Uitvoeringsprogramma Economie stadsregio Rotterdam Vastgesteld door het Algemeen Bestuur op 11 mei 2011

Uitvoeringsprogramma Economie stadsregio Rotterdam 2010-2014 EDITIE FEBRUARI 2011 Vastgesteld door het Algemeen Bestuur op 11 mei 2011

Inhoudsopgave Inleiding

7

Hoofdstuk 1 Introductie: van wereldmarkt tot regionale economie 1.1 Inleiding 1.2 De regio als onderdeel van de wereldeconomie 1.3 Veranderende grenzen en beleving 1.4 Conclusies

9 9 10 12

Hoofdstuk 2 Opgave 1: sterke economische clusters versterken 2.1 Inleiding 2.2 Sterke economische clusters 2.3 Clusterversterkende maatregelen

14 14 20

Hoofdstuk 3 Opgave 2: internationaal promotie- en acquisitiebeleid versterken 3.1 Inleiding 22 3.2 Het nut van buitenlandse investeerders 22 3.3 De RIA en de Rotterdam Area 22 Hoofdstuk 4 Opgave 3: kwaliteitsverbetering gemeentelijke dienstverlening 4.1 Inleiding 4.2 Regionale kwaliteitsverbetering dienstverlening

26 26

Hoofdstuk 5 Opgave 4: gezonde kantorenmarkt op knooppunten 5.1 Inleiding 5.2 Knooppuntenbeleid 5.3 Regionaal Kantorenprogramma 5.4 Reductie van de planologische voorraad 5.5 Leegstandsaanpak

29 29 30 31 33

Hoofdstuk 6 Opgave 5: daadkrachtige ontwikkeling en herstructurering van bedrijventerreinen 6.1 Inleiding 35 6.2 Regionaal programma bedrijventerreinen 35 6.3 Herstructurering bestaande bedrijventerreinen 36 6.4 Dynamische aanpak nieuwe bedrijventerreinen 39 Hoofdstuk 7 Opgave 6: hernieuwde visie op detailhandel 7.1 Inleiding 7.2 Geactualiseerde regionale visie detailhandel

41 41

Hoofdstuk 8 Opgave 7: meer kennis en samenhang 8.1 Inleiding 8.2 Regionale Navigator Werklocaties 8.3 Samenhang tussen verschillende schaalniveaus 8.4 Samenhang met aanpalende beleidsterreinen 8.5 Het organiseren van samenhang en samenwerking 8.6 Communicatiestrategie

43 43 45 47 49 51

Bijlagen Overzicht van de actiepunten voor 2011 Economische kaart van de stadsregio Rotterdam Doelstellingen - Inspanningen - Netwerk van het uitvoeringsprogramma Samenhang met PRSE en Economische Agenda Zuidvleugel Bronnen

52 54 56 58 60

uitvoeringsprogramma economie | 5

Inleiding De Rotterdamse regionale economie is een uitsnede uit de moderne wereldeconomie. Het is een regio met een aantal sterke economische clusters die onderdeel zijn van wereldwijde netwerken, waar de helft van de werknemers dagelijks over gemeentegrenzen pendelt en waar bereikbaarheid, leefomgeving en vestigingsklimaat in belangrijke mate bijdragen aan de economische vitaliteit van de regio. De stadsregio Rotterdam zal daar een stuwende bijdrage aan leveren door het ondernemersklimaat de komende periode samen met haar partners verder te versterken vanuit de insteek: stimuleren waar mogelijk, reguleren waar moet. Aansluitend bij de prioriteit die het kabinet legt bij de ontwikkeling van mainports, brainports en greenports en de stedelijke regio’s waarin ze liggen. Aansluitend op de economische agenda’s van de Zuidvleugel en de Metropoolregio waarin ook de focus wordt gelegd op sterke clusters. En voortbouwend op het brede lokale draagvlak voor de stadsregio Rotterdam als verlengd lokaal bestuur. In de Regionale Strategische Agenda (RSA) is de verbreding en versterking van de economische structuur de centrale opgave van de stadsregio Rotterdam. Dit uitvoeringsprogramma voorziet in daadkrachtige bijdragen aan die opgave. Hierbij is de stadsregio Rotterdam zich echter steeds bewust van het feit dat de vitaliteit van de regionale economie als geheel ook investeringen vereist in het sociaal kapitaal, het klimaat, bereikbaarheid, woonkwaliteit en de ruimtelijke kwaliteit. In de RSA wordt deze samenhang geschetst in de perspectieven getalenteerd en kansrijk, internationaal concurrerend en duurzaam en attractief. Ook in een periode van onzekerheden en voortdurende ontwikkelingen in de wereld om ons heen, erkent de stadsregio Rotterdam de huidige verantwoordelijkheid om te werken aan de regionale

concurrentiepositie. Daarom heeft het uitvoeringsprogramma zeven meerjarige hoofdopgaven, waarbij per opgave voor het jaar 2011 een of meerdere concrete acties beschreven zijn, bestaande uit eenmalige of meerjarige inspanningen. De zeven hoofdopgaven luiden: 1. Versterken van sterke economische clusters. 2. Samenhangende internationale promotie en acquisitie. 3. Kwaliteitsverbetering gemeentelijke dienstverlening. 4. Regionalisering van de kantorenmarkt. 5. Daadkrachtige ontwikkeling en herstructurering van bedrijventerreinen. 6. Hernieuwde visie op detailhandel. 7. Meer kennis van de economische structuur.


Na een korte beschouwing op de wereldeconomie worden in de navolgende hoofdstukken deze hoofdopgaven en de nu bekende acties uitgewerkt. Bepalend daarbij is steeds de rol die de stadsregio Rotterdam moet nemen. Het pakket van acties wordt jaarlijks herijkt, waarmee het dynamische karakter van het programma wordt benadrukt. De stadsregio Rotterdam kan zo effectief omgaan met nieuwe ontwikkelingen met impact op de regionale economie als geheel of de stadsregio als organisatie in het bijzonder.

Hoofdstuk 1

Introductie: van wereldmarkt tot regionale economie 1.1 Inleiding De regionale economie is geen optelsom van gemeentelijk economisch beleid. Economie is grenzeloos, en in de wereldeconomie neemt het belang van stedelijke regio’s toe en wordt de welvaart van een regio niet langer alleen bepaald door het inkomensniveau. Ook aanpalende beleidsthema’s als de leefomgeving en bereikbaarheid spelen een belangrijke rol. Inzicht in de verbanden met andere thema’s is van belang voor een regio, waar de wereldeconomie fysiek aan wal komt van de Europese afzetmarkt, waar kleine lokale ondernemingen, multinationals, wereldhaven en de lokale gemeenschap elkaar direct raken. Dat inzicht geeft houvast om op regionaal niveau te komen tot een krachtig economisch uitvoeringsprogramma dat er toe doet en dat uitgaat van een gezamenlijke sense of urgency. 1.2 De regio als onderdeel van de wereldeconomie De laatste twintig jaar heeft de wereldmarkt een enorme groei en intensivering doorgemaakt. Onder invloed van de informatie- en communicatietechnologie (ICT) zijn de aansturing, de productie en de handelsketens opgeknipt, en worden halffabricaten en onderdelen over de gehele wereld geproduceerd en zo dicht mogelijk bij de afzetmarkt geassembleerd. Door deze ontwikkeling is het aantal internationale handelscontacten sterk gegroeid, en onderhouden ook steeds meer kleinere bedrijven internationale economische contacten. Feitelijk leidt de schaalvergroting daardoor ook tot schaalverdichting. Zo zijn er talloze nieuwe netwerken van kleine bedrijven ontstaan die gezamenlijk een grote innovatiekracht kunnen ontwikkelen. Daarbij leidt de steeds sterkere vervlechting tussen bedrijven er ook toe

dat conjuncturele schommelingen op de wereld- of Europese markt veel sneller doorwerken en merkbaar zijn op de regionale en lokale markt. Een voorbeeld van deze veranderingen is de opkomst van zelfstandigen zonder personeel (zzp-er). Door internet en laptops zijn deze freelancers eenvoudiger te vinden én in te zetten, waardoor ze een forse bijdrage leveren aan innovatie en flexibiliteit die de kenniseconomie van ondernemers vraagt. Economische groei vindt in hoofdzaak plaats in stedelijke regio’s. Voor de uitruil van goederen en diensten zoeken partijen elkaar op, waardoor economische activiteiten worden gebundeld en aangevuld met andere noodzakelijke voorzieningen, van bedrijf en woning tot café, school en ziekenhuis. Onder invloed van de ICT zet de wereldmarkt de ontwikkeling van de steden echter op scherp.


Veel contacten kunnen op afstand plaatsvinden en kennis hoeft zich niet meer per se in dezelfde stad te bevinden. Alleen stedelijke regio’s die aan de eisen van de nieuwe economie weten te voldoen zullen economisch blijven floreren. De concurrentie op de wereldmarkt wordt steeds meer concurrentie tussen regio’s, met als belangrijkste inzet het aanbieden van het beste vestigingsklimaat voor het aantrekken van technologie, kennis en kennisontwikkeling. Met andere woorden: de mate waarin de stedelijke omgeving hoogopgeleiden weten te boeien en binden met passende woonomgeving, voorzieningen en bereikbaarheid is bepalend voor het economische succes van de regio. Ruimtelijke, sociale, culturele en andere maatschappelijke beleidsvelden zijn daarmee steeds meer van invloed op de economische ontwikkeling van de stadsregio op de langere termijn. Het verstedelijkte karakter van de stadsregio Rotterdam vormt dus een economische troefkaart, maar wijst ook direct op de urgentie om oog te hebben voor de condities van economische vooruitgang. 1.3 Veranderende grenzen en beleving Meer technologie en meer kennis betekent ook meer specialisatie. Niet alleen specialisatie in bedrijfssectoren, maar ook in beroepen. De kans dat twee partners in de eigen woongemeente allebei ook passend

werk vinden is klein. Forensen is eerder regel dan uitzondering. In de stadsregio werkt circa 55 procent van de werkende beroepsbevolking buiten de eigen gemeente. Zeker voor hoger opgeleiden is het bijna vanzelfsprekend dat er gependeld wordt. Pendelen op zich wordt ook niet als probleem ervaren, wel de congestie en daarmee verlenging van de reistijd. Thuiswerken leidt ook niet tot minder pendelbewegingen, maar tot meer spreiding van woon-werk bewegingen. Bij verhuizing kiest 80 procent van de inwoners van de stadsregio Rotterdam voor een nieuwe woning binnen de regio. Daarbij wordt over het algemeen eerst de woonomgeving en het woonmilieu gekozen en vervolgens de woning, waarbij rekening wordt gehouden met de reisafstand (van maximaal een uur). Daarom kennen juist regio’s met een gunstig woon- en leefklimaat een sterke werkgelegenheidsgroei. De twee gezichten van een aantrekkelijke regio zijn dus rust en ruimte enerzijds en bedrijvigheid en werknemersaanbod anderzijds. In de verdere ontwikkeling van woonmilieus en bereikbaarheid ligt dus een kans voor de regionale economie. Bij het toenemende belang van het brede vestigingsklimaat hoort ook een goed en volledig voorzieningenpakket. Daarbij krijgt dat voorzieningenpakket zelf ook een steeds groter economisch gewicht.

Werkenden in eigen gemeenten en werkafstand

werkafstand in km’s

%werkenden in eigen gemeente 70%

20 18

60%

16

50%

14 12

40%

10 30%

8

20%

6 4

10%

2 0 is dr ec h Be t rn Al i ss br e an ds w aa rd

lu ss

re n

aa

M

in

ns

Ba

l se

ge

rla

l se

IJs d La

pe

n

a/

IJs d

a/

lle

Kr

im

nd

e iss

le

en

iel

ijk

Sp

slu et

vo

lle

Br

is

am

rk

ed

ke er

Sc

dd Ri

hi

en

R)

ng

aa

rd i

(C d

Vl

on

m

He

pe Ca

Gr oo

t-R

ijn

Ro

tte

rd a

m

0%

Bron: CBS Statline 2009, bewerking BRO (december 2010)

Verzorging, onderwijs en ontspanning voor de een is immers het werk van de ander. Het Bruto Nationaal Product (de optelsom van alle inkomens) is voor een derde afkomstig uit industrie en handel, een derde uit consumentenbestedingen en een derde uit overheid en overheidgelieerde inkomsten. Het is de wisselwerking van de aantrekkelijkheid als consumptiestad en het vermogen zich opnieuw op de kaart te zetten als produktiestad die bepalend is voor stedelijk succes. De vergrijzing en daarmee gepaard gaande groei van de zorgvraag zijn groeisectoren in werk gelegenheidstermen.

Onderwijs en kennisinstellingen bieden niet alleen de basis voor het scholen van de toekomstige generaties. Ze zijn ook een bron van technologische ontwikkeling en innovatie en hebben aantrekkingskracht tot ver buiten de stadsregionale grenzen. De specialismen van de ziekenhuizen, theatervoorstellingen en concerten, grote evenementen en een attractief centrum met goede voorzieningen trekken bestedingen aan van buiten de stadsregionale grenzen. Het onderscheid tussen de klassieke stuwende en verzorgende sectoren wordt daarmee steeds diffuser. Het imago en de aantrekkingskracht van de stadsregio wordt dus door veel meer bepaald dan alleen de grote bedrijfsnamen.


