ToonkunstStemmen
Toonkunstkoor Utrecht
MAART 2014
REQUIEM Giuseppe Verdi
TOONKUNSTKOOR UTRECHT Orkest Het Promenade Orkest Dirigent Jos Vermunt Claudia Couwenbergh Sopraan Cécile van de Sant Alt Livio Gabrielli Tenor Frans Fiselier Bas
Zondag 4 mei 2014
Toegang € 30,- CJP, studenten en U-pas € 25,-
TivoliVredenburg
Inlichtingen 030 243 62 36
Aanvang 14.00 uur
S tic h tin g Vr ie n d e n v a n To o n kunst U t re cht
Tot 18 jaar € 15,Kaartverkoop www.toonkunst-utrecht.nl
VOORJAAR 2014
Concertagenda 2014 Inhoud 2. Van het bestuur Sjoeke Verhave
GUISEPPE VERDI – MESSA DI REQUIEM Zondagmiddag 4 mei TivoliVredenburg Aanvang: 14.00 uur
5. Berichten van de Stichting Vrienden
m.m.v. Het Promenade Orkest
6. Verdi en zijn Manzoni-Requiem
Claudia Couwenbergh
sopraan
Cécile van de Sant
alt
Livio Gabrielli
tenor
Frans Fiselier
bas-bariton
Lex De Wever
8. Dies irae: Het Laatse Oordeel op muziek gezet Tom Hart
12. Dies irae - Dag van toorn Tekst en vertaling
CÉSAR FRANCK – MIS IN A-GROOT, PSALM 150 E.A.
14. Cécile van de Sant, mezzosopraan Annemieke de Voogd
15. Even goede vrienden Bram van der Wees
16. Colofon Zondagmiddag 23 november St. Willibrordkerk Utrecht
KERSTCONCERT Zaterdagmiddag 13 december St. Willibrordkerk Utrecht Alle concerten staan onder leiding van Jos Vermunt.
1
Van het bestuur
2
Afscheid van Vredenburg Leidsche Rijn Het is zover TivoliVredenburg gaat deze zomer open en wij, Toonkunstkoor Utrecht, mogen als enig amateurkoor een concert geven in de Grote Zaal. Het is geweldig dat we weer terugkeren naar het centrum van de stad Utrecht. Het wil niet zeggen dat we niet blij waren met Vredenburg Leidsche Rijn als tijdelijke vervanger. We konden er veel publiek ontvangen en al was de locatie een beetje decentraal, parkeren en openbaar vervoer waren prima geregeld. Menige stad en veel muziekgezelschappen zouden blij zijn met zo’n concertzaal. Ons eerste concert in Vredenburg Leidsche Rijn was het Weihnachtsoratorium van J.S. Bach en we sloten af met de Messiah van Händel. De vervanging heeft 7 jaar geduurd en we hebben er de afgelopen jaren prachtige concerten gegeven.
Symbolisch
wordt 7 vaak het getal van de volheid of voltooiing genoemd. 7 jaar, een prachtig
moment,
voor verandering dus.
Foto’s Ton Verweij
tijd
VOORJAAR 2014
3
Het afgelopen jaar (2013)
Aan het einde van het jaar zullen we twee concerten vlak
Over het afgelopen jaar is al veel gesproken. Er zijn door het
achter elkaar geven in de Sint Willibrordkerk in Utrecht: op
Toonkunstkoor Utrecht vijf grote concerten gegeven. Het
zondagmiddag 23 november verzorgen we het slotconcert
jaar begon met de Matthaüs Passion van J.S. Bach die we
van de César-Franck-week en op zaterdagmiddag 13
twee maal uitvoerden, zowel in Utrecht als in Breda. Daarna
december geven we een kerstconcert. Noteert u dit vast in
onze reis naar Londen waar we in de St. Paul’s Cathedral het
uw agenda. Informatie over beide concerten zal ook te zijner
Utrecht Te Deum en Jubilate van Händel uitvoerden maar
tijd op onze website www.toonkunst-utrecht.nl te lezen zijn.
bovenal de nieuwe compositie van Adrian Williams, The Idea of Peace. Alles in het teken van het thema de Vrede
Hoe bepaal je nu in welke zaal je een concert gaat
van Utrecht in 1713. In Utrecht hebben we hetzelfde concert
geven?
in een zeer goed gevulde zaal op 19 september herhaald
Graag wil ik van de gelegenheid gebruik maken om dit een
tijdens het festival van de viering van de Vrede van Utrecht.
keer uiteen te zetten. De werken die wij willen uitvoeren
Dit was een subliem concert met vele gasten, waaronder de
zijn geschikt voor groot koor, solisten en orkest en behoren
Gemeente&Provincie en sponsoren en donateurs. Het was
bij het repertoire waar het publiek van houdt. Denk hierbij
alle inspanning waard, niet alleen het instuderen van de
aan de Messiah, de Johannes of Matthäus Passion en zoals
muziek maar ook de hele organisatie, om de uitvoering van
ons eerstvolgende concert in mei het Requiem van Verdi.
deze twee concerten te realiseren. We sloten het jaar af met
Maar ook minder bekende en nieuwe werken laten wij graag
de Messiah van Händel.
horen. We werken altijd met een professioneel orkest en professionele solisten. Onze dirigent, Jos Vermunt, vindt dat
Hoe ziet dit jaar (2014) eruit?
een grote meerwaarde voor ons koor. Het verhoogt over het
De concerten in dit jaar liggen wat ver uit elkaar qua
algemeen de prestatie en we leren er veel van.
tijdsindeling. Door de onzekerheid over de opening van TivoliVredenburg hebben we niet voldoende in het vooruit
U zult begrijpen dat dit genre concerten kostbaar is en niet
kunnen programmeren. We wilden in ieder geval met
overal uitvoerbaar. Het vraagt een grote zaal met een ruim
een concert in de vernieuwde Grote Zaal kunnen zingen.
podium waar we ons goed kunnen opstellen en waar we
Toonkunst Utrecht heeft een traditie opgebouwd om haar
voldoende plaatsen kunnen verkopen. Behalve de Grote
concerten in het M.C. Vredenburg Utrecht uit te voeren.
