TEGENWOORDIGE STAND N. TETTERODE

.iniUli'-

! I

DE

TEGENWOORDIGE STAND VAN

Hnc

LETTETIGIETERS

BEDRIJF

BESPROKEK^

N. TETTERODE.

AMSTERDAM, GEÜRUKT BT.T C

A. SPIN & ZOON.

1861. JSTiet m d e n H a n d e l .

. ^;p:^.Mfii-jnrii'i^

J j e z e r dagen is bij herhaling de vraag tot ons goi-igt, wat toch aanleiding' gegeven heeft tot de aanbieding door de firma Joii. ENSCHEDÉ & ZOXEN te Haarlem, van gewone boekletter tot zeer gereduceerde prijzen. Kunnen wij die vraag niet volkomen beantwoorden, wij willen toch het feit bespreken, en aan onze lezers het oordeel over laten, of zij de meening deelen, dat namelijk, de firma E X S C I I E D É , de prijsverlaging in liet leven heeft geroepen, om hare concurrenten te vernietigen en op die wijze hare Lettergieterij voor teruggang to behoeden. Wij hebbon nimmer opgezien tegen loyale mededino-ing, eene zoodanige, bestond tot nog toe tusschen de Lettergieters in Nederland; en wij zien eene erkenning, dat onze ijver voor den bloei onzer zaken, ow.s nimmer tot eenemoeijelijk te regtvaardigen wijze van mededinging verleid heeft; daarin dat J O H . EXSCHEÜK & ZOXEN. ons zoo als zij het noemen, met verschuldigde achtivq kennis geven, dat zij tot ee?i?^e vermindering van prijzen zijn overgegaan. E n Averkelijk gelooven wij, aanspraak te mogen maken op de achting onzer Confrères, daar wij hen steeds met onderscheiding bejegend hebben, en nimmer ophielden eene daarop gegronde concurrentie te voeren. Een paar voorbeelden mogen dit beweren toelichten. Bij onze vestiging al» Lettergieter, was het btelsel om

•-i^'-y-. .>;TgCTact.TnnnjTt-»nr^^

4 (toor middel der Galvaiioplastiek matrijzen te Avinnen algemeen in gebruik. H e t beginsel is onedel, Avij willen het geenzins verdedigen; maar er was destijds geen Lettergieter die er bezwaar in zag, de producten eens Confraters na te maken. Wij voerden onder meerderen eene serie Engelsclie Egyptienncs in, en weinig tijds daarna, hadden de firma's EXSCHEDK, D E P A S S E & M E N N E , OOMKENS, VAX BAKKENES & DAMSTÉ zich van mijn zedelijk privilegie meester gemaakt. l i e t beginsel was aangenomen dat deze roof behoorde onder de rubriek loyale Concurrentie. Heeft men ons niet gespaard, Avij hebben wederkeerig de beide Javaansche Schriften van J O H . ENSCHEDÉ & ZONEN en ook hunne Psalmnooten nagemaakt, en dat moeijelijk werk is ons boven verAvachting gelukt. Vóór de reeds gedrukte proeven verspreid Avaren, kregen wij een bezoek van den Hooggeleerden Heer Prof. M I L L I E S , die ons te kennen gaf dat J o n . ENSCHEDÉ & ZONEN reeds kennis van het feit droegen, en daarover ontevreden Avaren. Wij schreven daarop den 16 Julij 1856 aan de firma te Haarlem, dat wij het voetspoor onzer Confraters gevolgd hadden, maar dat Avij ter bevordering der goede harmonie "voortaan, geen letter afkomstig uit hunne "Gieterij zouden nagraveren of daarvan matrijzen Avinnen "door middel van het Galvanismus; en ten opzigte A-an "het Javaansch en der Psalmnooten, dat Avij genegen "Avaren de proeven, benevens de registers aan haar af "te staan en de matrijzen te vernietigen; overtuigd dat "zij deze onze handehvijze in het vervolg ook tot de hare "zoude maken." Deze zedelijke overeenkomst is echter niet tot stand gekomen, daar J O H . ENSCHEDÉ & ZONEN ons den 2 Augustns 1856 schreven, dat het niet mogelijk is bij het be-

o

staan der G-alvanoplastiek, eene verbindtenid van dergclijken aard tot stand te brengen, omdat van eene zoodanige verbindtenis schuimex-s zouden profiteren, die buiteji het verbond zijn gebleven. Wij hebben later desniettemin noch het Javaansch, noch de Psalmnooteu gegoten, ofschoon wij daartoe meermalen aanleiding vonden. I n 1856 stelden wij de firma J O H . ENSCHEDÉ & ZONEN voor, eene vaste regeling en gelijkstelling onzer prijzen. Uit de daaruit voortvloeijende correspondentie blijkt, dat onze concurrenten zich volkomen met het wenschelijke van dezen maatregel vereenigden; den 27 December, lezen wij in een schrijven van H a a r l e m , dat naar het inzigt van de H . H . J o n . ENSCHEDÉ & ZONEN en OOMKENS , VAN BAKKENES & DRUISTE volkomen gelijke prijzen van alle artikelen, hoe wenschelijk ook, voor als nog niet verkregen konden worden; dat J O H . ENSCHEDÉ & ZONEN het evenwel noodwendig achten tot eenige wijziging in hunne Prijs-Courant over te gaan omdat eenige der nieuwere artikelen daarop ontbraken, en zij tot het besluit gekomen zijn, de Brevier te brengen van ƒ 1,80 op ƒ 2 , — . Augustijn // // 1,20 // // 1,30. Paragon // n 1,10 // // 1,20. en Kleine en Groote Kanon // // 1,— '/ // 1,10. Wij vereenigden ons onmiddelijk met deze Avijziging en gaven in Maart 1857 eene veranderde Prijscourant uit. Zoo hebben wij steeds geconcurreerd. E n onze Corres.pondentie in 1856/57 met de firma J O H . ENSCHEDÉ & Z O N E N draagt blijken van achting en welwillendheid wederzijds. Destijds, namelijk 29 Januarij 1857, formuleerden J o n . ENSCHEDÉ & ZONEN in de volgende woorden Imn beginsel omtrent Concurrentie: "Eene zaak moenen wij ecliter hier niet onopgemerkt

