteit PL 1,83 1,29 CZ 0,46 0,74 SK 0,41 0,36 HU 1,05 0,94 SI 0,15 0,22 RO 6,54 4,06 BG 3,16 1,8 Bron: Bauer en Zimmermann (1999)

69

Vrije mobiliteit 6,11 0,33 0,95 2,2 0,13 27,73 15,72

Bulgarije en Roemenië zijn niet inbegrepen in de cijfers van tabel 21.

75

Deze resultaten zijn langetermijn voorspellingen. Op korte termijn kunnen de uitkomsten zelfs hoger zijn. Door de grote inkomensverschillen worden de grootste immigratiestromen vanuit Roemenië, Bulgarije en Polen verwacht. Het is ook opvallend dat er grotere immigratiestromen verwacht worden wanneer vrij verkeer van kracht is70. Een groot nadeel van deze studie is dat er geen onderscheid wordt gemaakt tussen tijdelijke en permanente immigratie. Op basis van deze tabel kunnen we dus besluiten dat het bestaan van een overgangstermijn in België (zie punt 1.5) de migratiestromen vanuit de nieuwe lidstaten enigszins tegenhoudt. Wanneer dit soort beleid niet meer wordt verdergezet kan het aantal immigranten vanuit de nieuwe lidstaten toenemen. Ze worden dan immers niet meer gehinderd om zich volwaardig bij het binnenlandse arbeidsaanbod te voegen. In welke mate dit toegenomen aanbod zich in werkgelegenheid zal vertalen (de match tussen vraag en aanbod) of hoe lang een verblijf kan duren om een job te vinden, is een andere zaak (zie punt 4.2.5). Kortetermijn verblijven door moeilijkheden bij het zoeken naar een betrekking zijn aldus niet uitgesloten. De studie van Bauer en Zimmermann besluit dat er immigratiestromen van 2-3% van de bevolking van het thuisland naar de EU-15 worden verwacht (Bauer en Zimmermann, 1999).

4.2.5 Evaluatie van de toekomstige migratie door de IOM

Nadat we min of meer een beeld van de omvang van de potentiële migratiestromen hebben gevormd, willen we ook weten hoeveel immigranten precies naar België zouden komen. In de bestaande literatuur is over migratiestromen naar België na de uitbreiding van de EU weinig te vinden. In het bovenstaande overzicht (4.2.3 en 4.2.4) komt België als potentieel gastland ook helemaal niet ter sprake. Hoe vaak wordt België als gastland gekozen en welk aandeel zal het land van de toekomstige migratiestromen naar de EU voor zijn rekening nemen? De Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) heeft een veldonderzoek verricht in 1998 over het migratiepotentieel vanuit enkele COE-landen (Bauer en Zimmermann, 1999). Respondenten werden ondervraagd over hun intenties om te migreren, de duur van hun verblijf, het bestemmingsland enz.. In tabel 23 worden de doel-landen weergegeven die de ondervraagden het meest hebben aangeduid.

70

Volgens de auteurs moeten de resultaten van deze simulaties met voorzichtigheid worden geïnterpreteerd. Enkel werkloosheid en BBP per capita zijn als verklarende variabelen opgenomen. De afwezigheid van het netwerk-effect en de afstand bij de schattingen kunnen de uitkomst vertekenen (Bauer en Zimmermann, 1999). .

76

Tabel 23: Target-landen voor migranten van de NLS (in % van de volledige sample) Target-landen Land Duitsland Oostenrijk Frankrijk VK Scandinavië Andere EU15 PL 36(15) 4(3) 5(5) 6(7) 5(5) 4(5) CZ 38(5) 26(6) 17(6) 24(5) 17(10) 4(5) SK 17(0) 8(1) 2(1) 4(0) 1(1) 3(1) HU 25(10) 13(6) 2(2) 3(2) 2(2) 1(1) SI 1(0) 4(0) 1(0) 2(0) 1(0) 1(0) RO 12(5) 1(1) 2(2) 1(1) 1(1) 2(1) BG 15(5) 2(1) 2(1) 1(1) 1(1) 5(2) Bron: IOM (1998) in Bauer en Zimmermann, 1999 Noot: Getallen tussen haakjes geven het percentage van de mensen weer die willen emigreren; De andere getallen geven het percentage van de mensen weer die tijdelijk in het buitenland willen werken.

Duitsland en Oostenrijk zijn duidelijk de favoriete bestemmingslanden. Deze keuze wordt verklaard door de aanwezigheid van veel immigranten in deze landen (zie bijlage 1.1). Dit betekent dat het netwerk-effect een doorslaggevende factor is bij de keuze van het land van bestemming (Bauer en Zimmermann, 1999). Ondanks het feit dat de gegevens van het onderzoek van 1998 dateren, blijven de huidige trends qua bestemmingslanden ongewijzigd aangezien netwerk-effecten, eens ontstaan, de kandidaat-migranten zullen blijven aantrekken in de toekomst (voor het netwerk-effect zie 2.2.4). België is niet afzonderlijk opgenomen in de tabel. Dit wijst erop dat weinig potentiële immigranten België als bestemmingsland hebben aangeduid. Bijgevolg kunnen we concluderen dat wanneer migratiestromen naar België voorspeld moeten worden, België niet zo frequent als bestemmingsland zal worden gekozen. Uit de tabel blijkt ook dat de duur van het verblijf doorgaans tijdelijk van aard zal zijn. De IOM besluit ook dat vooral jonge en hoogopgeleide mensen bereid zijn om in de landen van de EU-15 te komen werken (Bauer en Zimmermann, 1999).

4.3

De vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten

Via een enquêteonderzoek analyseren we aan de vraagzijde de voornemens van de Belgische ondernemingen om werknemers uit de nieuwe lidstaten tewerk te stellen (de vraag). Samen met de uiteenzetting van de arbeidskaarten, de niet-voldane vraag en de knelpuntberoepen (deel 3) zal de toekomstige vraag worden vastgesteld.

77

4.3.1 Het onderzoek van IDEA Consult

Om de toekomstige vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten te analyseren, heeft IDEA Consult in het voorjaar van 2004 een enquête verspreid onder een aantal Belgische bedrijven. Gezien de enquête op zich niet zo belangrijk is voor dit onderdeel van onze uiteenzetting, zullen de resultaten in bijlage 4.2 worden opgenomen. Een samenvatting met de belangrijkste conclusies is hier wel noodzakelijk omdat de antwoorden zullen aantonen of er een vraag is naar werkkrachten uit de nieuwe lidstaten en of deze vraag zonder meer voor alle beroepen van toepassing is.

4.3.1.1 Belangrijkste vaststellingen en conclusies van de enquête

Zowat 1/4de van de ondervraagde ondernemingen had werknemers uit Oost-Europa in dienst. Het ging telkens over een klein percentage van het personeelsbestand van de betreffende bedrijven (zie tabel 1 en 2 in bijlage 4.2). Meer dan de helft was bereid om werknemers uit deze landen aan te werven wanneer de arbeidsmarkt in België volledig geliberaliseerd is. Deze toekomstige aanwerving betreft echter niet om het even welke beroepen. De belangrijkste drijfveer om beroep te doen op werkkrachten uit de nieuwe lidstaten is het tekort aan “de juiste mensen” in België. Ook het gebrek aan motivatie bij ingezetenen en het gebrek aan de juiste kwalificaties bij de kandidaten is een belangrijke reden om het aanbod vanuit deze landen aan te vullen (zie tabel 5 in bijlage 4.2). De rekrutering van Oost-Europese werknemers betreft ook vooral productietechnisch gerelateerde functies. We kunnen dus besluiten dat de vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten gerelateerd is aan specifieke knelpuntberoepen (zie ook tabel 2 en 7 in bijlage 4.2). Er wordt wel eens gesproken over een niche-fenomeen (IDEA Consult, 2005). Dit wil zeggen dat de vraag gericht is op welbepaalde functies en dit op voorwaarde dat het aanbod in België onvoldoende blijkt te zijn.

4.3.2 De toekomstige vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten

Op basis van deze enquêteresultaten wordt de toekomstige verandering in de vraag naar werkkrachten uit de nieuwe lidstaten geschat. We behandelen enkel de vraag met een knelpuntkarakter. Uitgangspunt bij deze stap is de veronderstelling dat het bestaan van een overgangsperiode en de verplichting voor de aanvraag van een arbeidskaart toch bijkomende

78

kosten met zich meebrengt voor de werkgever om een niet-hooggeschoolde in dienst te nemen. Bijgevolg wordt bij het vrijmaken van het werknemersverkeer toch verwacht dat de migratiestromen van werknemers zullen toenemen (IDEA Consult, 2005).

4.3.2.1 De vraag naar buitenlandse werkkrachten

Uit de resultaten van de enquête is duidelijk geworden dat de vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten ook enkele kosten voor de werkgever impliceert. Deze zal bijgevolg enkel een beroep doen op een buitenlandse werknemer indien aan de volgende randvoorwaarde voldaan is: Wmin + C – ∆D < WB + λ met:

(1)71

Wmin: het geldend minimumloon voor de (sector van de) onderneming C: kosten bij het aanwerven van de werknemer zoals administratieve lasten, communicatieproblemen en bijkomende uitgaven voor een goede selectie ∆D:de verandering in productiviteit t.g.v. het tewerkstellen van een werknemer uit de nieuwe lidstaten. Bij een verlies aan productiviteit is ∆D < 0. Bij een toename is ∆D > 0. WB: het loon dat aan een Belgische werknemer voor dezelfde positie of vacature zou worden uitgetaald λ: wachtpremie = de kost die de werkgever oploopt door het niet tijdig kunnen invullen van een vacature

Om een economisch voordeel te halen uit de aanwerving van een werknemer uit de nieuwe lidstaten, moeten de kosten voor het aannemen van een werknemer uit deze landen (linker lid) kleiner zijn dan de kosten bij het aannemen van een Belgische werknemer (rechter lid). Wanneer de vraag knelpuntvacatures betreft betekent dit dat gegeven WB geen voldoende aanbod beschikbaar is in België binnen een bepaalde tijdsspanne. Dit zal tot gevolg hebben dat de parameter λ ≥ 0. Deze zal tevens toenemen wanneer een vacature niet kan worden ingevuld. Conditie (1) kan ook grafisch worden voorgesteld, zie figuur 24. Deze geeft het verband weer tussen de vraag naar buitenlandse arbeid, de kostprijs voor de Belgische werkgever en de kans op het positief antwoorden op de vraag naar het aanwerven van werknemers uit de nieuwe lidstaten in de toekomst. q geeft het aantal werknemers weer. z = WB + λ – (Wmin + C – ∆D) en is positief wanneer aan voorwaarde (1) voldaan is. Dit wordt ook de randvoorwaarde genoemd.

71

Bron: IDEA Consult, 2005.

79

Figuur 24: De relatie tussen de vraag naar buitenlandse arbeid, loonkost, en de randvoorwaarden

Bron: IDEA Consult (2005)

Naarmate z toeneemt, zal de kans om een werknemer uit de nieuwe lidstaten aan te nemen, stijgen (zie luik (c)). Luik (b) dient als link tussen de vraag en de kans voor het aannemen van buitenlandse arbeid. Wanneer het over een knelpuntvacature gaat en de invulling van deze vacature moeizaam verloopt, zal de kans dat een werkgever voor een buitenlandse werknemer kiest des te groter zijn. Dit zal immers de omvang van de kosten (de wachtpremie) beperken.