Zaal van TivoliVredenburg biedt Utrecht geen zalen die echt
Op 19 mei 1979 gaf het Toonkunstkoor Utrecht zijn eerste
groot genoeg zijn. De prachtige kerken die Utrecht heeft,
concert in M.C. Vredenburg Utrecht ter gelegenheid van het
bieden plaats aan maximaal 500-700 concertgangers. De
150-jarig bestaan; daarvoor waren er vele concerten in Tivoli.
opbrengst van de kaartverkoop is dan over het algemeen
Voor dit najaar was er nog maar weinig mogelijk in de
niet kostendekkend.
programmering van TivoliVredenburg. We proberen altijd onze prijzen zo laag mogelijk te houden; Dit jaar zal ons eerste concert op zondagmiddag 4 mei
kostendekkend is genoeg om op die wijze een groot publiek
a.s. in TivoliVredenburg zijn. We voeren dan het prachtige
aan te trekken. Misschien onnodig te zeggen maar de
Requiem van Giuseppe Verdi uit. Een concert in het teken
prijzen voor zaalhuur, orkest en solisten zullen stijgen. Ook
van de dodenherdenking, een mis ter nagedachtenis voor
TivoliVredenburg heeft aangekondigd dat de prijzen voor
hen die gestorven zijn. Meer hierover kunt u lezen in deze
de zaalhuur het komende jaar omhoog gaan. In de prijs
Toonkunststemmen.
van het kaartje worden deze prijsverhogingen verwerkt.
Van het bestuur
4
Sponsorcontracten zijn daarom van groot belang om de
zijn actief betrokken, we leven met elkaar mee in lief en leed
concerten betaalbaar te houden voor een groot publiek.
want dat gaat onze deur ook niet voorbij.
Door naar onze concerten te komen maakt u het mogelijk
We zoeken met elkaar naar mogelijkheden voor sponsoring.
dat we mooie werken kunnen uitvoeren. Wilt u wat extra’s
Uiteraard zijn we heel blij met de Rabobank Utrecht als
doen, dan kunt u lid worden van de Stichting Vrienden van
hoofdsponsor. Op de Nieuwjaarsborrel waren namens de
Toonkunst. Een andere mogelijkheid is ons financieel steunen,
Rabobank mevrouw Anka Konings en de heer Joris Hoekstra
bijv. via een periodieke schenking. De belastingdienst heeft
aanwezig en met hen hebben we een nieuw sponsorcontract
het gemakkelijker gemaakt. Een notariële akte is niet meer
voor 3 jaar mogen afsluiten. We zien uit naar een optimale
nodig (zie de website van de belastingdienst).
samenwerking in de komende jaren.
Wat gebeurt er nog meer bij Toonkunst Utrecht? Na de uitvoering van de Messiah hebben meerdere oudere leden afscheid genomen van het koor. Het betreft hier een min of meer natuurlijk verloop, omdat ze dit zelf zo hadden besloten. In het bijzonder wil ik hierbij Ria van Raaij noemen, honorair lid van TKU. Zij nam afscheid na meer dan 40 jaar lid te zijn geweest. Zij heeft veel voor onze vereniging betekend en we hopen haar nog vaak op onze concerten terug te zien. Gelukkig zijn er ook voortdurend
nieuwe
aanmel-
Foto Hans Verhoef
dingen en met 125 leden zijn we bijna voltallig. Vooral bij
Tijdens die borrel hebben we ook kennis kunnen maken met
de tenorengroep is er nog
de heer Bram van der Wees. Hij is de nieuwe voorzitter van de
ruimte.
Stichting Vrienden van Toonkunst (zie het interview verderop
Ondanks
campagnes
lukt
gerichte het
nog
niet om nieuwe tenoren lid
in deze Toonkunststemmen). Een intensieve samenwerking zal ons doel zijn in het belang van Toonkunst Utrecht.
te maken. Daarom nog een keer een oproep: wie komt
Een nieuw jaar is begonnen met nieuwe uitdagingen
onze tenorengroep versterken. Wie kent een tenor in zijn/
en kansen. Toonkunst Utrecht blijft Toonaangevend en
haar omgeving die bij het Toonkunstkoor Utrecht zou willen
Toekomstgericht.
komen zingen? Aarzel niet om hem actief te benaderen! Sjoeke Verhave Het koor heeft veel jongere leden gekregen en daar zijn we blij mee. Hierdoor is er een goede mix ontstaan in leeftijdsopbouw. Dit is goed voor het koor op zich maar ook voor de koorklank. Als voorzitter van het bestuur wil ik graag uitspreken dat we trots mogen zijn op ons koor. Vele leden
voorzitter
Berichten van de Stichting Vrienden van Toonkunst
5
Stic hti n g Inleiding voor de Vrienden van Toonkunst op 4 mei 2014 Vrie n d e n v an To o nkuns t U trecht De Stichting Vrienden van Toonkunst is er weer in geslaagd om een goede inleider te contracteren als voorbereiding op de uitvoering van het Requiem van Verdi. Daartoe hebben we Maartje Stokkers bereid gevonden. Mevrouw Stokkers is musicoloog van professie en verbonden aan de AVRO. Behalve voor de radio treedt zij ook met enige regelmaat op voor de televisie. Op zondagmiddag 4 mei wordt in TivoliVredenburg vanaf 13.00 uur koffie en thee geschonken in een nader te bepalen zaal van het nieuwe muziektheater. De inleiding start om 13.15 uur. Het concert begint om 14.00 uur.
De Stichting Vrienden van Toonkunst zoekt op korte termijn een
Nieuwe penningmeester Stichting Vrienden
SECRETARIS (m/v) Lex De Wever heeft, na 12 jaar het Het zich vernieuwende bestuur zoekt iemand die ook en-
penningmeesterschap te hebben
thousiast meehelpt om nieuwe activiteiten te bedenken en
bekleed, zijn functie overgedragen
uit te voeren, zodat het nog prettiger wordt om vriend van
aan Jac Kragt, eveneens lid van het
Toonkunst te zijn.
Toonkunstkoor. Het bestuur van de Stichting Vrienden van Toonkunst
De primaire taken zijn ledenadministratie, correspondentie
dankt Lex voor zijn getoonde inzet
en mailings naar de vrienden. We vergaderen enkele keren
en is blij met zijn opvolger.
per jaar. Het tijdsbeslag is een paar uur per maand. Informatie kan worden ingewonnen bij Bettina Tuinstra:
[email protected] en 06 16072627.
