Een vruchtbare samenwerking De lettergieterij van Tetterode en de ontwerper Sjoerd H. de Roos

Dick Dooijes

Een vruchtbare samenwerking De lettergieterij van Tetterode en de ontwerper Sjoerd H . de Roos H e t hier volgend relaas over een belangrijk A m s t e r d a m s grafisch bedrijf berust vrijwel geheel op hetgeen de verteller ervan v i a gesprekken en persoonlijke w a a r n e m i n g heeft vernom e n . D i e gesprekken h a d hij tijdens zijn meer d a n veertigjarige w e r k z a a m h e i d als grafisch ontwerper i n dat bedrijf met oudere, soms veel oudere medewerkers. Enkele van hen waren reeds voor het b e g i n van onze eeuw bij Tetterode i n dienst, zelfs n o g wel sedert de j a r e n tussen 1880 en 1890. Z i j hadden d a n op h u n beurt weer de oprichter gekend en diens medewerkers van het eerste uur. D e lezer begrijpe dat aan dit overzicht geen uitvoerige bronnenstudie ten grondslag ligt - hoewel de schrijver de voor h e m bereikbare literatuur niet heeft gemeden. M e t de oprichter van het bedrijf dat n u heet Tetterode Nederland n. v. k w a m ik eigenlijk voor het eerst i n 'direct' contact toen ik betrokken w e r d bij de voorbereidingen voor de v i e r i n g van het honderdjarig bestaan ervan i n 1951.

Van stokvis naar drukletter H e t was dus i n het j a a r 1851 dat de Rotterdamse ondernemer N i c o l a a s Tetterode (1816-1894) de stokvisbeukerij, waarmee hij, volgens mondelinge overlevering, bemoeienis h a d als b r o n van inkomsten, v e r v i n g door een lettergieterij. H i j verwierf daartoe de u i t r u s t i n g van f i r m a Broese & C o . , die dit bedrijf te B r e d a h a d uitgeoefend, en bracht die over naar de gemeente K r a l i n g e n , thans deel van R o t t e r d a m . V i j f j a r e n later k o n hij zijn zaak uitbreiden door ook het bedrijf over te nemen van de lettergieterij D e P a s s é & M e n n e te A m s t e r d a m . I n 1857 vestigde hij zijn werkplaats i n het p a n d van die f i r m a aan de Bloemgracht i n de hoofdstad. N a a r alle waarschijnlijkheid had hij z i c h verzekerd v a n de medewerking van het deskundig personeel van de beide overgenomen bedrijven, want een v a k k u n d i g lettergieter was hij toen stellig n o g niet. H o e dan ook, hij is er i n geslaagd een zeer levensvatbare zaak op te b o u w e n die thans, bijna anderhalve eeuw later, en n o g steeds, of juister, o p n i e u w onder zijn n a a m , een belangrijke plaats inneemt onder de toeleveringsbedrijven voor de grafische industrie. V a n het gieten van drukletters is echter al sedert l a n g geen sprake meer. O p 23 december 1989 is de laatste gietmachine, die n o g slechts een symbolische functie had, er helaas verdwenen. H e t zal wel niet geheel toevallig zijn dat Tetterode v a n de 'stokvis' overstapte naar de drukletter i n de periode dat een nieuwe techniek, de galvanoplastiek, op r u i m e schaal i n gebruik k w a m . D i t feit opende ongekende mogelijkheden, waarvan hij en zijn opvolgers - m a a r ook zijn concurrenten - royaal gebruik gemaakt hebben. H e t vervaardigen van nieuwe letterseries vereiste v o o r d i e n het graveren van stalen stempels die het letterbeeld droegen, leesbaar en i n hoog reliëf. E e n extra behandeling moesten de letters a,b,d,e,g,o,p en q ondergaan. D e omsloten b i n n e n v o r m e n daarvan werden met behulp van tevoren gesneden contra-stempels i n het metalen blokje voor het definitieve stempel geslagen. D e graveur k o n daar de buitenomtrek v a n de letter omheen snijden. D e zo ontstane patrijs werd vervolgens afgeslagen i n koper, waardoor een verdiept spiegelbeeld van de letter ontstond. N a de nodige bewerkingen 346

Een vruchtbare samenwerking

Afb. 1. Nicolaas Tetterode (1816-1894). Gemeentearchief Amsterdam.

beschikte men dan over de gietvorm, de matrijs. Dit alles vereiste groot vakmanschap. Bovendien was het een zeer tijdrovend en dus ook duur handwerk.