Indien z hoog genoeg is, dan betekent dit dat verschil in kosten om een buitenlandse en Belgische werknemer in dienst te hebben, hoog genoeg is. Dit zal er toe leiden dat de kans voor het aannemen van een buitenlandse arbeidskracht stijgt. Wanneer de kans gelijk is aan 100% (Pr(V=1)), dan zal de vraag q+ werknemers bedragen. Wanneer de productiviteit van een NLSwerknemer niet aan de verwachtingen van de werkgever beantwoordt, zullen de incentieven om in de toekomst werknemers uit de nieuwe lidstaten aan te nemen, dalen. De kloof tussen de kosten zal immers onvoldoende groot zijn om voor een vreemde werknemer te kiezen.

80

4.3.2.2 De vraagkans om werknemers uit de nieuwe lidstaten aan te nemen

Via een tussenstap72 wordt de vraagkans geschat dat een onderneming (nu en/of in de toekomst) werknemers uit de nieuwe lidstaten vraagt. Tabel 24 vat samen.

Tabel 24: De geschatte kansgrootheden voor huidige en toekomstige vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten73 Probabiliteiten

Toekomstige vraag V=1 V=0 Huidige vraag V = 1 0,0572 0,1985 V=0 0,2106 0,5336 0,2679 Bron: IDEA Consult (2005)

0,2544

Uit tabel 24 kunnen we het volgende aflezen. 21% is de probabiliteit dat bedrijven op het moment van de ondervraging geen werknemers uit de nieuwe lidstaten hadden maar dit in de toekomst - na het liberaliseren van het werknemersverkeer - wel willen doen (V=0,V=1). Dit zal echter gecompenseerd worden door ondernemingen die wel werknemers uit de nieuwe lidstaten hadden maar in de toekomst dit beleid niet meer willen verderzetten: 19,9% (V=1, V=0). Er is 53% kans dat bedrijven nu en in de toekomst helemaal geen beroep doen op buitenlandse werknemers uit de nieuwe lidstaten (V=0, V=0). De kans dat bedrijven op het tijdstip van de ondervraging werknemers uit de nieuwe lidstaten in dienst hadden en dit in de toekomst ook zo willen houden, bedraagt slechts 5,7% (V=1, V=1). Het effect van de liberalisering van het werknemersverkeer wordt dan als volgt berekend74: (•,V=1) - (V=1,•) = [(V=0, V=1) + (V=1, V=1)] – [(V=1, V=1) + (V=1, V=0)] = = 0,2679 – 0,2544 = 0,0135 De versoepeling van het werknemersverkeer zal bijgevolg tot een toename van de tewerkstellingskansen met 1,35%-punten leiden75. Dit gering effect langs de vraagzijde van de arbeidsmarkt wijst erop dat het wegvallen van barrières bij de aanwerving van werknemers uit de nieuwe lidstaten geen grote implicaties zal hebben voor de omvang van de vraag. Deze blijft 72

Deze tussenstap bestaat erin dat men een probit-schatting maakt van de vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten. Voor de toekomstige vraag komen de huidige tewerkstelling van werknemers uit de nieuwe lidstaten, de schommelingen in de omzetgroei en de tewerkstelling van werknemers voor kortetermijn opdrachten (detachering) als verklarende variabelen naar voor (IDEA Consult, 2005). 73 Gemiddelde waarden. 74 Het verschil tussen de kans dat een bedrijf in de toekomst werknemers uit deze landen tewerkstelt (ongeacht wat de situatie vandaag is) en de kans dat dit vandaag al het geval is (ongeacht wat de situatie in de toekomst zal zijn). 75 In totaal zal dus de toekomstige vraagkans tot 26,79% toenemen (25,44+1,35).

81

vooral gefocust op knelpuntberoepen en functies met een tijdelijk karakter om specifieke noden op te vangen (IDEA Consult, 2005).

4.3.3 Besluit

Het huidige regime van beperkingen op de arbeidsmarktmobiliteit liet vermoeden dat de vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten zal stijgen indien de arbeidsmarkt geliberaliseerd zou worden. Deze verwachting is echter weerlegd door de toekomstverwachtingen van enkele Belgische bedrijven te analyseren. De enquête van IDEA Consult heeft de reactie langs de vraagzijde van de arbeidsmarkt in België toegelicht door de veranderingen in de toekomstige tewerkstellingskansen te schatten. Globaal genomen wordt er een zeer kleine toename van de vraag naar arbeid uit de nieuwe lidstaten vastgesteld. Deze zal dan vooral op bepaalde nichesegmenten van de arbeidsmarkt gefocust zijn. De tewerkstelling van werknemers uit de nieuwe lidstaten wordt overwogen slechts wanneer er knelpunten bestaan op de Belgische arbeidsmarkt.

4.4

Vraag –en aanbodeffecten

Het effect van de arbeidsmigratie vanuit de nieuwe lidstaten kunnen we het best achterhalen door vraag en aanbod met elkaar te vergelijken. Met de bevindingen bij de analyse van de arbeidsmarkt in België en de nieuwe lidstaten (deel 3) en de uiteenzetting van enkele vraag –en aanbodontwikkelingen als gevolg van de uitbreiding van de EU (zie 4.2 en 4.3), kunnen we nu trachten de relevante stukken te integreren en dit in de context van de verwachte effecten op de arbeidsmarkt in België. In het bijzonder zullen we ons ook als doel stellen een vergelijking te maken van het gevraagde studieniveau en de karakteristieken van de immigranten vanuit de nieuwe lidstaten. Volgende elementen brengen we in rekening:

•

Het aanbod: de huidige aanwezigheid en de geschatte toestroom van immigranten vanuit de nieuwe lidstaten en de kenmerken (het profiel) van de immigratiestromen;

•

De vraag: de vraagvereisten qua opleiding op de Belgische arbeidsmarkt en de evolutie van de vraag als gevolg van de versoepeling van het werknemersverkeer.

82

4.4.1 Arbeidsaanbod van personen uit de nieuwe lidstaten in België

4.4.1.1 Omvang van het additionele aanbod

Via een aanbodbenadering proberen we een globaal zicht te krijgen op het aantal personen vanuit de nieuwe lidstaten en hun arbeidspositie op de Belgische arbeidsmarkt. Door de integratie van diverse bronnen proberen we een schatting te maken van de omvang van de beroepsbevolking en het aantal personen dat effectief aanwezig is op de Belgische arbeidsmarkt. Dit brengt ons bij tabel 2576. Tabel 25: Arbeidsmarktpositie van onderdanen uit de nieuwe lidstaten in België (2005)77 BG CZ EE LV LT HU PL RO SI SK Totaal Aantal personen 2.653 1.416 311 335 466 1.668 13.996 5.585 304 1.218 27.952 78 Loontrekkenden* n.b. 433 67 112 135 452 4.612 n.b. 86 452 6.349 Zelfstandigen en helpers 746 73 4 9 67 112 4.251 1.515 8 150 6.935 NWWZ n.b. 74 6 17 24 97 1.094 n.b. 10 198 1.520 Werkend 746 506 71 121 202 564 8.863 1.515 94 602 13.284 Werkloos 6 17 24 97 1.094 10 198 1.520 74 Actief 580 77 138 226 661 9.957 1.515 104 800 14.804 746 1.907 836 234 197 240 1.007 4.039 4.070 200 418 13.148 Niet-actief Actief (%) 53,0 71,1 27,1 34,2 65,7 28,1 41,0 24,8 41,2 48,5 39,6 Bron: RVA (NWWZ); FOD WASO (Loontrekkenden); RSVZ (Zelfstandigen); FOD Economie, ECODATA (aantal personen); *: schatting; n.b.: niet beschikbaar

Het aantal actieven (werkenden en werklozen) bedraagt iets meer dan de helft van de aanwezige personen. Het gaat dus over 14 804 beroepsactieven die zich op de arbeidsmarkt bevinden/aanbieden. Dit aantal is echter zeer klein om een grote druk uit te oefenen op de Belgische arbeidsmarkt. Relatief gezien komt dit overeen met 0,32% van de beroepsactieve bevolking in België.

De toekomstige aanwezigheid van werknemers vanuit de nieuwe lidstaten is in punt 2.1 tot 2.5 van dit deel besproken. Bij benadering ging het over een potentiële jaarlijkse toestroom van 3 000 tot 3 500 personen in 2005 en 1 500 personen in 2010. Het aandeel van de personen dat effectief op de arbeidsmarkt zal participeren, zal lager liggen. Wanneer we bijgevolg rekening houden met de activiteitsgraad, wordt de druk op de arbeidsmarkt vanuit deze potentiële 76

We gebruiken gegevens voor 2005 gezien voor dat jaar de meeste data beschikbaar zijn. Data voor Bulgarije en Roemenië zijn niet betrouwbaar omdat voor deze landen er geen data beschikbaar zijn voor het aantal loontrekkenden en NWWZ. 77 In deze tabel wordt er geen rekening gehouden met de leeftijdsstructuur van de bevolking. 78 Hieronder vallen ook de mensen tewerkgesteld met een arbeidskaart. Het totaal aantal uitgereikte arbeidskaarten in België in 2005 was gelijk aan 5 459, waarvan B-kaarten = 4 369 (FOD WASO).

83

migratiestromen wat verkleind. Een additioneel aanbod van deze grootte (nu en in de toekomst) kan de spanningsindicator

79

niet buitensporig doen toenemen. Bovendien dalen de

immigratiestromen jaar na jaar.

4.4.1.2 Samenstelling van het additionele aanbod

80% van de personen die nu in België verblijven zijn op beroepsgeschikte leeftijd (zie figuur 23). Over het opleidingsniveau van de huidige werknemers uit de nieuwe lidstaten is geen informatie beschikbaar. Hun aanwezigheid in bepaalde sectoren en beroepen laat echter zien dat ze zowel beroepen met een hoge opleiding als beroepen met een lage opleiding uitoefenen (zie bijlage 3.10 t/m 3.16). Uit het afgeleide profiel van de toekomstige migratiestromen is gebleken dat vooral jonge hoogopgeleiden naar België kunnen komen. Vanuit Bulgarije en Roemenië worden echter ook laag –en middengeschoolden verwacht. Uit Polen en de Baltische Staten worden eveneens middengeschoolden verwacht (naast hoogopgeleiden), zie tabel 19.

4.4.2 Vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten

4.4.2.1 Omvang van de vraag

Zowel de huidige als de toekomstige vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten is geconcentreerd op specifieke knelpuntberoepen waarvoor in België het aanbod onvoldoende groot is (zie de uitgereikte arbeidskaarten in deel 3 en de bijlagen 3.10 t/m 3.16). Uit punt 4.3.2.1 is eveneens gebleken dat de omvang van de vraag niet spectaculair zal toenemen bij een vrijmaking van het werknemersverkeer. Dit houdt in dat zelfs wanneer het aanbod vanuit de nieuwe lidstaten massaal zou stijgen, er toch geen vraag naar zal zijn. Er wordt een kleine toename van de vraag van 1,35%-punten verwacht. De vraagstructuur zal hoogstwaarschijnlijk ongewijzigd blijven (knelpuntberoepen).

79 Spanningsindicator = aantal beschikbare werkzoekenden per vacature (VDAB, 2005). In 2005 was bijvoorbeeld de spanningsindicator in Vlaanderen gelijk aan 5, in 1996 bedroeg die 14. Volgens de VDAB (2005) zijn de spanningen op de arbeidsmarkt eerder conjunctuurgebonden.