1.4 Conclusies Binnen een nieuwe wereldeconomie en veranderende grenzen heeft de regionale economie een toenemende betekenis. Juist op dit niveau kunnen gemeentelijke initiatieven met elkaar verbonden worden en kan bovenregionale afstemming krachtig worden vormgegeven. Tegelijkertijd is er geen ideaal schaalniveau vast te stellen voor alle economische activiteit. De haveneconomie van Rotterdam-Zuid strekt zich uit tot de Drechtsteden en Moerdijk, en de diensteneconomie is sterk verbonden met het stadsgewest Haaglanden en de rest van de Randstad. Het schaalniveau van de

Metropoolregio Rotterdam-Den Haag is dus ook zeer relevant. Vast staat in ieder geval dat economie regionale dimensies heeft, en dat in de wereldeconomie regio’s een steviger positie hebben gekregen. Als verlengd lokaal bestuur zal de stadsregio daarom komende periode optreden als versterker en katalysator. In de overtuiging dat de veranderende grenzen en beleving van het bedrijfsleven ook vraagt om een krachtig economisch programma en met het besef dat de complexiteit altijd vraagt om een kritische blik inzake het juiste schaalniveau.

Inwoners en werknemers per 1 januari 2010.

regiogemeenten

inwoners

werknemers

waarvan in commerciële dienst verlening

waarvan nietcommerciële dienst verlening

Albrandswaard

24.191

8.290

4.840

2.750

Barendrecht

46.449

22.510

15.100

3.830

Bernisse

12.455

2.690

1.300

550

Brielle

15.759

4.370

2.130

1000

Capelle a/d IJssel

65.345

45.930

24.860

9.030

Hellevoetsluis

39.756

8.510

4.790

2.810

Krimpen a/d IJssel

28.812

8.030

3.660

2.320

Lansingerland

52.565

19.840

11.210

3.330

Maassluis

31.591

7.470

3.840

2.180

Ridderkerk

44.746

19.230

11.460

3.710

Rotterdam

593.049

367.410

189.330

135.220

Schiedam

75.565

38.020

18.610

13.060

Spijkenisse

72.345

22.180

10.990

9.430

Vlaardingen

70.533

20.900

10.740

5.858

Westvoorne

14.057

3.050

1.460

940

1.187.218

598.430

Bron: www.statline.cbs.nl


Hoofdstuk 2

opgave 1: sterke economische clusters versterken 2.1 Inleiding In de meeste recente economische beschouwingen heeft het versterken van sterke economische clusters prioriteit bij het profileren van een regio. Dit is ook terug te zien in de economische agenda van de Zuidvleugel en de economische onderdelen van de agenda voor de Metropoolregio. In de regionale economie van de stadsregio Rotterdam zijn daarbij drie hoofdgroepen te onderscheiden die ook door het kabinet zijn aangewezen als dragers van de Nederlandse economie; een mainport en greenport met een internationaal werkveld en een binnenstedelijke brainport met een accent op zakelijke en kennisintensieve dienstverlening die nationaal en internationaal opereert. De mainport, brainport en greenport hebben veel onderlinge relaties. De stadsregio Rotterdam ziet vooral kansen in het verduurzamen van de economie en de kruisbestuiving tussen deze sectoren. Cruciaal daarbij is het bouwen en benutten van netwerken tussen sectoren en tussen ondernemers, onderwijs en overheid. Zo doorsnijdt de zakelijke dienstverlening de mainport en de greenport met juridische, financiële en kennisintensieve ondersteuning. Een tweede doorsnijdend thema is CleanTech. CleanTech is een verzamelnaam voor allerhande technologieën gericht op het integreren van duurzaamheid in producten en diensten. Hierna volgt een korte analyse van een aantal regionaal opererende economische activiteiten met sterke dwarsverbanden. Dat betekent dat kleinere clusters zoals de offshore-bedrijven, medisch & zorg, voedingsmiddelen en consumentendiensten hier niet verder zijn uitgewerkt. In de onderstaande beschouwing wordt aangesloten op de analyse die is uitgevoerd in opdracht van het Bestuurlijk Platform Zuidvleugel.

2.2 Sterke economische clusters Mainport: het Haven Industrieel Complex (HIC) De Rotterdamse haven is de spil van een (inter)nationaal logistiek complex waar netwerken van transport en handel samenkomen. Het cluster bestaat daarnaast uit tal van industriële activiteiten en meer kleinschalige activiteiten rondom waterbeheer en waterbouw en de mari-

tieme maakindustrie. Het HIC is een belangrijke drager van de regionale economie en staat aan het begin van een grote transitie van fossiele brandstoffen naar alternatieve brandstoffen. Binnen het HIC worden twee subclusters onderscheiden. Het subcluster energie & chemie bestaat uit de chemische industrie, het verwerken van olie en gas de opwekking van elektriciteit. Het is een ruimte-intensief cluster dat sterk afhankelijk is van de

Economische speerpuntsectoren van de Zuidvleugel.

Ster k

• Life Sciences & • Greenports health • Maritiem • Recht, vrede en • Cleantech veiligheid

• Transport & logistiek • Chemie & energie

Transport & logistiek Chemie & Energie Pens. & verz .

• ICTenTelecom • Pens. &verz.

Redelijk B e p e rk t

CONCURRENTIE POSITIE

Economische bijdrage [EUR mld ]

Maritiem • Creatieve industrie

ICT & Telecom

• Toerisme • Voeding

Greenports < 1

1- 3

> 3

EXTRA POTENTIËLE BIJDRAGE BRP 2020 [EUR mld]

Cleantech Recht, Vrede & Veiligheid Life Sciences & Health

EUR 21 mld + BRP 2020 bij extra ambitie + BRP 2020 bij gelijk aandeel BRP 2008

Bron: Zuidvleugel, de topregio van Nederland. Naar eende nieuwe economische agenda Figuur 8: Economische speerpuntsectoren van Zuidvleugel Zuidvleugel 2010-2020. Roland Berger Strategy Consultant 2011.

buitenlandse economie en fysieke vestigingsvoorwaarden. Het subcluster logistiek & transport richt zich op distributie en vervoer over land, water en lucht en de ondersteunende dienstverlening en kennisontwikkeling hiervoor. Het HIC heeft al jaren te maken met een sterk toenemende arbeidsproductiviteit. Terwijl het ruimtegebruik aanzienlijk is toegenomen, neemt het aantal arbeidsplaatsen juist sterk af. De economische betekenis blijft desondanks groot. Er wordt voor circa € 70 miljard per jaar geproduceerd, en er werken 76.500 mensen. Het HIC is volop in ontwikkeling, maar er is een risico dat de gevestigde belangen een beperking vormen voor vernieuwing en

innovatie (lock-in). Dat is een aandachtspunt, gezien een aantal grote mondiale ontwikkelingen die bepalend zullen zijn voor de omvang en de structuur van het HIC en de relatie met de rest van de regio. Daarnaast is voor de maritieme maak industrie de beschikbaarheid van kennis en innovatie juist van groot belang. De scheepsbouw heeft behoefte aan ruimte waarin de kennis en kunde getoond kan worden (bijvoorbeeld in Stadshavens). De aanwezigheid van een kenniscluster kan doorslaggevend zijn. De uitdaging voor de stadsregio Rotterdam ligt in het bieden van kwalitatief geschikte ruimte en het bijdragen aan de verbinding met andere clusters.


Brainport: de Havengerelateerde zakelijke dienstverlening Deze sector bestaat uit zakelijke dienstverleners en kennisintensieve dienstverlening zoals (organisatie)adviesbureaus, ingenieursbureaus en overige kennisdiensten die zich toespitsen op de maritieme sector. Deze sector is verantwoordelijk voor een forse economische activiteit. Zo hebben de zakelijke dienstverlening en de financiële instellingen respectievelijk 100.000 en 20.000 arbeidsplaatsen. De geografische verbondenheid tussen deze bedrijven en haven wordt primair verklaard door de aanwezigheid van (regionale) hoofd kantoren van de maritieme sector. Het aantrekken van regionale hoofdkantoren is daarmee een belangrijke vestigingsfactor. De markt voor zakelijke en techno logische dienstverlening blijft naar verwachting groeien. Dit geldt voor kennisdienstverlening in mindere mate. Marktdrijvers voor groei in de markt voor technologische dienstverlening zijn trends in duurzaamheid, bereikbaarheid, klimaatverandering (weten regelgeving) en urban development. De stadsregio Rotterdam zal zich bij dit cluster moeten toeleggen op goede dienstverlening en een optimale combinatie van wonen en te werken. Greenport en agrologistiek De greenport en agrologistiek omvat de

driehoek tussen het Westland, het Oost land (Lansingerland) en Barendrecht/ Ridderkerk. In dit gebied worden planten, bomen, bollen, bloemen en groenten geproduceerd en verhandeld. Het grootste deel van de productie vindt plaats in de glastuinbouw. Behalve productie en handel is er sprake van een hele keten van activiteiten met kassenbouw, techniek, transport, veredeling, aangevuld met wetenschappelijk onderwijs en onderzoek. Tuinbouwbedrijven zijn in toenemende mate technologisch complex, multifunctioneel en multinationaal. De greenport en agrologistiek leveren per jaar ieder bijna circa € 2,5 miljard op voor de Nederlandse economie. In de greenport alleen al werken ruim 25.000 mensen, waarvan 20 procent vanuit de stadsregio Rotterdam. In Lansingerland leiden de veilingen FloraHolland en de Greenery ook tot veel aanverwante bedrijvigheid. Het agrologistieke complex Barendrecht/ Ridderkerk ontwikkelt zich tot de grootste “draaischijf” in Noord-West Europa, waar het gaat om de import, export en handel van AGF-versproducten. Dit complex genereert ruim 5000 arbeidsplaatsen. Met het in ontwikkeling nemen van NieuwReijerwaard voor deze sector kan dit complex zich verder ontwikkelen. In het transport vinden de mainport en de greenport elkaar. De Freshcorridor voorziet in de

ontwikkeling van een Coolport in de Waalen Eemhaven. Deze agrologistieke afwikkeling vergt een optimale organisatie van de verschillende vervoerwijzen. In lijn met de economische agenda van de Zuidvleugel wijst de stadsregio Rotterdam op het belang van het verder versterken van de relatie tussen mainport en greenport (bijvoorbeeld door innovatieprogramma’s gericht op water- en energiemanagement sterker met elkaar te verbinden). CleanTech CleanTech is een verzamelnaam voor allerhande manieren waarop duurzaamheid in producten en diensten geïntegreerd en vermarkt wordt. Het gaat om vernieuwende technieken die kunnen helpen de traditionele sectoren (maritiem, logistiek, glastuinbouw en chemie) een innovatieve impuls te geven. Onder CleanTech vallen ontwikkelingen gericht op klimaatneutrale en efficiënte energieopwekking, de bio based-chemie in Europort, materialenefficiency, afvalverwerking, hergebruik van CO2, recycling, cradle-to-cradle, energieefficiënte teeltvormen, duurzaam watermanagement en duurzame mobiliteit. De economische betekenis van de CleanTech is op dit moment nog klein. Er is sprake van een pioniersmarkt. Maar de potentie is groot. Nederland is onderscheidend in deltatechnologie (kustverdediging, deltawerken, dijken, inpolderen, water-

kwaliteit) en de regio Rotterdam is onderscheidend in Nederland. Daarbij wordt de groei in de waterbouw gedreven door toenemende vraag naar energie, uitbreiding havens, landaanwinning en de impact van klimaatverandering. De Clean-tech nologies zijn jong, volop in ontwikkeling en vormen een duidelijke groeisector met grote toegevoegde waarde. Er is sprake van een sterke campusontwikkeling in het gebied van Delft naar Rotterdam (inclusief Stadshavens), de CleanTechDelta, waar bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheden werken aan de versterking van de sociaal-economische structuur. De gemeenten Vlaardingen en Schiedam volgen de ontwikkelingen rondom de CleanTechDelta. Gezien het innovatieve karakter van CleanTech en de invloed op andere clusters is deze sector ook door de Zuidvleugel aangemerkt als kansrijk en belangrijk.