6 "to mogen lateii, deze namelijk, dat toen wij alleen hier "te lande Lettergietei-s waren, wij in geen enkel opzigt "onze positie hebben misbruikt en hebben getracht, om "van het vak een monopolie te maken, dat het redelij"kerwijs niet te verAvachten is, dat wij daartoe zullen "overgaan, thans, nu zich andere Lettergieters hier te "lande hebben gevestigd." Wij zullen zien hoe consequent dit beginsel thans is volgehouden, en veroorloofden ons deze uitweiding, om onze stelling tegenover J O H . ENSCHEDÉ & ZONEN in het klaarste licht te stellen. N a dus aangestipt te hebben dat J O H . ENSCHEDÉ'& ZONEN den 27 December 1856, het noodwendig achtten, de prijzen van sommige lettersoorten eenigzins hooger te noteren zullen wij de vraag bespreken: W a t heeft in 1861 genoemde firma bewogen, zonder beleefdheid met beleefdheid te beantAVoorden, namelijk zonder ons er in te kennen of te raadplegen, hare prijzen van Boekletter 30 pCt. te verminderen? Nemen wij hare Circulaire van 15 Pebruarij j . 1. ter hand, dan zien Avij dat het de tegenwoordige stand van het Lcitergii'.terx hed.rijf in, Avelke haar daartoe noopt. Welke is die stand van hot Lettergieters bedrijf, tege uAvoordig? en Is die staiid eenigzins gcAvijzigd sedert December 1856? De laatste vraag kan met Aveinige woorden beantAvoord Avorden. De prijzen van Boekletters zijn in het algemeen in Euro])a, aan geene verandering onderAvorpen, de grondstofï'en zijn tot gelijke prijzen verkrijgbaar, het Averkloon is volmaakt hetzelfde gebleven, van dien kant is dus geen sprake dat jirijsvermindering noodwendig is. D e eerste Aa-aag voi^lert eene meer gerekte beschouAving. In Engeland en Frankrijk, is de pi-ijsnotering hooger

7 dan hier, zoodat de Concurrentie van dien kant eene herBenschim is. Duitschland daarentegen geeft lagere prijzen aan, ofschoon deze bij sommige Inrigtingen weder met andere verschillen. EDUARD PIAENEL te Berlijn gaf in Janiiarij van dit jaar erinclsslgten Prijslijsten ixit, die bijna met onze prijzen gelijk staan. DBESLER te Frankfort en GriESEKE te Leipzig zijn lager in prijs. Dit erkennen wij gaarne, omdat wij er met overtuiging kunnen bijvoegen, dat tegenwoordig in Duitschland geene Boekletter meer gegoten wordt in kwaliteit gelijk aan onze Boekletter en dat als een gevolg daarvan goedkoop inderdaad duurkoop is. Men heeft sints jaren uitgevonden machinaal te gieten, deze machines leveren in 12 uur (wil men er goed bruikbare letters op gieten) 10,000 stuks, terwijl men dat getal ook kan verdubbelen, maar dan een product krijgt dat, door poreusheid, op de pers spoedig wegzinkt en plat Avordt. De prijs van uit de hand gegoten Boekletter is in Duitschland niet lager dan hier te lande, en komt met inbegrip van Vracht en Regten zelfs hooger. "Wij hebben zoo even gesproken van goed bruikbare letters en dat zijn de op de machine gegoten letters inderdaad, als ze met beleid gegoten worden, maar toch blijft er een groot verschil bestaan tussehen deze en uit de hand gegoten letters, een verschil voor den verbruiker zoo mei'kbaar dat bij een onderscheid van 30 pCt, in den prijs de uit de hand gegoten letters te verkiezen zijn. H e t loon eens Lettergieters is geregeld naar het door hem geleverde getal, zijn belang is dus veel van de machine te vei'gen. De zwaarte van eene machineletter levert eep verschil van 10 tot 20 pCt. tegen de uit de hand gegoten letter. Ze is zooveel ligter, en naarmate het verschil in gewigt