Toonkunstrepertoire
6
Verdi en zijn Manzoni-Requiem Giuseppe Verdi, de beroemde operacomponist, stond bekend als een ongelovige. Toch waagde hij zich aan twee katholieke Requiemmissen. Om dat te begrijpen is het nodig om in het kort de geschiedenis van Italië onder de loep te nemen.
Risorgiomento In de tijd dat Verdi werd geboren was Italië een lappendeken van koninkrijken en stadstaten. Na de nederlaag van Napoleon, die een groot deel van het land had veroverd, maakte het Congres van Wenen het mogelijk dat de oude verhoudingen werden hersteld. Maar er waarde, o.a. als gevolg van de Franse revolutie, een nieuwe tijdgeest door Europa. Nationalisme en Romantiek gingen hand in hand. De belangrijkste Italiaanse politicus van het midden van de vorige eeuw, Cavour, had visie en daadkracht. Hij wilde het land waarvan hij minister-president was, Piemonte-Sardinië, uitbreiden met andere Italiaanse landsdelen. Risorgiomento was de gedachte die hem en andere verlichte geesten, onder wie Mazzini, voor ogen stonden: terugkeer naar het Italië van de Romeinse tijd. Mazzini was een belangrijk filosoof van het Risorgiomento.
monieorkesten speelden de bekendste operadeunen
Cavour werd in zijn streven gesteund door Napoleon III. Een geza-
en in de straten werden operamelodieën gezongen.
menlijke oorlog van deze twee bondgenoten tegen Oostenrijk le-
Aanvankelijk hadden Verdi’s opera’s nog weinig suc-
verde Italië Lombardije op ten koste van Nice en de Savoye, die bij
ces, Nabucco was daarentegen zeer succesvol. Dat had
Frankrijk kwamen. Dit leidde uiteindelijk in 1860 tot een volksraad-
twee redenen. Het thema van een onderdrukt volk (de
pleging. De uitkomst daarvan leidde tot aansluiting van een aantal
Israëlieten) sprak de Italianen in hun nationaal verlan-
Midden-Italiaanse gebieden bij Sardinië-Piemonte.
gen zeer aan en het koor Va pensiero werd spoedig
Een avontuurlijke generaal, Garibaldi, landde met zijn 1000 rood-
als een nationale hymne door iedereen op straat ge-
hemden op Sicilië, veroverde dit eiland en stak vervolgens over naar
zongen. Na Nabucco volgden veel andere opera’s. En
het vaste land. Binnen enkele maanden werd een groot deel van
die brachten hem roem en rijkdom. In 1860, toen de
Italië ingelijfd. Op 14 maart 1861 wordt in de nieuwe hoofdstad Flo-
eenheid van het land zich voltrok, hoorde je overal de
rence – met instemming van het eerste Italiaanse parlement – Victor
kreet Viva Verdi! Deze sloeg echter meer op de koning
Emanuel II koning van Italië.
dan op de componist. Immers als afkorting stond het voor Victor Emanuel Re d’Italia. Verdi werd gekozen
Giuseppe Verdi
in het eerste Italiaanse parlement en stemde in met de
Geboren in 1813 in de Emilia niet ver van Parma doorloopt Verdi
benoeming van Victor Emanuel tot koning.
in deze stad met succes het conservatorium. Italië was vooral door de successen van Rossini, Bellini en Donizetti een operanatie. Opera
Het Requiem
was een populair genre dat in de talrijke theaters die het land telde,
De twee levende Italianen die hij het meest bewon-
werd opgevoerd. En het populaire zat in de aard van het woord. Har-
derde, waren Rossini en Manzoni. De eerste was als
VOORJAAR 2014
7
operacomponist in Verdi’s jonge jaren een groot voor-
liefde sopraan (in dubbele betekenis!) die ook de première van Aida
beeld geweest. Manzoni was de schrijver van de meest
had vertolkt, was een van de solisten. Enkele dagen later werd het
gelezen roman in het 19e-eeuwse Italië:
werk in de zelfde bezetting in de Scala herhaald. Het werk was van
De Verloofden. Het boek speelde ook een belangrijke
meet af aan dusdanig succesvol dat het spoedig in vele steden in Eu-
rol bij de ontwikkeling van het Italiaans tot nationale
ropa werd opgevoerd, niet zelden onder leiding van de componist.
eenheidstaal. Toen Rossini in 1868 overleed was Verdi van plan de grootheid van de overledene te eren met een requiem waaraan behalve hijzelf enkele andere Italiaanse componisten zouden meewerken. Het plan sneuvelde uiteindelijk, maar Verdi had wel een onderdeel gecomponeerd, namelijk het Libera me. Toen Manzoni in 1873 overleed, was zijn verdriet groot. Verdi had de schrijver enkele jaren eerder voor het eerst ontmoet en noteerde: ‘Hoe zal ik u dit tedere, ondefinieerbare geheel nieuwe gevoel uitleggen, dat mij in de nabijheid van deze heilige, zoals ze hem noemen, aangrijpt? Ik zou voor hem zijn neergeknield wanneer men mensen zou kunnen aanbidden.’ Pathetiek die de Romantiek eigen is, maar toch. Kort na Manzoni’s overlijden schrijft Verdi aan zijn uitgever Riccordi dat hij ter gelegenheid van de eerste
Aankondiging van Verdi’s Requiem door Toonkunst Utrecht in 1876.
verjaardag van Manzoni’s dood een requiem wil laten opvoeren. Hij schrijft: ‘Nadat ik bij mezelf te rade ben
Onze eigen Han Schipperheijn noteert in zijn boekje over de ge-
gegaan en nadat ik al mijn krachten heb beproefd,
schiedenis van Toonkunst: ‘Hij (dirigent Richard Hol) programmeer-
wil ik deze belangrijke geest eren, die ik als schrij-
de in januari 1876 het Requiem van Verdi dat twee jaar eerder zijn
ver hoogacht en als mens van harte vereer, een waar
première had beleefd, aangekondigd als Manzoni-Requiem. De mu-
voorbeeld van patriottische deugden.’ En zo werd het
ziek was in Nederland nog niet te vinden. De afdeling moest, zo
Libera me uit het onvoltooide Rossini-Requiem het af-
lezen we in een brief van de Toonkunst-bibliothecaris, de partijen
sluitende deel van het Manzoni-Requiem.
huren bij Verdi’s uitgever Riccordi in Milaan. Over hedendaagse muziek gesproken. Het werd de eerste uitvoering in Nederland.’
