ToonkunstStemmen
Toonkunstkoor Utrecht
FEBRUARI 2013
bach matthäus passion Orkest Florilegium Musicum Jos Vermunt Dirigent
Toonkunstkoor Utrecht Kathedrale Koorschool Utrecht Solisten Nico van der Meel Evangelist Antony Heidweiller Christus Keren Motseri Sopraan Wilke te Brummelstroete Alt Robbert Buckland Tenor Martijn Cornet Bas
Zaterdag 23 maart 2013 | Vredenburg Leidsche Rijn Aanvang 19.30 uur
Toegang € 30,- | CJP en U-pas € 24,- | Tot 16 jaar en studenten € 16,Prijzen zijn inclusief programmaboekje en gratis consumptie Inlichtingen 030 243 62 36 Kaartverkoop Boudisque Utrecht Vredenburg 31 & www.toonkunst-utrecht.nl
voorjaar 2013
Redactioneel Inhoud
Zoals u in de bijdrage van de voorzitter kunt lezen, bruist het koor van energie. Dat is ook te zien aan de volle concertagen-
2. Van het bestuur
da voor dit jaar. In deze Toonkunststemmen besteden we aller-
eerst aandacht aan Bachs Matthäus Passion, die voor maart
Sjoeke Verhave
op het programma staat. Het bijzondere voor Toonkunst is 4. Bitter en zoet in de Matthäus Passion
dat het koor nu eens in de gelegenheid is om een ingestu-
deerd werk twee keer achter elkaar uit te voeren. Behalve in
Tom Hart
Vredenburg Leidsche Rijn zingen we de Matthäus namelijk 7. Inleiding voor de Vrienden
ook in de Grote Kerk van Breda. Over Bachs meesterwerk vindt u een bijdrage van Tom Hart, die in december voor het
8. Een ontmoeting met Wilke te Brummelstroete
koor ook een inleiding over de Matthäus Passion verzorgde.
Lex de Wever sprak met zangeres Wilke te Brummelstroete,
Lex de Wever
die de altsolo’s voor haar rekening zal nemen. 10. Utrecht Te Deum & Jubilate
Annemieke de Voogd
In de tweede plaats blikken we in dit nummer vooruit op het geplande zomerprogramma, te weten de werken die Toon-
11. Concertagenda
kunst in het kader van de viering van de Vrede van Utrecht momenteel in voorbereiding heeft. Van Händel zingen we
12. Arjen Eijgenraam over The Idea of Peace
het Utrecht Te Deum en het Jubilate. Beide werken schreef
Handel in 1713 naar aanleiding van de zojuist gesloten Vre-
Jaap van Vredendaal
de van Utrecht. Zie daarover het artikel van Annemieke de 16. Colofon
Voogd. Een primeur wordt The Idea of Peace van Adrian Williams, een stuk dat in opdracht van Toonkunst Utrecht ter gelegenheid van 300 jaar Vrede van Utrecht wordt geschreven. U leest er meer over in de bijdrage van de voorzitter en in het interview met Arjen Eijgenraam, die de teksten aanleverde voor The Idea of Peace. Jaap van Vredendaal
1
Van het bestuur
2
Een muzikaal topjaar ligt voor ons open... Terugkijkend op 2012 kunnen we zeggen dat we als
te stimuleren en de financiële situatie van het koor
Toonkunstkoor Utrecht goed aan de weg getimmerd
goed te bewaken zijn er door het bestuur allerlei ini-
hebben. We hebben drie prachtige concerten gege-
tiatieven genomen. Denk bijvoorbeeld aan: voor 3
ven, de Hohe Messe van Bach, de Messe Solennelle van
concerten tegelijk kaarten kopen met een aanzienlijke
Rossini en als afsluiting het Gloria van Vivaldi en van
reductie, het gebruik maken van een ANBI-regeling
Mozart de Mis in C minor. Ook hebben we meegewerkt
om schenkingen te kunnen doen, maar ook gebruik
aan de Comeniusdag in Naarden.
maken van social media.
Ondertussen maakt Utrecht zich op voor de opening
Tijdens de komende ALV zal het bestuur met een
van het muziekpaleis aan het Vredenburg. In de loop
nieuw beleidsplan komen en met een handboek van
van 2013 zullen er proefconcerten en andere activi-
Toonkunst Utrecht waar alle informatie over de vereni-
teiten plaatsvinden. Naar verwachting zal in 2014 het
ging en het koor in terug te vinden is. Het beleidsplan
nieuwe muziekpaleis officieel in gebruik genomen
komt voort uit het rapport met aanbevelingen die de
gaan worden. Toonkunst Utrecht zal in gesprek gaan
strategiewerkgroep gedaan heeft aan het bestuur. Het
met de directie van het nieuwe muziekpaleis om zich
rapport kreeg de naam Toonkunst Utrecht Toekomstbe-
als belangrijk amateurkoor van Utrecht in het ope-
stendig en Toonaangevend. In de naam van het rapport
ningsjaar te profileren. Tot die tijd blijven we nog zin-
wordt ook aangegeven wat we kunnen zijn. We kun-
gen in Vredenburg Leidsche Rijn.
nen laten zien dat cultuur een wezenlijk onderdeel is van en voor de mens. Geen elitaire bezigheid maar een verrijking in welbevinden. Cultuur kent vele uitingsvormen. Toonkunst Utrecht heeft zich dan ook als doel gesteld om hierbij aansluiting te vinden door samen te werken met andere groepen en cultuurvormen. Blijven doen waar we goed in zijn en waar mogelijk verbeteren en vernieuwen. Lief en leed was er ook in het afgelopen jaar. Het overlijden van Han Schipperheijn was meer dan een afscheid van een eervol lid. De commissies hebben allen hun bijdrage geleverd aan
We zijn als bestuur ook altijd op zoek naar andere
de organisatie binnen het koor; nieuwe initiatieven
concertlocaties, maar voor de werken die wij uitvoe-
zijn ontplooid, kortom het koor bruist van energie.
ren, grote koorwerken met orkest en solisten, is een kleinere zaal niet rendabel omdat we dan te weinig
En nu dan 2013
plaatsen kunnen verkopen. Het grootste deel van de
Wat gaan we verwachten: een muzikaal topjaar!