De galvanoplastiek

Door de revolutionaire ontdekking van de galvanoplastiek was dat dure handwerk niet meer nodig, tenminste als men genoegen nam met reeds bestaande drukletterseries, die men ter verkoop in huis wilde nemen. En dat werd de praktijk: men kocht eenvoudig van een ergens in binnen- of buitenland populair blijkende soort een complete set, in zoveel corpsen als men dacht bij de klanten - de drukkerijen - te kunnen plaatsen, en men maakte daarvan langs electrolytische weg neerslagen in koper. Dit procédé heette galvanoplastiek. Zo beschikte men over de matrijzen om een onbeperkt aantal bestellingen, eventueel tegen concurrerende prijzen, van het 'overgenomen' lettertype uit te voeren. Van auteursrecht was, zeker op dit gebied, nog lang geen sprake. Tetterode, die de nieuwe techniek in zijn bedrijf blijkbaar ging gebruiken, zag het dubieuze ervan wel in. 'Het galvaniseren is inderdaad voor het vak een verderfelijk euvel', schreef hij aan de concurrerende firmajoh. Enschedé en Zonen in Haarlem, 'laten wij wederzijds overeenkomen ons daarvan voortaan te onthouden'. Zij hadden elkaar namelijk 'bestolen': Tetterode had van Enschedé onder meer een Javaans type gegalvaniseerd, Enschedé van Tetterode een 'nieuwe Egyptienne', door laatstgenoemde in Rotterdam in de handel gebracht. De bron van dat type is mij onbekend, over eigen lettergraveurs beschikte Tetterode toen nog niet en naar alle waarschijnlijkheid was die nieuwe Egyptienne ook via galvanoplastiek in zijn bezit gekomen. Pas in onze eeuw beschikte het bedrijf over eigen graveurs. 347


Enschedé reageerde niet op Tetterodes voorstel en het is niet onwaarschijnlijk dat ze beiden, als het hun te pas kwam, het 'euvel' bleven hanteren. De Tetterode-collectie bood, blijkens een letterproef uit omstreeks 1910, een grote keuze van 19e-eeuwse boeken fantasieletters, circulaire- en schrijfletters, titeltrekken, randen, ornamenten en vignetten. Vooral wat de lettersoorten betreft zal heel veel daarvan via de galvanoplastiek verworven zijn. Beide bedrijven werkten echter ook op meer rechtgeaarde basis. De Leidse universiteit had voor haar publikatie van teksten in exotische talen, typografisch verzorgd door de Leidse drukkerij Brill, uitheemse lettertypen nodig. Door graveurs, die mogelijk in dienstverband voor Brill werkten, werden de benodigde stempels gesneden. Daarvan konden de matrijzen worden afgeslagen, die nodig waren voor het gieten van de lettersoorten. Zowel Enschedé als Tetterode traden op als leveranciers van het gietsel uit die matrijzen en ze gaven dan ook beiden proeven uit van hun collecties 'Oosterse Schriften'.

Tetterode Nz. (J.) Bloemgracht, 136. Lettergieter. -J-Tetterode (N.) Bloemgracht, 136. Tetterode Bloemgracht, ]34. Magazijn Boekdrukkersen, Lettergieterij, enz.

Afb. 3. 348

Advertentie van N . Tetterode in het adresboek van Amsterdam 1887/1888.