8 mill of meer groot is, neemt ook de meerdere of mindere sterkte toe en af, en deze moeijelijk te voorkomen ongelijkheid geeft nog het nadeel, dat de letter niet gelijk afslijt, maar veel letters, zoodi'a zij op de pers komen, wegzinken. Geen machinaal gietsel kan immer met uit de hand gegoten letters wedijveren, tenzij men een product erlangt van hetzelfde gewigt. Voor hem die twijfelen moge omtrent hetgeen wij hierboven aangaven, diene nog het volgende. De machine geeft 10,000 letters gemiddeld per dag. Een goed werkman kan 3,500 letters in dien tijd uit de hand gieten, dit enorme voordeel moet dus ieder fabi'iekant nopen, de handvormen voor goed ter zijde te leggen. E n niettegenstaande dit, vindt men noch in Engeland, noch in Frankrijk machines, terwijl in België slechts een Gieter daarvan gebruik maakt. Tijdens een bezoek in Londen zagen wij de beroemde Lettergieters V. & J . F I G G I N S , en informeerden wij ons omtrent het gebruik van machines, Avaarop de Heeren FiGGixs ons 2 machines van BROCKHATJS aanboden voor £ 5 per stuk, die hij om de zaak te onderzoeken uit Leipzig ontboden h a d , en als minder bruikbaar, buiten werking liet. De H . H . Joii. ENSCHEDÉ & ZONEN schreven ons in den tijd dat ook zij machines van BROCKiiAUS hadden. H e t voordeel dat machinegietsel aanbiedt, deed ook ons, voor omstreeks 3 j a a r te Berlijn zijnde, een dergelijk instrument aanschaffen van den besten fabriekant. Het werk dat deze machine levert is inderdaad goed bruikbaar, maar toen wij die 2 maanden hadden was toch de overtuiging gevestigd dat handgietsel beter i s , en wij boden het aan Li- en üitlandsche Confraters te koo}) aan. ^V'ij goten er nimmermeer op.

9 De stand dus van liet Letter.sgieters bedrijf'is, in weinige Avoorden zamen te vatten. De hoUandsche Grieters zijn in Europa voor goede uit de liand gegoten letters de goedkoopste leveranciers; concurrentie met het buitenland bestaat niet en dus ook geen reden de prijzen te verminderen, tenzij men voornemens is xiitsluitend macliinegietsel te leveren. E r komen nog andere vragen. 1°. Geeft de stand van liet Lettersgieters bedrijf aanleiding tot prijsvermindering? Kan die vermindering 30 pCt. bedragen, en het fabriekaat nog voordeel afwerpen? 2°. Is prijsvermindering Avenschelijk, Avaarom het dan ook niet op alle andere lettersoortcn toegepast? Zonder te veel de geheimen van het Lettergieters bedrijf te ontsluijeren, kunnen wij Avel de verzekering geven, dat uit de hand gegoten, ergo puike Drukletters van hard metaal, bestaande uit een mengsel van Lood, Antimonium, Tin en Koper den Lettergieter nanu'ivelijha 20 pCt. winst geven, Avaarlijk niet te veel wanneer men in aanmerking neemt dat wij ons kapitaal in 14 a IG maanden eens omzetten. Willen J o n . EKSCHEDÉ & ZO:N'EN hunne afnemers waarlijk goed werk leveren, dan moeten zij met groot verlies werken, en vóór een fabriekant daartoe overgaat, zonder door illoyale concurrentie daartoe gedrongen te zijn, moeten er wonderlijke voorvallen plaats vinden. L a a t ons de geschiedenis van de firma J o n . ENSCIIEDIÓ & ZoNEX over de 3 laatste jaren eens nagaan. Sedert onze vestiging als Lettergieters hebben wij de goedgunstige medewerking van de eigenaren van Neêrlands Drukkerijen mogen ondervinden, onze zaak is steeds voordeelig vooruitgegaan, maar vooral sedert het tijdsti]) *

10 w a a r o p de

firma

Jon.

EXSCIIEDÉ

& Z O X E N do

volgende

C i r c u l a i r e a a n H e e r e n U i t g e v e r s in d e n l a n d e r i g t t e .

I I A A R L E J M , Januarij 1860.

M. De aanvragen, ons meermalen door sommige Heeren Boekhandelaren gedaan, om werken voor hen uit te voeren, en die wij , uithoofde van vele werkzaamheden, niet op ons konden nemen, hebben ons tot het besluit gebragt om onze, sedert zoo vele jaren bekende Drukkerij, eene uitbreiding te geven. ^ Thans in het bezit zijnde van vier Snelpersen, behalve eene menigte Handpersen en Satineerpers, zijn wij in staat een gedeelte onzer Drukkerij beschikbaar te stellen voor elk werk dat ons mogt worden opgedragen. Het zal niet noodig zijn U ojimerkzaam te maken op onzen groeten voorraad van letters en materieel, waardoor wij steeds in do gelegenheid zijn, spoedig in alles te voorzien, terwijl onze Plaatdrukkerij, Galvanoplastische inrigting, Guillocheer- en Eeliefmachines ons in staat stellen, zoowel gelieel speciale als gewone drukwerken uit te voeren, alsmede datgene, wat betrekking heeft o]) geldleeningen, enz. Niet alleen wat de uitvoering betreft, maar ook wat de prijzen aangaat, zijn wij overtuigd te kunnen voldoen aan de eisehen van den Boekhandel in den tegenwoordigen tijd. Wij hebben vermeend U hiervan kennis te moeten geven en ons aanbevelende, liebben wij de eer hoogachtend te zijn ÜEd. Dw. Dienaren, JOH. ENSCHEDÉ & ZONEN. j j ^ " Wegens overwegende redenen kunnen wij nog niet overgaan deze circulaire algemeen te verzenden.