84

4.4.2.2 Samenstelling van de vraag

De samenstelling van de vraag zal ons toelaten om het gewenste opleidingsniveau van de openstaande vacatures te achterhalen80. Tabel 26: Afgehandelde vacatures 2005: procentuele verdeling volgens studieniveau81 Geen diploma vereist 2de graad secundair algemeen vormend 2de graad secundair technisch + kunst 2de graad secundair beroeps 3de graad secundair algemeen vormend 3de graad secundair technisch + kunst 3de en 4de graad secundair beroeps + aanvullend Hoger onderwijs 1 cyclus Hoger onderwijs 2 cycli Universitair onderwijs Totaal Bron: VDAB (2005)

Geen knelpunt 40,5 1,0 1,4 1,0 16,2 7,6 11,3 15,1 2,3 3,6 100

Knelpunt 50,4 0,4 1,3 1,9 7,1 10,0 16,8 9,6 1,8 0,7 100

Totaal 45,5 0,7 1,3 1,5 11,6 8,8 14,1 12,3 2,0 2,2 100

Voor de helft van de vacatures met een knelpuntkarakter werden in 2005 geen eisen gesteld qua diploma. Vacatures waarvoor een diploma beroepssecundair onderwijs en een diploma uit de derde graad van het technisch secundair onderwijs wordt gevraagd, vormen eveneens een groot aandeel van de vraag (27%). Vacatures waarvoor diploma van hoger onderwijs van 1 cyclus vereist is, vertegenwoordigen ook bijna 10% van de vraag. Men mag tevens niet vergeten dat vandaag de vacatures met een knelpuntkarakter nog niet allemaal toegankelijk zijn voor kandidaat-werknemers uit de nieuwe lidstaten (cf. bijlage 3.6 en 3.8 voor de toegankelijke beroepen). Evenwel wordt voor een aantal sectoren – zoals bouw, elektriciteit, elektronica, hout, mechanica en voeding (bakker, beenhouwer, horecapersoneel) –

door de VDAB (2005)

vastgesteld dat meer dan 70% van de vacatures een knelpuntberoep betreft. Deze zijn dan wel voor werknemers uit de nieuwe lidstaten toegankelijk.

80

In het kader van deze scriptie is het onmogelijk om zo een bespreking te doen voor de drie Gewesten afzonderlijk. Bovendien is voor ons niet het absolute aantal van de openstaande vacatures van belang, wel een indicatie over het gewenste opleidingsniveau. Gemakshalve concentreren we ons dan enkel op gegevens van de VDAB. 81 Het gaat enkel over vaste circuits en geen interim-opdrachten.

85

4.4.3 Verwachte effecten van migratie op de Belgische arbeidsmarkt

4.4.3.1 Effecten op werkloosheid

Op de Belgische arbeidsmarkt bestaan er grote tekorten voor specifieke beroepen waarvoor het aanbod in België onvoldoende is. Het bestaan van knelpuntberoepen bewijst dit. Een gedeelte van deze vacatures in kwestie is de dag van vandaag toegankelijk voor werknemers uit de nieuwe lidstaten. De samenstelling van deze vraag is uiteenlopend qua studieniveau (zie tabel 26). Toch zijn vacatures waarvoor een technische opleiding of geen diploma vereist is het meest voorkomend. Gezien het aanbod van ingezetenen voor deze betrekkingen ontoereikend is impliceert dit dat voor deze posities er niet veel spanningen op de arbeidsmarkt kunnen ontstaan wanneer arbeidsmigranten ook op de Belgische arbeidsmarkt participeren. Het studieniveau en de kwalificaties van werknemers uit de nieuwe lidstaten kunnen bijgevolg aangewend worden om de bestaande tekorten op te vangen. Aldus verwachten we voor deze posities geen (additionele) werkloosheid wanneer laag –en middenopgeleide immigranten vanuit de nieuwe lidstaten naar België zouden komen.

Maar zoals al aangehaald zal het werknemersaanbod vanuit de nieuwe lidstaten van zowel hoog –als laagopgeleiden bestaan (zie bv. tabel 19). Hoogopgeleiden zullen waarschijnlijk de meerderheid van het aanbod vormen. De reacties van de vraag op dit bijkomende aanbod zal echter niet wezenlijk verschillen van de jaren daarvoor (specifieke knelpuntberoepen voor laag – en middengeschoolden 82 ). Het is bijgevolg mogelijk dat hoogopgeleide werknemers uit de nieuwe lidstaten toch in directe concurrentie komen met ingezetenen (voor knelpuntberoepen). Wanneer de omvang van de vraag niet wijzigt, zal het toegenomen aanbod van hoogopgeleide immigranten er toe leiden dat er een kloof ontstaan tussen vraag en aanbod. Aldus wordt er (additionele) werkloosheid verwacht wanneer hoogopgeleide immigranten vanuit de nieuwe lidstaten

naar

België

zouden

komen.

Deze

hoogopgeleiden

zouden

de

werkloosheidsproblematiek nog erger maken wanneer ze posities zouden innemen onder hun opleidingsniveau. Dit zal tot gevolg hebben dat midden –en laagopgeleide ingezetenen in België uit de arbeidsmarkt worden geduwd. 82 Volgens de enquête van IDEA Consult zal de toekomstige vraag voor meer dan 2/3de gericht zijn naar laag –en middengeschoolden (zie tabel 7 in bijlage 4.2). Volgens de VDAB zal ongeveer 90% van de vraag naar laag –en middengeschoolden gericht zijn (zie tabel 26).

86

Dit

zijn

de

verwachte

werkgelegenheidsgevolgen

in

het

huidig

regime

van

overgangsmaatregelen (zie 1.5). Dit houdt in dat de effecten enkel voor de knelpuntberoepen die voor NLS-onderdanen toegankelijk zijn, relevant zijn.

Voor de vacatures waarvoor werknemers uit de nieuwe lidstaten nu geen toegang hebben, kan helemaal geen druk worden verwacht op de arbeidsmarkt. Dit houdt in dat toenemende migratiestromen vanuit de nieuwe lidstaten geen effect zullen hebben op de werkloosheid van ingezetenen. Of ze nu hoog –of laagopgeleid zijn, is de arbeidsmarkt toch niet toegankelijk voor hen.

War de huidige toegankelijkheid van de Belgische arbeidsmarkt betreft, maken we evenwel enkele kanttekeningen. Bij de uiteenzetting van het aantal zelfstandigen en gedetacheerden in België (zie 3.6.4) hebben we vastgesteld dat zelfstandigen vanuit de nieuwe lidstaten opvallend aanwezig zijn in België. Men kan zich dan de vraag stellen of dit systeem niet gebruikt wordt om bepaalde regels te omzeilen? Zijn onderdanen van de nieuwe lidstaten nu wel echt zo ondernemend, of zal dit oneigenlijk gebruik van het zelfstandigenstatuut toch een invloed kunnen hebben op de werkgelegenheid van ingezetenen. De dag van vandaag is er geen evidentie beschikbaar over de druk die zelfstandigen vanuit de nieuwe lidstaten zouden hebben op de lokale arbeidsmarkt. We ontkennen echter niet dat ze het arbeidsaanbod in België wel beïnvloeden. Een interessante vaststelling dat we in de literatuur terugvinden is het feit dat in België de werkloosheid van vroegere immigranten negatief wordt beïnvloed bij een nieuwe immigratiegolf (Münz, 2006). Dit is te verklaren door de hogere substitueerbaarheid tussen de oude en nieuwe immigranten.

4.4.3.2 Effecten op lonen

De looneffecten van immigratie in België zijn nauw verbonden met de institutionele aspecten van loonvorming in België. Deze verloopt in drie niveaus waarbij rekening wordt gehouden met volgende factoren: het gewaarborgd minimumloon, de automatische indexering van de lonen aan de gezondheidsindex

en de loonnorm (HRW, 2006). De Paritaire Comités vervullen een

hoofdrol bij het sectorieel overleg en bij het totstandkomen van de CAO’s (Omey, 2005) waarin

87

de lonen worden vastgelegd. Het loonvormingsproces in België is dus het gevolg van onderhandelingen binnen een institutioneel kader. De voorspellingen vanuit de theorie over dalende lonen bij een toegenomen arbeidsaanbod zijn dus niet van toepassing hier. Bovendien zijn werkgevers verplicht, wanneer ze een werknemer uit de nieuwe lidstaten tewerkstellen, het minimumloon uit te betalen aangezien de Belgische arbeidswetgeving van toepassing is (IDEA Consult, 2005). De wet legt bijgevolg beperkingen op de neerwaartse druk die arbeidsmigranten vanuit de nieuwe lidstaten zouden uitoefenen op de lonen (HRW, 2006). Aangezien een loondaling a-priori uitgesloten is, kan dan verwacht worden dat bij toename van het arbeidsaanbod, de stijging van de lonen enigszins kan vertragen (HRW, 2006). Wat de huidige knelpuntberoepen betreft, wordt er wel verwachten dat de lonen zich wel opwaarts kunnen aanpassen gezien het tekort van werknemers op de arbeidsmarkt (HRW, 2006). Een toenemende aanbod vanuit de nieuwe lidstaten echter kan deze opwaartse trend afzwakken.

Een empirische vaststelling is dat de lonen van vroegere immigranten meer zullen worden beïnvloed dan de lonen van ingezetenen (Münz, 2006). Dit is te verklaren door het feit dat de substitutiegraad tussen nieuwe en oude immigranten groter is dan de substitutiegraad tussen nieuwe immigranten en ingezetenen.

Voor de looneffecten van immigratie kunnen we bijgevolg besluiten dat lonen in België tot stand komen door het in acht nemen van drie factoren (gewaarborgd minimumloon, inflatie en concurrentiekracht). Migratiestromen komen (nog) niet ter sprake. Het is bijgevolg weinig waarschijnlijk dat immigratiestromen vanuit de nieuwe lidstaten een (merkbare) invloed zouden hebben op de lonen in België. Bij het vrijmaken van het arbeidsverkeer zullen de verwacht effecten waarschijnlijk groter zijn, maar toch van korte duur. Veel migranten hebben de neiging om enkel tijdelijk in het buitenland te werken (zie tabel 22 en 23). Bovendien zal de vraag van Belgische ondernemingen niet wezenlijk veranderen vergeleken met vandaag. Op lange termijn verwachten we dan dat de werkgelegenheids –en looneffecten kleiner zullen zijn dan op korte termijn.

88

Algemeen besluit

Het hoofddoel van deze verhandeling was de impact na te gaan van een toegenomen arbeidsaanbod vanuit de nieuwe lidstaten op de Belgische arbeidsmarkt.

Een historisch overzicht van de migratiestromen liet ons inzien dat het migratiefenomeen in België niet onbekend is. Integendeel, op Europees niveau scoort België hoog in de ranglijst van ontvangstlanden. Sinds het begin van deze eeuw kent het land de hoogste immigratiestromen in zijn geschiedenis. In 2004 was een tiende van deze forse toename van de immigratiestromen te wijten aan immigraties vanuit de nieuwe lidstaten van de Europese Unie.

Als reactie op de toenemende migratiestromen en het uitbreidingsproces heeft België er voor gekozen om voorlopig een beperkte toegang tot de arbeidsmarkt te verlenen. Uit vrees voor massale immigratiestromen vanuit de nieuwe lidstaten zijn de dag van vandaag enkel specifieke knelpuntberoepen in België vrij toegankelijk voor werknemers uit de Centraal –en OostEuropese landen.