Verdi was niet religieus, hij was agnost. Hij stoorde zich vreselijk aan het dogma van de pauselijke onfeil-
Hoe gepast is het om met dit werk op 4 mei een van de eerste con-
baarheid inzake de geloofsleer, dat in 1870 door paus
certen in het nieuwe TivoliVredenburg te mogen verzorgen.
Pius IX was uitgeroepen. Op 22 mei 1874 vond de première plaats in de San Marcokathedraal van Milaan. Verdi zelf dirigeerde het orkest van 100 musici en een uit 120 zangers bestaand koor. Theresa Stolz, zijn ge-
Lex De Wever
Toonkunstrepertoire
8
Dies irae: het Laatste Oordeel op muziek gezet Vijftien was ik toen ik voor de eerste keer het Requiem van Verdi hoorde. Mijn vader had me meegenomen naar het Concertgebouw in Amsterdam en dat was in mijn leven een belangrijke gebeurtenis. Ik herinner me van het concert eigenlijk maar één ding: het begin van het Dies irae. Wat een geweld van koor en orkest, wat een huiveringwekkende muziek. Ik was perplex, én verrukt. Die gierende uithalen van sopranen en tenoren. Die knallen op pauken en grote trom… In mijn oren, die tot dan toe vooral gewend waren aan Bach, Beethoven, Mozart, was dit volstrekt andere muziek. Nu, meer dan vijftig jaar later, mag ik voor het eerst zelf mee-
geweldige lap tekst, in lengte meer dan de helft van het hele
zingen in Verdi. Nu zie ik voor het eerst de noten die dat
requiem. Er bestaan in het Nederlands vele, vooral katho-
wonderbaarlijke effect teweegbrengen in het koor: de da-
lieke, vertalingen, sommige zelfs rijmend en met hetzelfde
lende chromatiek van tweede sopranen, alten en tenoren op
strakke metrum van het origineel, zoals van Guido Gezelle:
het woord Dies, hun stokkende triolen op irae. En dan het orkest. Het piano-uittreksel waar Wouter van Belle mee werkt
Kwade dag die al de dagen
in de repetities, kan maar een flauwe weergave zijn van wat
eens lijk asse weg zult vagen,
ik in de volledige partituur zie: 2 fluiten, 2 hobo’s, 2 klari-
zo ‘t Sibille en David zagen.
netten, 4(!) fagotten, 4 hoorns, 4 trompetten, 3 trombones, tuba, pauken, grote trom en dan nog de strijkers. Oorverdo-
Maar ik kies bij dit artikel voor de versie van J.W. Schul-
vend als dat allemaal tegelijk inzet op fortissimo.
te-Nordholt, die niet rijmt maar inhoudelijk veel dichter aansluit bij het Latijn en ook in taalgebruik heel helder is. Deze
Romantisch
versie is ook opgenomen in het (protestante!) Liedboek van
Dit is dus de muziek die door de tekst van het Dies irae op-
de kerken uit 1973.
geroepen is bij de romantische operacomponist Verdi. Heerlijke noten om op te studeren op de maandagavond, en niet
Duivels
alleen bij die geweldsexplosies van het Dies irae-begin. Verdi
Nu vraag ik u, lezers, om even de tijd te nemen om deze ver-
heeft het allemaal: de donkere dreiging van het openings-
taling met aandacht te lezen. We maken kennis met een visie
deel Requiem aeternam, de hartstochtelijke uitroep Salva me
op de dood die eeuwen lang door onze voorvaderen gedeeld
– Red mij!, de extreme verschillen in volume en de plotselin-
is. De angst voor het levenseinde wordt er verdubbeld door
ge crescendo’s en decrescendo’s.
de angst voor het leven ná de dood, voor het branden in de
Heel anders ook om te zingen dan de Messiah die we net
hel.
achter de rug hebben. Bij elke repetitie zegt Jos Vermunt:
De tekst van het Dies irae stamt uit de dertiende eeuw. Ze
vergeet de barok, vergeet Händel, vergeet het articuleren,
leidt ons direct naar de beelden van gotische kathedralen
de verstaanbaarheid van de tekst. Deze muziek moet stro-
met een schilderij of beeldengroep van het Laatste Oordeel:
men, je moet de sonoriteit laten horen. Hij laat ons passages
God als rechter in het midden, engelen met bazuinen, links-
zoemen en neuriën, medeklinkers inslikken, woorden zingen
onder de zielen die naar de hemel mogen, rechtsonder de
alsof er maar één lettergreep staat enz.
veroordeelden die door duivels geleid worden naar de hel. Kunstenaars uit die tijd maakten vooral veel werk van het
Lap tekst
afbeelden van die duivels: angstaanjagende monsters die
Intussen is er wèl een tekst, en wat voor een. Net als bij vo-
met sadistische wapens de armzalige verdoemden opjagen.
rige concerten stel ik mezelf weer graag de vraag: wat staan
De hel als een grote muil van een ontzaglijk ondier. Onder
we nu eigenlijk te zingen? Vooral bij het Dies irae-deel, een
andere Jeroen Bosch heeft zich hierin sterk uitgeleefd. Voor
VOORJAAR 2014
9
tekst zich naar binnen: 7 Quid sum miser – Hoe moet ik arme mens me op dat moment verantwoorden voor mijn leven? De volgende tien strofes 8-17 vormen één lang gebed tot God en tot Jezus, in een beroep op hun barmhartigheid. Als Maria Magdalena vergeving heeft gekregen, en ook de moordenaar aan het kruis naast Jezus, laat ook mij dan toch het eeuwige vuur van de hel ontlopen... Aan het slot bij 18 Lacrimosa verschuift het perspectief naar de nabestaanden die bidden voor de redding van de overledenen: Geef hun de eeuwige rust, Dona eis requiem.