E e n vruchtbare samenwerking

Alois Senefelder en Lord Stanhope D e galvanoplastiek was niet de enige v e r n i e u w i n g , die de eerste helft van de 19e eeuw i n het drukkersvak bracht. M e n k a n die periode vergelijken met onze tijd: er was toen evenals n u sprake van een omwenteling i n de grafische technieken. Sedert de u i t v i n d i n g van de drukkunst omstreeks 1450 was m e n drie en een halve eeuw op de toen ingevoerde m a n i e r blijven zetten en d r u k k e n . Tegen het einde van de 18e eeuw begon er een revolutie op dit vakgebied, die zeker niet m i n d e r i n g r i j p e n d was d a n de Franse Revolutie i n diezelfde j a r e n , m a a r vast wat m i n d e r bloedig. Tot 1798 bestonden er twee druktechnieken: hoogdruk van houtsneden en van teksten, gezet uit loden letters, en diepdruk van metalen en soms stenen platen, waar beeld of tekst i n gegraveerd of geëtst werd. I n genoemd j a a r ontdekte de D u i t s e steengraveur A l o i s Senefelder de mogelijkheid o m van een met vetkrijt of vette i n k t op de steen aangebracht beeld afdrukken te m a k e n zonder dat er sprake was van enig reliëf. D e vlakdruk was geboren en z o u op den d u u r een enorme vlucht n e m e n , de beide oudere technieken overvleugelend. I n 1804 ontwierp l o r d Stanhope een ijzeren drukpers die i n korte tijd de houten handpers zou verdringen dankzij de mogelijkheid o m er met gebruik van m i n d e r lichaamskracht grotere formaten met verbeterde i n k t g e v i n g op te d r u k k e n . K o r t d a a r n a k w a m een n o g ingrijpender v e r n i e u w i n g . I n D u i t s l a n d werden door F r i e d r i c h K ö n i g en A . F . B a u e r de eerste, aanvankelijk door handkracht, m a a r reeds sedert 1811 door stoomkracht, aangedreven snelpersen gebouwd. N o g d r i e j a a r later z o u d e n die al intensief gebruikt worden door de drukkers van het L o n d e n s e b l a d The Times. E n k e l e cijfers: op een handpers bedrukte m e n 300 vel per uur, op een handgedreven snelpers - een kortlevend tussenverschijnsel dus - k w a m e n per u u r 1100 vellen gereed, de stoomsnelpers k w a m i n 1828 tot 4000 vellen per uur. R u i m een eeuw d a a r n a waren dat 40.000 vellen, ieder bedrukt met 32 pagina's, m a a r dit g i n g niet meer met stoom - die was verdrongen door elektriciteit. Tot een aanzienlijke v e r l i c h t i n g van het handwerk op de d r u k k e r i j leidde de u i t v i n d i n g door dezelfde l o r d Stanhope van de stereotypie: v i a k o p i e ë n i n p a p i e r - m a c h é van de drukv o r m e n , samengesteld uit los zetmateriaal, k o n m e n een vervangende drukplaat van licht metaal vervaardigen, waardoor die oorspronkelijke, letterlijk loodzware v o r m e n niet langer op de pers getild hoefden te worden. N o g enkele feiten, die tekenend zijn voor de snelle v e r a n d e r i n g van het drukkersbedrijf op alle fronten: i n 1803 w e r d de mechanische vervaardiging v a n papier bedacht en van 1843 dateert het eerste patent op een letterzetmachine. V o o r a l die laatste v i n d i n g h a d toen n o g geen b r u i k b a r e v o r m gekregen, zelfs meende m e n i n 1892 dat het m a c h i n a a l zetten van beperkt voordeel zou blijven! D a t pessimisme bleek al snel ongegrond.

Meer dan alleen lettergieten I n deze zich vernieuwende wereld waren er grote kansen voor i e m a n d als de z a k e n m a n Tetterode. H i j beperkte zijn bedrijf niet tot het lettergieten, m a a r w e r d ook leverancier van alles wat i n een drukkerij n o d i g was, van snelpers tot zethaak, en i n onze eeuw k w a m e n daar de zetmachines bij. D i e hadden ondanks de sombere voorspelling uit 1892 snel het terrein veroverd. D o o r de v e r b r e i d i n g van de activiteiten v a n zijn bedrijf v a n fabrikant tot leverancier, voor349


Afb. 4. H . M . J . Misset, de Lettergieterij 'Amsterdam', voorheen N . Tetterode in aanbouw aan de Bilderdijkstraat, 1903. Tekening in inkt en gouache, 189x372 mm. Gemeentearchief Amsterdam.