Op zich is het bestaan van een lijst met knelpuntberoepen een teken voor tekorten op de Belgische arbeidsmarkt. Er is weliswaar krapte op de arbeidsmarkt, maar tevens wordt er gepoogd migratie tegen te gaan. Het is ook zeer de vraag of de overgangsregeling die nu van kracht is weldegelijk nodig of verantwoord is. De beslissing om migraties tegen te gaan zal waarschijnlijk meer kosten met zich meebrengen dan een laissez-faire-systeem. De werkloosheid kan verder toenemen, terwijl er nog onopgevulde vacatures bestaan. Het handhaven van het systeem kost ook middelen. Bovendien wordt een efficiënte allocatie van productiefactoren verhinderd wat op zich alweer welvaartsverlies kan impliceren. Studies wijze uit dat het invoeren van een overgangstermijn de immigratiestromen niet zal tegenhouden (gezien de convergentie tussen België en de nieuwe lidstaten traag verloopt). Vanuit deze overwegingen beschouwd, is de beslissing van de Belgische regering om een overgangsperiode in te voeren wellicht totaal oneconomisch.

89

De vraagzijde op de arbeidsmarkt in België heeft anderzijds uitgewezen dat laag –en middengeschoolden het meest gevraagd worden. Voor een groot aandeel van de openstaande vacatures stellen werkgevers geen diplomavereisten meer. Daardoor veronderstellen we dat de ingevoerde beperkingen eerder een bescherming voor laagopgeleiden beogen. Het niet-bestaan ervan zou laagopgeleide ingezetenen zeer nadelig uitkomen.

Wat de Belgische overheid ook doet, zijn immigratiestromen vanuit de nieuwe lidstaten vandaag een feit. Het aantal aanwezige personen in België in 2006 is wellicht groot, maar het aantal personen dat effectief op de arbeidsmarkt participeert is minder dan de helft van de aanwezige voorraad van immigranten uit deze landen. Volgens IDEA Consult (2005) mag de aanwezigheid van NLS-onderdanen in België niet overschat worden. Onze uiteenzetting van de huidige aanwezigheid van de NLS-bevolking in België (zie 3.6.1) heeft eveneens deze stelling bevestigd. De toegenomen instroom van arbeidsmigranten tijdens de laatste jaren is tijdelijk van aard en is vooral te wijten aan seizoenarbeid (cf. het aantal uitgereikte arbeidskaarten in Vlaanderen). Onder de aanwezige NLS-onderdanen is het aantal zelfstandigen zeer hoog. Dit kunnen we zien als een tegenreactie op de opgelegde restricties.

Bij het overzicht van de arbeidsmarkt in de nieuwe lidstaten stellen we vast dat een aantal landen frequenter naar voor komen als potentiële leverancier-landen van arbeidsmigranten. Het gaat namelijk over Polen, Bulgarije, Roemenië en Slowakije. De economische toestand in deze landen is minder gunstig dan in de andere nieuwe lidstaten. Heel wat arbeidsmarktindicatoren (werkloosheid, lonen) wijzen er op dat ze uit hun thuisland gedreven worden (push-factoren). Deze bevindingen werden nog eens bevestigd door het overzicht van de bestaande onderzoeken in deel 4. Aldus verwachten we vanuit deze landen nog immigratiestromen in de toekomst.

De uitgevoerde onderzoeken laten ons ook toe om het profiel van de toekomstige immigranten te achterhalen. Deze vaststelling is van groot belang voor de verwachte effecten op de Belgische arbeidsmarkt. Ook via een analyse van het opleidingsniveau van de ingezetenen en potentiële immigranten hebben we vastgesteld dat ze eerder complementen kunnen zijn voor Belgische werknemers, gezien het verschil in opleidingsniveau.

Naast deze gunstige effecten hebben we echter ook enkele problemen gedetecteerd wanneer immigranten vanuit de nieuwe lidstaten naar België zouden komen. Door het feit dat immigranten banen onder hun opleidingsniveau kunnen aannemen, kan tot gevolg hebben dat 90

ingezetenen verdrongen worden. Niets belet dat hoogopgeleide immigranten zich als directe concurrenten voor laagopgeleiden op de arbeidsmarkt aanbieden. Het gevolg hiervan zal zijn dat de werkloosheid onder de laagopgeleiden in België toeneemt. Zo zorgt overscholing voor bijkomende druk op de arbeidsmarkt bij een toename van het arbeidsaanbod door immigranten. Bepaalde arbeidsmigranten zouden zich ook op arbeidsmarktsegmenten richten die geconfronteerd worden met tekorten83 (HRW, 2006). Dan zou het additionele arbeidsaanbod wel sneller door de arbeidsmarkt worden geabsorbeerd. Dit wil ook zeggen dat de concurrentie tussen ingezetenen en immigranten niet sterk zal toenemen.

Op de vraag of we een druk op de lonen mogen verwachten, hebben we negatief geantwoord. Hierbij hebben we niet de vraag –en aanbodverhoudingen, maar de kenmerken van de arbeidsmarkt in België en meer bepaald de aanwezigheid van de vakbonden als doorslaggevende factor aangehaald.

Op de vraag of we een druk op werkgelegenheid mogen verwachten, hebben we de kenmerken van immigranten als doorslaggevende factoren naar voor geschoven. Bij de bepaling van de werkgelegenheidseffecten van immigratie, spelen de human-capital variabelen van immigranten een zeer belangrijke rol. Het human-capital dat ze meebrengen zal immers optimaal worden benut wanneer ze posities aanvaarden die bij hun opleiding past. De complementariteit tussen hen en de ingezetenen zal dan het hoogst zijn. Wanneer immigranten daarentegen als substituten voor ingezetenen optreden, zal dit de wekloosheid doen stijgen. De interacties tussen het opleidingsniveau van immigranten en ingezetenen zal de uitkomst aldus beïnvloeden.

83

De beslissing om te migreren wordt immers bepaald door het uitzicht op het daadwerkelijk verkrijgen van een baan.

91

92

Lijst der geraadpleegde werken

Bauer, T. and Zimmermann, K. (1999), Assessment of Possible Migration Pressure and its Labour Market Impact Following EU Enlargement to Central en Eastern Europe, IZA Research

Report No. 3, 108p.

BGDA (2006), Analyse van de knelpuntberoepen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in 2005, 60p.

Bijak, J. (2006), Forecasting International Migration: selected theories, models and methods, Central European Forum for Migration Research in Warsaw (CEFMR) Working Paper, 4/2006, 56p.

Boeri, T. and Brücker, H., (2005a), Migration, Co-ordination Failures and EU Enlargement, IZA DP No. 1600, 58p.

Boeri, T. and Brücker, H. (2005b), Why are Europeans so Tough on Migrants?, Economic Policy, Volume 20, Issue 44, October 2005, pg. 629-703

Brücker, H., Belitz, H., Bornhorst, F., Edin, P., Fertig, M., Fredriksson, P., Hofer, H., Hönekopp, E., Huber, P., Kreyenfeld, M., Lundborg, P., Möbius, U., Roulstone, D., Schrettl, W., Schräpler, J., Schumacher, D. and Trübswetter, P., (2000), The impact of Eastern enlargement on employment and labour markets in the EU member states, Final report, Part A: Analysis, Berlin

and Milano 2000, Report to the European Commission, DG Employment and Social Affairs, 197p.

Borjas, G. (1995), The Economic Benefits From Immigration, Journal of Economic Perspectives, Volume 9, Number 2, pp. 3-22

Brücker, H. (2002), Can International Migration Solve The Problems of European Labour Markets?, Economic Survey of Europe, 2002 No.2, Chapter 5, 56p

A

Centrum voor gelijke kansen en racismebestrijding (2006), Migratiestromen uit de nieuwe lidstaten van de EU naar België. Trends en vooruitzichten. Analyserapport, 100p.

EC (2001), The economic impact of enlargement, Directorate General for Economic and Financial Affairs, Enlargement Paper, Nr. 4, 83p.

EC, (2006), Labour Migration Patterns in Europe: Recent Trends, Future Challenges, by N. Diez Guardia and K. Pichelmann, Economic Papers N° 256, 52p.

Ederveen, S., Dekker, P., Horst, A., Joosten, W., Meer, T., Tang, T., Coenders, M., Lubbers, M., Nicolaas, H., Scheepers, P., Sprangers, A., en Valk, J., (2005), Bestemming Europa, Immigratie en Integratie in de Europese Unie, Europese Verkenning 2, Bijlage bij de Staat van de Europese

Unie 2005, 122p.

European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (EFILWC), (2004), Migration trends in an Enlarged Europe, 93p.

European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, (EFILWC), (2006), Mobility in Europe, Analysis of the 2005 Eurobarometer survey on geographical and labour market mobility, 82p.

Eurostat (2007), Eurostat Yearbook 2006-2007, Europe in figures, 357p. URL: (22/3/2007)

Fassmann, H., Kohlbacher, J., Reeger, U. and Wiebke Sievers (2005) International migration and its regulation, State of the art report, Cluster A1, 66p.

Federaal Planbureau (FP) (2001),Dominique Simonis en Micheline Lambrecht, (2001), Some Economic Implications of Eastern EU Enlargement for Belgium, 68p.

FOD Economie, KMO Middenstand en energie, Algemene directie Statistiek en Economische Informatie (2006), Panorama van de Belgische economie 2006, 425p.

B

FOD Economie, KMO Middenstand en energie, (2007), Kerncijfers 2006, Statistisch overzicht van België, 43p.

FOD Economie, KMO, Middenstand en Energie, Arbeidsmarktportaal URL: (02/04/2007)

FOD WASO (2006), De immigratie in België: aantallen, stromen en arbeidsmarkt, Rapport, 76p. URL: (6/4/2007)

Friedberg, R. M. and Hunt, J. (1995), The Impact of Immigrants on Host Country Wages, Employment and Growth, Journal of Economic Perspectives, Vol.9, No. 2, pp. 23-44

Green, S. (2002), Immigration, Asylum and Citizenship: Towards an Agenda for Policy Learning Between Britain and Germany, 26p.

Hoge Raad voor de Werkgelegenheid (HRW) (2006), De toegang tot de Belgische arbeidsmarkt voor onderdanen van de nieuwe lidstaten van de Europese Unie, Advies, 105p.

IDEA Consult en Abraham F. (2005), Gevolgen van de EU-uitbreiding voor de Vlaamse arbeidsmarkt, Onderzoek in opdracht van de Vlaamse minister van Werkgelegenheid, 191p.

IOM, (2004), Glossary on migration, International Migration Law, Switzerland, 81p. IOM, (2005), World Migration, International Migration Data and Statistics, Section 3, p.377-421

Muus, P. (2001), “Internationale migratie en de Europese Unie” p.69-85 in Poldervaart, S., Willemse, H. en Schilt, J.W (2001), Van hot naar her: Nederlandse migratie vroeger, nu en morgen, Amsterdam, 2001, 127p.

Münz, R., Straubhaar, T., Vadean, F. and Vadean, N., (2006), The Costs and Benefits of European Immigration, HWWI Policy Report No 3, 77p

C

Nationale Bank van België, Belgostat Online URL:
OECD, (2001), Trends In Immigration and Economic Consequences, Economics Department Working Papers No. 284, 33 p.

Okkerse, L. (2006), The Impact of Immigration on the Belgian Labour Market, PhD thesis, 221p.

Omey, E. (2005), Cursus Sociale Economie I

UN (2006), Trends in total migrant stock: the 2005 revision, Population Division (CD-ROM Documentation), 19p.

VDAB (2005), Analyse vacatures 2005, Knelpuntberoepen, Deel 1, VDAB Studiedienst, 73p. URL: (11/04/2007)

Vlaams Subsidieagentschap voor Werk en Sociale Economie (2007), Werknemers buitenlandse nationaliteit, Jaarrapport 2006, 27p.