Kunststukje De schrijver van deze hymne van rond 1250 is onbekend. Het meest wordt de naam genoemd van Thomas de Celano, de man die ook bekend is als eerste biograaf van Franciscus van Assisi. Hij heeft Albrecht Dürer, Het Laatste Oordeel, rond 1510. Jezus spreekt een
niet alleen gezocht naar heftige Latijnse woorden maar ook
oordeel uit over de mensen op het eind der tijden. Naast hem twee
veel aandacht besteed aan de vorm. Het hele gedicht is ge-
engelen met hun bazuinen. Linksonder begeleiden engelen de
schreven in een strak metrum van acht lettergrepen per re-
goede mensen naar het licht van de hemelpoort. Rechtsonder du-
gel. Als je de Latijnse tekst hardop leest, kom je in een dreu-
wen duivels de veroordeelden in de muil van de hel.
nende cadans terecht die in alle regels terugkeert (trochee). Daarbij staat de tekst gegroepeerd in terzinen, dat wil zeg-
de voorstelling van Michelangelo werd een hele wand van de
gen in strofes van drie regels, met telkens dezelfde rijmklank:
Sixtijnse kapel vrijgemaakt. Het Laatste Oordeel is een van de
a-a-a
grootste thema’s van de religieuze beeldende kunst.
aardig kunststukje, ook door de fraaie eerste regel met de
b-b-b
c-c-c, enz. Qua vorm is het gedicht wel een
dubbele alliteratie van Dies irae – Dies illa.
Opbouw De tekst van het Dies irae bestaat uit 19 strofes. Eerst wordt
Geschiedenis
het geweld beschreven van het Laatste Oordeel. Wat een ver-
Verdi was niet de eerste componist die het Dies irae op mu-
schrikkelijke dag zal dat zijn: strofe 1 Dies irae. Er zal een
ziek heeft gezet. Een paar jaar geleden hebben we in Utrecht
siddering door de wereld gaan: 2 Quantus tremor. De trom-
het Requiem van Mozart gezongen, waar dit deel ook al in
pet zal alle mensen bijeenroepen: 3 Turba mirum. Dood en
opgenomen was. Maar als je de geschiedenis van het requi-
natuur zullen verstommen: 4. Mors stupebit. Daarna keert de
em bestudeert, de katholieke uitvaartmis, dan kom je merk-
Toonkunstrepertoire
10
waardige tegenspraken tegen als het om deze hymne gaat.
Terughoudend
De geschiedenis van het Dies irae begint in de dertiende
Een tweede raadsel van de geschiedenis is dat geen van de
eeuw, maar die van het requiem als geheel is veel ouder.
grote componisten uit deze eeuwen het Dies irae op muziek
De oorspronkelijke versie van deze uitvaartmis, die van het
gezet heeft, ook niet in de zestiende eeuw. Wel alle andere
gregoriaans, behoort tot de alleroudste christelijke kerkmu-
delen van het requiem maar niet het Dies irae. Waarschijnlijk
ziek. Vanaf de achtste eeuw werden in heel West-Europa die
werd het vaak wel uitgevoerd, maar dan in de oorspronkelij-
teksten en die muziek gebruikt bij begrafenismissen. Het
ke gregoriaanse versie.
Dies irae ging daar in de late middeleeuwen dus deel van
In 1570 ging de katholieke kerk ertoe over het Dies irae ver-
uitmaken.
plicht te stellen bij uitvaartmissen. Het werd een vast onderdeel van elk requiem. Maar nog steeds waagde geen enkele
Gregoriaanse melodie
componist zich eraan om het op muziek te zetten. Zelfs niet
Het begin van de gregoriaanse melodie neem ik op als no-
de zeventiende-eeuwse Monteverdi, die als eerste opera’s
tenvoorbeeld. Zoals veel andere kerkgezangen was het een
ging schrijven met aria’s en koren vol hartstochtelijke emo-
beurtzang: de ene helft van het koor zong strofe 1 en 2, de
ties.
andere helft 3 en 4, enzovoort. Er werden in het geheel maar drie melodieën gebruikt die steeds werden herhaald.
Bloeitijd Pas in het begin van de achttiende eeuw klonk het Dies irae in volle dramatiek, bij Antonio Lotti. Mozart volgde met zijn versie in zes afzonderlijke delen in 1791, en toen was het raak. In de negentiende eeuw volg-
De oorspronkelijke gregoriaanse melodie van het Dies irae.
de een golf van requiems waarin het Dies irae de kern ging vormen. Verdi is daarbij nog niet eens de grootste. De Franse componist Berlioz was hem dertig jaar eerder voorgegaan
De eerste tegenspraak ervaren we wanneer we de grego-
met zijn Grande Messe des Morts. Hij liet bij het Tuba mirum
riaanse versie beluisteren. De melodie waarop de teksten
koperblazers optreden vanaf vier hoeken van de zaal. Daar-
gezongen werden, ondersteunde de heftigheid daarvan ab-
mee verbeeldde hij de bazuinen van de engelen.
soluut niet. Het was muziek zoals alle gregoriaans: ijl en ab-
In een radio-interview heeft de architect van Vredenburg,
stract. De tekstinhoud stond qua gevoel eigenlijk volstrekt
Herman Hertzberger, ooit gezegd dat hij bij het ontwerpen
los van de muziek. Nu gold dat voor alle kerkmuziek in die
van de grote zaal van Vredenburg deze compositie voor
tijd, - ook toen vanaf het eind van de vijftiende eeuw be-
ogen had. Vandaar de balkons. Paul Ziekman, oud-koorlid
roemde componisten het requiem op nieuwe muziek gingen
van Toonkunst-Utrecht, kwam een paar jaar geleden dan ook
zetten, net zoals ze al enige tijd met de gewone mis had-
met het voorstel om in 2014 deze Berlioz uit te voeren bij de
den gedaan. Componisten als Ockeghem en Dufay schiepen
heropening van Vredenburg. Maar met 400 zangers en 200
schitterende polyfone stemmenweefsels op de tekst van het
orkestleden bleek dat voor ons koor een te groot project.