Box: Clusters en Diversiteit De focus op de sterkste en meest kansrijke economische clusters op regionaal niveau geeft een goed beeld van de economische hoofdstructuur. Binnen deze hoofdstructuur is echter een fijnmazig netwerk te onderscheiden van sectoren, niches en solitaire bedrijven. Deze diversiteit aan onderliggende economische activiteiten wordt door de stadsregio hoog gewaardeerd. Het versterkt de robuustheid van de economie en toont de eigenheid van de verschillende lokale economieën binnen de regio. Het gaat dan bijvoorbeeld om de volgende sectoren: • In Schiedam is een sterk offshore cluster met bedrijven als SBM Offshore en Mammoet. Hier zijn nauwe relaties met de maritieme sector in de Drechtsteden. • Consumentendiensten (detailhandel) is stevig vertegenwoordigd in elke gemeentelijke economisch structuur. De aanwezigheid van deze sector draagt bij aan een kwalitatief woon- en leefklimaat en imago stad en biedt veel werk op MBO-niveau. • De voedingsmiddelenindustrie kent ook een sterke vertegenwoordiging. Met het hoofdkantoor van Unilever in Rotterdam, de boterfabriek en hun grootste R&D lab in Vlaardingen. Andere bedrijven zijn Suzie Wan en Farmfrites. • Schiedam kent van oorsprong een sterke concentratie van distilleerderijen. Na een forse schaalvergroting en consolidatie binnen deze sector zijn er nog vier grote distilleerderijen gevestigd binnen deze gemeente. • Medisch en Zorg. Zorg en welzijn is breed verspreid over de regio. Van verpleeghuizen tot eerstelijns gezondheidszorg. Het medisch cluster is echt onderscheidend voor de gemeente Rotterdam. Met het Erasmus Medisch Centrum is de Europese top van kennisontwikkeling in de medische sector aanwezig. • Terrein Prisma in Lansingerland ontwikkelt zich als spil voor randstaddistributie met ondermeer de recente komst van supermarktketens Aldi en Hoogvliet. Nabij zit ook AH districentrum bij Delft. • Het luchthavencluster rond Rotterdam Airport is nog beperkt, maar kent groei potentie met nieuw terreinaanbod en versterking van de vluchten op Europese economische centra. • In Vlaardingen vinden we ook een aantal verf en coating ondernemingen.

• Als laatste zijn er ook zelfstandige parels binnen de gemeente. Zo zit bijvoorbeeld de grootste stropdassenfabrikant van West-Europa in Capelle aan den IJssel. In Maasluis is Van der Lely (techniek voor de agrisector) belangrijk. In Spijkenisse zijn Spijkstaal (electrische voertuigen) en grote distributie- en opslaghallen van Baris belangrijk. In Krimpen aan den IJssel is Hollandia (Lubbers) een belangrijk bedrijf, met de potentie voor de ontwikkeling voor een begeleidende Staalcampus. Uniek en innovatief is de vestiging van Koppert in Lansingerland met roofinsecten om ongedierten in kassen te bestrijden. Hoewel deze sectoren geen onderdeel uitmaken van de stadsregionale inspanningen om de clusters te versterken dienen ze wel in ogenschouw genomen te worden voor een compleet beeld van de regio. Op gemeentelijk niveau kunnen daarbij wel verschillende acties worden ingezet ter ondersteuning van deze sectoren (zoals de gemeente Rotterdam inzet op Consumentendienstverlening en Medisch/Zorg).


2.3 Clusterversterkende maatregelen De stadsregio Rotterdam vindt het belangrijk dat de regionale economie wordt verstevigd en dat er een scherp internationaal profiel ontstaat. Daarom zal de stadsregio Rotterdam naast intensieve betrokkenheid bij bedrijventerreinen en de regionale kantorenmarkt, ook alert zijn op ontwikkelingen binnen de genoemde sterke clusters en acties oppakken die gericht zijn op specifieke sectoren. De stadsregio Rotterdam ziet bijvoorbeeld kansen in innovatie gericht op het verduurzamen van de economie en de kruisbestuiving tussen sectoren. De ontwikkeling van duurzaamheid komt in meerdere clusters naar voren. In het HIC zal de toekomstige transitie naar duurzame brandstoffen grote invloed hebben. Dit maakt de ontwikkeling van een duurzame energiesector een belangrijke kans voor de regio. Door het toenemende gebruik van biobrandstoffen kan de haven zich mogelijk internationaal positioneren voor de opslag, verwerking en distributie van alternatieve brandstoffen. Ook in de cross-over van mainport naar greenport speelt duurzaamheid een belangrijke rol. Zo zijn er kansen om de glassector te ontwikkelen als energieleverancier voor het verstedelijkte gebied en afnemer van restwarmte en CO2 uit de haven. Op kleine schaal wordt in de greenport al volop geëxperimenteerd. De directe impact en spin off van deze ontwikkeling kan bijdragen aan een verdere fysieke verbondenheid tussen mainport en greenports. Ook de CleanTechDelta biedt een concrete kans voor deze cross-overs.

Het voeren van clusterbeleid en het formuleren van kansrijke acties is afhankelijk van een intensieve samenwerking tussen overheid, ondernemers en kennisinstellingen. De gemeente Rotterdam zal dat in het komende half jaar organiseren om te verkennen welke clusterversterkende maatregelen daadwerkelijk een bijdrage kunnen leveren aan de versterking van de regionale economie. De stadsregio Rotterdam zal participeren in dat traject om de regionale dimensie vast te houden (waaronder de greenport) en een partner zijn voor acties die een regionaal karakter hebben. Het resultaat van deze verkenning is een pakket van maatregelen waarbij enerzijds lopende activiteiten worden aangescherpt met nieuwe inzichten en anderzijds nieuwe opgaven kunnen ontstaan, zoals een Innovatieagenda. Voor de stadsregio Rotterdam is daarbij duurzaamheid en het versterken van netwerken tussen clusters een speciaal aandachtspunt.

Voorbeelden van maatregelen zijn het koppelen van de herstructureringsopgaven aan branding voor specifieke economische clusters, een scherpere nationale profilering van nieuwe bedrijventerreinen, het

koppelen van gerichte cluster-acquisitie in Nederland aan het regionale kantoren programma, het regionaal uitrollen van spec ialistische dienstverlening, of een regionaal groeistimuleringsfonds.

Actie 1 Clusterversterkende maatregelen formuleren Doelstelling Het formuleren van duurzame clusterversterkende maatregelen voor de stadsregio Rotterdam, met een optimale afstemming met de gemeente Rotterdam en de economische agenda Zuidvleugel Inspanning Inhoudelijke en procesmatige bijdrage leveren aan het ontwerp van clusterversterkende maatregelen door de gemeente Rotterdam Resultaat Actiepakket van clusterversterkende maatregelen voor de stadsregio Rotterdam Tijdpad Voor de zomer van 2011


Hoofdstuk 3

Opgave 2: internationaal promotie- en acquisitiebeleid versterken 3.1 Inleiding Nederland staat ondanks vestigingsvoordelen en handelsgeest binnen Europa op de tiende plaats in het aantrekken van buitenlandse investeringen (2008). Op wereldniveau scoren we zelfs nog een stuk slechter. Onvoldoende aandacht voor internationale acquisitie kan leiden tot het verslechteren van de internationale concurrentiepositie. De stadsregio Rotterdam vindt het daarom belangrijk een steviger internationaal profiel op te stellen. Voor het aantrekken van buitenlandse bedrijven en buitenlandse investeringen is kwalitatieve hoogwaardige dienstverlening aan potentiële investeerders een belangrijke onderscheidende factor. Om die reden heeft de gemeente Rotterdam in 2009 de Rotterdam Investment Agency (RIA) opgericht. In 2011 zal de RIA de regionale dimensie steviger opnemen in haar activiteiten. De stadsregio Rotterdam ondersteunt de RIA in het verstevigen van de internationale positie van de Rotterdam Area. 3.2 Het nut van buitenlandse investeerders Directe buitenlandse investeringen dragen bij aan economische groei en technologische ontwikkeling. Buitenlandse bedrijven genereren economische groei en werkgelegenheid, zijn winstgevender, versterken de Nederlandse innovatiekracht, houden het Nederlandse bedrijfsleven scherp en geven Nederland aansluiting op internationale netwerken en bedrijvigheid. Met andere woorden: zij bieden de mogelijkheid in te spelen op de wereldmarkt. Daarnaast geven buitenlandse bedrijven gemiddeld 30 procent meer uit aan personeelskosten voor hun werknemers dan Nederlandse bedrijven. Nederland telt ruim 5000 vestigingen van buitenlandse bedrijven, samen goed voor ruim een half miljoen arbeidsplaatsen.

3.3 De RIA en de Rotterdam Area De kerntaken van de RIA zijn de acquisitie van internationale bedrijven, current investor development en de expatdesk. Voor de komende jaren zijn nieuwe doelstellingen geformuleerd, waarbij ook de regio een plaats heeft. De RIA profileert Rotterdam in het buitenland namelijk nadrukkelijk als Rotterdam Area. De activiteiten in het kader van internationale acquisitie zijn gericht op de sectoren HIC (inclusief Greenport), CleanTech, zakelijke dienstverlening, medisch en zorgsector en de creatieve sector. De RIA heeft de ambitie om de komende vier jaar ongeveer 100 investeringsprojecten te realiseren. Dat betekent dat op termijn een op de vijf buitenlandse investeringsprojecten moeten landen in Rotterdam Area. Daarvan zal dan hooguit 10 procent zich

De internationale positie van Rotterdam Area De regio Rotterdam heeft veel voordelen te bieden aan potentiële investeerders. De unieke geografische ligging aan een wereldhaven met West-Europa als achterland, een internationaal (zaken)vliegveld en de HSL leggen de basis voor een goede infrastructuur en hoog niveau van logistieke dienstverlening. Daarnaast kent de regio een uitstekende telecommunicatie-infrastructuur en internet-connectivity, en een open en zeer internationaal gerichte bedrijfscultuur met makkelijke toegang tot andere Europese markten. In verhouding met andere West-Europese regio’s zijn de kosten van wonen en levensonderhoud laag, terwijl Rotterdam zelf bekend staat als een internationaal georiënteerde, multiculturele stad. Nadelen van de regio zijn de hoge arbeidslasten en starheid van het arbeidsrecht (in verhouding tot bijvoorbeeld Oost-Europa) en te weinig keus in betere klasse woonruimte en woonomgeving, waaronder ook een weinig aantrekkelijke winkelstad/ cultuur. Verder is de weten regelgeving op het gebied van werken verblijfsvergunningen, milieu, Arbowet, ziektewet, etc. ingewikkeld en soms tegenstrijdig en is de klantgerichtheid van de gemeenten niet altijd goed, waaronder ook de beperkte toegankelijkheid in het Engels. De afnemende bereikbaarheid van de regio is zorgwekkend, evenals de weinig aantrekkelijke bestaande bedrijventerreinen en kantorenlocaties, en het gebrek aan hooggekwalificeerd personeel (afhankelijk van sector).

vestigen buiten de gemeente Rotterdam. Verwachtingenmanagement is hierbij van belang: de RIA is niet in de positie om aanbodgericht een gebouw of gebied te vullen door acquisitie. Current investor development is het onderhouden van contacten met in Rotter dam gevestigde bedrijven. Het doel daar-

van is op de hoogte blijven van ontwikkelingen en oplossingen aanbieden voor bijvoorbeeld uitbreidings- of vertrekplannen. Zo kunnen internationale ondernemingen behouden blijven voor de regio. De RIA gaat hiervoor de relatie met de Top 100 van het (inter)nationale bedrijfsleven verbeteren. Een aantal van deze Top 100 is buiten Rotterdam gevestigd.


De expatdesk ondersteunt buitenlandse werknemers die werkzaam zijn in Rotterdam bij praktische zaken om in de stad te kunnen wonen en werken. Deze kennismigranten hebben door hun internationale netwerk, opleidingsniveau en expertise een belangrijke toegevoegde waarde voor het internationale karakter en imago van de stad. De RIA ondersteunt expats en hun werkgevers met een groot deel van hun administratieve lasten. In 2011 zet het RIA in op een toename van het aantal aanvragen, en zal daarvoor de contacten aanhalen met de Immigratieen Naturalisatiedienst, Belastingdienst, Centrum voor Werk en Inkomen en de Sociale VerzekeringsBank. Mogelijk kan de RIA de van daaruit een meer regionale functie gaan vervullen. Door gebruik te maken van de diversiteit die de regionale economie te bieden heeft kan de RIA succesvoller zijn in het aantrekken van investeerders. In 2011 wordt daarom de samenwerking met Capelle aan den IJssel en de Drechtsteden geformaliseerd. De RIA betrekt deze gemeenten dan in acquisitie en current investor development. Een voordeel voor de RIA is dat daarmee ook de verbetering van het investeringsklimaat een regionale opgave wordt. Verder voorkomt regie van de RIA

onderlinge concurrentie en kunnen kosten worden gedeeld. In 2011 zal de RIA ook met andere grote regiogemeenten in gesprek gaan om samenwerking te bespreken. In 2010 is in het kader van de metropoolvorming een intentieverklaring gesloten met Den Haag over de samenwerking met de West Holland Investment Agency (WFIA) waar ook onder meer de gemeenten Leiden, Delft en Lansingerland (en daarmee de greenport) lid van zijn. Hierbij zijn afspraken gemaakt over gezamenlijke promotie, het afstemmen van activiteiten en doorverwijzing. Tenslotte zet de RIA ook stevig in op de samenwerking met het bedrijfsleven, waarbij met name het Havenbedrijf, de Kamer van Koophandel en de CleanTechDelta goede partners zijn. De ontwikkelingen binnen de RIA zijn voor de stadsregio Rotterdam aanleiding nu geen zelfstandige acties te gaan onder nemen richting internationale promotie en acquisitie. De RIA zet met een uitstekend netwerk, goede initiatieven en een professionele organisatie de Rotterdam Area internationaal op de kaart. Met de RIA is daarom afgesproken dat de stadsregio Rotterdam waar nodig een bijdrage levert.