URL: (12/04/2007)

Vlaams Ministerie van Werk en Sociale Economie, Werknemers buitenlandse nationaliteit URL: (25/04/07)

D

Bijlagen Bijlage 1.1: De grootste ontvangstlanden van internationale migranten (1970-2005)

Bron: UN (2003) in World Migration (IOM, 2005) voor 1970 en 2000; UN (2006) voor 2005

a

Bijlage 1.2: Netto migratiestromen in West-Europa (1950-2000) Jaarlijks netto migratiesaldo 1950-2000 1960-2000 1990-2000

België Oostenrijk Denemarken Finland Frankrijk Duitsland Griekenland IJsland Ierland Italië Luxemburg Nederland Noorwegen Portugal Spanje Zweden Zwitserland VK

netto migratiecijfer per 1 000 1,0 1,0 1,5 1,3 2,0 3,6 0,7 1,1 2,5 -0,7 -0,4 1,2 1,8 1,8 1,0 2,5 2,7 4,4 0,6 1,2 4,2 -0,9 -1,0 -0,4 -3,6 -1,4 2,5 -0,3 0,1 2,1 5,9 6,7 10,0 1,2 1,8 2,3 0,8 1,1 2,0 -3,8 -3,0 0,4 -0,4 0,0 0,9 1,8 2,0 2,2 3,5 3,1 3,3 0,1 0,4 1,4

EU-15 0,8 1,1 Zuid EU -0,6 -0,1 Bron: UN Population Division in Brücker, 2002

2,2 1,7

Cumulatieve netto stromen (+ Instroom, - Uitstroom) 1950-2000 1960-2000 1990-2000 in als % vd in als % vd in als % vd duizenden bevolking duizenden bevolking duizenden bevolking 486 4,7 400 3,9 153 1,5 473 5,9 602 7,5 294 3,6 167 3,1 226 4,2 129 2,4 -161 -3,1 -76 -1,5 64 1,2 4.828 8,2 3.855 6,5 585 1,0 9.506 11,6 8.495 10,4 3.638 4,4 268 2,5 469 4,4 442 4,2 -10 -3,5 -10 -3,5 -1 -0,4 -586 -15,4 -194 -5,1 91 2,4 -741 -1,3 273 0,5 1.177 2,0 107 24,5 100 22,8 42 9,7 840 5,3 1.004 6,3 360 2,3 163 3,6 186 4,2 88 2,0 -1.799 -18,0 1.162 11,6 35 0,4 -724 -1,8 72 0,2 358 0,9 755 8,5 670 7,6 194 2,2 1.111 15,5 804 11,2 235 3,3 402 0,7 941 1,6 827 1,4 13.821 -2.996

3,7 -2,5

15.673 -349

4,2 -0,3

8.390 2.012

2,2 1,7

Zuid EU = Spanje, Portugal, Italië, Griekenland Netto migratiesaldo = bevolkingsgroei - natuurlijk accres

b

Bijlage 1.3: Asielaanvragen (in aantal personen), 1994-2004 Belgie Denemarken Duitsland Greekenland Spanje Frankrijk Ierland Italie Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Finland Zweden VK

1994 14.340 6.652 127.210 1.107 11.992 25.959 360 1.830 260 52.576 5.082 614 836 18.640 32.830

1995 11.409 5.104 127.937 1.282 5.678 20.415 420 1.760 280 29.258 5.920 332 849 9.047 43.965

1996 12.433 5.896 117.333 1.640 4.730 17.405 1.180 680 263 22.857 6.991 269 711 5.774 29.640

1997 11.788 5.100 104.353 4.376 4.975 21.416 3.880 1.890 433 34.443 6.719 251 972 9.678 32.500

1998 21.965 5.699 98.644 2.950 4.934 22.375 4.626 13.100 1.709 45.217 13.805 355 1.272 12.841 46.014

1999 35.778 6.530 94.776 1.528 8.405 30.907 7.724 18.450 2.930 39.274 20.129 307 3.106 11.220 71.158

2000 42.691 10.347 78.564 3.083 7.926 38.747 10.938 15.194 627 43.895 18.284 224 3.170 16.283 80.315

2001 24.507 12.512 88.287 5.499 9.490 47.291 10.324 9.620 683 32.579 30.127 233 1.651 23.499 71.366

2002 18.798 5.946 71.127 5.664 6.309 51.087 11.634 16.015 1.042 18.667 39.354 244 3.443 33.016 85.866

2003 13.585 4.390 50.563 8.178 5.927 52.204 7.901 13.705 1.549 13.402 32.359 116 3.220 31.355 60.045

2004 12.400 2.932 35.607 4.469 5.553 50.547 4.766 9.629 1.575 9.782 24.634 113 3.575 23.161 40.623

EU-15

300.288

263.656

227.802

242.774

295.506

352.222

370.288

367.668

368.212

298.499

229.366

1.778 17.936

2.271 23.982

8.374 41.302

10.160 46.068

16.020 -

7.950 -

Noorwegen 3.379 1.460 Zwitserland 16.134 17.021 Bron: Eurostat Jearbook 2006-2007 (2007)

-

14.768 -

-

c

Bijlage 1.4: Netto migratiestromen in de bron-landen van Europese immigranten( 1950-2000)

Albanië Turkije Ex-Joegoslavië Bosna-Herzegovina Kroatië Macedonië Zuidoost Europa

Cumulatieve netto stromen (+ Instroom, - Uitstroom) 1950-2000 1960-2000 1990-2000 in als % vd in als % vd in als % vd duizenden bevolking duizenden bevolking duizenden bevolking -661 -21,1 -668 -21,3 -690 -22,0 -1.952 -2,9 -1.977 -3,0 -513 -0,8 -1.599 -7,5 -1.175 -5,5 -140 -0,7 -1.039 -26,1 -857 -21,5 -350 -8,8 -113 -2,4 27 0,6 130 2,8 -368 -18,1 -257 -12,7 -25 -1,2 -5.810 -6,4 -3.820 -4,2 -1.343 -1,5

Bulgarije -1.008 -12,7 Tsjechië 153 1,5 Estland 131 9,4 Hongarije -439 -4,4 Letland 264 10,9 Litouwen 67 1,8 Polen -1.446 -3,7 Roemenië -1.210 -5,4 Slowakije -65 -1,2 Slovenië 74 3,7 NLS -3.483 -3,3 Bron: UN Population Division in Brücker (2002)

-843 116 73 -249 202 179 -1.138 -1.031 -138 124 -2.732

-10,6 1,1 5,2 -2,5 8,4 4,8 -2,9 -4,6 -2,6 6,2 -2,6

-392 88 -122 -50 -135 -39 -174 -578 22 75 -1.297

-4,9 0,9 -8,7 -0,5 -5,6 -1,1 -0,4 -2,6 0,4 3,8 -1,2

d

Bijlage 1.5: Voorraad buitenlandse bevolking in België (1981-2004) 987,1

980

in duizenden personen

960 940

922,5

920 900

911,9

909,8

909,3

904,5

897,6 890,9 891,2 885,7

922,3 920,6

903,1 892,0

880,8

880

870,9

868,8 858,7

860

861,7

860,3 850,1 846,7

853,2 846,5

840 820

2003

2001

1999

1997

1995

1993

1991

1989

1987

1985

1983

1981

800

Bron: OECD on-line databank (1981-1995); NIS (1989-2004) in FOD WASO

e

Bijlage 3.1: BBP per capita (lopende marktprijzen, KKP) 2005 2005, EU-25=100 EU-25 23 400 100 België 27 600 117,7 EU-15 25 400 108,6 Slovenieë 18 700 80,0 Tsjechie 17 100 73,0 Hongarije 14 300 60,9 Estland 13 400 57,4 Slowakije 12 900 55,1 Litouwen 12 200 52,1 Polen 11 700 49,9 Letland 11 000 47,1 Roemenie 8 100 34,8 Bulgarije 7 500 32,1 Bron: Eurostat Yearbook 2006-2007 (2007)

f

Bijlage 3.2: NLS-8: Bijdrage tot de groei van het BBP (1994-1999)

Bron: EC (2001)

g

Bijlage 3.3: Bevolkingsvooruitzichten per grote leeftijdsgroep (2010-2050) 2010 2020 2030 2040 2050 België 10 529 690 10 723 828 10 894 288 10 946 632 10 952 581 0-19 jaar 2 344 140 2 274 612 2 272 188 2 243 270 2 228 643 20-59 jaar 5 681 656 5 521 385 5 279 113 5 221 584 5 166 305 60-64 jaar 649 030 722 633 695 854 637 833 658 309 65+ 1 730 746 1 854 864 2 205 198 2 647 133 2 861 945 Bron: FOD Economie (2007)

h

Bijlage 3.4: Belangrijkste beroepsgroepen in Vlaanderen waarin de knelpuntberoepen kunnen gesitueerd worden in 2005 Oorzaak knelpuntkarakter Arbeidsmarktomstandigheden kwantitatief kwalitatief loon aard werk zelfstandig Ingenieurs 1 2 Verplegend personeel 1 2 Tekenaars 2 1 Technici 1 2 Boekhouders 2 1 Informatici 1 Gespecialiseerde bedienden 1 Vertegenwoordigers 3 2 1 1 1 Tuiniers 1 2 Chauffeurs 1 2 Arbeiders metaal 2 1 Onderhoudstechnici 2 1 Elektriciens 2 1 Schrijnwerkers 1 Arbeiders bouw 1 2 Bakkers 1 2 2 Beenhouwers 1 2 2 Horecapersoneel 2 1 1 Schoonmaakpersoneel/strijksters 2 1 1 Kappers 2 1 1 Bron: VDAB (2005) Beroepsgroep

1 = belangrijkste oorzaak

i

Bijlage 3.5: Volledige lijst van de knelpuntberoepen in het Vlaams Gewest Accountant Bestuurder zware vrachtwagen (+7.5 ton)

Accountmanager

Boekhouder

Analist - informatica

Bouwkundige tekenaar

Apothekersassistent

Bouwplaatsmachinist - grondverzet

Arbeider afwerker drukkerij

Brandertechnieker

Arbeider in metaalconstructie

Broodbakker

Architect

Buizenfitter

Architectuurtekenaar

Callcenter medewerker

Auditor (boekhouding - interne controle)

Chauffeur distributie

Autobusbestuurder (lijndienst-openbaar vervoer)

Bestuurder van zware vrachtwagen

Autobusbestuurder lijndienst privévervoer

met aanhangwagen

Autocarbestuurder

Chef de partie - hulpkok

Autoelektrotechnicus

Commercieel bediende

Automecanicien-hersteller van voertuigen

Dakdekker platte daken - dakdichter

met benzinemotoren

Dakdekker schuine daken

Automecanicien-hersteller van voertuigen met

Directie-assistent van de

dieselmotoren

boekhoudingsadministratie

Banketbakker - pasteibakker - patissier

Directiesecretaris

Bankwerker-matrijzenmaker - metaal

Dispatcher - transportplanner

Barman

Drankkelner brasserie, taverne,

Bediende kostprijsberekening

bistro, cafetaria, tearoom

Bediende planning en logistiek

Drukker offsetdruker aan de rotatiepers

Bediende reisbureau

Drukker tweekleuren offset-vellenpers

Bediener van heftruck

Drukker vier-, meerkleuren

Bediener-steller van boekbindmachines

offset-vellenpers

Bedrijfsverpleegkundige

Eindverantwoordelijke boekhouding

Beeld- en/of geluidstechnicus

- hoofdboekhouder

Beenhouwer

Ergotherapeut

Beginnend beroepsbeoefenaar

Expeditiebediende -transport

Behandelaar van voedingswaren

Financieel en/of administratief

Bekister

verantwoordelijke

Bestuurder kleine bus (maximum 9 meter)