Toen hebben J o n . EXSOHEDÉ & ZONEN hunne sedert ruim oene Eeitw bestaande Gieterij opgeoiferd aan hunne Boekdrukkerij. De Heeren Drukkers hebben de Gieterij te Arnhem en ons boven h u n n e n c o n c u r r e n t gesteld.

n en is het \yerk te Haarlem veel verminderd, bij ons is het in die mate toegenomen. E r bleef voor de Inrigting te Haarlem, nog eene vaste bron van Inkomsten over. Immers de Landsdrukkerij te 's Hage en de Grouvernementsdrukkerij te Batavia zijn sedert vele jaren uitsluitend door J o u . EXSGHEDÉ & ZONEN bediendSedert onze vestiging als Lettergieter zonden Avij onze proeven geregeld aan den Directeur van 's Landsdrukkei-ij en voor ongeveer 2 j a r e n , bx-agten wij een bezoek bij dien Ambtenaar, en vernamen toen dat J o u . E N SCHEDÉ & ZONEN een onvervreemdbaar regt op die leverantie hadden omdat hun dit toegezegd was als koopers van de matrijzen enz. van do aan 's Landsdrukkerij verbonden Lettergieterij, vroeger te Brussel gevestigd en als Fonderie Normale bekend. Bij een Eekwest aan H . H . E . E . de Heeren Ministers van Binnenlandsche Zaken en Koloniën, bragten wij onze belangen i n , en gaven onze bevreemding te kennen over die immerdurende toezegging. E e n gelijk Rekwest is ook door de Heeren ONNES, B E BOEK & COERS te Arnhem tot de respectieve Ministers gerigt. Een volgend bezoek bij den Directeur van 's Landsdrukkerij gaf ons zekerheid dat J o n . EXSOHEDÉ & ZONEN,

leveranciers bij uitsluiting zouden blijven, zoolang die Directeur 's Landsdrukkerij beheerde. Hij toch las ons in opgewonden stemming eene door hem aan den lieere Minister van Binnenlandsche Zaken gerigte missive, waarin onder anderen de volgende zeer yrondhje roden werden voorgedragen als voldoende om den Heeren ONNES, DE B O E R & COERS en ons de leverantie te ontzeggen.

1°. E e n Lettergieter moest minstens 10 jaren bestaan hebben, voor zijn fabriekaat vertrouwen verdiende; wij moesten ergo nog 2 jaren op dat vertrouwen wach-

12 ten,

en dc A r n h e m s c l i e

heeren

n o g 8 j a r e n , w a n t de

jaren

v a n O O M K E N S , A^AN B A K K E N E S & DAJMSTÉ die l u i n n e

zaak

aan

de

firma

ONNES,

DE BOEK & COEES

liadden

o v e r g e d a a n , t e l d e n niet m e d e . 2°.

Waren

ENSCHEDÉ

w a s eene JOH.

onze prijzen

&

ZONEN;

onschuldige

ENSCHEDÉ

&

liooger

d a n die v a n J O H .

d i t vooi-geven v a n d e n

vergissing. ZONEN

Directeur

W i j l i a d d e n de

voorgesteld,

de

firma

letters

op

F r a n s c h e en E n g e l s c l i e h o o g t e m e t 10 p C t . i n prijs t e v e r h o o g e n ; de H a a r l e m s e l i e G i e t e r s w e n s c l i t e n a a n dit voorstel g e e n gevolg t e g e v e n

en h e t bleef er bij ' m a a r J O H .

E N S C H E D É & Z O N E N l i e t e n onze missive (zoo als de D i r e c t e u r ons m e d e g e d e e l d heeft) a a n d e n A m b t e n a a r , d i e de Landsdrukkerij vergissing

beheert,

lezen,

en h e t w a s z e k e r e e n e

d a t hij ons voorstel a l s e e n a a n g e n o m e n

feit

aan den H e e r Minister voordroeg. 3°.

Werd

de kracht waarover

Avij b e s c h i k k e n

door

d e n D i r e c t e u r g e w o g e n en t e ligt b e v o n d e n , Avij z o u d e n a a n de spoed A^ereischende b e s t e l l i n g e n n i e t k u n n e n voldoen. 4°.

W a s de F r a n s c h e

hoogte

e e n bezAvaar en n o g

vele a r g u m e n t e n A-an gelijke k r a c h t e n Avaarde. Wij

lieten

de z a a k r u s t e n ,

maar

meenen

d a t onze

A r n h e m s c h e C o n f r è r e s d e n D i r e c t e u r n o g Avel eens l a s -

1 jSTiet oneigenaardig it> liet volgend artikel, voorkomende in dc Proef 1768 van den oprigter der Lettergieterij, Joii. EKSCIIEDÉ: "Voorts dienon de respective Boekdrukkers te Eemarqueeren, dat "deeze prijzen allen gesteld zijn naar de ordinaire IlolUmdschu Euoyie, "in deeze Landen gebruikelijk; indien Buitenlanders deze letteren "ordonnecren te gieten op Engelsclie eu Spaansclie Hoogte (welke "hoogte een tiende Deel lager is) zo is ook de Prijs van alle de "Soorten Letteren een tiende Deel meerder; als bij exempel 1 ffi "Hollandsche lioogtc kost 11 Stuivers; 1 tP Spaansclie hoogte 12 "Stuivers, enz.