financiering van de concerten wordt immers mogelijk
Maar dan wel alle hens aan dek; van alle leden zal een
gemaakt door de kaartverkoop. Om de kaartverkoop
grote inzet verwacht worden voor de kaartverkoop in
voorjaar 2013
3
het algemeen en in het bijzonder voor de realisatie
Laten we zoeken naar mensen die bekend zijn bij een
van ons project ‘The Idea of Peace’.
breed publiek en hen laten vertellen waarom een concert van Toonkunstkoor Utrecht zo de moeite waard
Kijken we naar ons eerste concert, de Matthäus Passion:
is. Vertel het rond!
er zijn meerdere koren die in dezelfde periode en soms op dezelfde dag de Matthäus Passion ten uitvoer gaan
De kracht van het Toonkunstkoor Utrecht is om de
brengen. Iedere uitvoering heeft zijn eigen karakter,
klassieke muziek onder de aandacht van een breed
maar we mogen gerust stellen dat we als Toonkunst-
publiek te brengen met een uitgebalanceerde muziek-
koor Utrecht in samenwerking met het orkest en de
keuze uit het grote repertoire van vele componisten.
solisten onder de bezielende leiding van Jos Vermunt een uitvoering geven waar we trots op mogen zijn.
Wat een geweldige uitdaging voor 2013!
En dan ons project in het festival de Vrede van
Sjoeke Verhave
Utrecht.
Voorzitter
Een hoogtepunt voor het koor in de zomer van 2013 zal het concert in Londen en Utrecht zijn met werken van Händel en Adrian Williams. We verwachten dat beide concerten zullen doorgaan en ontvangen hierbij veel steun van de Stichting de Vrede van Utrecht, de Gemeente en Provincie van Utrecht en de Nederlandse ambassade in Londen. Wij zijn hen hiervoor dan ook
Toonkunst in de literatuur
zeer erkentelijk. Dat neemt niet weg dat er nog veel werk verzet moet worden en dat het koor ook een taak
Herman Tonus stuitte bij het lezen van De klop op de deur van
heeft in het genereren van inkomsten. De eerste acties
Ina Boudier-Bakker (1875-1966) op de volgende passage:
voor het project de Vrede van Utrecht zijn op touw gezet, maar meer respons en initiatieven zijn van harte
Na de muziek ging men in de achterkamer een boterhammetje eten.
welkom. Het bestuur werkt hierbij ook nauw samen
Amelie vertelde van Utrecht, waar zij pas logeerde, daar had het
met de Vrienden van Toonkunst en we zoeken samen
muziekleven een vlucht genomen, kende een bloei waar Amsterdam
naar vormen om de vriendenkring te laten groeien en
niet naar reiken kon.
te bestendigen. Wat durfden ze in Utrecht al niet ondernemen sinds de jonge Hol Dat cultuur het de komende 2 jaren nog heel moeilijk
dirigent was van Toonkunst. Hij had Utrecht aan de spits gebracht
zal krijgen is voor iedereen duidelijk. Kunnen we daar
van ’t muzikale leven in Nederland.
zelf nog wat aan doen? Het bestuur denkt van wel. We kunnen nadenken over wat mensen van ons ver-
Het boek verscheen in 1930. De ‘jonge Hol’ was Richard Hol,
wachten. Muziek in de concertzaal geeft impact, zien
die van 1862 tot 1904 dirigent was van het Toonkunstkoor
musiceren maakt je ook betrokken. Het mooiste is als
Utrecht.
er chemie tussen de musici en het publiek ontstaat.
Toonkunstrepertoire
4
Bitter en zoet in de Matthäus Passion Drie gelukzalige momenten beleef ik bij het begin van de Mat-
Picander
thäus Passion. Het eerste moment valt bij de openingsmaten.
De muzikale ervaring is zo overweldigend dat ik als zanger
Beide orkesten zetten in op een lage E. De bassen brommen
of luisteraar vrijwel loskom van de tekst. Die gaat over lijden
hun hartenklop doem-doem, doem-doem. Fluiten en hobo’s
en dood, over schuld en verantwoordelijkheid. Grote thema’s
zetten het droevige thema in en de strijkers vullen de ruimte
die in de loop van het passieverhaal vaak zullen terugkomen.
daartussen. Dit gaat eeuwig duren, denk ik. Of oneerbiedig
Vooral ook in de vele recitatieven en aria’s waarvan de tek-
gezegd: voor de komende drie-en-en-half uur zit ik onder de
sten net als die van het openingsdeel geschreven zijn door
pannen. Ik hoef me alleen maar over te geven.
één man, de dichter Picander. Picander was een plaatsgenoot van Bach. Beiden kenden el-
Het tweede moment komt als de beide koren aan hun vraag-
kaar goed, ze werkten vaker samen.
en-antwoordspel beginnen: Sehet! Wen? Den Bräutigam. Se-
Het toeval wil dat Picander zijn teksten voor de Matthäus Pas-
het! Wie? Als wie ein Lamm. We zijn dan al in maat 26 en
sion ook afzonderlijk heeft uitgegeven. Daardoor kunnen we
de muziek vult de ruimte stereofonisch: de vraag links, het
die oorspronkelijke versie vergelijken met wat Bach er uitein-
antwoord rechts. Als je in een van beide koren zingt, ervaar
delijk van gemaakt heeft. Ik geef hier eerst die oorspronke-
je die splitsing sterk. Als je in de zaal zit als luisteraar, kun je
lijke tekst van het openingsdeel in vertaling.
dat misschien niet overal zo horen, maar je ziet wel hoe beide koren op elkaar reageren. (Gek genoeg zijn de meeste cd-op-
Het openingsdeel volgens Picander
namen niet erg helder op dit gebied. Alleen bij de uitvoering van Gardiner hoor je ook in de huiskamer het effect van een
De dochter Zion en de Gelovigen
scheiding tussen links en rechts.)
Aria Z. Komt o dochters, helpt mij klagen.
Het derde en meest gelukzalige moment komt echter als het
Zie hem! – G. Wie? – Z. de bruidegom.
kinderkoor zijn stem laat horen met de koraalregel O Lamm
Zie hem; – G. Hoe? – Z. zoals een lam.