Actie 2 Internationale profilering van de stadsregio Rotterdam Doelstelling Een stevige profilering van de Rotterdam Area in het buitenland Inspanning Een bijdrage leveren aan de inspanningen van de RIA om de Rotterdam Area internationaal te profileren, en het bevorderen van de samenwerking met regiogemeenten Resultaat Een stevig internationaal profiel dat door de RIA wordt uitgedragen Tijdpad Hele jaar 2011


Hoofdstuk 4

Opgave 3: kwaliteitsverbetering gemeentelijke dienstverlening 4.1 Inleiding Een goed functionerende overheid draagt bij aan de economische groei. Daarom is er een tendens om de lastendruk voor ondernemers te verminderen door stroomlijning van weten regelgeving, de samenwerking tussen overheidsinstellingen te bevorderen en meer gebruik te maken van digitale technieken. De dienstverlening aan ondernemers door regiogemeenten afzonderlijk beïnvloedt het regionale ondernemingsklimaat als geheel, en beïnvloedt de vitaliteit van de regionale economie. Daarom zal de stadsregio Rotterdam in 2011 een bijdrage leveren aan de regionale kwaliteitsverbetering van de dienstverlening aan ondernemers, inclusief een actueel overzicht van regionaal aanbod van werklocaties. 4.2 Regionale kwaliteitsverbetering dienstverlening De dienstverlening aan ondernemers door regiogemeenten bestaat uit het uitgeven van vergunningen en subsidies door gemeentelijke diensten, algemene informatieverlening door (digitale) ondernemersbalies en persoonlijke begeleiding en advisering door bedrijfscontactfunctionarissen of accountmanagers. De meeste gemeenten hebben inmiddels een ondernemersbalie ingericht, waar startende en gevestigde ondernemers terecht kunnen met hun vragen over bedrijfshuisvesting, vergunningen, subsidies en microfinanciering en weten regelgeving. Daarnaast hebben de meeste regiogemeenten ook informatie voor ondernemers op hun gemeentelijke website. Omdat het totale kwaliteitsniveau van gemeentelijke dienstverlening bijdraagt aan het regionale ondernemingsklimaat, ziet de stadsregio Rotterdam twee acties

voor 2011. De eerste actie van deze opgave is het niveau van dienstverlening over de gehele linie te verhogen. Het gaat daarbij zowel over de gemeentelijke regelgeving zelf als de voorlichting daarover aan ondernemers. Om tot gerichte en effectieve voorstellen te komen wordt eerst de huidige dienstverlening in beeld gebracht, inclusief de kansen voor verbetering. Draagvlak voor een regionale ambitie is daarbij van groot belang. Ook partners als de Kamer van Koophandel zullen daar partij in zijn. Bij de vervolgacties denkt de stadsregio Rotterdam aan het etaleren van goede voorbeelden van regelgeving, handhaving en informatievoorziening, het gezamenlijk aanpakken van de ergenissen top-10 en een regionaal gedeelde visie op de gemeentelijke adviesfunctie aan ondernemers inzake vestigingsmogelijkheden. Daarbij hoort ook een solide netwerk van ondernemersbalies zodat door accuraat advies en doorverwijzing ondernemers behouden kunnen worden voor de regio.

Actie 3 Regionale kwaliteitsverbetering dienstverlening Doelstelling Optimaliseren van de dienstverlening aan ondernemers inzake ontwikkelmogelijkheden, vergunningen en verplichtingen Inspanningen Verkenning van goede voorbeelden en verbeterkansen, agenderen regionale ambitie, netwerk opbouwen en uitwisselen van kennis en ervaring van onder meer Kamer van Koophandel, ondernemersbalies en accountmanagers Resultaat Draagvlak voor en daadwerkelijke uitwisseling van regionale verbeterpunten en goede voorbeelden Tijdpad 2e kwartaal 2011: inhoudelijke verkenning en draagvlak voor regionale kwaliteitsverbetering

De tweede actie van de stadsregio Rotterdam binnen deze opgave is het verbeteren van de informatievoorziening over beschikbare werklocaties. Met de term werklocaties worden bedrijventerreinen en bedrijfsruimten, kantoren en winkelpanden bedoeld. Een goed overzicht van werklocaties is zowel bestemd voor het behoud van ondernemers voor de regio en het faciliteren van starters, als voor het genereren van effectieve beleidsinformatie. Op dit moment is er geen gecentraliseerd actueel aanbod van bedrijfsonroerend goed en moeten onder nemers meerdere websites in de gaten houden om een locatie vinden voor hun nieuwe winkel, kantoor of bedrijf. De

gemeente Rotterdam (OBR) maakt daarvoor thans gebruik van de Bedrijfsruimtebank. Tegelijkertijd moet de stadsregio Rotterdam ook een bijdrage leveren aan het professionaliseren van databestanden voor een effectieve regionale monitoring van werklocaties. Verder in dit programma wordt de regionale monitor werklocaties besproken. De Bedrijfsruimtebank kan een goede bron zijn van het regionale aanbod van werklocaties, maar daarvoor is wel een verbetertraject noodzakelijk. De stads regio Rotterdam participeert in dat verbetertraject, dat moet uitmonden in een efficiënt overzicht van het aanbod van verschillende soorten werklocaties. Dat is dus nuttig voor ondernemers en de


afzonderlijke ondernemersbalies van de regiogemeenten, maar ook voor het inrichten van een goede regionale monitoring. De aanpak van Steenworp Vestigings adviseurs van het stadsgewest Haaglanden kan daarbij als voorbeeld dienen, zeker gezien de ambities inzake de Metro

poolregio. Voor de stadsregio Rotterdam geldt daarbij ook dat het huidige overzicht van beschikbare bedrijventerreinen die nog kunnen worden uitgegeven voor nieuwbouw van ondernemingen (Bedrijven Info Rotterdam) zal opgaan in een breder instrument.

Actie 4 Regionaal aanbod van bedrijfshuisvesting Doelstelling Een geautomatiseerd overzicht van het aanbod van verschillende soorten bedrijfsruimten in de stadsregio Rotterdam en de mogelijke implementatie daarvan Inspanningen Verkenning van mogelijkheden, beperkingen en kosten met het OBR, IT-specialisten, ondernemersbalies van de regiogemeenten, makelaars en woningcorporaties Resultaat Een implementatieplan waarin ook de rol van de stadsregio Rotterdam en het databestand van beschikbare bedrijventerreinen een plaats hebben en een mogelijke implementatie Tijdpad 2e kwartaal 2011: verkenning daarna: implementatie

Hoofdstuk 5

Opgave 4: gezonde kantorenmarkt op knooppunten 5.1 Inleiding De kantorenmarkt in Nederland is te ruim. Het aanbod- en opnameniveau liggen ver uit elkaar en het is de verwachting dat dit de komende jaren niet zal veranderen. Op dit moment is de leegstand in de stadsregio Rotterdam weliswaar lager dan het Nederlands gemiddelde (circa 15 procent), maar met 11,2 procent van de totale voorraad toch hoog. Daarnaast is de plancapaciteit op de kantorenlocaties van Rotterdam, Capelle aan den IJssel, Schiedam en Vlaardingen hoger dan de verwachte nieuwbouwbehoefte aan kantoren. De oorzaak hiervan is enerzijds onvoldoende regie op de kantorenmarkt, waardoor er te veel plannen zijn op te veel plekken. Daarnaast zal ook de verwachte vraag naar kantoren verder inzakken vanwege de afvlakkende werkgelegenheidsgroei, de concentratie van kantooractiviteiten en flexibel werken. Dit alles vraagt om meer regie op de kantorenmarkt. 5.2 Knooppuntenbeleid Juist de komende jaren zullen gebruikers steeds meer de voorkeur hebben voor sterke, grotere, centraal gelegen kantoorlocaties met een uitstekende bereikbaarheid per openbaar vervoer én auto. Ook kwalitatief goede kantoorpanden zijn essentieel. De Regionale Strategische Agenda

van de stadsregio Rotterdam onderstreept daarom het belang van knooppunten beleid: een afstemming van de kan torenmarkt in de Rotterdamse regio. Knooppunten zijn locaties met een optimale bereikbaarheid van veel vervoersmodaliteiten en een goede mix van functies met hoge dichtheden. En meer dan dat; het zijn aantrekkelijke brandpunten in het stedelijk netwerk. De opgave is dat 80 procent van het op deze regio georiënteerde kantorenprogramma zich bevindt op deze knooppunten. De doelstellingen van het economisch beleid, duurzaamheidsbeleid en mobiliteitsbeleid komen hierbij samen; het beter benutten van met name de bestaande knooppunten levert een substantiële bijdrage aan een beter functionerende Rotterdamse regio. Het betekent ook dat de ontwikkeling van knooppunten niet tot één beleidsveld beperkt is, maar een aanpak vergt die beleidsvelden verbindt. De overprogrammering van kantoren in de Rotterdamse kantorenmarkt is een urgent en actueel vraagstuk dat om regionale regie vraagt. Het wegwerken van het overaanbod maakt echter nog geen succes van de regionale knooppunten. Aandacht vanuit het mobiliteitsbeleid, vanuit de woningprogrammering en vanuit ruimtelijke kwaliteit zijn evenzeer nodig.


De doelstellingen van het Knoop puntenbeleid zijn in 2009 gedefinieerd. 1. Een versterking van de economische structuur van de regio door aantrekkelijke vestigingsmogelijkheden in de knooppunten. 2. Een afstemming op regionale schaal van de positionering en programmering van de 10 knooppunten. 3. Een goede borging van deze afstemming in de vier gemeenten die primair verantwoordelijk zijn voor de gebiedsontwikkelingen van deze knooppunten. 4. Een betere benutting van de investeringen in het openbaar vervoer bij de knooppunten. In dit uitvoeringsprogramma economie staan de kantoorlocaties centraal. Er is een dramatische en blijvende terugval van de vraag naar nieuwe kantoren en er is een groeiende leegstand in de bestaande voorraad. De verwachting is dat een deel van deze leegstand structureel is; een deel van de voorraad zal niet meer als kantoor gebruikt gaan worden. Daarom kijkt de stadsregio Rotterdam naar aan samenwerking met de primaire probleemhouders, de transformatie(on)mogelijkheden naar andere functies en de rol van de (regionale) overheid hierbij. Het rijks- en provinciale beleid voor een kantorenstrategie zijn nog

in ontwikkeling. De activiteiten zoals hierna beschreven zullen daar in 2011 mogelijk door beïnvloed en ingekleurd worden. 5.3 Regionaal Kantorenprogramma Met het Ruimtelijk Plan Regio Rotterdam 2020 (RR2020) als bestuurlijk vastgestelde basis is er al jaren een kader voor de programmering van kantorenlocaties. In 2011 zal de stadsregio Rotterdam echter een aangepaste programmering en fasering van kantoren opstellen. De daadwerkelijke realisatie van kantoren was zelfregulerend, aangezien marktpartijen pas ontwikkelden na voldoende voorverhuringen. Hierdoor werd bouwen voor leegstand voorkomen. Door meer speculatieve bouw van nieuwe panden en toenemende leegstand in de achtergelaten panden zijn nu toch forse overschotten ontstaan, waardoor de leegstand fors zal oplopen. Daarnaast is er ook een toenemende behoefte om de wildgroei van kantorenbouw buiten de geplande locaties af te remmen. De stadsregio Rotterdam moet de voorkeur voor kantoren op knooppunten handhaven. Om deze reden vereist de nieuwe provinciale Verordening Ruimte een vastgestelde regionale programmering ter beoordeling van nieuwe kantoorplannen. De stadsregio Rotterdam zorgt daarom in de eerste

Actie 5 Regionaal Kantorenprogramma Doelstelling Wegwerken van overprogrammering, betere marktverhouding vraag en aanbod, duidelijkheid naar investerende partijen creëren Inspanningen Actualisatie van het kantorenprogramma in samenwerking met grote kantorengemeenten, provincie Zuid-Holland, marktpartijen en Kamer van Koophandel en organiseren van besluitvormingsproces Resultaat Een door het REO geaccordeerd en door DB vastgesteld regionaal kantoorprogramma Tijdpad Eerste twee kwartalen 2011, daarna jaarlijkse actualisatie

helft van 2011 voor een actualisatie en bestuurlijke vaststelling van het Regionaal kantorenprogramma, waarbij ook aandacht is voor de toenemende samenwerking met het stadsgewest Haaglanden en de Drechtsteden. 5.4 Reductie van de planologische voorraad Er is een onbekende omvang van potentiële bouwmogelijkheden voor kantoren in bestaande bestemmingsplannen. Op regionale schaal is deze voorraad nog niet geïnventariseerd. De stadsregio Rotterdam wil voorkomen dat in de toekomst op basis van bestaande bestemmingsplannen alsnog grootschalige nieuwe kantoren

worden geprogrammeerd op goedkopere locaties buiten de knooppunten (bijvoorbeeld in het havengebied), die volledig op autobereikbaarheid aangewezen zijn. Daarom zal in 2011 op basis van het geactualiseerde regionale kantorenprogramma een inventarisatie plaatsvinden van dergelijke ongewenste vestigingsmogelijkheden en een plan van aanpak worden opgesteld. Ook na vaststelling van het kantoren programma zullen er voorstellen komen voor het opnemen van kantoren in gemeentelijke bestemmingsplannen. Veelal gaat dit om incidentele locaties buiten de knooppunten.