13 tig vielen; zelfs liet zich eene feteni in de Tweede Kamer hooren, die op het onbillijke wees, dat men op den duur een fiibriekant bevoordeelde, met terugzetting van andere geaccrediteerde buizen die ook op die bevoordeeling regt hebben. De Directeur van 's Landsdrukkerij heeft de strijd voor '.s Lands hehnujen, zoo lang volgehouden, als de firma J O H . ENSCHEDÉ & ZONEX verlangen kan. J\Iaar dit jaar heeft hij den Heer IMinister van Binnenlandbche Zaken niet kunnen overtuigen. Ten minste den 8 Februari], nam Z. E. een besluit waarbij de Directeur aangeschreven werd, dat hij en de Heeren OXNES, DE B O E R & COBRS en ons kennis zoude geven van eene behoefte aan 1000 N. tb Colonel N". 11 voor de Landsdrukkerij, en onze condition van levering vragen; deze 1000 IST. Ibmoesten dienen als SUPPLETIE bij eene gelijke hoeveelheid in 1856 geleverd. Die Colonel N°. 11 was in geene Letterproef ter wereld te vinden. Om er iets van te maken, dat er mede overeenkwam, moesten Avij matrijzen bezigen uit zeven verschillende lettersoorten van Brevier tot Parel. D a t Avij in deze combinatie eene voorzorg zagen om ons de zaak niet gemakkelijk te maken, zal men ligtelijk begrijpen. Bijna ter gelijkertijd kregen Avij van de Nederlandsche Ilandel-Maatschappij eene aanvraag voor de OostLidie, om prijsopgave voor de levering van circa 2000 N . Ib Dessendiaan N". 19, ahveêr van J o n . EXSGIIEDÉ & Z O NEN en, zonderling, alweer in geene Letterproef te vinden. Den 20 Februarij, dus 12 dagen na het besluit van den Heere Minister van Binnenland&clie Zaken, kregen de Arnhemsche Heeren en Avij, eene aanschrijving van den Directeur van 's Landsdrukkerij, Avaarbij hij zegt dat deze Landsinrigting geene andere Colonel kan gebruiken, etc.

14 Overtuigd dat ons pogen geheel ijdel zoude zijn, wanneer wij alleen met den Directeur correspondeerden, rigtten wij een schrijven tot Z.E. den Minister van Binnenlandsclie Zaken, waarbij wij getracht hebben het onhoudbare der stelling van den Directeur, dat deze 1000 N . ffi moesten dienen als Suppletie voor eene voor 5 jaren geleverde letter, die volgens de ontvangen afdruk plat versleten was, te betoogen, en als onze overtuiging uitspraken, dat eene letter zoo nabij de Colonel N". 11 komende, dat alleen een critiscli oog eens kenners eenig verschil kon ontdekken, 's Lands belangen niet zoude compromitteren. Wij schreven ook aan den Directeur en namen ten slotte aan, de Colonel N°. 11 van J O H . ENScnEotó & ZONEN te leveren. Voor een gedeelte zijn de matrijzen te Parijs vei'krijgbaar, en voor een anderdeel zou de graveerstift ons helpen. Wij meldden verder dat onze prijs niet afweek van die onzer Confrères te Haarlem en f 2,50 moest blijven. Deze aanneming moet den Directeur niet bevallen hebben, ten minsten den 1 Maart kregen wij een brief van den volgenden zonderlingen inhoud.

's GEAVENHAGE, 1 Maart 1861. N°. 2555. In UEd. brief van 27 Fcbruarij 1861 (dezen morgen ontvangen) wordt gezegd, dat de prijs van de Collonel bij U, even als bij de Heeren ENSCHEDÉ is ƒ2.50 het Xedcrl. pond. Beiialve dat bij aanbestedingen de minst inschrijvende het meest in aanmerking komt, wordt oolc liet afwijl-:en van Uwe bestaande prijscourant noodig gemaakt, door de circulaire van den Heer BisGER te Amlerdain, als Agent van den Lettergieter B. KREBS, te Pravkfort ti\M., in wellce de Collonel wordt aangeboden tegen ƒ 2 . 2 5 het Nederl. pond.

15 Ik verzoek UEd. derhalve mij al.sim binnen drie dagen nader oj) te geven, tegen welken prijs U genegen zou zijn de Oollonol te leveren. DE D m E r T E l R DER ALGEMEF.NE

LANDSDRUKKE;!»,

C. G. WITHUYS. Aan den Heer IS". TETTEKODE, LETTERGIETEK te Amsterdam.

AVij repliceerden dat wij bij goede waar ook goed geld moesten bekomen en bij onzen vorigen met Joii. E N SCHEDÉ & ZoXEsr gelijkstaanden prijs bleven, om, indien wij buitenlandsche prijzen tot maatstaf moesten nemen, ons dan tot Engeland of Frankrijk te bepalen. Ook te Arnhem liad men een gelijk schrijven ontvangen; dns ook te Haarlem, als de Directeur zijn ])ligt deed; en den 4 Maart moest alles gereed zijn om de voordragt te doen. W a t er toen gebeurd is tusschcn den Directeur en J o n . ENSCHEDÉ & ZONEN, (welke laatste immers geen monopolie willen) weten wij niet, maar wel dat de Directeur van 's Landsdrukkerij in 's Lands helancj geen voordragt deed; en ofschoon de zaak bepaald spoed vereischte, tot 12 Maart wachtte, om zoo als hij toen schreef, ons uit te noodigen, met J O H . ENSCHEDÉ & ZONEN

te concurreren, tot den prijs van ƒ 1,80 volgens de soo even ontvangen Circulaire of nog lager te gaan; vraagt men nu of die prijsaanbieding van J O H . ENSCHEDÉ & ZONEN

toen nog kracht h a d , dan zeggen wij, dat eene aanbieding van 30 pCt. voordeel alle aandacht verdient en de Circulaire op ló Februarij gedateerd was. Eenige dagen later maakten wij met een lid der firma ONNES, DE B O E R & COERS onze opwachting bij Z.E. den Heere Minister van Binnenlandsche Zaken, wat wij daar behandelden zal de lezer vinden in onderstaande missive, welke wij den Heere Minister overhandigden.