Gottes unschuldig. Dat gaat dwars door de
Koraal
bewegingen van beide
O Lam van God onschuldig,
andere koren heen, of
dat aan het kruishout werd geslacht
liever erbovenuit. Een
Z. Zie; – G. Wat? – Zie zijn geduld.
machtig ruimtelijk ef-
Gij was altijd geduldig,
fect waar Bach mij vol-
hoewel gij werd veracht.
ledig pakt.
Z. Zie; – G. Waarheen? – naar onze schuld.
Alle zonden hebt gij gedragen,
anders zouden wij moedeloos worden.
Z. Zie hem uit liefde en genade Johann Sebastian Bach
zelf het kruishout dragen.
Ontferm u over ons, o Jezus.
najaar 2012
5
Picander combineert hier op vernuftige wijze twee soorten
Matthäus Passion voorkomen. Vroeger dacht ik altijd dat Pi-
tekst: een eigen gedicht en een koraal. Hij gebruikt voor de
cander de koraaltekst gezocht had bij zijn eigen dichtregels.
regels van het koraal een grotere letter, ik heb ze weergegeven
Het lijkt immers alsof de regels van het koraal aansluiten
in vette letter.
bij die van het gedicht. Nu denk ik dat de volgorde precies
Een koraal is een couplet van een oud Luthers kerklied. In dit
andersom is, namelijk dat Picander zijn regels naar het ko-
geval gaat het om een lied van 200 jaar oud, nog uit de tijd
raal heeft toe geschreven. Steeds bereidt hij ons voor op een
van Luther zelf, zo rond 1529. Het was gemaakt als Duitse
volgende koraalregel. Eerst stuurt hij af op Lam, daarna op
bewerking van het Latijnse Agnus Dei uit de katholieke mis
Geduld en tenslotte op Schuld (Zonde). Zoals gezegd: een ver-
en het was in al die jaren veel gebruikt.
nuftig gedicht.
Het eigen gedicht van Picander heeft de vorm van een dialoog. Het is een klaagzang op de kruisweg van Jezus: zie hem
Het openingsdeel bij Bach
het kruishout dragen. Aan het begin van het hele passiever-
Als we nu de partituur van Bach ernaast leggen, vallen ons
haal trekt Picander ons dus al naar het beslissende slot. Hij
een aantal verschillen op:
gebruikt beelden van Jezus als offerlam en bruidegom, twee
- Picander presenteerde de tekst als een aria terwijl Bach er
symbolen die ook in verschillende andere gedichten van de
een stuk van gemaakt heeft voor twee koren (en twee orkesten). - Picander ontwierp een dialoog tussen twee partijen die hij met namen noemde: ‘De dochter Zion’ tegenover ‘De Gelovigen’. Hij kort ze af tot ‘Z.’ en ‘Gl’. Bach houdt wel de dialoogvorm aan maar laat die namen volledig weg. Als we Picanders dichtbundel niet hadden, zouden we Zion en de Gelovigen niet vermoed hebben. - Picander gaf aan de tweede partij (bij hem ‘de Gelovigen’) niet meer dan vier woorden: ‘Wie? Hoe? Wat? Waarheen?’ Bach breidt dat aandeel uit door het tweede koor de laatste regels mét het eerste koor te laten meezingen. Samen sluiten ze het stuk af. Het aandeel van het koraal heeft Bach op een hoogst ongewone manier behandeld in zijn handgeschreven partituur. Ten eerste schreef hij de tekst in rode letters, tegenover het zwart van de andere teksten. Bovendien noteerde hij tekst en muziek van het koraal op de bovenste balk van de partituur, nog boven de fluiten en hobo’s, iets wat normaal niet gedaan werd. Bach heeft er verder voor gekozen om de regels van het koraal
Eerste bladzijde van Picanders gedichten voor de Matthäus Passion.
te bestemmen voor een klein apart derde koortje van vier of
Toonkunstrepertoire
6
zes sopranen, afkomstig uit koor 1 èn 2 samen. In de partituur staat: ‘Soprano in ripieno Coro I. II.’. (Ripieno is de term die gebruikt wordt voor musici die geen solistenrol hebben in een koor of orkest.) Bij onze Utrechtse optredens wordt deze rol vervuld door de kinderen van de Kathedrale Koorschool. Zij zingen het koraal, zoals gezegd, dwars door de dialoog van beide koren heen. Dertig meter Lang heb ik me afgevraagd hoe ik me de eerste opvoering in de Thomaskerk in Leipzig ruimtelijk moest voorstellen. In een boek van de Nederlandse Bachkenner Hans Brandts Buys had ik namelijk gelezen dat de afstand tussen koor 1 en koor 2 zo’n dertig meter zou beslaan. Dat is een enorme ruimte, die een zware opgave zou betekenen voor dirigent en uitvoerders. Een paar maanden geleden was ik op Bach-reis in Leipzig en daar heb ik ook een cantatedienst bijgewoond in de Thomaskerk. Na afloop ben ik afgestapt op de dirigent Georg Biller, de tegenwoordige Thomascantor, dus de opvolger van Bach. Hij stond mij welwillend te woord. Maar hij sprak de versie van Brandts Buys tegen. Beide koren stonden volgens hem op de koorgalerij boven de ingang van de kerk. De ruimte daar
De Thomaskerk in Leipzig in de tijd van Bach, gezien vanaf de hoofdingang.
is niet veel groter dan die van de Rode Doos van het Vreden-
Rechts is de preekstoel, achterin de altaarruimte. De tekenaar bevond zich
burg. Koor 1 en 2 stonden dus niet verder van elkaar af dan enkele meters, zoals wij bij onze Utrechtse optredens.
onder de koorgalerij. Dat was de plaats vanwaar de muziek van koor 1 en koor 2 en de beide orkesten klonken. In het midden van de prent de muur met het zogenaamde ‘zwaluwnest-
Maar de dertig meter sloeg wel ergens op volgens Biller. Het
orgel’. Dat was de plek vanwaar het koraal O Lamm Gottes gezongen werd
ripieno-koortje namelijk zong vanaf de overkant van de kerk.
door vier of zes jongens.