Fiscaal adviseur

Bestuurder lichte vrachtwagen - vaste wagen

Fruitplukker hard fruit

(max. 7,5 ton)

Fruitplukker zacht fruit

Bestuurder mobiele kraan

Geriatrisch verpleegkundige

Bestuurder van trekker met oplegger

- gegradueerde

Gekwalificeerd verzorgende

Lasser met inerte gassen

j

Half-automaatlasser

Logopedist

Handelsagent

Magazijnarbeider onderdelen

Helper bakker of snoepgoed

en wisselstukken

Hoofdverpleegkundige

Manifestbediende

Hotelmeester - maître d'hôtel

Matroos (binnenscheepvaart)

Hulpkantoorexpediteur

Mecanicien-hersteller schepen

Ijzervlechter

Metselaar

Industrieel elektrotechnisch installateur

Meubelmaker

(industrieel elektricien)

Meubelmaker - interieur

Industrieel isolateur

Monitor beschutte werkplaats

Industrieel plaatwerker

Monteerder in het atelier van machines

Industrieel schilder

en industriële installaties

Ingenieur bouwkunde

Monteerder-kableerder - schakelkasten

Ingenieur electronica

Monteur centrale verwarming

Ingenieur elektriciteit

Natuursteenbewerkers

Ingenieur elektromechanica

Netwerkspecialist - informatica

Ingenieur mechanica

Onderhoudselektricien

Ingenieur scheikunde

Onderhoudsmecanicien en

Installateur - afsteller van machines

hersteller machines

en industriële installaties

en industriële installaties

Insteller-bediener automatische of

Onderhoudsmecanicien van

cnc gestuurde metaalwerktuigmachines

grondwerk- en bouwmachines

Insteller-bediener van metaalwerktuigmachine

Onderhoudsmecanicien van heftrucks,

Insteller-bediender van metaaldraaibank-draaier

tractoren,…

Insteller-bediener van metaalfreesmachine

Onderhoudsmecanicien van

Kantoorexpediteur

landbouwmachines

Kapper voor dames

Onderhoudsmecanicien van

Kapper voor dames en heren

textielmachines

Keukenverantwoordelijke - chef-kok

Onderhoudsmecanicien van

Kinderverpleegkundige - gegradueerde

vrachtwagens, autobussen,...

Kinderverzorgster

Operator poedercoating

Klantendienstmedewerker

Opvoeder klasse 1 - orthopedagoog

Klassieke (professionele) schoonmaker

Particuliere schoonmaker

Kok (vreemde gerechten)

Plaatser natuursteen

Kok traiteurdienst - onderchef keuken - souschef

Plaatser van gipskartonplaten

Kwaliteitsverantwoordelijke

- droge bepleistering

Lasser - metaal

Prefabmonteerder

Productieverantwoordelijke

Technicus mechanica

k

Psychiatrisch verpleegkundige –

Technicus meet- en regeltechniek

gebrevetteerde/gediplomeerde

en automatisatie

Psychiatrisch verpleegkundige - gegradueerde

Technicus netwerkbekabeling

Regelaar van weefgetouwen

Technisch-administratief bediende

Residentieel elektrotechnisch

Tekenaar

installateur (bouwelektricien)

Tekenaar elektriciteit

Restaurantkelner

Tekenaar mechanica

Retoucheuse kleding (pompwerker)

Tekenaar metaalconstructies

Sanitair installateur - loodgieter

Tekenaar piping

Sanitair installateur gasverwarming - gasfitter

Thuisverpleegkundige

Schilder-decorateur

Torenkraanbestuurder

Schrijnwerker aluminium

Trappenmaker

Schrijnwerker kunststoffen

Tuinaanlegger - bosaanleg

Schrijnwerker - timmerman : buitenschrijnwerk

Tuinier

Schrijnwerker - timmerman: daktimmer

Uitbener

Schrijnwerker - timmerman : interieurbouw

Uitsnijder in slachterijen

Serre arbeider

Veiligheidsingenieur

Slachterijarbeider

Verantwoordelijke R en D

Sociaal verpleegkundige - gegradueerde

(onderzoek en ontwikkeling)

Specialist kostprijsberekenaar (kostaccountant)

Verhuizer

Stellingbouwer

Verpleegkundige dringende

Strijkster met de hand

hulpverlening

Stukadoor - natte bepleistering

Verpleegkundige palliatieve

Stuurman - scheepvaart

zorgen - gegradueerde

Systeembeheerder - informatica

Vertegenwoordiger

Tandtechnieker

Visfileerder

Technicus - productieoperator

Vleesbewerker

Technicus autotechniek

Vloerder-tegelzetter

Technicus bouw - werfleider

Vrachtwagenbestuurder

Technicus datatransmissie en numerieke commutatie (nijverheidswerven, bouwwerven) Technicus domotica en gebouwenautomatisering

Wegenwerker

Technicus elektriciteit

Wever op jacquartdweefmachines

Technicus elektromechanica

Wever op platgetouw

Technicus elektronica

Zaalmeisje - zaaljongen

Technicus hout

Ziekenhuisverpleegkundige –

Technicus industriële scheikunde

gebrevetteerde/gediplomeerde

Technicus klimatisatie, koel-en verwarmings

gegradueerde

technieken

Zinkwerker

Bron: www.vdab.be

l

Bijlage 3.6: Lijst beroepen voor versoepelde procedure arbeidskaarten in het Vlaamse Gewest Ingenieurs Ingenieur bouwkunde Ingenieur elektriciteit Ingenieur mechanica Ingenieur elektromechanica Ingenieur Apothekersassistent Tekenaars Architectuurtekenaar Bouwkundig tekenaar Tekenaar elektriciteit Tekenaar metaalconstructies Tekenaar mechanica Boekhouders Accountant Gespecialiseerde informatici E.D.P. (electronic data processing) manager Projectleider – informatica Verkoop- en marketingverantwoordelijken Verkoopsverantwoordelijke – sales-manager Productmanager Algemene directie Algemeen verantwoordelijke profit sector Kwaliteitsverantwoordelijke Wevers Wever platgetouw Wever op Jacquardweefmachines Regelaar weefgetouwen Patroonmaker-stiksters Patroonmaker ton) Modellenstikster confectie Stiksters woondecoratie Bankwerkers Bankwerkers – metaal Bankwerkers – matrijzenmaker – metaal

Instellers bedieners van werktuigmachines Insteller bediener van metaalfreesfuncties Slijper van machinegeraadschap Insteller bediener van metaaldraaibank-draaier Insteller bediener automatische of CNC gestuurde Metaalwerktuigmachines

Verplegend personeel en gekwalificeerd verzorgend Hoofdverpleegkundige Ziekenhuisverpleegkundige - gebreveteerde Ziekenhuisverpleegkundige - gegradueerde Geriatrisch verpleegkundige - gegradueerde Psychiatrisch verpleegkundige - gegradueerde Thuisverpleegkundige Gekwalificeerd verzorgende Technici Technicus elektromechanica Technicus mechanica Technicus bouw – werfleider Technicus elektriciteit Technicus klimatisatie, koel-en verwarmingstechnieken Technicus autotechniek Technicus elektronica Beeld- en/of geluidstechnicus Technicus meet- en regeltechniek en automatisatie Technicus Productieverantwoordelijke Productieverantwoordelijke Land-en tuinbouwarbeiders Tuinier Tuinaanlegger – bosaanlegger Fruitplukker hard fruit Fruitplukker zacht fruit Natuursteenbewerker Matroos (binnenscheepvaart) Vrachtwagenchauffeurs Autobusbestuurder (lijndienst-openbaar vervoer) Autocarbestuurder Bestuurder lichte vrachtwagen – vaste wagen (max. 7,5 ton) Bestuurder zware vrachtwagen – vaste wagen (max. + 7,5 Bestuurder van trekker met oplegger Bestuurder van zware vrachtwagen met aanhangwagen Chauffeur distributie Monteerders Monteerder in het atelier van machines en industriële installaties Installateur afsteller van machines en industriële installaties Installateurs sanitair en CV Sanitair installateur – loodgieter Zinkwerker - metalen dakbedekking Monteur centrale verwarming Brandertechnieker

m

Insteller bediener van metaalwerktuigmachine

Sanitair installateur gasverwarming – gasfitter

Lassers Lasser met inerte gassen Half automaatlasser Lasser metaal Insteller bediener van volautomatische las en snijmachines CNC lasser

Elektriciens en elektromechaniciens Residentieel elektrotechnisch installateur (bouwelektricien)

Metselaars en vloerders Metselaar Vloerder-tegelzetter

Timmermannen en schrijnwerkers Schrijnwerker - timmerman: buitenschrijnwerk Schrijnwerker - timmerman: interieurbouw Schrijnwerker - timmerman: daktimmer Schrijnwerker aluminium Schrijnwerker kunststoffen

Stukadoors Stukadoor - natte bepleistering Stukadoor algemeen

Dakdekkers Dakdekker algemeen Dakdekker schuine daken (inclusief lood- en zinkwerk) Dakdekker platte daken – dakdichter

Isolateurs Industrieel isolateur

Drukkers Drukker vier-, meerkleurenoffset vellenpers

Glaswerkers Glasplaatser-glaswerker

Bakkers Broodbakker Banketbakker Helper bakker of snoepgoed

Bekister, stellingbouwer Wegenwerker – kasseier Grondwerker Betonmixer-chauffeur Plaatser nutsleidingen Asfalteerder Rioollegger Stellingbouwer Bekister Ijzervlechter Wegenwerker Wegenwerker-klinkers

Productie operator voeding Behandelaar van voedingswaren Kraanmannen Torenkraanbestuurder Bouwplaatsmachinisten Bouwplaatsmachinist - grondverzet

Beenhouwer Beenhouwer spekslager Slachterijarbeider Uitsnijder in slachterijen Uitbener Vleesbewerker Visfileerder

Bron: www.vdab.be

n

Bijlage 3.7: Lijst knelpuntberoepen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in 2005 ongunstige arbeidsmarktoms tandigheden kwantitatief kwalitatief

x

Architect (burgerlijke bouwkunde) Ingenieur (gebouwenconstructie) Ingenieur in de telecommunicatie Elektrotechnisch ingenieur Hoofdverpleger Ziekenhuisverpleger (brevet) Ziekenhuisverpleger (gegradueerd) Gegradueerd verpleger in geriatrie Verpleger in niet specifieke verpleeginstellingen (brevet) Verpleger in niet spec. Verpleeginst. (gegrad. sociale verpleger) Leraar Nederlands - geschiedenis (lager secundair)

x x x x x x x x

Bouwkundig tekenaar Technicus elektromechanica Technicus bouw

x

Technicus elektriciteit Technicus elektronica Kwaliteitscontroleur

x

x

x

Boekhouder

x x x x x x x x x x x x x x x x

Economisten, actuarissen en statistici Economist Software-ingenieur Systeemingenieur Netwerkarchitect Conceptor van gegevensbank Systeemprogrammeur Projectleider-informatica Functioneel analist

x x x x x x

Webdesigner, -developper,-master Analist-programmeur Programmeur Onderhoudstechnicus (software en materieel) Onderhoudstechnicus (materieel) Netwerkbeheerder Gegevensbeheerder Vertaler Directeur marketing Marketing assistent Publiciteitsdirecteur

x x x

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x

x

o

Commercieel kaderlid Financieel kaderlid-directeur Interne of externe audit Directiesecretaris Commercieel secretaris Administratief secretaris (graduaat)

x

Bediende personeelsdiensten Bediende sociale wetten en lonen Bediende commerciële diensten (klanten, aankoop, verkoop, …) Telefonist Telefonist-receptionist Tandartsassistent

x

Bediende van juridische diensten Bediende van de verzekeringen Bediende reisbureau Verzekeringsagent Handelsagent of handelsgelastigde Handelsvertegenwoordiger Technisch vertegenwoordiger Handelszaakbeheerder Gespecialiseerd verkoper Tele-verkoper Verkoper (kleinhandel of warenhuis) Autobestuurder (rijbewijs B-Auto-Break) Bestuurder van trekker met oplegger (rijbewijs CE)

x

Mecanicien-hersteller van motorvoertuigen Monteur van centrale verwarming Onderhoudsmecanicien C.V. afsteller van branders