16

EXCELLENTIE !

D e levering van benoodigde Icttei-en , zoo voor de Land.sdrukkerij te 's H a g e , als voor die in TSTederlandsch Oost-Indic liad tot nu toe plaats door de Lettergietcrij der Heeren J o n . EKSCIIEDE & Z O S E N , zonder dat aan andere Lettergieters de gelegenheid tot mededinging werd aangeboden. D e Heeren O N N E S D E B O E R & C O E R S , Lettergieters te Jn?.//«wz, en

de ondergeteekende iSf. T E T T E K O D E , Lettergieter te Jmslcr.lam meenden

ver-

op de gelegenheid tot mededinging te mogen aanspraak

maken en veroorloofden

zich over de uitsluitende opdragt aan de

Heeren J o n . E N S C H E D E & Z O N E K te klagen.

A a n h u n bezwaar werd door ü w e Excellentie te gemoet gekomen bij resolutie d.d. 8 Februarij 1 8 6 1 , N°. 152, 1?. Afd. Die resolutie vermeldt dat de Heer Directeur der Landsdrukkerij magtiging had verzocht

{hij missive

d.'l. 29 Jcamnrij

1 8 6 1 , N ° . 2535) om duizend

ponden Collonel N ° . 11 door de firma J o n . E N S C H E D É & Z O N E N te Haarlem

te doen gieten legen den in gemelde

nii'isive opgegeven prijs.

"Welke deze opgegeven prijs was is den ondergeteekendcn onbekend, doch k a n aan U w e E x e . uit de aangehaalde missive blijken. Zonder de gevraagde magtiging te verleenen selireef Uwe E x e . den Heer Directeur der Algemeene Landsdrukkerij a a n , o m : 1°. den ondergetcekenden met den aard

der bestaande behoefte

volledig bekend te m a k e n ; 2». prijsoptïaaf te vragen waarvoor hij de levering wilde bewerkstelligen, en 3°. den uitslag aan U w e E x e . mede te deelen. Bij missive van den Directeur der Algemeene Landsdrukkerij van 20 Eebruarij 1 8 6 1 , IS™. 2546, werd aan dien last gevolg gegeven en van den ondergetcekenden verlangd opgaaf v a n prijs en voorwaarden, waarop hij tot de levering zou bereid zijn. Op 27 Eebruarij daaraanvolgend bood de ondergeteekende de levering aan tegen ƒ 2 . 5 0 per pond, zijnde dit de prijs van die lettersoort, volgens de prijscourant van hem ondergetcekenden zoowel als volgens de destijds bestaande prijscourant der Heeren J O H . ENSCHEDÉ & Z O N E N . Vüór onderscheidene jaren tocli was reeds met deze Heeren overeengekomen de prijsbepaling gelijk te doen zijn. Op 1 Maart 1861 werd door den Heer Directeur der L a n d s d r u k kerij (onder K ° . 2555) een nieuw schrijven aan den ondergetcekenden gerigt.

Do zin van die cenigzins ingewikkelde mededeeling schijnt

17 deze te zijn, dat de opgaaf der prijscourant onvoldoende was en dat het bier eene aanbesteding gold; terwijl voorts gewezen werd op de circulaire van een Duitscb buis, waarbij de prijs der verlangde lettersoort op ƒ 2.25 gesteld was. Ten slotte werd nu Umie a drie dagen nadere opgaaf verlangd van den prijs, waarvoor de ondergeteekende tot levering bereid ware. Daarop werd binnen dien termijn geantwoord dat de opgegeven prijs voor geene vermindering vatbaar was. Gelijkluidende brieven als de ondergeteekende, ontvingen ook de Heeren ONNES DE BOER & COERS, te Ari///em. Of jegens de Ileercn