Tegen de muur voor de altaarruimte was een zogenaamd zwaluwnest-orgel aangebracht, zo’n acht meter boven de begane
Twee koren
grond. Nu bestaat dat orgel niet meer maar het is nog wel te
In de rest van de Matthäus Passion heeft Bach deze vorm van
zien op oude prenten van de Thomaskerk (zie afbeelding).
drie koren niet herhaald. De jongens van het ripieno-koor
Voor de kerkgangers bij de eerste Matthäus Passion moet het
zingen alleen nog mee in het slotkoraal van het eerste deel,
effect van dit optreden overdonderend geweest zijn. Midden
maar dan hebben ze geen eigen partij. Ze versterken de andere
in het openingsnummer met twee koren en twee orkesten (al
sopranen. Wel heeft Bach in de hele passie de tweekorigheid
niet meer gewoon in die tijd) gingen de luiken open en meng-
veelvuldig gebruikt. Alleen de koralen zingen beide koren sa-
den zich de ripienisten in de muziek met de toen overbekende
men. Maar de koren van de massa: Ja nicht auf das Fest, Was
regels van het Agnus Dei-koraal. Kippenvel...
gehet uns das an, Gegrüsset seist du, enzovoorts, krijgen een
najaar 2012
7
sterk dramatisch effect doordat ze in wisselwerking van links
juist in de weken voor Pasen? Toonkunst Utrecht zal er niet
en rechts gezongen worden. Eens te meer geldt dat voor het
over piekeren om de Matthäus Passion op de agenda te zetten
Sind Blitze, sind Donner. Het lijkt alsof de beide koren elkaar
in september.
willen overtroeven in felheid en agressie. Ze jagen elkaar op
Wij allen, uitvoerenden en publiek, willen geraakt worden,
tot een explosie van geluid. Zo bereikt Bach grandioze thea-
niet alleen door de schoonheid van Bachs muziek, maar ook
trale effecten.
door de inhoud die ons allen aangaat en hoe dan ook verbonden blijft met het christelijke kerkelijke jaar.
Bitter en zoet Maar dat niet alleen. De Japanse Bachdirigent Masaaki Suzuki
Tom Hart
legt een verband tussen de tweekorigheid van de Matthäus Passion en de hoofdthema’s ervan. Bach wil de kerkganger raken, zoals Luther ook voor ogen stond, in twee aspecten: de rouw om het lijden èn de vreugde om de verlossing. Goede vrijdag en Pasen zijn allebei in de Matthäus Passion aanwezig. Het meest expliciet drukt Picander dat uit in de aria Ich will bei meinem Jesu wachen. Deze tekst heeft hij ook geschreven in de vorm van een dialoog. De tenor zingt: ‘Zijn droefheid betekent voor mij vreugde,’ en
Inleiding voor de Vrienden van Toonkunst
koor 2 antwoordt met dezelfde paradoxale gedachte: ‘Daarom moet zijn dienstbaar lijden heel bitter en toch zoet voor ons zijn.’
Voorafgaande aan het concert op zaterdag 23 maart zal de
Evenzo zoeken Bach en Luther naar de wisselwerking van de
bekende presentatrice van radio 4 Aukelien van Hoytema
schuldigheid van de mens en van de vergeving door God.
een inleiding geven op de Matthäus Passion van J.S.Bach.
Voorbeelden daarvan vinden we al vanaf het openingskoor, zoals gezegd.
Mevrouw van Hoytema presenteert al vele jaren met
Het is in die sfeer van paradoxen dat een rolverdeling tussen
veel succes het programma “Een goede morgen met ….”,
koor 1 en koor 2 volgens Suzuki een functie vervult.
waarbij een bekende Nederlander zijn of haar muzikale voorkeur toelicht. Dit programma is te beluisteren op za-
Menselijk tekort
terdagochtenden tussen 9.00 en 11.00 uur.
Ik denk dat ook voor veel niet-gelovigen bij het meebeleven van de Matthäus Passion een dergelijke tegenstijdige ervaring
Wij nodigen u als Vriend van Toonkunst Utrecht uit om
geldt. Waarmee Bach ons raakt in zijn passie, is dat ook wij
deze inleiding bij te wonen.
lijden aan onze menselijke tekorten. Ook wij hebben ooit
Vanaf 18.30 uur staat de koffie klaar in de Bovenfoyer van
verraad ervaren, als slachtoffer en als dader. Als Petrus weent
Muziekcentrum Vredenburg Leidsche Rijn.
Erbarme dich..., wenen wij met hem mee, of we nu gelovig
Om 18.45 uur start de inleiding van mevrouw van Hoy-
zijn of niet.
tema, die maximaal een half uur zal duren.
En trouwens, waarom willen al die Nederlanders die zich niet (meer) met een kerk verbonden voelen, naar Bach luisteren
Met medewerking van…
8
Een ontmoeting met Wilke te Brummelstroete In hartje Utrecht woont de mezzo-sopraan Wilke te Brummelstroete, een oude bekende van Jos Vermunt en het Toonkunstkoor Utrecht. Volgens de annalen (van Willemijn Klijnhout) trad ze in 1998 voor het eerst met ons koor op in Elias; later volgden Matthäus- en Johannespassion en Hohe Messe. In maart zingt ze de altpartij in de Matthäus Passion.
Om met het begin te beginnen. Ze werd in Doetinchem geboren, waar ze ook de middelbare school volgde. Vervolgens ging ze in Nijmegen biologie studeren, met botanie als hoofdvak. Ze was tot dan toe vooral vertrouwd met popmuziek en zong dat ook. Medestudenten die dat hoorden vroegen haar mee te zingen in een amateur-barokkoor. Dat was een openbaring. Toen ze in verband met het vervolg van haar studie in Ierland terechtkwam, ging ze ook folkmuziek zingen in de pub. Door velen aangemoedigd koos ze, eenmaal afgestudeerd als biologe, voor de muziek. Ze werd toegelaten tot het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en behaalde er met succes de diploma’s Uitvoerend Musicus en Docent Musicus. Al tijdens haar studie zong ze veel, als koorlid onder andere bij de Nederlandse Bachvereniging en Collegium Vocale Gent, maar ook solistisch. Aanvankelijk lag de nadruk op barokmuziek. Tegelijk met het ontwikkelen van haar stem nam de interesse toe om ook ander werk te gaan zingen. Dat werd ook gestimuleerd door de zangdocente die in 1989 in haar leven kwam: Diana Forlano. Niet alleen in Nederland kreeg ze meer bekendheid, ook uit het buitenland kwamen aanbiedingen. Aanvankelijk zong ze vooral concertrepertoire, maar geleidelijk ook barokopera’s. Enkele namen: Ercole Armante van Cavalli, Jephta en Alcina van Händel, Il ritorno d’Ulisse van Monteverdi, en Dido van Purcell.