De beoordeling van nieuwe planologische ruimte voor kantoren wordt in 2011 veel stringenter. Met een grote, deels leegstaande voorraad is het noodzakelijk de nieuwbouw te beperken tot specifieke segmenten en vooral op specifieke locaties. Ontsluiting met hoogwaardig openbaar vervoer is hierbij vanuit duurzaamheid een vereiste. De provincie ZuidHolland eist verder een beoordeling volgens de SER-ladder. Gemeenten moeten bij hun voorstel voor een nieuwe locatie aangeven waarom de vraag niet ingevuld kan worden in de bestaande

voorraad of door intensivering of herstructurering op bestaande locaties. Daarnaast moet ook onderzocht worden of ter compensatie elders de kantoorruimte kan worden beperkt door sloop of functieverandering. Hoewel de regiogemeenten primair verantwoordelijk blijven voor een goede onderbouwing van hun aanvragen, moet de stadsregio Rotterdam zorgdragen voor een adequaat en efficiënt proces ten behoeve van de advisering aan de provincie Zuid-Holland.

Actie 6 Reductie van de planologische voorraad Doelstelling Voorkomen dat alsnog teveel kantoren worden gebouwd buiten de knooppunten Inspanningen Organisatie van werkgroep Reductie Planologische Voorraad, onderzoek omvang planologische ruimte voor kantoren voorstellen voor reductie ontwikkelen en implementeren Resultaat Reductie van planologische voorraad op de meest cruciale locaties in de stadsregio Rotterdam Tijdpad 2e kwartaal: verkennen omvang en reductie-instrumentarium, selectie van kwetsbare locaties en een daartoe geëigend instrumentarium, 3e kwartaal: aanpak reductie

Actie 7 Organisatie werkproces advisering kantoren Doelstelling Goede advisering naar de provincie Zuid-Holland, waardoor er versnelling in proceduretijd ontstaat. Gemeenten blijven primair verantwoordelijk voor een goede onderbouwing Inspanningen Organisatie van een efficiënt werkproces, mogelijk een aanvullende werkgroep Kantoren REO, met spelregels voor een flexibele en effectieve werkwijze en toetsingskader van toetsing Resultaat Snelle, correcte en marktgeoriënteerde toetsing van bestemmingsplannen op de aspecten kantorenomvang, -fasering en -profiel Tijdpad 2e kwartaal 2011: organisatie van efficiënt werkproces

5.5 Leegstandsaanpak De grote voorraad niet of niet geheel verhuurde kantoren zal niet uit zichzelf verdwijnen. Er is een Rijksprogramma Leegstand Kantoren in de maak en de provincie Zuid-Holland ontwikkelt haar aanpakstrategie. Ook de gemeente Rotterdam broedt op zinvolle maatregelen en heeft een vijftal pilots voor transformatie aangeduid. Naast de regionale programmering, de beoordeling van nieuwe vestigingen en de aanpak van de planologische voorraad, is een regionale aanpak van de bestaande niet-verhuurbare voorraad een

logische aanvulling. Een verschil is echter dat bij de eerste drie opgaven de overheid en in het bijzonder de stadsregio Rotterdam nadrukkelijk een rol kan nemen en dat voor de leegstandsbestrijding de beleggende partijen en eigenaren in eerste instantie aan zet zijn. Voor bepaalde fiscale maatregelen heeft de Rijksoverheid de lead. Als in de loop van het 1e kwartaal 2011 de inspanningen van gemeente Rotterdam, provincie ZuidHolland en Rijk vorm krijgen, zal duidelijk worden welke rol de stadsregio Rotterdam moet nemen.


Voorraad, aanbod en leegstand kantoren in de regio (in m2, alleen oppervlakten groter dan 500 m2); Voorraad 1-1-2010

Aanbod 1-1-2010

Leegstand 1-1-2010

Leegstand percentage

Aanbod 1-9-2010

Leegstand 1-9-2010

Leegstand percentage

3.528.402

400.505

321.560

9,1%

484.965

374.617

10,6%

Capelle a/d IJssel

459.239

128.727

59.489

13,0%

138.756

72.846

15,9%

Schiedam

Rotterdam

206.000

64.664

33.082

16,1%

43.768

28.049

13,6%

Vlaardingen

98.820

21.943

6.452

6,5%

11.910

3.283

3,3%

Totaal vier gemeenten

4.292.461

615.839

420.583

9,8%

679.399

478.795

11,2%

Bron: dS+V/I&D; bewerking COS

Actie 8 Strategische betrokkenheid leegstandsaanpak Doelstelling Bepalen van de meest effectieve betrokkenheid van de stadsregio Rotterdam bij het besparen van ruimte, het stimuleren van hergebruik en het normaliseren van de kantorenmarkt Inspanningen Volgen van aanpakstrategiën in ontwikkeling bij de gemeente Rotterdam, de provincie Zuid-Holland en het Rijk en deze informatie regionaal verspreiden Resultaat Nader te bepalen, nadat aanpakstrategiën bekend zijn Tijdpad 1e / 2e kwartaal 2011: inzet stadsregio Rotterdam bepalen

Hoofdstuk 6

Opgave 5: daadkrachtige ontwikkeling en herstructurering van bedrijventerreinen 6.1 Inleiding Bedrijventerreinen houden de motor van de B.V. Nederland draaiend. Circa een derde van de werkgelegenheid in Neder land vindt plaats op bedrijventerreinen en inmiddels richten de meest inspanningen van de overheid zich op de herstructurering van bestaande terreinen, waardoor naast de overheid ook marktpartijen en eindgebruikers steeds meer aan zet zijn. Aansluitend op eerdere constateringen in dit uitvoeringsprogramma economie is de beschikbaarheid van bedrijventerreinen niet langer alleen een lokale aangelegenheid, maar voorzien deze werklocaties in een regionale vraag. Daarbij is duurzaamheid een kernbegrip voor ontwikkeling en onderhoud van bedrijventerreinen, waarbij aansluiting wordt gezocht met de Regionale Klimaatagenda. De stadsregio Rotterdam streeft naar een duurzame economische groei in de regio en heeft geconstateerd dat daarvoor nog een forse inzet nodig is op de herstructurering van bestaande en de ontwikkeling van nieuwe bedrijventerreinen. 6.2 Regionaal programma bedrijventerreinen Binnen de stadsregio Rotterdam is het van groot belang voldoende ruimte voor bedrijvigheid te kunnen realiseren om de beroepsbevolking van passend werk te

kunnen voorzien. Om adequaat te kunnen inspelen op de vraag vanuit ondernemingen, wordt periodiek een behoefteraming opgesteld. Zo’n raming heeft betrekking op de extra behoefte aan bedrijventerreinenoppervlak die in een regio ontstaat door groei van de werkgelegenheid, toename van het ruimtegebruik per werknemer of een toenemende voorkeur van bedrijven om op een formeel bedrijven terrein te zijn gevestigd. In 2010 zijn er behoefteramingen opgesteld door de stadsregio Rotterdam, door het Havenbedrijf Rotterd am en door het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam. De stadsregio Rotterdam acht het cruciaal dat deze visies worden verwerkt tot een samenhangend programma met een eenduidige methodiek. In dit programma wordt een relatie gelegd tussen de behoefteraming(en) en het aanwezige regionale aanbod. Daarmee is het een basis voor verdere ontwikkeling van nieuwe en de herstructurering van bestaande terreinen. Ook moeten de relaties met de omgeving helder zijn opgenomen, met name inzake het gebied dat loopt van de Tweede Maasvlakte tot de Drecht steden en Moerdijk. De regionale economie functioneert namelijk als één samenhangend complex, waarbij misschien niet alle ruimtebehoefte binnen de stadsregio Rotterdam opgevangen kan worden.


Actie 9 Regionaal programma bedrijventerreinen Doelstelling: Een eenduidig en gedragen regionaal programma waarin de verschillende behoefteramingen, het aanbod en de samenhang met andere beleidsontwikkelingen zijn verwerkt Inspanning: Overeenstemming bereiken met Havenbedrijf Rotterdam en het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam, kwalitatieve uitspraken toevoegen en draagvlak verwerven Resultaat: Één regionaal programma bedrijventerreinen inclusief communicatiestrategie Tijdpad: Voor de zomer van 2011

6.3 Herstructurering bestaande bedrijventerreinen Op basis van inventariserend onderzoek en actualisering heeft de het REO overeenstemming bereikt in de geprioriteerde bedrijventerreinen voor de herstructurering. De totale opgave tot 2020 betreft 1.100 ha bruto. Het economische belang van deze geprioriteerde bedrijventerreinen is groot. De bedrijventerreinen worden intensief benut en vaak werken er meer dan 70 mensen per hectare.

Tot de geprioriteerde terreinen behoort ook het project Stadshavens. Om de opgave van de herstructurering binnen de gestelde termijn ook succesvol tot uitvoering en afronding te kunnen brengen hebben de gemeenten in de stadsregio, de provincie Zuid-Holland, de stadsregio Rotterdam en de Kamer van Koophandel Rotterdam op 10 februari 2010 het convenant “Naar Regionale Uitvoeringskracht” ondertekend. Op grond van dit con venant vindt prioritering plaats van de te herstructureren bedrijventerreinen en kan ondersteuning worden geboden door het Regionale Herstructurerings- en Ontwikkelingsbureau Rijnmond (RHOB).

De opgave is zoals onderstaand uitgewerkt. 1. Daadwerkelijk uitvoeren van de geprioriteerde herstructureringen. 2. Toepassen van de SER-ladder, waar mogelijk verder intensiveren van het ruimtegebruik en optimaliseren van de afstemming van de herstructurering met de ontwikkeling van nieuwe bedrijventerreinen conform RR2020. 3. Bundelen van de regionale uitvoeringskracht in het RHOB.

4. Komen tot nieuwe instrumenten voor herstructurering. Het dagelijks bestuur van de stadsregio Rotterdam heeft in januari 2011 op advies van de het REO de prioritering opnieuw vastgesteld. Voor de daadwerkelijke realisatie worden de beschikbare middelen vanuit het ministerie en de provincie Zuid-Holland gebundeld ingezet via een meerjarenprogramma. Daarnaast gebruikt

Stadsregio Rotterdam, Regionale Herstructurerings- en Ontwikkelingsbureau Rijnmond, Naar Regionale uitvoeringskracht; prioritering 2011, 2010


de stadsregio Rotterdam ook de eigen investeringsreserve om de uitvoeringskracht verder te vergroten. De stadsregio draagt bij aan de kosten voor herstructurering door bij te dragen aan specifieke kostencomponenten Voorbeelden daarvan zijn acute financiële armslag om de herstructurering op gang te brengen, het verbeteren van de kwaliteit van de openbare ruimte en de kwaliteit en continuïteit van het projectmanagement. Duurzaamheid is een van de criteria voor toekenning van de middelen, waarbij wordt getoetst aan aspecten zoals intensief ruimtegebruik, vervoersmanagement en energiebesparing/ duurzame energie. De komende bestuursperiode is vanuit de investeringsreserve van de stadsregio

Rotterdam € 3,5 miljoen per jaar beschikbaar. De uitvoering van de herstructurering van een bedrijventerrein is en blijft de verantwoordelijkheid van de gemeente. Ter ondersteuning van de herstructurering stimuleert het RHOB een vroegtijdige start van parkmanagement. De mogelijkheden voor deze integrale strategie van de handhaving en verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van bedrijventerreinen verschillen van terrein tot terrein. Het RHOB treedt op als aanjager en als verbindende schakel tussen de ondernemers en de projectleider herstructurering van de gemeente. Daarbij ligt het accent op het opzetten van een ondernemersfonds, waarbij de uitgangspunten en overwegingen van de Experimentenwet Bedrijven Investeringszone (BIZ) worden gehanteerd.