namelijk als importeur, van typografisch materiaal, van het grootste tot het kleinste, heeft Tetterode ongetwijfeld veel bijgedragen tot de groei van de Nederlandse drukkerijen, waardoor die de sfeer van het oude handambacht ontstegen. Die bijdrage heeft hij mede gestimuleerd door het aanstellen van handelsreizigers, aanvankelijk één, op den duur meerdere, zodat in de periode dat ik bij Tetterode werkte er een grote groep vertegenwoordigers, zoals ze nu genoemd worden, actief was. Sommigen van hen hadden hun eigen rayon in het land, anderen hun bijzondere specialisme op een van de door Tetterode bestreken vakgebieden. Het uitzenden van handelsreizigers was in de tijd van die eerste aanstelling blijkbaar binnen het grafische bedrijf nog een revolutionaire daad. Dus was men woedend bij de concurrentie, bij Enschedé en Zonen. Men scheen het daar onfatsoenlijk te vinden, maar dit was geen beletsel om het voorbeeld te volgen. Het Haarlemse bedrijf heeft trouwens zeker niet minder dan Tetterode de vernieuwingen in het vak bevorderd en daar zullen de vertegenwoordigers van Enschedé stellig hun steentje toe hebben bijgedragen.

Nieuw gebouw Intussen bleef Tetterode naast groothandelaar in belangrijke mate fabrikant en op den duur omvatte zijn bedrijf werkplaatsen van uiteenlopende aard. Voor dit alles werd het pand aan de Bloemgracht te klein, ook een uitbreiding naar de nabije Rozengracht bracht geen uitkomst. Er moest gezocht worden naar meer ruimte en die werd gevonden op terreinen in de laat 19e-eeuwse stadsuitbreiding naar het westen. Aan de nieuwe Bilderdijkstraat had Tetterode zich al tijdig verzekerd van de eventueel benodigde grond, waar hij voorlopig een speeltuin had laten inrichten. Een blijk van zijn sociale gezindheid. 350


Afb. 5. Lettergieterij 'Amsterdam', voorheen N . Tetterode, Bilderdijkstraat 163-165, gebouwd naar ontwerp van J.F.W. Hartkamp, vóór 1908. Gemeentearchief Amsterdam.

Inmiddels was Nicolaas Tetterode opgevolgd door zijn zoon Jan (1849-1912) die het vaderlijk beleid op energieke en deskundige wijze voortzette. Onder zijn kortstondig beheer moest de speeltuin in 1903 wijken voor een ruim fabrieksgebouw, in een goede, hoewel niet spectaculaire toepassing van de art-nouveaustijl door de architect J. F.W. Hartkamp ontworpen. In 1908 was er al behoefte aan uitbreiding die leidde tot de verhoging met een verdieping. In 1913 verrees een tweede gebouw aan de achterzijde, de Da Costakade - opnieuw van architect Hartkamp - en in 1940-1950 kwam daarnaast een derde uitbreiding door de architecten Merkelbach en aanvankelijk Karsten, later Elling. Tot in de tweede helft van onze eeuw vond men in dat grote complex de volgende afdelingen: - de grote gieterijzaal; het bedrijf was zelf ook meegegaan met de technische vernieuwing en de aanvankelijk gebruikte handgietapparaten waren vervangen door indrukwekkende rijen van centraal aangedreven gietmachines, zwaar stampend voor de grote corpsen, knetterend als machinegeweren voor het kleine werk; - de bij de gieterij behorende ateliers voor de graveurs en voor de galvanoplastiek; - houtbewerking, voor het vervaardigen van grote, houten letters voor affiches, maar ook met een grote meubelmakerij, waar zetkasten en loketten voor de handzetterijen werden gemaakt; - rollengieten, waar inktrollen voor de drukpersen werden voorzien van een goed inkt opnemende en weer aan de drukvormen afgevende, enigszins flexibele omkleding van stroopachtig materiaal; - metaalbewerking, waar koperen lijneji met uiteenlopend beeld gemaakt werden: puntof stippellijnen, golflijnen, fijne, minder fijne of vette lijnen, tintlijnen en wissellijnen, dubbele lijnen, cirkels en ovalen, rubrieklijnen voor de krant, sierlijnen en accolades; deze waren vooral bestemd voor het drukken van tabellen: - een bankwerkerij voor al het machinale werk, nodig bij de voorbereiding van de aflevering van grafische machines of het latere onderhoud daarvan; 351


Afb. 6. Sjoerd H . de Roos, foto door B. F. Eilers, 1911. Gemeentearchief Amsterdam.