voorjaar 2013
9
Als je Wilkes cv leest (wilketebrummelstroete.com)
In dat verband spraken we ook over het zingen zelf.
dan valt op dat ze inmiddels een rijke uitvoeringsprak-
Behalve aanleg is het altijd weer een kwestie van hard
tijk heeft met beroemde orkesten en dirigenten. Een
werken: veel repeteren en geconcentreerd zijn. Het is
vrij willekeurige greep: ensembles als het Concertge-
te vergelijken met sporten als tennis en schaatsen, die
bouworkest, London Symphony Orchestra, de Mün-
op hoog niveau beoefend worden en waarbij je steeds
chener Philharmoniker, l’Orchestre de Radio France,
weer hetzelfde moet herhalen.
l’Orchestre de Paris, the Academy of Ancient Music, en dirigenten als Christian Thielemann, Daniel Har-
Pratend over optredens in Duitsland kwam bij mij
ding, Ivan Fischer, Ton Koopman en Frans Brüggen.
de vraag op of ze nooit de ambitie heeft gehad om
Met deze laatste en zijn Orkest van de achttiende eeuw
aan een operahuis in dat land verbonden te worden,
maakte ze vele internationale tournees en cd-opna-
omdat dat veel zekerheid biedt; in het Duitse systeem
mes. Ook aan Sir John Eliot Gardener, met wie ze in
ben je namelijk in dienst van een operahuis, terwijl
een Prom Concert in de Royal Albert Hall optrad en
de meeste operagezelschappen in andere landen per
de Gramophone Record of the Year Award 2005 won,
productie solisten inhuren. Voor Wilke is dat een te
heeft ze veel te danken.
gesloten systeem. In Duitsland moet je je meestal bewijzen via Landestheaters; pas als je voldoende erva-
Van het één komt soms het ander. Een aantal jaar ge-
ring en naam op deze wijze hebt gemaakt, maak je
leden trad Wilke op in het beroemde Markgräfische
kans op stapjes hoger. Dat vond en vindt ze een on-
Baroktheater in Bayreuth, met een barokopera. Toeval-
aantrekkelijk perspectief. Het freelancen heeft haar
ligerwijs zaten leden van de leiding van de Bayreuther
altijd het meest getrokken en veel gebracht, zodat ze
Festspiele in de zaal. Die waren kennelijk zo onder
al haar opera’s altijd met vooraanstaande dirigenten
de indruk van haar stem dat een uitnodiging voor de
heeft kunnen zingen.
Wagnerfestspiele volgde. In 2006 maakte ze er haar debuut als Siegrune in Die Walküre. Ze werd voorgesteld
Wilke heeft ook dit jaar vele mooie vooruitzichten. Op
aan Wolfgang Wagner, kleinzoon van Richard Wag-
dit moment is ze bezig met een paar interessante rol-
ner en intendant van de Festspiele. Ook in de daarop
len: in Parijs gaat ze het Lied der Waldtaube uit de Gur-
volgende vijf jaar had Wilke optredens in Bayreuth.
relieder van Schönberg zingen, in Amsterdam bij De
Inmiddels hebben twee Wagner-nazaten, Katharina
Nederlandse Opera de rol van Siegrune in Die Walküre,
en Eva, het roer van Wolfgang overgenomen. Wilke
en in de productie “Rheingold op de Rijn” zal ze de
heeft (in alle bescheidenheid gezegd) beide dames, die
rol van Fricka in Das Rheingold van Wagner vertolken,
in Duitsland een sterrenstatus genieten, meermaals
in het kader van de Vrede van Utrecht. En natuurlijk
ontmoet. Ze gedragen zich gelukkig heel gewoon! En
verheugt ze zich ook zeer op het optreden met Toon-
wat het zingen van Wagner betreft: ze doet alleen die
kunst, en met Jos, die ze al kent uit de tijd dat ze huis-
rollen die ze aankan, en noemt zich zelf ook geen typi-
genoten waren.
sche Wagnerzanger – daarvoor is haar stem niet groot genoeg.
Lex de Wever
Vrede van Utrecht
10
Georg Friedrich Händel (1685-1759): Utrecht Te Deum & Jubilate veel succes uitgevoerd in St Paul’s
de Anglicaanse kerk wordt het ge-
Cathedral. Queen Anne beloonde
woonlijk gezongen in de ‘morning
Händel met een jaarinkomen van
prayer’ (ochtenddienst). Ook mo-
200 pond.
derne Engelse componisten schreven nog Te Deums, waaronder ene
Hoe kreeg hij dat voor elkaar? Hän-
William Walton ter gelegenheid
del werd waarschijnlijk geholpen
van de kroning van koningin Eli-
door connecties in adellijke krin-
zabeth II in 1953. Händels voor-
gen – hij had al eerder succes ge-
beelden waren overduidelijk het Te
had in Londen als operacomponist
Deum van Purcell en de Thanksgi-
en was erin geslaagd om binnen
ving Anthem Rejoice in the Lord van
twee seizoenen een grote naam op
zijn tijdgenoot William Croft, die
te bouwen. Verder had hij zorgvul-
overigens ook een Ode for the Peace
dig de gewoonten van de Britten
of Utrecht schreef.
bestudeerd: wat voor vieringen waren er in de Anglicaanse kerk, wat
Het succes van Händels Utrecht
voor muziek werd daar gezongen,
Te Deum en Jubilate kan verklaard
Zonder ooit over zijn LinkedIn-
waar was behoefte aan? De voorbe-
worden uit de manier waarop hij
profiel te hebben nagedacht, was
reidingen voor ‘Thanksgiving ser-
zijn talenten gebruikte om aan te
Georg Friedrich Händel een mees-
vices’ waren in Londen al een tijd
sluiten bij de lokale praktijk. Als
terlijke carrièreplanner. Op zijn
in volle gang, want de uitkomst
typische kenmerken van Engelse
27e had hij zich in Londen ge-
van de onderhandelingen lag al
koormuziek noemen musicologen
vestigd. Hij was toen nog als ka-
redelijk vast. Händel zal geweten
bijvoorbeeld de afwisseling van
pelmeester in dienst van de keur-
hebben dat een Te Deum daar een
polyfone en homofone stukken
vorst van Hannover, niet bepaald
vast onderdeel van uitmaakte.