Actie 10 Herstructurering van geprioriteerde bedrijventerreinen Doelstelling De realisatie van de duurzame herstructurering van geprioriteerde bedrijventerreinen zeker stellen Inspanningen Ondersteuning door financiële bijdragen, projectleiders, kennisdelingsactiviteiten (zoals kenniscafé’s) en aanvullend maatwerk Resultaat De start of realisatie van herstructeringsactiviteiten Tijdpad Gehele jaar 2011

6.4 Dynamische aanpak nieuwe bedrijventerreinen De realisatie van nieuwe bedrijventerreinen leidt vanuit gemeentelijke dynamiek niet altijd tot het regionaal gewenste resultaat. Aan de zuidkant van de stadsregio Rotterdam is de specifieke opgave het faciliteren van het havengerelateerde bedrijvennetwerk (in afstemming en samenwerking met Drechtsteden en WestBrabant). De zware en grootschalige natte industrie krijgt ruimte op de Tweede Maasvlakte. Maar er is ook ruimte nodig voor ondermeer transport- en distributiebedrijven. Gegeven de schaarste aan ruimte, is de opgave om deze bedrijven zo goed mogelijk te faciliteren en gezamenlijk meer ruimte te creëren. Daarnaast is aan de noordkant van de regio het aanbod aan (hoogwaardige) bedrijventerreinen juist groot, waarbij Prisma en Hoefweg (Bleizo) deels ook voor de Haagse regio een functie hebben. Meer afstemming en een betere fasering zijn noodzakelijk, met duurzaamheid als randvoorwaarde. De stadsregio Rotterdam zal een actieve rol nemen in de daadwerkelijke realisatie van het bedrijventerreinenprogramma. De afgelopen jaren is daarbij de aandacht

vooral uitgegaan naar de drie bedrijvensterren op de plankaart van het RR2020. De stadsregio Rotterdam is daarom actief betrokken bij de ontwikkeling van NieuwReijerwaard (Ridderkerk), en zal ook actief betrokken blijven bij de ruimtelijke inpassing van het bedrijventerrein tussen Bernisse en Spijkenisse en het terrein in Brielle. De voortgang van de overige potentiële terreinen is slechts gemonitord zonder actieve bemoeienis. Vanwege achterblijvende resultaten zal de stadsregio Rotterdam vanaf 2011 gerichte actie ondernemen om ook de nieuw geprojecteerde terreinen tot realisering te brengen. Inmiddels heeft de stadsregio per benoemd terrein een verdiepende analyse opgesteld van de kansen en belemmeringen, en zal in samenhang met het regionale programma bedrijventerreinen een ‘dynamische’ aanpak organiseren, analoog aan de aanpak die wordt gehanteerd door het RHOB. Dit betekent dat op basis van de verzamelde gegevens de te ontwikkelen bedrijventerreinen worden ingedeeld in jaartranches. Het REO wordt intensief betrokken bij deze regionale prioritering. Na het vaststellen van een aanpak moet de daadwerkelijke realisatie op gang komen.


Actie 11 Dynamische aanpak bedrijventerreinen Doelstelling Een gedragen uitvoeringsprogramma inclusief prioritering en uitvoeringsacties op basis van actuele belemmeringen en actuele behoefteraming Inspanningen Op basis van de uitvoeringsbelemmeringen en de nieuwe behoefteraming een actieprogramma opstellen, met veel aandacht voor ambtelijke en bestuurlijke borging Resultaten Een actieprogramma met jaartranches van te realiseren bedrijventerreinen, beginnen met een jaarprogramma 2011 Een bundeling van beschikbare ondersteunende middelen vanuit de verschillende betrokken partijen Een convenant tussen de betrokken partijen waarin de realisatie en de beschikbaarheid van middelen wordt vastgelegd Tijdpad Zomer 2011: Uitvoeringsprogramma en convenant

Hoofdstuk 7

Opgave 6: hernieuwde visie op detailhandel 7.1 Inleiding Een goede stedelijke regio heeft een attractieve leefomgeving die vitaliteit uitstraalt. Daarmee kunnen bewoners worden vastgehouden en nieuwe bewoners worden aangetrokken. Aantrekkelijke stadscentra en hoogwaardige detailhandel dragen daaraan bij. De stadsregio Rotterdam levert daar een bijdrage aan vanuit een eigen visie op detailhandel. Daarnaast adviseert het REO aan de provincie Zuid-Holland als een gemeente een nieuw bestemmingsplan wil voorleggen waarin veel detailhandel is opgenomen, of overweegt toestemming te verlenen voor de vestiging van een grootschalige voorziening. Hiervoor zijn in de Structuurvisie Retail en Leisure van de stadsregio Rotterdam (2003) regionale afspraken geformuleerd, waardoor een consistente beoordeling mogelijk is van zaken zoals intensief grondgebruik, marktimpact en nieuwe winkelformules. In 2011 zal de stadsregio Rotterdam de structuurvisie actualiseren waarin ook aandacht wordt besteed aan relevante ontwikkelingen en kansen. 7.2 Geactualiseerde regionale visie detailhandel Voor het detailhandelsbeleid in de stadsregio Rotterdam is de Provinciale Structuur visie van juli 2010 leidend. Het uitgangspunt daarbij is dat nieuwe detailhandel gevestigd moet worden in de bestaande

winkelgebieden in de centra van steden, dorpen en wijken. Aanvullend zijn wel locaties aangegeven waar in de toekomst nog perifere detailhandel of nieuwe regionale winkelcentra kunnen worden ontwikkeld. Iedere 5 jaar monitort de provincie ZuidHolland met een Koopstromenonderzoek (KSO) het functioneren van de detailhandelsstructuur. Een KSO geeft inzicht in het koopgedrag van consumenten en daarmee in de wijzigingen in consumentengedrag en het functioneren van winkelgebieden. Een KSO leidt tot bouwstenen omtrent winkelplanning. In 2004 heeft de provincie Zuid-Holland dat voor het laatste uitgevoerd, samen met de provincie Utrecht en 30 andere instellingen in de Randstad. In de zomer van 2011 zullen de resultaten bekend worden van een nieuw KSO. Daarbij zijn ditmaal de provincies Noorden Zuid-Holland, de stadsregio Rotterdam en bijna 40 andere partijen betrokken. Het verschijnen hiervan is mede aanleiding voor de stadsregio Rotterdam de huidige regionale visie detailhandel te actualiseren. Daarin zal de stadsregio Rotterdam de ambitie en strategie voor de komende jaren vastleggen, en relevante ontwikkelingen en kansen benoemen. De economische vitaliteit en consumptieve aantrekkelijkheid van de regio zijn daarbij belangrijke doelstellingen. Trends zoals de vervlechting van verschillende vormen van detail-


handel met vrijetijdsvoorzieningen en invloed op detailhandel van de vergrijzing, internetgebruik en schaalvergroting krijgen daarin een plaats. In dat traject zal intensieve afstemming worden gezocht

met de provincie Zuid-Holland, die gelijktijdig een nieuwe visie zal ontwerpen, en de gemeente Rotterdam, die in het voorjaar al haar nieuwe visie op de detailhandel wil vaststellen.

Actie 12 Geactualiseerde regionale visie detailhandel Doelstelling Een visie op detailhandel gericht op een vitale en consumptief aantrekkelijke regio Inspanning In vervolg op het Koopstromenonderzoek Randstad opdracht verlenen voor een actualisatie. De Werkgroep Grootschalige Detailhandel als adviesgroep inzetten en bestuurlijk draagvlak organiseren door tijdige betrokkenheid van het REO Resultaat Een geactualiseerde regionale visie op de Detailhandelstructuur met aandacht voor de vitaliteit en met draagvlak in het REO, uiteindelijk vastgesteld door het algemeen bestuur van de stadsregio Rotterdam Tijdpad 4e kwartaal 2011: vaststelling in het algemeen bestuur

Hoofdstuk 8

Opgave 7: meer kennis en samenhang 8.1 Inleiding De hoofdopgave van dit uitvoeringsprogramma is het verbreden en versterken van de economische structuur. Om nu de verschillende opgaven en daarbij behorende acties effectief te kunnen sturen is het noodzakelijk die economische structuur ook te kennen. Het gaat daarbij in de eerste plaats om een goede monitoring en prognoses. Daarnaast is het ook van belang om zicht te hebben op de invloed van andere economische agenda’s en aanpalende beleidsterreinen op de regionale economie. 8.2 Regionale Navigator Werklocaties Voor het voeren van effectief beleid inzake werklocaties is een adequate monitoring van groot belang. Met de term werklocaties worden bedrijventerreinen en bedrijfsruimten, kantoren en winkelpanden bedoeld. De belangrijkste meerwaarde van regionale monitoring van werklocaties is dat beleidsinformatie ontstaat die als basis kan dienen voor regionale afspraken. De Navigator Werklocaties van de gemeente Rotterdam monitort niet alleen de resultaten, maar presenteert ook verwachtingen van komende ontwikkelingen. De Navigator Werklocaties geeft dus sturingsinformatie voor het kantorenprogramma, voor de ontwikkeling van bedrijventerreinen en voor een visie op detailhandel.

Om dit instrument beter te kunnen inzetten voor de regionale opgaven van de stadsregio Rotterdam, is afgesproken dat het instrument van de gemeente Rotterdam wordt opgeschaald naar een Regionale Navigator Werklocaties. Dit betekent dat de stadsregio Rotterdam samen met de gemeente Rotterdam en de gemeenten Capelle aan den IJssel, Schiedam en Vlaardingen de ontwikkelingen op de regionale kantorenmarkt gaan monitoren en prognoses gaan uitspreken. Daartoe worden gegevens verzameld over de kantorenvoorraad, de ontwikkeling in termen van toevoegingen en onttrekkingen, het aanbod en de leegstand op de kantorenmarkt met peildatum 1 januari en cijfers over huurprijzen in het voorafgaande jaar. Binnen Rotterdam wordt bovendien onderscheid gemaakt in een milieut ypering van kantorenlocaties, zodat mogelijk uiteenlopende ontwikkelingen kunnen worden gesignaleerd. Door toevoeging van het voorgenomen kantorenprogramma ontstaat zicht op de toekomstige kan torenvoorraad. Op basis hiervan zal het kantorenbeleid jaarlijks worden geëvalueerd. Naast het monitoren en sturen van het kantorenprogramma is voor de stadsregio Rotterdam ook belangrijk dat er goed zicht is op ontwikkeling van bedrijventerreinen. De afgelopen jaren is daarom in samen-


werking met het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam jaarlijks een Monitor Bedrijventerreinen opgesteld over de ontwikkelingen op 47 bedrijventerreinen in 14 gemeenten, waarbij voorraad en leegstand, samenstelling, werkgelegenheid en de herstructureringsopgave in beeld wordt

gebracht. In navolgende edities van de Regionale Navigator Werklocaties zal ook de Monitor Bedrijventerreinen worden geïntegreerd, waarna ook de voorraad ontwikkeling van detailhandel worden opgenomen.

Actie 13 Regionale Navigator Werklocaties Doelstelling Het verbreden van het Rotterdamse instrument naar een Regionale Navigator Werklocaties om vraag en aanbod te volgen en in acties te vertalen Inspanningen Met hulp van de Werkgroep Monitoring zorgdragen voor een verbreding van de monitor en daarmee het draagvlak van de beleidsinspanningen Resultaat Regionale monitoring van de markt van kantoren en winkelpanden, in aanvulling op de bestaande Monitor Bedrijventerreinen Tijdpad 1e kwartaal: Regionale Monitor Werklocaties (data kantoren en bedrijventerreinen) 2e kwartaal: Regionale Navigator Werklocaties (conclusies kantoren en bedrijventerreinen)

8.3 Samenhang tussen verschillende schaalniveaus Parallel aan het uitvoeringsprogramma economie van de stadsregio Rotterdam zijn diverse andere projecten en programma’s in ontwikkeling of uitvoering die ook gericht zijn op het versterken van de economische structuur. De stadsregio Rotterdam hecht er zwaar aan dat deze initiatieven goed in beeld zijn, om de aansluiting te garanderen en verschillen te markeren. Economisch beleid in de regiogemeenten Het economisch beleid van de stadsregio Rotterdam draagt bij aan de realisatie van de economische doelstellingen en prioriteiten van de regiogemeenten. In de eerste plaats zijn de regiogemeenten -samen met marktpartijen- de primair betrokken overheden bij het realiseren van kantoren, bedrijventerreinen en detailhandelsvoorzieningen. Daarnaast is uit onderzoek naar de lokale ambities naar voren gekomen dat er veel overeenkomsten zijn. Zo gaat er veel aandacht naar goede dienstverlening aan ondernemers. Concrete gewenste acties daartoe bij gemeenten in 2011 zijn het verbeteren van ondernemersloketten, het vereenvoudigen van regelingen en handhaving, en de samenwerking met lokale ondernemersnetwerken. Voor de werklocaties zijn leegstandsbestrijding,

integrale kwaliteitsaanpak, bereikbaarheid en regionale samenwerking actueel. De grotere gemeenten onderscheiden zich tenslotte door een toenemend belang te hechten aan promotie en acquisitie, en een steviger relatie met actief arbeidsmarktbeleid. In dit uitvoeringsprogramma van de stadsregio Rotterdam hebben deze onderdelen een plaats gekregen. Programma Regionale en Stedelijke Economie (gemeente Rotterdam) Het economische programma van de gemeente Rotterdam gaat expliciet uit van een regionale economie. Daarbij zijn de kerndoelen het versterken van de economische structuur, het bieden van concurrerende vestigingsvoorwaarden en het verhogen van het opleidingsniveau van de beroepsbevolking. Op al deze dimensies wordt samenwerking gezocht met andere partijen in de regio, waarbij de stadsregio Rotterdam duidelijk wordt aangesproken op haar regionale positie. De relatie met het economische programma van de gemeente Rotterdam is in het uitvoeringsprogramma van de stadsregio Rotterdam duidelijk benoemd. Metropoolregio RotterdamDen Haag Voor de samenwerking tussen de gemeenten Rotterdam en Den Haag is een aantal


doelstellingen geformuleerd. Hier is ook een stevige relatie te zien met de economische agenda van de Zuidvleugel. Inzake economie is afgesproken dat de partners zich richten op de mogelijkheden om het ondernemersklimaat te versterken en samen met het bedrijfsleven en kennis instituten de ontwikkeling van de Clean Tech Delta te stimuleren en internationaal te positioneren. Daarnaast is er een ambitie om ook een gezamenlijke promotie- en acquisitiestrategie te voeren en afstemming te bereiken over de fasering en typologie van kantoorlocaties. Deze laatste twee onderdelen komen ook terug in dit uitvoeringsprogramma van de stadsregio Rotterdam. De stadsregio Rotterdam zorgt in het uitvoeringsprogramma voor afstemming met het stadsgewest Haaglanden.