Jon. ENSCHEDÉ & ZONEN op gelijke wijze gehandeld is, is den ondergeteekcndcn onbekend. 0]i 4 Jlaari derhalve was de uitslag van het door Uwe Exc. voorgeschreven onderzoek bekend bij den Heer Directeur der Landsdrukkerij en kon de mededeeling daarvan, bij Uwer Exc. resolutie sub 3". voorgeschreven, plaats hebben. Indien het hier, volgen.s den brief des Directeu.rs, d.d. 1 Maart, eene aanbesteding gold, was op 4 Maart door de inschrijving bepaald, wie als laagst inschrijvende het meest in aanmerking moest komen. De magtiging tot liet doen der bestelling kon dus toen aan Uwe Exc. worden verzocht, en aan het voorsclirift sub. 3°. van Uwer Exe. resolutie worden voldaan. Doch dit geschiedde niet! Waarom dit is nagelaten, is den ondergeteekenden onbekend, al meent hij de reden te kunnen gissen uit hetgeen volgde. Op 12 Maart namelijk — dat is acht dagen nadat de minst-inschrijvende bij den Directeur bekend was — berigtte de Directeur (missive N". 2557) dat op hel oogenblik de Landsdrukkerij een nieuwe prijscourant der Heeren Jon. ENSCHEDÉ & ZONEN ontving, Avaaro]i de bedoelde lettersoort voorkwam als verkrijgbaar voor het algemeen en di's ook voor de Landsdrukkerij, voor ƒ 1.80 per pond. De Directeur verlangde daarbij v(j(5r 16 Maart berigt of de ondergeteekende bereid is voor dienzelfden prijs of lager te leveren. Die nieuwe prijscourant der Heeren Joii. ENSCHEDÉ & ZONEN, die op hel oo(jenhHlc, dat is op 12 Maarl ter Landsdrukkerij werd ontvangen en welke ook aan de Boekdrukkers op 11 IMaart bij circulaire is rondgezonden, draagt echter de dagteekening van 15 Vehruarij 1861. Zij is dus blijkbaar geantidateerd. Bij die prijscourant is de prijs ongeveer dertig procent verlaagd; die verlaging is geschied na don termijn waarbinnen, volgens den brief van den Heer Directeur der Landsdrukkerij de aanbieding en prijsopgaaf moest gedaan zijn; maar

18 door de anti-datering draagt zij den schijn van vroeger te zijn oedaan. Uit dien zamenhang meent de ondergeteekende te mogen opmaken: dat het uitstel eener beslissing of voordragt van besteding na 4 Maart gediend heeft, om aan de Heeren JOH. ENSCHEDÉ & ZONEN de gelegenheid tot prijsverlaging te laten; en dat de anti-datering der prijsverlaging dient om den schijn te vermijden dat van die gelegenheid is gebruik gemaakt. Het zoude nu belangrijk zijn den verlaagden prijs der Heeren Jon. ENSCHEDE & ZONEN en den opgegeven prijs des ondergeteekenden te vergelijken met den prijs waarvoor de Heer Directeur bij zijne missive aan Uwe Exc. d.d. 29 Januarij 1861, No. 2535 magtiging verzocht de bestelling bij de Heeren JOH. ENSCHEDE & ZONEN te doen. Die vergelijking zal het bewijs voltooijen, dat èn de Directeur der Landsdrukkerij èn de Heeren Jon. ENSCHEDÉ & ZONEN eene bestelling aan anderen dan die firma tot eiken prijs willen vermijden. De hier plaats gevonden handelwijze schijnt echter met het begrip van loyale mededinging niet vereenigbaar; nog veel minder is zij overeenkomstig het begrip van aanbesteding, hetgeen door den Heer Directeur op den voorgrond, werd gesteld. Zij heeft de strekking om de bedoelingen van Uwe Exc. welke tot de resolutie van 8 Febr. 1861, N°. 152 geleid hebben, volstrekt te verijdelen; en de ondergeteekende meent daarom te mogen verwachten dat de aanbieding der Heeren J O H . ENSCHEDÉ & ZONEN, nu bij prijscourant gedaan, als ontijdig en onbehoorlijk gescliied niet in aanmerking zal worden genomen bij de hier te sprake komende levering. 15 Maart 1861.

"Wat v a n deze z a a k d e n u i t s l a g zal zijn is ons n o g onbekend.

Wij

zullen

e e r b i e d i g b e r u s t e n in h e t b e s l u i t

d a t Z . E . de M i n i s t e r v a n B i n n e n l a n d s e l i e Z a k e n zal nem e n ; o m t r e n t de b e s t e l l i n g voor de K o l o n i ë n is v o l g e n s l a t e r o n t v a n g e n missive d e r N e d e r l a n d s c l i e H a n d e l - M a a t schap^iij n a a r I n d i ë

geschreven.

D a t is de g e s c h i e d e n i s v a n d e n l a a t s t e n tijd. W i j zijn a a n g e v a n g e n m e t t e z e g g e n , d a t wij de v r a a g " w a t heeft a a n l e i d i n g g e g e v e n tot de P r i j s v e r m i n d e r i n g ? " n i e t volkomen beantwoorden kunnen.

M a a r wij m o g e n gissen,

19 dat het J O H , ENSCHEDÉ & ZONEN geen ernst was toen zij schi-even: "Wij hebben in geen enkel opzicht onze "positie misbruikt, en hebben nimmer getracht van ons "vale een monopolie te maken." Wij kunnen gissen dat hun toeleg is om onze belangen op iedere wijze te belagen, zonder dat zij mogelijk gedacht hebben, dat het vak, dat den naam ENSCHEDÉ beroemd heeft gemaakt, en waaraan zij hun fortuin te •danken hebben, door hen met voeten wordt vertrapt, want men geeft door eene vermindering van 30 pCt. op zijn fabrikaat duidelijk te kennen dat men óf sedert eene eeuw eene woekerwinst genoten heeft óf thans met groot verlies wil gaan Averken. Wij kunnen op grond van het bovenstaande moeijelijk aannemen dat J O H . ENSCHEDÉ & ZONEN voornemens zijn tot de aangegeven prijzen letters te leveren uit de hand gegoten, en dit vermoeden is mede gegrond op eene zinsnede in hunne Circulaire, men leest daar: "•Deze Prijsberekening betreft die Brukletteren, rvelJte "wat het corpus aangaat op de Typograj)hische punten "en verder op de gewone Ilollandsche of Fvansche letter"hoogte worden geleverd." Is er, vragen wij, immer onderscheid gemaakt tusschen het verschil van corps en moet het J O H . ENSCHEDÉ & ZONEN niet onverschillig zijn of zij Points Fournier of Points Didot of welk corps men ook verlangt, gieten, zij hebben toch Instrumenten genoeg om uit de hand te gieten op welk corps men vei-langt. Wij hebben ook Z. E. den lieere Minister met het verschil bekend gemaakt tusschen Machine-en Ilandgietsel, en even als wij aan Z. E. deden, nemen wij de vrijheid II.II. Drukkers den raad te geven, om wanneer zij van lage prijzen willen profiteren, de conditie te maken dat zij voor den aangegeven prijs letters verlangen uit de hand gegoten.