- een timmerwerkplaats, waar de vaak grote kisten, die n o d i g waren als v e r p a k k i n g bij verzending, werden gemaakt. H e t gebouwencomplex dat dit alles omvatte, staat n o g aan de B i l d e r d i j k s t r a a t - D a Costakade. H e t is echter verlaten door 'Tetterode' en door krakers omgedoopt tot ' R o d e Tetter'. I n die grote, nieuwe vestiging van de n.v. Lettergieterij ' A m s t e r d a m ' voorheen N . Tetterode was het een jonge directie die i n de eerste decennia v a n onze eeuw enkele opmerkelijke vernieuwingen invoerde. V o o r de Nederlandse typografie zouden die van grote betekenis blijken te zijn.

S.H. de Roos D e hierboven reeds vermelde letterproef van omstreeks 1910 draagt de duidelijke sporen van de eerste van die vernieuwingen. M e n h a d een kunstzinnige medewerker, een ontwerper aangesteld! E e n A m s t e r d a m s e drukker, B e r e n d M o d d e r m a n , die aan het hoofd stond van de grote drukkerij I p e n b u u r & V a n Seldam, h a d de directie van Tetterode gewezen op de jonge kunstenaar Sjoerd H . de Roos. D i e h a d h e m bijgestaan i n zijn streven naar typografische vernieuwing, onder meer door het verzorgen v a n het deel voor 1907 van het vier m a a l door 1

M o d d e r m a n uitgegeven Drukkersjaarboek. D e Roos h a d daarvoor een zestal i n i t i a l e n ontwor1

3f>2

Het Drukkersjaarboek was een uitgave van de toen bekende Amsterdamse drukkerij Ipenbuur en Van Seldam Het is vier maal verschenen, in de jaren 1906, 1907, 1908 en 1910. De niet met name genoemde redactie werd gevoerd door de directeur van de drukkerij B. Modderman en de publicist over typografie J.W. Enschedé De inhoud bestond uit artikelen van een aantal deskundigen op typografisch terrein, waaronder Sjoerd H . de Roos, die ook de typografie voor het deel van 1907 verzorgde.


pen en die leidden tot het advies hem aan de lettergieterij te verbinden. Naar een grote klant als de heer Modderman werd, in dit geval zeer terecht, geluisterd en de gevolgen waren niet gering. Sjoerd H . de Roos (1877-1962) was geboren in Drachten. Zijn vader was meestér-schoenmaker, een bekwaam ambachtsman en warm aanhanger van het socialisme. Hij was bewonderaar van de Nederlandse socialistische voorman in de jaren rond 1880-90, de Harlingse predikant Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Sjoerd - de H . in zijn naam was een verwijzing naar vaders voornaam Hendrik - kreeg zowel het een als het ander mee van huis, hoewel in beide gevallen anders gericht. Zijn ambachtelijke aanleg vormde een belangrijke grondslag voor de ontwikkeling van zijn grote tekentalent. Hij zag geen heil in het anarchistisch socialisme van Nieuwenhuis, maar trad toe tot de sociaal-democratische beweging, geleid door die andere Fries, Pieter Jelles Troelstra. Het gezin van schoenmaker De Roos verhuisde omstreeks 1890 naar Amsterdam, waarschijnlijk om in de grote stad een beter bestaan te vinden. Voor Sjoerd opende dat in ieder geval ruimere perspectieven: hier kon hij na het verlaten van de lagere school een opleiding gaan volgen als tekenaar bij een vooraanstaand lithografisch bedrijf, de firma Van Leer, en hij kon die opleiding verdiepen op de avond-tekenschool. Zijn mogelijkheden werden nog aanzienlijk verruimd toen hij na beëindiging van de avondschool voor het toelatingsexamen van de Rijksacademie van Beelden Kunsten slaagde. Ook daar volgde hij de avondopleiding met een zodanig resultaat dat, volgens academiedirecteur August Allebé, er uit hem een goed kunstschilder zou kunnen groeien. Hij koos echter een andere weg. In 1900 vond hij een plaats als ontwerper en tekenaar bij 'Het Binnenhuis', toen opgericht door de architect H . P Berlage, de edelsmid W. Hoeker en de binnenhuisarchitect Jac. van den Bosch. In dit milieu kwam hij in contact met de uit de Art Nouveau geboren kunstnijverheidsbeweging, waarvan 'Het Binnenhuis' een van de belangrijkste exponenten was en waarvan De Roos een enthousiast medestander werd. Inhoud en doelstelling van die beweging werden in 1929, dus ruim een kwart eeuw later, duidelijk geformuleerd door de edelsmid Jan Eisenloeffel in een toespraak bij de viering van het 25-jarig jubileum van de Vereniging voor Ambachts- en Nijverheidskunst, de V. A . N . K . Hij zei in zijn terugblik: De kunsten van het ambacht waren totaal in verval, het huisraad dat gemaakt werd, was van een wansmaak en ondeugdelijkheid als (...) nooit in de ontwikkelings-geschiedenis der mensen vertoond is. Er ontstond toen in verschillende landen een verlangen dat ondeugdelijke nijverheidsprodukt te verbeteren. M e n meende dat het mogelijk was dat dezelfde hoeveelheid materiaal met dezelfde machines gemaakt een mooier en degelijker produkt kon geven voor dezelfde prijs als het lelijke. Enkele kunstenaars, meestal schilders, stelden zich op de hoogte hoe de machines werkten en tekenden dan een ontwerp, waarna de machines het uitvoerden. Het huisraad dat zo ontstond heette kunstnijverheid. Eisenloeffel was het niet eens met deze benaming, hij vond als echte ambachtskunstenaar, de koppeling van kunst en nijverheid in deze benaming onjuist, maar de doelstelling van de ontwerpers, die hij geen kunstenaars maar tekenaars wilde noemen, bestreed hij niet. Die doelstelling pasten zij overigens toe op vele andere industriële produkten dan alleen huisraad. 353