Waar nodig zal de stadsregio Rotterdam dit traject verbinden aan onderdelen van het uitvoeringsprogramma economie.

Maritieme Topregio (Deltri Platform) De gemeente Rotterdam, de stadsregio Rotterdam en de regio’s Drechtsteden en West-Brabant werken in het Deltriplatform gezamenlijk aan de ruimtelijkeconomische ontwikkeling van de zone die loopt van de Tweede Maasvlakte tot Moerdijk. Naast andere thema’s is daar ook de versterking van de haven- en havengerelateerde bedrijvigheid een speerpunt. De samenwerking moet onder meer leiden tot een gedeeld beeld inzake de ruimtevraag voor werklocaties.

Het rapport laat ook zien dat de Rotterdamse economie een belangrijke pijler is onder de economische ontwikkeling in de Zuidvleugel. De sectoren die in de Zuid vleugel tot 2020 de meeste groei laten zien zijn met name de havengerelateerde sectoren chemie & energie, transport & logistiek, maritiem en CleanTech. Daarnaast blijft ook de Greenport een belangrijk cluster. De economische agenda van de stadsregio Rotterdam sluit goed aan op de ontwikkelingen op Zuidvleugelniveau.

Economische Agenda Zuidvleugel Het onderzoeksbureau Berger heeft in opdracht van het Bestuurlijk Platform Zuidvleugel een economische analyse opgesteld van de Zuidvleugel. Het rapport benadrukt de urgentie om op regionaal niveau een aantal uitdagingen op te pakken om economisch succesvol te blijven en de internationale concurrentie aan te kunnen. Daarbij worden drie strategische pijlers onderscheiden, namelijk het versterken van het economische fundament, de versterking van het innovatievermogen en het verbinden van “traditionele” met “nieuwe” sectoren.

8.4 Samenhang met aanpalende beleidsterreinen Naast de samenhang met andere economische agenda’s ondervindt de economische structuur van de stadsregio Rotterdam ook invloed van aanpalende beleidsvelden. De stadsregio Rotterdam zal zich inspannen om meer samenhang te bevorderen met trajecten die in eerste instantie buiten het economische gezichtsveld staan, maar wel invloed hebben op de regionale economische structuur. Onderwijs en Arbeidsmarkt: aansluiting en doorstroming Onderwijs en arbeidsmarkt zijn thema’s in een eigen bestuurlijk en beleidsmatig netwerk, en werk heeft naast economische waarde, ook maatschappelijke en educatieve waarde. De arbeidsmarkt beweegt zich echter bij uitstek op (boven)regionaal niveau. Van de Rotterdamse beroepsbevolking werkt 30 procent buiten de gemeentegrenzen. Tegelijkertijd woont de helft van de Rotterdamse arbeidskrachten buiten die gemeentegrenzen. In tijden van laagconjunctuur kan door succesvol arbeidsmarktbeleid werkloosheid worden voorkomen door ‘van werk naar werktrajecten’, kan onderwijs beter worden aangesloten op werk en kan tijdige en adequate bijscholing plaatsvinden. Naast de aandacht voor de aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt en de door-

stroming aan de onderkant van de arbeidsmarkt, is ook de samenwerking in de regio een belangrijke voorwaarde voor succes. Sinds 2006 maakt de stadsregio Rotterdam geen deel meer uit van netwerken op het terrein van arbeidsmarktbeleid, en er is geen ambitie vanuit het economische programma dergelijke betrokkenheid weer op te pakken. Wel zal de stadsregio Rotterdam het speelveld actiever monitoren, en moeten inspanningen en resultaten die impact hebben op de regionale economische structuur, worden doorgegeven aan het economische netwerk. Bereikbaarheid en mobiliteit: ontsluiting en benutting De infrastructuur in de stadsregio is in de afgelopen decennia onvoldoende meegegroeid met de ruimtelijke en economische ontwikkeling. Dat is vooral te merken aan de overbelasting van de Ruit van Rotterdam, en de eenzijdige ontsluiting van het haven- en industrieel complex. Op termijn kunnen ook capaciteitsproblemen in het regionaal openbaar vervoer ontstaan. De verwachting is dat de mobiliteit de komende decennia blijft groeien. Dat stelt extra eisen aan de infrastructuur. In combinatie met de ambitie om kwalitatief hoogwaardige woon- en werkmilieus te creëren vraagt dat om de inzet op een


samenhangend en duurzaam mobiliteitssysteem. Daarom worden acties ondernomen zowel gericht op de uitbreiding van de capaciteit als de betere benutting van de bestaande infrastructuur door een geïntegreerde aanpak van mobiliteit en verstedelijking rondom stedenbaanstations en knooppunten.

hoger geschoold personeel. Dat beïnvloedt zowel de bestedingen aan consumentendiensten, als de aantrekkelijkheid van de regio voor (internationale) ondernemingen. De stadsregio Rotterdam wil de relatie tussen een goed vestigingsklimaat voor personeel en de relatie met de economische structuur nadrukkelijker communiceren.

De stadsregio Rotterdam moet de economische impact van het beleid gericht op mobiliteit en bereikbaarheid in ogenschouw blijven nemen en belangrijke tendensen en beslissingen blijven verbinden aan de doelstelling van een sterke regionale economie.

Groen en milieu: leefomgevingskwaliteit In de Rotterdamse regio is de druk op de leefomgevingskwaliteit hoog, terwijl het behoud daarvan van essentieel belang is voor de gezondheid van de inwoners en de internationale aantrekkelijkheid als vestigingsmilieu. Voldoende groen, een goede luchtkwaliteit en het ontbreken van geluidhinder zijn hierin belangrijke elementen.

Wonen: duurzaam en marktgericht aanbod Centraal in het woningbouwbeleid tot 2020 staat de kwaliteit van het wonen, niet de kwantitatieve bouwproductie. De recente economische crisis maakt het des te belangrijker om te bouwen met het oog op de marktvraag. Daarom hanteert de stadsregio Rotterdam een woonmilieubenadering, gericht op productie van gewenste woonmilieus en transformaties van overschot. Een adequaat aanbod aan woningen maakt de regio aantrekkelijker voor grotere groepen bewoners. Het economisch belang van deze benadering is dus groot. De aanwezigheid van een aantrekkelijke woonomgeving bindt en trekt

Het groen vormt een belangrijke vestigingsfactor voor bewoners en bedrijven. Een vitaal, mooi en bereikbaar landschap is belangrijk voor de attractiviteit, duurzaamheid en concurrentiekracht van de regio. De stadsregio Rotterdam scoort echter niet zo goed op dit onderwerp. Daarom wordt er gewerkt aan het verbeteren van de relatie tussen het stedelijk gebied en het areaal groengebied. Daarnaast is de regionale klimaataanpak van de stadsregio Rotterdam gericht op reductie van de uitstoot van CO2 en klimaatbestendigheid. Hiermee draagt de

regio bij aan de transitie naar een duurzame energiehuishouding. Energiebesparing en het gebruik van duurzame energiebronnen bij ruimtelijke en economische ontwikkelingen staan centraal. De Regionale Klimaatagenda zal daarmee invloed hebben op bewoners en bedrijven. 8.5 Het organiseren van samenhang en samenwerking In het uitvoeringsprogramma economie brengt de stadsregio Rotterdam nadrukkelijk samenhang aan tussen de verschillende opgaven. Daarnaast is onderkend dat ook andere processen invloed hebben op de economische structuur: de andere platforms en samenwerkingsverbanden én de parallelle inspanningen gericht op de leef-

invloedrijke omgeving I economisch beleid regiogemeenten

invloedrijke omgeving II economische agenda Zuidvleugel

omgeving, het klimaat, woonmilieus en arbeidsmarkt. De stadsregio Rotterdam vindt het belangrijk dat binnen het economische veld meer kennis wordt genomen van de omgeving en waar mogelijk verbindingen worden aangebracht met eigen acties. Voor deze samenhang is het nodig een goede samenwerking te organiseren tussen de verschillende overheden. In de eerste plaats zal het Regionaal Economisch Overleg (REO) daarom een steviger adviesfunctie krijgen. Het REO is van oorsprong een bestuurlijk afstemoverleg tussen de provincie en regiogemeenten over economie. Sinds 1999 fungeert het REO ook als portefeuillehoudersoverleg economie van de stadsregio Rotterdam zelf.

invloedrijke omgeving III Deltriplatform en MIRT-VAR

invloedrijke omgeving IV economische agenda Metropoolregio

Uitvoeringsprogramma Economie stadsregio Rotterdam Verbreding en versterking van de economische structuur

relevant beleid I onderwijs & arbeidsmarkt

relevant beleid II bereikbaarheid & mobiliteit

relevant beleid III wonen

relevant beleid IV groen & milieu


De leden zijn de wethouders economie van alle 15 regiogemeenten, de portefeuillehouder economie van de stadsregio Rotterdam, de gedeputeerde Economische Zaken van de provincie Zuid-Holland en vertegenwoordigers van de Kamer van Koophandel Rotterdam en van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. De agenda van het REO bestaat traditioneel uit economische onderwerpen zoals de ontwikkeling en herstructurering van bedrijventerreinen, kantorenlocaties, detailhandel, leisure en glastuinbouw. De stadsregio Rotterdam zal het REO meer gaan positioneren als de verbindende schakel. Het REO is hét platform waar de samenhang moet worden besproken tussen zowel de verschillende economische agenda’s in de regio als de

aanpalende beleidsterreinen. Dit betekent dat ontwikkelingen op het gebied van onderwijs en arbeidsmarkt, leefomgeving en mobiliteit en nieuwe visies vanuit het Rijk worden geagendeerd in het REO. Daarmee wordt het REO een steviger economische adviesraad aan het bestuur van de stadsregio Rotterdam. Naast de positionering van het REO en de daarbij behorende ambtelijke werkgroepen, zal de stadsregio Rotterdam de samenhang tussen de verschillende opgaven en acties ook verstevigen door de andere ambtelijke en bestuurlijke overleggen over het economische werkveld op elkaar af te stemmen. Ook moeten initiatieven gericht op de samenwerking met ondernemers goed op elkaar aansluiten.

Actie 14 Samenhang en samenwerking tussen de verschillende overheden Doelstelling Een samenhangende structuur die het REO voedt met meer kennis van de regionale economie Inspanningen In kaart brengen van nieuwe en lopende overleggen en platforms en een voorstel doen voor een samenhangend geheel Resultaat Een goede structuur rondom het REO waarin de samenhang tussen de opgaven, de invloed van andere agenda’s en beleidsterreinen en de samenwerking tussen verschillende overheden een plaats hebben Tijdpad 1e / 2e kwartaal 2011

8.6 Communicatiestrategie Een doordachte communicatiestrategie draagt bij aan de realisatie van de doelstellingen die in dit uitvoeringsprogramma zijn verwoord. Voor intern en extern draagvlak is het belangrijk dat er adequaat en samenhangend wordt gecommuniceerd over de concrete projecten, producten en resultaten en hun relatie tot de grotere opgaven. Daarvoor zal de stadsregio Rotterdam in het beginstadium van de acties de doelgroepen en communicatiemiddelen formuleren. Bij alle genoemde acties moet de stadsregio Rotterdam de samenwerking zoeken met diverse partijen, zoals andere overheden, bedrijfsleven, brancheorganisaties en ontwikkelaars, om activiteiten effectiever te organiseren. Het gaat er dan bijvoorbeeld om bestanden en programma’s te koppelen, rapporten in samenhang te

presenteren, activiteiten op te schalen en clusters te versterken. De communicatieactiviteiten zullen er dus in hoge mate op gericht zijn de relaties met de genoemde groepen tot stand te brengen en te stimuleren. Aansluitend daarop zal de stadsregio Rotterdam zich internationaal nadrukkelijker gaan positioneren. Aangezien daarvoor ook de Metropoolregio RotterdamDen Haag steeds meer in beeld komt, zal de samenwerking met de communicatiecollega’s van stadsgewest Haaglanden worden gezocht. Ook in de communicatiestrategie zal dus de positionering van de metropoolregio als vestigingslocatie voor bedrijven en als regio waar economische investeringen interessant zijn, verder ter hand genomen worden. De stadsregio Rotterdam zal een dergelijke communicatiestrategie opstellen.


overzicht van de actiepunten voor 2011

Opgave: sterke economische clusters versterken Actie 1 Clusterversterkende maatregelen formuleren Het formuleren van duurzame clusterversterkende maatregelen voor de stadsregio Rotterdam, met een optimale afstemming met de gemeente Rotterdam en de economische agenda Zuidvleugel. Opgave: internationaal promotie- en acquisitiebeleid versterken Actie 2 Internationale profilering van de stadsregio Rotterdam Een stevige profilering van de Rotterdam Area in het buitenland. Opgave: kwaliteitsverbetering gemeentelijke dienstverlening Actie 3 Regionale kwaliteitsverbetering dienstverlening Optimaliseren van de dienstverlening aan ondernemers inzake ontwikkelmogelijkheden, vergunningen en verplichtingen. Actie 4 Regionaal aanbod van bedrijfshuisvesting Een geautomatiseerd overzicht van het aanbod van verschillende soorten bedrijfsruimten in de stadsregio Rotterdam en de mogelijke implementatie daarvan. Opgave: gezonde kantorenmarkt op knooppunten Actie 5 Regionaal Kantorenprogramma Wegwerken van overprogrammering, betere marktverhouding vraag en aanbod, duidelijkheid naar investerende partijen creëren. Actie 6 Reductie van de planologische voorraad Voorkomen dat alsnog teveel kantoren worden gebouwd buiten de knooppunten. Actie 7 Organisatie werkproces advisering kantoren Goede advisering naar de provincie Zuid-Holland, waardoor er versnelling in proceduretijd ontstaat. Gemeenten blijven primair verantwoordelijk voor een goede onderbouwing. Actie 8 Strategische betrokkenheid leegstandsaanpak Bepalen van de meest effectieve betrokkenheid van de stadsregio Rotterdam bij het besparen van ruimte, het stimuleren van hergebruik en het normaliseren van de kantorenmarkt.