20 Wij zullen de firma J O H . ENSCiiEDii & ZONEN op den door haar ingeslagen weg niet volgen. Wij hebben het vertrouwen onzer afnemers door ijver en goede trouw gewonnen, en kunnen die niet behouden door goede waar 30 pCt. minder te leveren. Wij zullen in zooverre met den stroom medegaan, en voor die Heeren welke Lettei-s op de machine gegoten weuschen, aan dat verlangen voldoen tot de prijzen van J O H . ENSOHEDK & ZONEN. Wij zullen daartoe de meest beroemdste Gietmachines doen komen en verlangen niets liever dan eeue proeve van dit fabriekaat te zenden. Noode hebben wij ons aan het schrijven gezet, maar wie verweert zich niet tegen eenen onverwachten aanval die ons dreigt te overrompelen. Wij hebben onze afnemers met do wapenen, welke wij gebi-uiken, bekendgemaakt. Wij hebben besproken: D E TEGENWOORDIGE STAND VAN IIET LETTERGIETERS BEDRIJF.

Alvorens onze beschouwingen over den stand van het Lettergieters bedrijf aan de pers te vertrouwen, schreven wij, in dato 29 Maart, aan de Heeren Joii. ENSCHEDÉ & ZONEN het volgende:

De Heeren JOII. ENSCHEDÉ <J ZONEN, IlaaHem. AMSTEEDAM, 27 Maart 1861. MIJNE HEBREN !

De ontvangst van uwe Missive van 11 dezer, ten geleide eener Circulaire waarbij U de zoogenaamde Boelcletter tot veel verminderden prijs aanbiedt, heeft mij in de meening gebragt dat uw beginsel toegepast bij UEd. sclirijven van 29 Junij 1857, omtrent liet misbruik eener positie en monopolie zeer gewijzigd is, en tlians stellig

21 Tiiet meer toegepast kan -worden op eene handelwijze die ili nu niet wensch te qualificeren. Daar mijne belangen gevaar loopcn door uwe handeling gel'Lrenl.it te worden, en daardoor ooii het Lettergieters bedrijf, dat mij lief U, dreigt te ontaarden, stel ils u voor op den door U genomen maatregel terug te komen. Ik verzoek U mij ten dezen opzigte binnen twee dagen met eenig antwoord te vereeren, U preveniërende ik voornemens ben, zoo dat antwoord op zich laat wachten of mij niet bevredigt, eene Brochure te versjireidon, waarin ik bespreken zal- "De tegenwoordige stand van het Lettergieters bedrijf." H e t antwoord hierop, gedateerd

2 8 M a a r t , was v a n

deze i n h o u d : Aan den Heer K. TETTEEODE, te Amsterdam.

HAARLEM, 28 Maart 1861. MIJN HEEK!

ÜEd. ontvangst accuserende van uwen brief van gisteren, 27 Maart, moeten wij aanvangen met UEd. te doen opmerken, dat de onheusche toon daarin aangeslagen, waarvoor hoegenaamd geene reden bestaat, bijna aanleiding had gegeven dat wij ixw schrijven onbeantwoord ter zijde hadden gelegd. In de gegeven omstandigheden hebben wij het inmiddels geraden geacht UEd. nog mede te deelen, dat wij geenszins voornemens zijn om terug te komen op onzen Prijscourant van 15 Februarij 1861, welke door ons is vastgesteld naar den maatstaf van de prijzen, welke thans door sommige Duitsche Lettergieters in rekening worden gebragt. D i t n o o p t o n s t e n slotte n o g o p t e m e r k e n : 1°. D a t d e D u i t s c h e prijzen u i t s l u i t e n d zijn g e b a s e e r d op m a c h i n e g i e t w e r k , t e r w i j l l e t t e r s u i t d e h a n d g e g o t e n , n i e t o n d e r d e bij o n s b e s t a a n d e prijzen w o r d e n afgegeven. 2°. D a t deze prijzen i n D u i t s c h l a n d , w e l k e d e H e e r e n J O H . E N S C H E D É & Z O N E N thans tot maatstaf nemen, reeds

s e d e r t J a r e n b e s t a a n heb])en.

29

3°. Dat het nu aan geen twijfel onderhevig is, dat de hrma J O H . ENSCIIEÜÉ Sf ZONEN het voornemen heeft Boekletter uitsluitend op de machine gegoten,, aan zijne afnemers te geven, en dat de ondervinding leeren aal, AVelk fabriekaat het duurste is. 4°. D a t wij onze onheuschheid tegenover de heuschheid van J O H . ENSCHEDÉ ^- ZONEN, welke in deze zaak besproken is, gaarne onderwerpen aan het algemeen oordeel.

V

i