en de naadloze overgang van so-
een goede vriend van Queen Anne
Daarom had hij er alvast maar één
lodelen met koorstukken. Hoewel
van Engeland – Groot-Brittannië
gecomponeerd. De gelegenheid
de titel van het stuk anders doet
en Duitsland waren tegenstanders
zou zich nog wel voordoen – zoals
vermoeden gebruikte ook Händel
geweest in vele veldslagen in de
dus ook gebeurde. Het Jubilate (de
het Engels in plaats van het traditi-
Spaanse successie-oorlogen, waar-
tekst van Psalm 100) schreef hij
onele Latijn. Hij gaf de Britten met
aan de Vrede van Utrecht een einde
waarschijnlijk als toevoeging na-
dit alles precies wat ze wilden: de
maakte. Toch kreeg Händel van de
dat hij de opdracht daadwerkelijk
Londense pers noemde de eerste
Engelse koningin de opdracht voor
gekregen had.
uitvoering op 7 juli 1713 ‘excellent
het schrijven van een stuk voor
in its performance, as it was excellent in its composure’.
de ‘Thanksgiving Service’ waarin
Een Te Deum is een bijbelse lof-
het Verdrag van Utrecht gevierd
zang, ontstaan rond het jaar 400,
werd. Binnen de kortste keren was
die vooral in de liturgie van de
Annemieke de Voogd
de compositie klaar en werd met
katholieke kerk gebruikt wordt. In
voorjaar 2013
11
Zaterdag 23 maart
Dinsdag 26 maart
Vredenburg Leidsche Rijn
Grote Kerk Breda
Aanvang: 19.30 uur
Aanvang: 19.00 uur
m.m.v. Nico van der Meel, evangelist
Kinderkoor Kathedrale Koorschool Utrecht (zingt in Utrecht)
Anthony Heidweiller, Christus
Jongenskoor Sacramentskoor Breda (zingt in Breda)
Keren Motserie, sopraan
Orkest Florilegium Musicum
Wilke te Brummelstroete, alt Robert Buckland, tenor Martijn Cornet, bas
Concertagenda 2013
J.S. Bach – Matthäus Passion
G.F. Händel – Utrecht Te Deum & Jubilate A. Williams – The Idea of Peace Donderdag 19 september Vredenburg Leidsche Rijn Aanvang: 20.15 uur m.m.v. Het Promenade Orkest Kinderkoor Kathedrale Koorschool Utrecht Solisten nog niet bekend Onder voorbehoud: Dit programma wordt in de eerste week van juli ook uitgevoerd in Londen. Gravure Utrechtse Vrede gesloten in het jaar 1713
G.F. Händel – Messiah Zondagmiddag 15 december Vredenburg Leidsche Rijn Aanvang: 14.00 uur m.m.v. Florilegium Musicum Solisten nog niet bekend
Alle concerten staan onder leiding van Jos Vermunt.
Vrede van Utrecht
The Idea of Peace
12
Een gesprek met tekstschrijver Arjen Eijgenraam Onlangs is het koor begonnen met het instuderen van het eerste
Het bevat feiten, analyses en bespiegelingen over het
deel van The Idea of Peace van Adrian Williams. De Britse componist
verloop van de oorlog. Dit dagboek nam ik als vertrek-
schrijft het stuk in opdracht van Toonkunst Utrecht voor de festi-
punt. Ik heb uit het dagboek fragmenten gekozen en
viteiten in het kader van de Vrede van Utrecht die dit jaar wordt
die zelf nog wat gecomprimeerd. Welk deel we daar-
herdacht. Het libretto voor de The Idea of Peace is van de hand
van precies gaan gebruiken, staat nog niet vast. Wel
van Arjen Eijgenraam. Toonkunststemmen sprak met hem over de
is zeker dat de teksten uit het dagboek zullen worden
totstandkoming van de tekst en over ‘het idee achter The Idea of
gezongen door de bassolist.’
Peace’. Hoe bent u bij het project rond de Vrede van Utrecht
Hoe bent u vervolgens te werk gegaan?
betrokken geraakt? ‘Ik wilde de concrete oorlogservaringen uit het dag‘Dat is toch al weer wat jaren geleden. Samen met Adri-
boek afwisselen met meer abstracte teksten waarin
an Williams, Gerard Goossens van muziekuitgeverij
het vredesidee wordt uitgedragen. Als raamwerk daar-
Ascolta, de dirigent en bestuursleden van Toonkunst
voor koos ik de Universele Verklaring van de Plichten
zat ik in een voorbereidingsgroep om te brainstormen over een mogelijk koorwerk in het kader van de viering van de Vrede van Utrecht. Ik werk al zo’n twintig jaar samen met Adrian. Ik heb bijvoorbeeld liedteksten voor hem geschreven en ook een kinderopera. Ik leerde hem kennen toen we rond 1990 met een aantal Friese koren in het kader van het project ‘Musica Brittannica’ een componist zochten voor een meerkorig stuk. Adrian heeft toen een Te Deum geschreven. Voor het project van de Vrede van Utrecht dachten we in eerste instantie aan een compositie op basis van een tekst van Vaclav Havel, zo’n beetje in de stijl van de radiopraatjes die hij hield toen hij president van Tsjechië was. Havel, met zijn verleden als dichter, toneelschrijver en mensenrechtenactivist,
was
daarvoor
natuurlijk geknipt geweest. Helaas overleed hij in 2011. Toen ben ik er zelf over gaan nadenken. In de nalatenschap van mijn grootvader had ik diens Oorlogsaantekeningen gevonden, een dagboek dat hij van mei 1940 tot mei 1945 had bijgehouden.
voorjaar 2013
13
van de Mens, een document dat in 1997 op initiatief van de Duitse theoloog Hans Küng door een aantal
Arjen Eijgenraam (1956) studeerde economisch recht en muziek-
oud-politici en oud-staatslieden, onder wie Helmut
wetenschappen in Utrecht en Brussel. Hij werkt een deel van de
Schmidt, Jimmy Carter en Dries van Agt, is opgesteld
week als speechschrijver voor de commissaris van de Koningin in
als aanvulling op de bekendere Universele Verklaring
Gelderland. Het andere deel van de week werkt hij als freelancer:
van de Rechten van de Mens uit 1948. Het idee ach-
hij schrijft teksten, waaronder liedteksten, en ontwikkelt lesmetho-
ter dit document is dat het feit dat de mens rechten
den voor het muziekonderwijs.
heeft, betekent dat je ook de verantwoordelijkheid hebt om diezelfde rechten aan anderen toe te kennen.