requiem. Maar die waren niet bedoeld om de nabestaanden
Verdi kan voor een uitstekende vervanging vormen want hij
te troosten of de overledene te eren. Doel van de kerkmu-
heeft van Berlioz het idee overgenomen van koperblazers
ziek was in die tijd louter God te eren. En daarbij paste geen
vanaf de balkons, hoewel twee in plaats van vier. Dat is een
heftigheid.
van de redenen waarom ik zo dankbaar ben dat onze uitvoe-
VOORJAAR 2014
11
ring dit jaar in de vernieuwde oude zaal van het Vredenburg
turgie? Er kwamen in de loop van de tijd steeds meer bezwa-
plaats mag vinden. De rode loods in Leidsche Rijn mist die
ren om bij uitvaartmissen de heftige beelden op te nemen
balkons, en dus een theatraal effect dat toch essentieel is.
van een straffende God. In de twintigste eeuw werden die ervaren als iets van voorbije tijden. En in 1969 bepaalde de
Fauré en Duruflé
katholieke kerk dat het Dies irae niet meer gebruikt moest
Hoe ging het verder met het Dies irae in de klassieke muziek?
worden bij uitvaartmissen noch op Allerzielen, 2 november.
Berlioz en Verdi hadden voorlopig de grens bereikt van wat
Terwijl dus de andere gezangen van het requiem nog altijd
ermee gedaan kon worden. De volgende grote componisten
uitgevoerd worden, bij vele katholieke begrafenissen over de
die het requiem op muziek gezet hebben, kozen een andere
hele wereld en ook op 2 november, heeft het Dies irae niet
weg. Fauré bijvoorbeeld, zocht in 1893 minder het spektakel
meer dan vier eeuwen gefunctioneerd in de katholieke litur-
en meer de intimiteit. Het Dies irae liet hij bijna helemaal
gie, van 1570 tot 1969.
weg. Hij nam alleen de allerlaatste strofe op: Pie Jesu, een prachtige aria voor de alt, die ook apart vaak uitgevoerd
Nawerking
wordt bij uitvaarten. Duruflé volgde in de twintigste eeuw
In de klassieke muziek was de bloeiperiode van het Dies irae
het voorbeeld van Fauré.
nog korter. Het gregoriaanse thema, boven afgedrukt, heeft
Na de Tweede Wereldoorlog ontstond er nog een nieuwe
in de 18e, 19e en 20e eeuw ook gefunctioneerd in allerlei
reeks requiems met het Dies irae, onder andere van Stra-
composities, buiten het verband van een requiem. Vele com-
winksy, Ligeti en Taverner. Ook Benjamin Britten gebruikte
ponisten hebben het in hun muziek verwerkt, vooral Berlioz
bijna de volledige tekst in zijn indrukwekkende War Requi-
in zijn Symphonie Phantastique en Rachmaninov.
em uit 1962, dat wij de afgelopen jaren tweemaal gezongen
Tegenwoordig is het begrip Dies Irae in onze cultuur ook bui-
hebben.
ten de muziek nog volop aanwezig, als symbool voor dood en dreiging. Dat geldt voor de literatuur (Marsman: Neer-
Katholieke kerk
gedwongen in de lage zeden van een sombere godvergeten
En hoe ging het verder met het Dies irae in de katholieke li-
tijd), voor de beeldende kunst zoals bij de 3D streetart van Kurt Wenner en in talloze (met name Japanse stripverhalen. Er is zelfs een popgroep die zich Dies Irea noemt. Zo heeft de onheilspellende hymne uit de dertiende eeuw tot in onze tijd zijn nawerking. Tom Hart
Kurt Wenner bij zijn 3D streetart-schildering Dies irae in Ferrara in 2007. De diepte van het gat is een optische illusie. In werkelijkheid lopen de stenen gewoon door.
12
Dies Irae
Dag van toorn
1 Dies irae, dies illa
Deze dag, deze dag van toorn,
Solvet saeclum in favilla,
zal de wereld wegteren tot as,
Teste David cum Sibylla.
zoals voorspeld door David en de Sibille.
2 Quantus tremor est futurus,
Wat een siddering zal er zijn
Quando judex est venturus,
wanneer de rechter zal komen
Cuncta stricte discussurus!
om alles nauwgezet te onderzoeken!
3 Tuba mirum spargens sonum
De trompet verspreidt zijn wonderbaarlijke klank
Per sepulcra regionum,
over de graven van de landen,
Coget omnes ante thronum.
roept allen bijeen voor de troon.
4 Mors stupebit et natura,
Dood en natuur zullen verstomd staan
Cum resurget creatura,
wanneer het schepsel zal verrijzen
Judicanti responsura.
om voor de rechter rekenschap af te leggen.
5 Liber scriptus proferetur,
Het geschreven boek zal gebracht worden
In quo totum continetur,
waarin alles staat
Unde mundus judicetur.
waardoor de wereld veroordeeld zal worden.
6 Judex ergo cum sedebit,
Wanneer de rechter zijn plaats inneemt,
Quidquid latet apparebit.
zal alles dat verborgen is openbaar worden.
Nil inultum remanebit.
Niets zal ongewroken blijven.
7 Quid sum miser tunc dicturus?
Wat zal ik beklagenswaardige dan zeggen?
Quem patronum rogaturus,
Op welke beschermer zal ik een beroep doen
Cum vix justus sit securus?
wanneer zelfs de rechtvaardige mens ternauwernood veilig is?
8 Rex tremendae majestatis
Koning van ontzagwekkende grootsheid,
qui salvandos salvas gratis
die om niet redt wie te redden zijn,
salva me, fons pietatis.
red mij, bron van goedheid
9 Recordare, Jesu pie,
Gedenk, goede Jezus
Quod sum causa tuae viae:
dat ik de reden ben voor uw kruisweg,
Ne me perdas illa die.
stort mij niet in het verderf op die dag
10 Quaerens me, sedisti, lassus;
Trachtend mij te bereiken, liet Gij U vernederen,
Redemisti crucem passus;
Gij redde mij door het kruis te verdragen.
Tantus labor non sit cassus.
Laat zulk zwoegen niet vergeefs zijn.
VOORJAAR 2014
13
11 Juste Judex ultionis,
Rechtschapen rechter van wraak,
Donum fac remissionis
geef de gave van vergeving
Ante diem rationis.
voor de dag van vergelding.