Opgave: daadkrachtige ontwikkeling en herstructurering van bedrijventerreinen Actie 9 Regionaal programma bedrijventerreinen Een eenduidig en gedragen regionaal programma waarin de verschillende behoefteramingen, het aanbod en de samenhang met andere beleidsontwikkelingen zijn verwerkt. Actie 10 Herstructurering van geprioriteerde bedrijventerreinen De realisatie van de duurzame herstructurering van geprioriteerde bedrijventerreinen zeker stellen. Actie 11 Dynamische aanpak bedrijventerreinen Een gedragen uitvoeringsprogramma inclusief prioritering en uitvoerings acties op basis van actuele belemmeringen en actuele behoefteraming. Opgave: hernieuwde visie op detailhandel Actie 12 Geactualiseerde regionale visie detailhandel Een visie op detailhandel gericht op een vitale en consumptief aantrekkelijke regio. Opgave: meer kennis en samenhang Actie 13 Regionale Navigator Werklocaties Het verbreden van het Rotterdamse instrument naar een Regionale Navigator Werklocaties om vraag en aanbod te volgen en in acties te vertalen. Actie 14 Samenhang en samenwerking tussen de verschillende overheden Een samenhangende structuur die het REO voedt met meer kennis van de regionale economie.


Kapelpolder De Kade De Dijk De Vergulde Hand Groot-Vettenoord Wilhelminahaven Rotterdam Noord-West ’s Graveland Spaanse Polder Nw-Mathenesse Stadshavens Schiebroek De Hoefslag Hoofdweg Stormpolder Donkersloot Agricluster Hordijk Laagjes Gadering Halfweg/Molenwatering Kickersbloem I ’t Woud

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Brielle Kickersbloem III Bernisse/Spijkenisse Ridderster Cornelisland Nieuw-Reyerwaard Prisma Hoefweg (Bleizo) Weg en Land/Leeuwenhoekweg Oudeland

Nieuwe bedrijventerreinen (droog):

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Bedrijventerreinen RHOB:

LEGENDA

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

(inter)nationaal knooppunt Rotterdam Centraal District nationaal knooppunt Wilhelminaplein (nog niet op de kaart) Zuidvleugel knooppunt Alexander Zuidvleugel knooppunt Schieveste regionaal knooppunt Blaak regionaal knooppunt Brainpark/Rivium regionaal knooppunt Hart van Zuid te ontwikkelen knooppunt Rotterdam Airport te ontwikkelen knooppunt Stadionpark te ontwikkelen knooppunt Vijfsluizen

Knooppunten:

Spaanse Polder Nw-Mathenesse Stadshavens Schiebroek De Hoefslag Hoofdweg Stormpolder Donkersloot Agricluster Hordijk Laagjes Gadering Halfweg/Molenwatering Kickersbloem I ’t Woud

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 13 11 12 13

Brielle Kickersbloem III Bernisse/Spijkenisse Ridderster Cornelisland Nieuw-Reyerwaard Prisma Hoefweg (Bleizo) Weg en Land/Leeuwenhoekweg Oudeland Schieveen (na 2020) Rivieroever Dijkpolder Hoek van Holland

Nieuwe bedrijventerreinen (droog):

9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

9 10

te ontwikkelen knoo te ontwikkelen knoo

programma bedrijventerreinen en knooppunten


23

22

13

2

1

2

1

12

3

3

21

4 11

5

20

10 6

8

10

4

7 9

10

11

9

8

1

12

7

2

5

7

9

8

18

19

6

3

13

6

17

4 5

15

14

16

Doelstellingen-Inspanningen-Netwerk In onderstaand schema staan de opgaven en de daarbij behorende acties.

Hoofdopgave Verbreding en versterking

opgave 1 versterken van sterke economische clusters

opgave 2 samenhangende internationale promotie & acquisitie

opgave 3 kwaliteitsverbetering gemeentelijke dienstverlening

actie 1 clusterversterkende maatregelen formuleren

actie 2 internationale profilering

actie 3 regionale kwaliteitsverbetering dienstverlening

actie 4 regionaal aanbod werklocaties

Uitvoeringsprogramma Economie van de economische structuur

opgave 4 regionalisering van de kantorenmarkt

opgave 5 daadkrachtige ontwikkeling van bedrijventerreinen

opgave 6 hernieuwde visie op detailhandel

opgave 7 meer kennis en samenhang

actie 5 regionaal programma kantoren

actie 9 regionaal programma bedrijventerreinen

actie 12 regionale visie detailhandel

actie 13 regionale monitor werklocaties

actie 6 reductie planologische voorraad

actie 10 herstructurering bedrijventerreinen

actie 7 werkproces kantorenadvies

actie 11 dynamische aanpak bedrijventerreinen

actie 14 samenhang en samenwerking

actie 8 monitoring leegstandsaanpak


Samenhang tussen Uitvoeringsprogramma Programma Regionale en en Economische Agenda Zuidvleugel (ZVL)

Opgave 1 versterken

Opgave 2 samenhan-

Opgave 3 kwaliteits-

van sterke economi-

gende internationale

verbetering gemeente-

sche clusters

promotie & acquisitie

lijke dienstverlening

PRSE speerpunt 1

PRSE speerpunt 5

PRSE speerpunt 3

sterkere clusters

acquisitie versterken

aanpak irritaties ondernemers

PRSE speerpunt 2

PRSE speerpunt 4

beter innovatief

beter account-

klimaat

management

8.1

8.2

8.3

kansrijke clusters

samenwerking

regionale visie

verankeren

promotie - acquisitie

dienstverlening

ZVL actie 3 ontwikkeling valorisatieagenda

ZVL actie 2 acquisitie en internationale

ZVL actie 4 campusontwikkeling universiteiten / kennisinstellingen ZVL actie 5 onderzoek regionale ontwikkelings maatschappij ZVL actie 6 ontwikkelen schaalsprong programma

samenwerking

Economie stadsregio Rotterdam, Stedelijke Economie gemeente Rotterdam (PRSE)

Opgave 4

Opgave 5 daadkrach-

Opgave 6

Opgave 7

regionalisering van de

tige ontwikkeling van

hernieuwde visie op

meer kennis en

kantorenmarkt

bedrijventerreinen

detailhandel

samenhang

PRSE speerpunt 6 begrip economie versterken PRSE speerpunt 7 economie geeft richting

PRSE speerpunt 8

8.4

8.5

samenwerking

bespreken

regionale

aanbod werklocaties

voorzieningenpeil

afstemming

8.6 onderwijsarbeidsmarkt

ZVL actie 1 aanpak arbeidsmarkt & onderwijs

Samenhang met PRSE en Zuidvleugel In bovenstaand schema staan bovenaan de opgaven van de stadsregio Rotterdam. Daaronder staan de speerpunten uit de PRSE van de gemeente Rotterdam gegroepeerd, met speciale aandacht voor de verschillende deelopgaven uit het speerpunt “regionale afstemming”. Tenslotte zijn opgenomen de 6 acties uit de Economische Agenda Zuidvleugel. Het overzicht laat zien dat er veel overeenkomst is tussen deze drie programma’s. De stadsregio Rotterdam zal daarom voortdurend afstemming blijven zoeken.


Gebruikte bronnen APPM, Economische Structuur Deltapoort, 2009. Atzema, Boelens & Veldman, Voorbij de Lock-in, 2009. Bestuurlijk Platform Zuidvleugel, Gebiedsagenda Zuidvleugel/Zuid-Holland, 2009. Berger, Met elkaar, voor elkaar; Advies economische agenda Zuidvleugel 2010-2020, 2010. BMC, Rotterdam = Business, 2010. BMC, Economische clusters in de stadsregio Rotterdam, 2010. BRO, Het economische verhaal van de stadsregio Rotterdam, 2009. Buck, Marktverkenning Duurzaamheid, 2010. Centraal Bureau voor Statistiek, Het Nederlandse Ondernemingsklimaat in cijfers, 2007. Centraal Bureau voor Statistiek, Stad en Land, 2010. CPB/RPB, Een ruimtelijke verkenning naar alternatieven voor de Hoeksche Waard, 2007. DelTri, Versterken en Vernieuwen - Koersdocument DelTri-Platform, 2010. Deloitte, Internationale markten sectoranalyse Rotterdamse regio, 2009. DTZ Zadelhof, Het aanbod veroudert; de Nederlandse markt voor kantoorruimte, 2010. Ecorys, Startnotitie relatie Greenports - Metropoolregio Rotterdam-Den Haag, 2009. Economic Development Board Rotterdam, Internationale acquisitie, 2008. Economic Development Board Rotterdam, Voorstel voor Regionale KennisEconomie Agenda, 2010. gemeente Rotterdam, Havenbedrijf, R&D-agenda, 2007. gemeente Rotterdam, Havenbedrijf, Voortgangsrapportage Havenvisie, 2010. gemeente Rotterdam, Ontwikkelingsbedrijf (OBR), Economische Verkenning 2009-2010, 2009. gemeente Rotterdam, OBR, Programma Regionale en Stedelijke Economie (PRSE) (conceptversie). gemeente Rotterdam, OBR, Visie Werklocaties, 2010. gemeente Rotterdam, OBR, Rotterdam Investment Agency; focus on acquisition, 2010. gemeente Rotterdam, OBR, Jaarplan RIA 2011 (conceptversie), 2011. gemeente Rotterdam, OBR, Agenda 2010-2014 Metropoolregio Rotterdam-Den Haag, 2010. gemeente Rotterdam, SoZaWe, Programma Arbeidsmarkt (conceptversie), 2011. Kamer van Koophandel, 10 Uitdagingen om het ondernemerschap in de regio de stimuleren, 2008.

Kamer van Koophandel, Ruimtegebrek bedreigt werkgelegenheid; bedrijven in het nauw door woningbouw en groen, 2010. Kamer van Koophandel, Ruimte voor bedrijven; knelpunten of kansen?, 2008. Ministerie van Economische Zaken, Economische visie op de langetermijnontwikkeling van de mainport Rotterdam, 2009. Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Beleidsbrief Infrastructuur & Milieu, 2010. Ministerie VROM, MIRT-VAR conceptdocument, 2010. Netherlands Foreign Investment Agency, Investor Development Program, nb. Nicis, Clustering van bedrijven in de lokale economie; een bruikbaar concept?, 2010. provincie Zuid-Holland, Visie op Zuid-Holland; verordening Ruimte, 2010. provincie Zuid-Holland, Structuurvisie Detailhandel, 2007. Rabobank, Demografische krimp; de nieuwe realiteit in perspectief, 2010. Roland Berger Strategy Consultant, Zuidvleugel, de topregio van Nederland. Naar een nieuwe economische agenda Zuidvleugel 2010 - 2020, 2011. ROM Rijnmond, Urgente thema’s voor een duurzame deltaregio Rotterdam, 2009. stadsregio Rotterdam, Regionaal Strategische Agenda, 2010. stadsregio Rotterdam, Regionale Herstructurerings- en Ontwikkelingsbureau Rijnmond, Naar Regionale uitvoeringskracht; samenwerking in het RHOB Rijnmond, 2009. stadsregio Rotterdam, Regionale Herstructurerings- en Ontwikkelingsbureau Rijnmond, Naar Regionale uitvoeringskracht; prioritering 2011, 2010. stadsregio Rotterdam, procesaanpak Regionale Knooppunten, 2010. STEC Groep BV, Aanzet voor een kantorenstrategie voor Zuid-Holland, 2010. West Holland Foreign Investment Agency, Jaarverslag 2009, 2010. Zuidema en Van Elp, Kantorenleegstand; probleemanalyse en oplossingsrichtingen, 2010.


Uitvoeringsprogramma Economie stadsregio Rotterdam Vastgesteld door het Algemeen Bestuur op 11 mei 2011

Recommend Documents