Arjen Eijgenraam is een kleinzoon van mr. H.J. Wijnmaalen (1903-
Het is gebaseerd op de zogeheten Gouden Regel: ‘Wat
2003), de bestuursambtenaar uit Nederlands-Indië die met zijn
gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander
kleine gezin op groot verlof in Nederland was toen de Tweede
niet’, maar dan actief en positief geformuleerd, zoals
Wereldoorlog daar uitbrak. Teruggaan ging niet meer. Hij sloeg
in de Engelse uitdrukking ‘Do as you would be done
zijn bivak op in Delft en volgde van daaruit de ontwikkelingen
by’: Handel zoals je zelf behandeld wilt worden. Die
in de wereld op de voet. Deze noteerde hij in zijn Oorlogsaante-
zin gebruik ik ook ergens in het stuk. Bij de Vrede van
keningen, voorzien van analyses en persoonlijk commentaar. Na
Utrecht werden verdragen gesloten tussen landen. Ik
de oorlog voer hij in zijn eentje terug naar Palembang en werd
wilde een volgende stap zetten en ging op zoek naar
daar Regeringscommissaris Binnenlandse Aangelegenheden voor
teksten die gaan over de vraag wat je als individu aan
Zuid-Sumatra.
de vrede kunt bijdragen. Die individuele benadering vond ik ook terug in het boek ‘The Idea of Justice’ van de Indiase econoom Amartya Sen, een filosofische studie over de vraag hoe je de maatschappij daadwerkelijk rechtvaardiger kunt maken. Dat boek heeft mij op de titel ‘The Idea of Peace’ gebracht.’ Zijn de abstracte teksten vooral ontleend aan de Verklaring van de Plichten van de Mens? ‘Nee. Ik heb de Verklaring als raamwerk gebruikt, als leidraad voor de indeling van het stuk. De Verklaring bestaat uit een preambule en vijf paragrafen: (1) Fundamental principles for humanity, (2) Non-violence and respect for life, (3) Justice and solidarity, (4) Truthfulness and tolerance en (5) Mutual respect and partnership. Het document sluit af met een Conclusion. Elk deel van The Idea of Peace staat in het teken van zo’n paragraaf. Voor iedere paragraaf heb ik vervolgens teksten bij elkaar gezocht van allerlei denkers: filoso-
Vrede van Utrecht
14
fen en theologen van vroeger en nu, uit Oost en West,
grondlegger van het universalistische denken, een
onder wie Confucius, Lao-Tse, Boeddha, Tagore, Plato,
manier van denken die de verschillen tussen mensen
de apostel Paulus, Montaigne, Kierkegaard en Hannah
overstijgt. Je kunt het ook ‘inclusief denken’ noemen.
Arendt. Ook heb ik passages gebruikt die afkomstig
In zijn boek over Paulus noemt Badiou als voorbeeld
zijn uit de verdragen van de Vrede van Utrecht en uit-
de passage uit de Galatenbrief, waarin Paulus schrijft:
spraken van mensen die bij de totstandkoming ervan
‘Er zijn geen Joden of Grieken meer, slaven of vrijen,
waren betrokken, zoals Queen Anne. Ik ben gaan knip-
mannen of vrouwen – u bent allen één in Christus
pen en plakken en zo tot een ‘stapeling van teksten’
Jezus.’ En verder is er in dit project natuurlijk nog een
gekomen. Overigens citeer ik niet altijd letterlijk: ik ci-
speciale link met Paulus via de St. Paul’s Cathedral.
teer, ontleen en varieer. Een voorbeeld daarvan is een
Daar werd immers in juli 1713 de feestelijke kerk-
passage uit de tekst waarmee het stuk begint: ‘Love thy
dienst gehouden om de Vrede van Utrecht te vieren
neighbour’. Toen Adrian aan het componeren was,
en daar moet dit jaar, precies driehonderd jaar later, de
breidde hij die tekst uit met ‘as yourself’. Zo kennen
première plaatsvinden van The Idea of Peace.’
we dit citaat van Paulus immers: ‘Heb uw naaste lief als uzelf’. Adrian dacht dat ik dat stukje was vergeten,
Welk citaat van al die denkers springt er voor u uit?
maar ik zei dat ik de tekst bewust had ingekort. Dat ‘liefhebben als jezelf’ heb ik nooit goed begrepen en
‘Dat is het woord two-man-mindedness van P. C. Chang.
is het minst interessant. Waar het om draait is: Heb je
De Chinees Chang maakte deel uit van de Commissie
naaste lief.’
Mensenrechten die in 1948 onder leiding van Eleanor Roosevelt de Universele Verklaring van de Rechten
Waarom kiest u onder meer voor teksten van Paulus?
van de Mens opstelde. Chang was in de mensenrech-
Is hij zo’n belangrijk denker?
tencommissie een verbindende figuur. In die commissie zaten mensen uit alle werelddelen. Ze kwamen uit
‘De filosoof Alain Badiou bracht mij op het spoor van
verschillende politieke systemen. Als ondervoorzitter
Paulus. Badiou, zelf atheïst, beschouwt Paulus als de
wist Chang vaak tegenstellingen te overbruggen. Zijn
St. Paul’s Cathedral in Londen.
P. C. Chang.
voorjaar 2013
15
grote leermeesters waren Confucius en Mencius. Aan deze laatste ontleende Chang het begrip two-manmindedness. Het wil zeggen dat je bij alles wat je doet, moet denken aan de ander, of op zijn minst aan een ander. Je moet de ander dus insluiten in je denken en handelen. Daar gaat het over in The Idea of Peace.’ Adrian Williams (1956) was Schrijft u het libretto in samenspraak met de com-
een muzikaal wonderkind dat
ponist?
al op zeer jonge leeftijd pianorecitals gaf en op zijn elfde
‘Ik heb zelf eerst een basistekst geschreven. Die had
jaar zijn eerste composities
ik in juni van het afgelopen jaar klaar. Met die tekst
schreef. Hij studeerde piano
als uitgangspunt is Adrian aan de slag gegaan. Tijdens
en compositie aan het Royal College of Music in Londen bij John
het componeren ontstaan dan allerlei wijzigingen.