12 Ingemisco tanquam reus,
Ik kerm als een schuldige,
Culpa rubet vultus meus;
van schuld kleurt mijn gezicht rood;
Supplicanti parce, Deus.
spaar de smekeling, o God.
13 Qui Mariam absolvisti,
Gij die Maria hebt vergeven
Et latronem exaudisti,
en het gebed van de schurk hebt verhoord,
Mihi quoque spem dedisti.
Gij hebt mij ook hoop gegeven.
14 Preces meae non sunt dignae,
Mijn gebeden zijn niet waardig,
Sed tu, bonus, fac benigne,
maar Gij, o Goede, heb genade,
Ne perenni cremer igne.
opdat ik niet zal branden in eeuwig vuur,
15 Inter oves locum praesta,
Geef mij een plaats tussen de schapen,
Et ab haedis me sequestra,
en zonder mij af van de bokken,
Statuens in parte dextra.
door mij aan de rechterzijde te plaatsen.
16 Confutatis maledictis
Wanneer de beschaamde verdoemden
Flammis acribus addictis,
aan intense vlammen worden overgeleverd,
Voca me cum benedictis.
roep mij dan bij de gezegenden.
17 Oro supplex et acclinis,
Ik bid, smekend en knielend,
Cor contritum quasi cinis,
mijn hart vermorzeld als as:
Gere curam mei finis.
wil toch voor mijn einde zorgen.
18 Lacrimosa dies illa,
O tranenrijke dag,
Qua resurget ex favilla
waarop uit de as zal herrijzen
Judicandus homo reus.
de schuldige mens, om berecht te worden.
Huic ergo parce, Deus:
Spaar deze dan, O God.
19 Pie Jesu Domine: Dona eis requiem. Amen.
Goede Heer Jezus: Geef hun rust. Amen.
Vertaling: J.W. Schulte-Nordholt. Met vet is elk begin van een nieuw deel bij Verdi aangegeven.
Met medewerking van...
14
Cécile van de Sant, mezzosopraan Een email-interview met Cécile van de Sant, mezzosopraan, die op 4 mei een van onze solisten is. Vanzelfsprekend verdiepte uw verslaggever zich eerst in Cécile’s carrière, waarbij meteen de vergelijkingen opvielen die in recensies gebruikt worden om haar stem te omschrijven. Een buitenlandse krant had het over “double cream”, elders gaat het over “donkere chocola met 80% cacao”. Cécile vindt het lovend en aardig, maar voegt meteen toe dat ze hier niet zoveel voor gedaan heeft - met het timbre van je stem word je geboren. Tja, maar niet iedereen wordt een veelgevraagd solist! Nee, geeft ze toe, “je moet natuurlijk wel je stem goed gebruiken om ‘m mooi te laten klinken. Waarvoor het dus belangrijk is inderdaad altijd met een zangleraar of coach te blijven werken. In mijn geval is
Cécile zingt de altpartij in het Verdi-Requiem bij ons voor
het zo dat ik eerst vele jaren vrijwel alleen maar barok en
het eerst, maar heeft al vaak met Jos gewerkt, onder andere
klassiek repertoire heb gezongen en pas de laatste paar jaren
als solist in Bachcantates in Den Haag en in The Dream of
Mahler, Wagner en nu dus Verdi ben gaan zingen. De stem
Gerontius met Toonkunst Utrecht in 2005. “Ik verheug me
is dramatischer geworden waardoor er weer heerlijk veel
enorm op het zingen van de mezzopartij. Er zijn veel mooie
nieuw repertoire te ontdekken valt!”
noten te zingen, zoals het Liber scriptus natuurlijk en het Lacrymosa is ook prachtig!”
Cécile is getrouwd met een chefkok en heeft een zoon van 8 jaar. Tot hij 5 was reisde hij altijd mee naar het buitenland;
Tot slot nog een delicate kwestie. Er zijn mensen (echt
nu dat niet meer mogelijk is vanwege de leerplicht, doet
waar) die zich niet verheugen op ons concert van 4 mei.
ze zo min mogelijk lange producties in het buitenland.
Er zijn mensen die als zelfs maar de CD van het Requiem
“Binnenkort ga ik voor 2 weken naar San Francisco om
wordt opgezet, onder het mompelen van “pompeus”,
de titelrol in Juditha Triumphans te zingen met Nicholas
“negentiende-eeuws gezwelg” de kamer verlaten. Wat
McGegan [Toevallig degene die die vergelijking met pure
doen we aan dit soort hopeloze gevallen? Cécile van de Sant
chocolade maakte, AdV]. Dat is precies een mooie periode.”
reageert verontwaardigd. “Het Requiem is echt prachtig en was niet voor niets al vanaf de première een groot succes. Ik
Is het niet lastig, zo’n freelance bestaan zonder vaste collega’s
denk dat als je echt de partituur volgt, en de vele mooie zachte
en zonder vast ritme? Dat valt wel mee. “Ook al heb je als
passages ook zo uitvoert als opgeschreven, afgewisseld met
solist natuurlijk geen vaste baan en werkplek, je komt toch
bijvoorbeeld het “geweld” van het vergaan van de wereld
heel regelmatig dezelfde collega’s en dirigenten tegen. Het
in het Dies irae, het helemaal niet pompeus is.” Kortom: “Ik
afwisselende vind ik erg fijn. Een baan van 9 tot 5 zou niets
kan me niet voorstellen dat het Requiem enige verdediging
voor mij zijn. Ik vind het heerlijk om thuis de muziek zelf
nodig heeft!” We geven het door.
voor te bereiden en dan in een korte periode heel intensief met dirigent, orkest, eventuele collega’s en koor te werken om samen een mooi concert voor te bereiden en te geven.”