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x

x x x x x x x x x x x

Electriciens en electriciens-herstellers

x x x x x x x

Elektricien Huiselektricien Electromecanicien Monteur-plaatser van schotwerk en valse plafonds Vloerenlegger Plafonneerder Bakker Beenhouwer in het algemeen Chef-kok Onderchef-kok Kok (met uitzondering van particuliere dienst) Keukenhelper Kok (in particuliere dienst) Hulpkok Restaurantkelner

x x x x x x x x

x x x x x x x x x x x x p

Snackbarkelner Zaalpersoneel Rangoverste Hulpkelner Kapper voor dames Kapper voor heren Bron: BGDA (2006)

x x x x x x

x x x x x x

q

Bijlage 3.8: Lijst beroepen voor versoepelde procedure voor onderdanen van de nieuwe lidstaten in het Waalse Gewest Beroep Ingénieurs Enseignants Infirmiers Chilmistes Pharmaciens Employés d'assurance Responsables de la vente et produit Représentants Informaticiens Dessinateurs Techniciens (divers) Techniciens sur véchicules (automobiles et poids lourds) Techniciens en télécomunications Techniciens en électronique Techniciens de laboratoire Operateurs machine-outil Töliers carrossiers Plombiers Tuyauteurs Chauffagistes Soudeurs Chaudronniers en fer Electriciens et assimilés Electromécaniciens et assimilés Ouvriers de l'industrie du bois charpentiers Peintres Menuisiers Couvreurs Maçons Carreleurs Coffreurs Cuisiniers Gérant restaurateur Pätissier/boulanger Bouchers Bron : Ministère de la Région Wallonne (Direction générale de l’Economie et de l’Emploi)

r

Bijlage 3.9: Productiebelemmeringen: onvoldoende geschoolde arbeidskrachten (aandeel van de ondernemingen die de rekrutering van geschoolde werkkrachten aangeven als productiebelemmerende factor) Textielnijverheid (exclusief kleding) Woltypeproducten Katoentypeproducten Breigoednijverheid Schoen- en kledingnijverheid Schoenen Kleding Houtverwerkende nijverheid Houtverwerkende nijverheid (behalve meubelen en zitmeubelen) Meubelen en zitmeubelen Papier- en kartonnijverheid Papier- en kartonfabricage Papier- en kartonverwerking Grafische nijverheid Ledernijverheid (leerlooierijen) Vervaardiging en eerste verwerking van metalen Ferrometalen Non-ferrometalen Bouwmaterialen en vlakglas Steen, cement, keramiek voor bouw en nijverheid, vlakglas Chemische nijverheid Vervaardiging van producten uit metaal Machinebouw Landbouwmachines en -tractoren Gereedschapsmachines Textielmachines Motoren, compressoren, pompen, enz. Elektrische en elektronische nijverheid Elektrisch en elektronisch uitrustingsmaterieel Elektrische huishoudtoestellen, audio, video, hifi Constructie en assemblage van personenwagens Overige transportmiddelen Fietsen en motorfietsen Voedingsnijverheid Gezamenlijke verwerkende nijverheid Gebruiksgoederen Investeringsgoederen Halffabrikaten

01/2006 04/2006 07/2006 10/2006 01/2007 2 3 9 9 7 1 2 1 1 1 4 2 12 15 10 7 0 0 3 0 5 3 4 3 6 0 0 0 0 0 5 3 4 3 7 6 4 2 13 19 6 5 1 2 17 5 4 3 21 20 9 7 6 8 19 3 3 0 0 0 12 10 10 12 30 19 15 10 26 11 0 0 0 0 0 3 7 17 6 14 0 1 18 2 16 4 4 4 2 6 6 3 5 5 3 7 4 3 5 4 9 7 4 2 3 12 15 17 18 20 28 26 28 27 29 : : : : : 47 26 26 39 37 56 54 52 51 40 17 20 23 15 13 8 6 11 10 4 9 9 11 8 3 18 8 21 10 10 0 0 0 0 0 22 21 9 14 20 0 0 0 0 0 2 2 5 9 5 8 8 9 9 10 7 7 6 10 7 19 17 19 20 17 5 6 10 6 10

Bron: NBB http://www.nbb.be/DOC/DQ/N/dq3/BelgoHome.htm (02/04/2007)

s

Bijlage 3.10: B-kaarten toegekend aan nieuwe EU-onderdanen in 2005 en 2006, opgesplitst per categorie, Vlaams Gewest Categorie 2005 2006 Verschil Au-pair 47 27 -20 Beroepsopleiding 0 16 16 Beroepssportbeoefenaar 17 12 -5 Gezinshereniging art. 9, 16° 23 65 42 Gezinshereniging art. 9, 17° 0 8 8 Hooggeschoolde 127 108 -19 Hooggeschoolde detachering 14 16 2 Leidinggevende 23 16 -7 Leidinggevende detachering 10 13 3 Navorser 9 18 9 Nieuw EU knelpuntberoep 0 8.742 8.742 Nieuwe EU Lidstaat 177 221 44 Nieuwe EU lidstaten seizoenarbeid 2.639 1.108 -1.531 Schouwspelartiest 0 3 3 Stagiair 19 17 -2 Stagiair detachering 19 57 38 TOTAAL 3.124 10.447 7.323 Bron: Vlaams Subsidieagentschap voor Werk en Sociale Economie (2007)

t

Bijlage 3.11: B-kaarten toegekend aan nieuwe EU-lidstaten in het Vlaams Gewest, opgesplitst per nationaliteit (2006) Categorie CZ EE LV LT HU PL SI SK Au-pair 3 2 1 21 Beroepsopleiding 16 Beroepssportbeoefenaar 3 1 2 2 1 1 2 Gezinshereniging art. 9, 16° 2 3 42 18 Gezinshereniging art. 9, 17° 1 6 1 Hooggeschoolde 24 2 8 2 24 42 5 17 Leidinggevende 11 0 1 0 4 12 0 1 Navorser 4 1 1 9 3 Nieuwe EU Lidstaat 36 3 1 8 28 127 18 Nieuwe EU lidstaten seizoenarbeid (tot 1/5) 4 1 4 1.096 3 Nieuwe EU-knelpuntberoepseizoenarbeid 19 1 5 20 10 6.633 143 Nieuwe EU-knelpuntberoepandere 65 4 0 23 47 1.647 0 125 Schouwspelartiest 1 2 Stagiair 9 0 1 0 38 24 1 1 TOTAAL 180 12 17 61 159 9.661 7 350

Totaal 27 16 12 65 8 124 29 18 221 1.108 6.831 1.911 3 74 10.447

Bron: Vlaams Subsidieagentschap voor Werk en Sociale Economie (2007)

u

Bijlage 3.12: B-kaarten toegekend aan nieuwe EU-lidstaten, EU-knelpuntberoepen andere dan seizoenarbeid, Vlaams Gewest (2006) Knelpuntberoep Aantal algemene directie 1 bakkers 30 bankwerkers 11 beenhouwer 148 behandelaar van voedingswaren 44 bekister, stellingbouwer, wegenwerker 145 boekhouders 6 bouwplaatsmachinisten 4 dakdekkers 65 Elektriciens en elektromechaniciens 32 gespecialiseerde informatici 5 glaswerkers 4 ingenieurs 8 installateur sanitair en cv 44 Instellers bedieners van werktuigmachines 22 Isolateurs 9 land-en tuinbouw: andere 126 lassers 145 matroos 60 metselaars en vloerders 404 monteerders 26 natuursteenbewerker 27 patroonmaker - stiksters 5 productieverantwoordelijke 8 stukadoors 149 technici 90 tekenaars 2 timmermannen en schrijnwerkers 172 verkoop- en marketingverantwoordelijken 19 verplegend en verzorgend personeel 9 vrachtwagenchauffeurs 86 wevers 5 TOTAAL 1911 Bron: Vlaams Subsidieagentschap voor Werk en Sociale Economie (2007)

v

Bijlage 3.13: Aantal uitgereikte arbeidskaarten aan hooggeschoolden in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (2006) Categorie BG EE HU LV LT PL SK SI CZ Gedetacheerd directielid 5 2 4 Directielid (RSZ) 9 2 8 9 4 5 Gedetacheerde hooggeschoolden 6 6 4 29 4 4 Hoogeschoolden (RSZ) 45 3 31 4 5 88 17 5 10 Ministère de la Région Wallonne (Direction générale de l’Economie et de l’Emploi)

RO

Totaal 11 4 41

2 102

55 310

w

Bijlage 3.14: Aantal uitgereikte arbeidskaarten voor knelpuntberoepen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (1/5/2006-31/12/2006) EE

HU

LV

LT

PL

SK

SI

Compositeur-typographe (infographiste) 1 Comptable 1 4 Conseiller de direction (analyste financier) 1 1 Conseiller de direction (cadre) 3 1 2 Conseiller de direction (directeur commercial) 1 3 Conseiller de direction (responsable de projet) 1 3 1 Dessinateur en construction mécanique Electricien 3 Employé de service juridique 2 2 Employé (lois sociales) 1 Gérant de maisons de commerce 1 Infirmier (brevet) 1 Infirmier (graduat) 1 2 Informaticien (analyste-programmeur) 1 3 Informaticien (autre) 1 Informaticien (helpdesk) 4 Informaticien (ingénieur logiciel) 3 Informaticien (ingénieur système) 1 Informaticien (programmeur) 1 informaticien (webmaster) Installateur sanitaire (plombier/tuyauteur) 1 Maçon et carreleur (maçon polyvalent) 27 Secrétaire (commerciale) 9 Secrétaire (comptable) 1 1 Secrétaire (de direction) 1 1 3 4 1 Technicien en électromécanique 2 Traducteur 2 1 Total: 2 13 2 3 73 9 2 Bron: Ministerie Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Directie Werkgelegenheidsbeleid en Meerwaardeneconomie

CZ

Total: 1 5

1

2 7 4

2 2 1

2 1

1

2 1

13

7 2 3 5 1 1 1 3 4 3 5 3 1 1 1 1 27 11 2 11 2 3 117

x

Bijlage 3.15: Arbeidskaarten B afgeleverd in het Waals Gewest aan onderdanen van de nieuwe lidstaten (1/5/2004 - 31/12/2006) Secteurs

EE

Activités récréatives, culturelles Agriculture, chasse, services annexes Artiste

LT

LV

PL

SK

SI

CZ 3

7 12

4 4

Chercheur Commerce de détail Construction Enseignement Fabrication de machines et appreils électriques HORECA Industrie alimentaire Industrie automobile Informatique Jeune au pair Métiers en pénurie * Personnel de direction Personnel hautement qualifié Poste et télépcommunications Santé et action sociale Services Sportif Stagiaire Sylviculture Technicien de surface Transports Travail du bois Travailleur saisonnier Total Bron: Ministère de la Région Wallonne