Lill, John Russell, Bernard Stevens en Alan Ridout. Orkestratie werd
Adrian denk eerst vanuit de muziek. En als de muziek
hem bijgebracht door Sir David Willcocks, directeur van de Royal
door moet, dan is er soms meer tekst nodig, dus vraagt
College of Music. Williams begon zijn veelzijdige carrière met het
Adrian aan mij: Heb je nog iets? Een componist moet
winnen van de Yehudi Menuhin Prize voor compositie toen hij 22
af en toe ook kunnen uitpakken. Een lyrische tekst
jaar oud was. Na zijn studie werd hij composer-in-residence op de
biedt daarvoor meer mogelijkheden dan een abstracte
Charterhouse School, won hij de Guinness Prize voor compositie
tekst. Ik heb daarvoor geput uit gedichten van Tagore.
en kreeg hij vele compositieopdrachten.
Zo verandert de basistekst gaandeweg: teksten worden verlengd, ingekort, toegevoegd, verplaatst, afhankelijk
Adrian Williams is een meester in vele genres en stijlen. Op zijn
van wat de muziek vraagt. Neem het eerste deel. In
naam staan strijkkwartetten, stukken voor piano, cello, kamercon-
mijn oorspronkelijke opzet begon het stuk met een
certen, liederen en grotere orkest- en koorwerken. Hij schrijft ook
preambule, maar zoals je ziet staat er nu boven het
muziek voor film en televisie. Zijn muzikale voorbeelden zijn Bax,
deel: ‘Motet & Preamble’. Adrian wilde een ingetogen
Tippet, Ireland, Rawsthorne, Elgar en Vaughan Williams.
begin, en daarvoor was de preambuletekst minder ge-
Toonkunst Utrecht werkte al eerder samen met Adrian Williams.
schikt. Dus bedacht hij om er een motet aan vooraf
Een paar jaar geleden reconstrueerde hij de verloren gegane delen
te laten gaan, waarvoor hij teksten van Paulus uit een
van de partituur van de Comeniuscantate van C. Andriessen.
ander deel heeft gebruikt. De preambule begint nu in maat 39 met het citaat uit de brief van Queen Anne. Dus ja: het uiteindelijke libretto ontstaat in samenspraak met de componist en zolang Adrian nog bezig is, is het dan ook niet af. Het is echt work in progress.’ Jaap van Vredendaal
16
Het Toonkunstkoor
Colofon
Het Toonkunstkoor Utrecht is een groot concertkoor dat
ToonkunstStemmen is een uitgave van de Maatschappij tot
streeft naar uitvoeringen van hoge kwaliteit. Naast eigen
Bevordering der Toonkunst, afdeling Utrecht.
uitvoeringen in Muziekcentrum Vredenburg en de Utrechtse kerken verzorgt het koor ook concerten op uitnodiging van
Bestuur
andere instellingen.
Voorzitter
Sjoeke Verhave
030 2817916
Vice-voorzitter
Liesbeth Kuyvenhoven
030 2733056
Secretaris
Sophie Heringa
06 46615064
Penningmeester
Anneloes Doolaard
06 53813508
Ledenadministratie
Emmy Theron Mulder
033 4948632
Concertorganisatie
Hans Wijsman
033 4943125
PR-commissie
Job Haug
030 2623240
Alg. bestuurslid
Ina Bakker
030 2724080
Toonkunst Utrecht brengt bekende en minder bekende koorwerken ten gehore van zowel oude meesters als hedendaagse componisten. Hoogtepunten worden vaak gevierd met composities in opdracht. Het koor bestaat uit 125 ervaren zangers en zangeressen uit de stad Utrecht en omgeving. Sinds 1991 is de muzikale
Postadres
Toonkunst Utrecht
leiding in handen van Jos Vermunt, daarbij op de piano
Postbus 713
terzijde gestaan door Wouter van Belle.
3500 AS Utrecht
Gironummer 470003
Door de jaren heen heeft ‘de Utrechtse afdeling van de
ten name van penningmeester
Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst’ grote bete-
te Driebergen
kenis gehad voor het Utrechtse muziekleven. Zo zijn de
Website
www.toonkunst-utrecht.nl
Redactie
Ties Verkerk
Annemieke de Voogd
[email protected]
Jaap van Vredendaal
Lex de Wever
muziekschool en het conservatorium ontstaan uit initiatieven van Toonkunst Utrecht. Het koor bestaat 180 jaar, maar blijft verrassend jong en vervult een belangrijke plaats in het Utrechtse muziekleven. Voor informatie over het lidmaatschap kunt u contact opnemen met Emmy Theron Mulder (zie colofon).
[email protected]
[email protected] [email protected]
Bestuur Stichting Vrienden van Toonkunst
Vrienden van Toonkunst
Ghislaine Dolmans
wnd. voorzitter
De Stichting Vrienden van Toonkunst steunt de activiteiten
Bettina Tuinstra
secretaris
van de Vereniging Toonkunstkoor Utrecht door het werven
Lex de Wever
penningmeester
en beschikbaar stellen van financiële middelen. Vriend van Toonkunst bent u al voor 25 euro per jaar. Daarvoor ont-
Contactadres Stichting Vrienden van Toonkunst
vangt u tijdige uitnodigingen voor de concerten zodat u van
Lex de Wever, Weesdijk 7, 4132 BK Vianen 0347 372541
goede plaatsen verzekerd kunt zijn, ontvangt u tweemaal
Gironummer 3005146 t.n.v. penningmeester te Vianen
per jaar Toonkunststemmen en wordt u uitgenodigd voor lezingen en openbare repetities. Voor bedrijven bestaat een
ToonkunstStemmen
verschijnt 2x per jaar
speciaal donateurschap. Voor meer informatie kunt u con-
Abonnementen en
Toonkunst Utrecht
Adreswijzigingen
Postbus 713 3500 AS Utrecht
Vormgeving
[email protected]
Reproductie
De Kopijwinkel-Utrecht
tact opnemen met Lex de Wever (zie colofon).
VOORJAAR 2 0 1 2