Annemieke de Voogd
VOORJAAR 2014
Even goede vrienden
15
Over vrienden en vriendschap zijn vele boeken vol geschreven. Soms beperkt de vriendschap zich tot een gezamenlijk avontuur, andere keren gaat de vriendschap over in liefde, en daar zit ook nog van alles tussen. Voor een goed boek is het wel nodig dat de vriendschap een dramatische ontwikkeling kent. En het allermooist is het natuurlijk als het uiteindelijk allemaal toch nog goed komt, dankzij die vriendschap. Om vriend te zijn van een koor moet je in de eerste plaats liefhebber zijn van het repertoire, de koorklank en de presentatie. Misschien ben je zelfs wel persoonlijk gesteld op een of meer van de koorzangers: ze zijn familie, buren of vrienden. Goede vriendschap is wederkerig: beide vrienden kijken dan een klein beetje tegen elkaar op. In ons geval bewonderen de vrienden de kwaliteiten van het Toonkunstkoor, en omgekeerd hebben de zangers de vrienden lief omdat zij de concerten bezoeken. Toonkunst Utrecht kent sinds vele jaren een Vriendenstich-
Als koorzanger geef je je helemaal en bouw je mee aan het
ting, met als begunstigers mensen die het koor graag horen
geschenk dat een goede uitvoering is voor de luisteraar en de
en door hun aanwezigheid en bijdrage het koor een steuntje
uitvoerende musici zelf.
in de rug willen geven. Tien jaar geleden zong ik in het Toon-
Als Vriendenstichting willen wij het nóg plezieriger te maken
kunstkoor, en ik bezoek graag de uitvoeringen. Daarom was
om naar de concerten te gaan. Door aanvullende activiteiten
het niet moeilijk om in te gaan op het verzoek van de Vrien-
rondom de concerten te organiseren, zoals de inleidingen,
denstichting om voorzitter te worden. Tegenwoordig zing ik
door Toonkunststemmen aan de vrienden te sturen, door de
zelf bij een kamerkoor, maar het blijft plezierig om iets voor
band tussen de vrienden en het koor te versterken, en door
Toonkunst te doen.
te helpen sponsors te zoeken.
Mijn achtergrond: dertig jaar werkte ik in de wereld van het wetenschappelijke boek, als boekhandelaar en als uitgever.
Voor het laten bloeien van onze vriendschap is het goed als
Tegenwoordig beperken mijn uitgeefactiviteiten zich tot (his-
er véél vrienden zijn. Ik hoop dat dát de dramatische ontwik-
torische) boeken over de stad Utrecht. Daarnaast vervul ik
keling in ons verhaal wordt: een verdubbeling van het aantal
bestuurlijke functies op het gebied van cultuur en muziek in
vrienden. Dat geeft onze stichting meer armslag en het koor
de stad Utrecht.
nog vaker een volle zaal: een mooi perspectief!
Goede vriendschap heeft iets onbaatzuchtigs; je dwingt geen
Bram van der Wees
tegenprestatie af. Als toehoorder luister je slechts en geniet
Stichting Vrienden van Toonkunst Utrecht
je van wat het koor biedt.
voorzitter
16
Het Toonkunstkoor
Colofon
Het Toonkunstkoor Utrecht is een groot concertkoor dat
ToonkunstStemmen is een uitgave van de Maatschappij tot
streeft naar uitvoeringen van hoge kwaliteit. Naast eigen
Bevordering der Toonkunst, afdeling Utrecht.
uitvoeringen in Muziekcentrum Vredenburg en de Utrechtse kerken verzorgt het koor ook concerten op uitnodiging van andere instellingen. Toonkunst Utrecht brengt bekende en minder bekende koorwerken ten gehore van zowel oude meesters als heden-
Bestuur Voorzitter
Sjoeke Verhave
030 2817916
Vice-voorzitter
Liesbeth Kuyvenhoven
030 2733056
Secretaris
Sophie Heringa
06 46615064
Penningmeester
Anneloes Doolaard
06 53813508
Ledenadministratie
Emmy Theron Mulder
033 4948632
daagse componisten. Hoogtepunten worden vaak gevierd
Concertorganisatie
Ina Bakker
030 2724080
met composities in opdracht.
PR-commissie
Job Haug
030 2623240
Alg. bestuurslid
Zilla van Lohuizen
030 2760762
Postadres
Toonkunst Utrecht
Het koor bestaat uit 125 ervaren zangers en zangeressen uit de stad Utrecht en omgeving. Sinds 1991 is de muzikale
Postbus 713
leiding in handen van Jos Vermunt, daarbij op de piano terzijde gestaan door Wouter van Belle. Door de jaren heen heeft ‘de Utrechtse afdeling van de Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst’ grote betekenis gehad voor het Utrechtse muziekleven. Zo zijn de
3500 AS Utrecht Bankrekening
NL24 RABO 0121 8896 29 ten name Toonkunstkoor Utrecht
Website
www.toonkunst-utrecht.nl
Redactie Ties Verkerk
[email protected]
muziekschool en het conservatorium ontstaan uit initiatie-
Annemieke de Voogd
[email protected]
ven van Toonkunst Utrecht. Het koor bestaat 180 jaar, maar
Jaap van Vredendaal
[email protected]
blijft verrassend jong en vervult een belangrijke plaats in het
Lex De Wever
[email protected]
Utrechtse muziekleven. Voor informatie over het lidmaatschap kunt u contact opnemen met Emmy Theron Mulder
Bestuur Stichting Vrienden van Toonkunst
(zie colofon).
Bram van der Wees
voorzitter
Ghislaine Dolmans
vice-voorzitter
Bettina Tuinstra
secretaris
Jac Kragt
penningmeester
Vrienden van Toonkunst De Stichting Vrienden van Toonkunst steunt de activiteiten van de Vereniging Toonkunstkoor Utrecht door het werven
Contactadres Stichting Vrienden van Toonkunst
en beschikbaar stellen van financiële middelen. Vriend van
Bettina Tuinstra, Haverstraat 12, 3511 NC Utrecht
Toonkunst bent u al voor 25 euro per jaar. Daarvoor ont-
Bankrekening NL 30 RABO 0143 8411 06 EUR
vangt u tijdige uitnodigingen voor de concerten zodat u van goede plaatsen verzekerd kunt zijn, ontvangt u tweemaal
ToonkunstStemmen
verschijnt 2x per jaar
per jaar Toonkunststemmen en wordt u uitgenodigd voor
Abonnementen en
Toonkunst Utrecht
lezingen en openbare repetities. Voor bedrijven bestaat een
adreswijzigingen
Postbus 713
Vormgeving
[email protected]
Reproductie
De Kopijwinkel-Utrecht
speciaal donateurschap. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Bettina Tuinstra (zie colofon).
3500 AS Utrecht