HU

3

8 1 5 1

39 1

1 5 3 2

1

2

4

2 1

7 11

1 1 1 1

1 6 4 18

2 1

3

1

23 136 7 34

5

6 7 11

12

2 2 7 1 48 329

1 1 1 16 1 1 3

2 2

9

3

3

83

4

5 3 5 12

3 2 4

2

35

13

53

Total 3 7 16 18 2 6 4 1 5 49 16 1 33 148 19 84 1 6 11 33 7 2 2 9 1 48 532

Pénurie * : vanaf 01/05/2006

y

Bijlage 3.16: Arbeidskaarten B afgeleverd in het Waals Gewest aan onderdanen van de nieuwe lidstaten voor de knelpuntberoepen (1/5/2004 - 31/12/2006) Functie Aantal Ajusteur-mécanicien 1 Analyste-programmeur 1 Boucher 4 Carreleur 14 Carrossier-tôlier 3 Charpentier 2 Chef projet informatique 1 Coffreur 9 Couvreur charpentier 3 Cuisinier 2 Délégué commercial interne 2 Electromécanicien 3 Employé technico-commercial 1 Enseignant 1 Ingénieur agronome 1 Ingénieur civil mécanicien 1 Ingénieur en chimie 1 Installateur sanitaire 1 Maçon 43 Mécanicien en matériel de déneigement 1 Mécanicien poids lourd 5 Menuisier 10 Monteur électricien 1 Monteur bardeur Opérateur de machines à bois 1 Opérateur machines, menuisier d'atelier 3 Ouvrier manoeuvre polisseur 1 Ouvrier spécialisé 1 Peintre 3 Peintre polyvalent 2 Professeur de cours techniques 2 Responsable des ventes, sales manager 1 Soudeur 6 Technicien en construction 1 Technicien en électricité 1 Technicien en mécanique 2 Technicien en mécanique générale 2 Tuyauteur 11 TOTAAL 148 Bron: Ministère de la Région Wallonne, Direction genéralé del’Economie et de l’Emploi, Service Immigration

z

Bijlage 3.17: Aantal zelfstandigen en helpers vanuit de nieuwe lidstaten in Belgie (2005) BG RO EE HU LV LT PL SI SK CZ

10 49 0 1 0 2 66 0 5 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

226 678 0 38 3 13 2.481 1 37 12

426 421 1 47 3 38 1.353 5 60 37

Vrije beroepen 50 99 3 20 2 11 140 1 13 17

Totaal Bron: RSVZ

133

0

3.489

2.391

356

Nationaliteit Landbouw Visserij Nijverheid Handel

Diensten Diversen Totaal 29 253 0 6 1 3 190 1 35 7

5 15 0 0 0 0 21 0 0 0

746 1.515 4 112 9 67 4.251 8 150 73

525

41

6.935

aa

Bijlage 4.1: Potentiële migratie vanuit de 8 NLS, 2004-2030

België EU-15

2004 2005 Netto migratie 3.346 3.636 272.761 296.378

2010

2020

2030

1.456 118.689

286 23.292

155 12.619

Buitenlandse bevolking België 13.508 17.144 28.938 34.592 36.664 EU-15 1.101.249 1.397.627 2.359.127 2.820.052 2.988.936 Bron: Boeri, T. and Brücker, H., (2005a)

Assumpties: Het gaat hier opnieuw van extrapolatie van de resultaten voor Duitsland naar de andere EU-15-landen. Men gaat er van uit dat de convergentiesnelheid in het BBP per capita tussen de NLS-landen en de EU-15-landen 2% per jaar bedraagt. Halvering van de initiële kloof zal bijgevolg 35 jaar in beslag nemen. De ‘jobless growth’ van de NLS-landen wordt eveneens in rekening gebracht.

bb

Bijlage 4.2: Enquete uitgevoerd door IDEA Consult onder Belgische ondernemingen i.v.m. de aanwerving van NLS-werknemers

1

De steekproef

Om inzicht te verkrijgen in de vraag nar werknemers uit de nieuwe lidstaten is in 2004 een enquêteonderzoek uitgevoerd bij Belgische ondernemingen.

De bedoeling was om de

tewerkstelling van werknemers (nu en in de toekomst) te evolueren. Er werd eveneens naar de toekomstige verwachtingen gepeild bij een eventuele vrijmaking van het arbeidsverkeer. Het aantal respondenten was gelijk aan 79 (4 micro-ondernemingen met minder dan 10 werknemers), 27 kleine ondernemingen met 10 tot 49 werknemers en 29 middelgrote ondernemingen

met 50 tot 250 werknemers 84 . De overblijvende bedrijven zijn grote

ondernemingen. De sectoriele verdeling in de steekproef was zoals volgt: 79% van de bedrijven waren actief in de industrie, 7,5% in de bouw en ongeveer 10% in handel, vervoer en diensten. Daarnaast komt bijna 1/3 van de respondenten uit de textiel en kleding sector85.

74% van de ondervraagde bedrijven hadden op het moment van de ondervraging geen werknemers uit de nieuwe lidstaten in dienst. Bij het overblijvend gedeelte stelt geen enkele onderneming meer dan 10% van de werknemers uit Oost-Europa tewerk. In de chemie en de bouw waren de meeste werknemers uit de nieuwe lidstaten tewerkstelden (de helft).

2

De huidige situatie86

2.1

Motieven voor het tewerkstellen van werknemers uit de nieuwe lidstaten

Het overgrote gedeelte van de werkgevers (80%) dat personeel uit de nieuwe lidstaten in dienst had, is het gebrek aan juiste mensen in België de belangrijkste reden waarom ze beroep gedaan hebben op buitenlandse werkkrachten. Of werknemers uit de nieuwe lidstaten kostenbesparend waren wordt niet als belangrijke motief aangegeven. Een derde van de ondernemingen was 84

Ondanks het kleine aantal respondenten dat gereageerd hebben op de enquête, zijn de resultaten toch representatief aangezien vooral ondernemingen die begaan waren met de problematiek van het tewerkstellen van werknemers uit Centraal –en Oost-Europa gereageerd hebben op de enquête. Deze ondernemingen vertegenwoordigen dan ook een welbepaald segment van de arbeidsmarkt dat voldoende informatie kan verstrekken over de stand van zaken m.b.t. de tewerkstellingsaspecten van werknemers uit de nieuwe lidstaten. 85 Landbouwbedrijven zijn doelbewust uit de steekproef gelaten gezien deze ondernemingen vaak in seizoensarbeiders geïnteresseerd zijn. 86 Huidig = in 2004

cc

daarmee zeker niet akkoord. Een minder belangrijke reden was het ondersteunen van bestaande bedrijvigheid in Oost-Europa. Andere redenen voor de tewerkstelling van Oost-Europese

werkkrachten waren: - overname bestaande - geen

interesse;

- kinderen

van Poolse migranten;

- taal (communicatie), - interne

cultuur;

geïnteresseerden (ook Belgen in Oost-Europa werken);

- tijdelijke

2.2

opdracht > overname personeel;

detachering vanuit hoofdhuis.

Aandeel van werknemers uit de nieuwe lidstaten in het personeelsbestand

Tabel 1: Land van oorsprong van Oost-Europese werknemers in België PL

HU, CZ, SK, SI EE, LV, LT

16,6

27,8

BG, RO

2,8

Andere landen

19,5

33,3

Bron: eigen berekeningen op basis van IDEA Consult (2005)

2.3

Functies en beroepen

Tabel 2: Beroep van Oost-Europese werknemers in België Hoofdklasse

%

Vermeldingen op antwoordformulier

Arbeider

23,8

arbeiders (gieterij, handlangers) metsers, bekisters monteur productie-arbeider, operator

Sales & Marketing 23,8

handelsvertegenwoordiger export Sales & Marketingfuncties sales administrators

Technisch

19,0

hogere functies, bv. ICT IS, groupquality, labo techniciens

Productie

14,3

productie

O&O

9,5

O&O

Divers

9,5

bewakingsagent diverse functies en activiteiten

Bron: IDEA Consult (2005)

dd

Uit de tabel blijkt duidelijk dat productie-technisch gerelateerde profielen een groot deel voor hun rekening nemen (57%). In 95% van de gevallen gaat het oever een voltijdse betrekking.

2.4

Knelpunten bij het in dienst nemen

Tabel 3: Knelpunten bij aanwerven van buitenlandse werknemers (in %) 1=niet akkoord

Administratieve Selectie goede Communi- Cultuur-

Kennis

7=volledig akkoord lasten

werknemers

catie

verschillen wetgeving

1

13,6

8,7

4,4

13,6

9,5

2

9,1

8,7

8,7

18,2

14,3

3

9,1

4,4

13

9,1

23,8

4

36,4

26,1

8,7

22,7

14,3

5

9,1

30,4

26,1

13,6

14,3

6

9,1

8,7

17,4

18,2

19,1

7

13,6

13

21,7

4,6

4,8

Totaal

100

100

100

100

100

Respons

22

23

14

22

21

Bron: IDEA Consult (2005)

Volgens de cijfers van deze tabel vormt de selectie van goede werknemers één van de grootste knelpunten bij het aanverwen van Oost-Europese werknemers. Communicatieproblemen zijn de tweede grote moeilijkheid bij het in dienst nemen van werknemers uit Oost-Europa.

3

De toekomstverwachtingen

De ondernemingen hebben de vraag gekregen of ze bereid waren werknemers uit de nieuwe lidstaten tewerk te stellen indien er vrij verkeer van werknemers van kracht zou zijn. Er werd een verdubbeling vastgesteld van het aantal ondernemingen dat van plan is om dit te doen: 57% (44 van de 78 respondenten) overweegt een dergelijke aanwerving. Veel ondernemingen die al werknemers uit die landen in dienst hadden, zijn van plan om dit beleid verder te zetten. Ook bedrijven die geen werknemers van deze landen in dienst hadden, zijn van plan om dit te doen wanneer vrij verkeer van kracht is (de helft).

ee

Tabel 4: Aantal bedrijven dat bereid is in de toekomst werknemers uit Oost- Europa aan te werven (in %) Toekomst Huidige situatie 0

1

Totaal

0

29

28

57

1

5

16

21

Totaal

34

44

78

Bron: IDEA Consult (2005)

3.1

Motivatie

De tabellen 5 en 6 geven een overzicht van de redenen om werknemers uit de nieuwe lidstaten in de toekomst al dan niet aan te werven.

Tabel 5: Redenen om in de toekomst eventueel Oost-Europese werknemers aan te werven Reden

%

Gebrek motivatie van Belgische werknemers

15

Indien vereiste kwalificatie dezelfde, geen onderscheid maken naar nationaliteit 14 Bij gebrek aan Belgische kandidaten

11

Er is onvoldoende aanbod hier

5

Werknemer NLS kent beter eigen taal en cultuur

2

Geen discriminatie willen maken tussen kandidaten

2

Loonkost lager bij werknemers uit NLS

2

Bron: IDEA Consult (2005)

Tabel 6: Redenen om in de toekomst geen Oost-Europese werknemers aan te werven Reden

%

Voorzien geen aanwervingen

8

Vindt dat door hoge werkloosheid Belgen voorrang moeten krijgen

7

Kennis van Nederlands is een vereiste

4

Bron: IDEA Consult (2005)

ff

3.2

Beroepen / functies

Volgende beroepen/functies waarvoor men in de toekomst werknemers uit de nieuwe lidstaten zal willen aanverwen, zijn het meest aangeduid:

Tabel 7: Toekomstige vraag naar werknemers uit de nieuwe lidstaten volgens beroep/functie Beroep/functie

%

Arbeiders

47

Verkoop & Marketing

13

Technisch

19

Administratief bedienden

8

Diverse functies

13

Bron: IDEA Consult (2005)

gg