De Roos werd dus een van die 'tekenaars' en van zijn solidariteit getuigden de ontwerpen die hij ging maken voor allerlei vormen van huisraad en ook voor boekbanden! Dit laatste bracht hem ertoe, zijn aandacht te richten op de typografie van het boekinterieur. Dat was in die dagen, zeker voor zover het de doorsnee uitgeversedities betrof, nog een verwaarloosd gebied. Zo kwam in 1903 het eerste door De Roos geheel verzorgde boek tot stand: Kunst en Maatschappij, lezingen van William Morris, vertaald door M . Hugenholtz en van een levensschets voorzien door Henri Polak, uitgegeven door A. B. Soep, Amsterdam. Auteur, vertaler, inleider, uitgever en verzorger waren allen van socialistische huize. De Roos heeft in iets later tijd de ideeën, waarvan hij uitging bij de boektypografie, genoteerd. Kort samengevat waren dat: de kunst van de boekdrukker is er bij uitstek een van overweging en arrangement. Het vullen of versieren van het vlak berust op een goed geëquilibreerde en rustige verdeling - ordinair en bont drukwerk bereikt zijn doel niet. Duidelijkheid en helderheid zijn vereisten, want vooreerst en uiteindelijk zijn de boeken ervoor bestemd gelezen te worden - uitgangspunt zij daarom eenvoudige schoonheid en leesbaarheid van goed gezette, gelijkmatig uitgevulde tekst. Dit alles lag ten grondslag aan het 'Morris-boek', maar voor De Roos zou het nog even duren voor hij zich geheel aan deze ideale doelstelling kon gaan wijden. Gedurende enkele jaren heeft hij zijn lithografische vakkennis in dienst gesteld van een blikfabriek, waar hij versieringen ontwierp voor theeblikjes en dergelijke. Een groeiend gezin had hem ertoe genoopt een wat ruimer betaalde werkkring te zoeken dan hem binnen de kunstnijverheidswereld geboden werd. Toen kwam Berend Modderman, drukker van het 'Morris-boek' die de connectie met de Lettergieterij 'Amsterdam' voorheen N . Tetterode tot stand bracht.

Nieuwe letters

Als eerste resultaat van de samenwerking publiceerde 'Tetterode' het door De Roos gecompleteerde initialen-alfabet, dat onder de naam Bilderdijkinitialen de drukkerijen werd aangeboden. Daarop volgde vrij spoedig een Javaans lettertype, door De Roos ontworpen onder begeleiding van een kenner van die taal en dat schrift.

354


ABCDEFGHIJKLMNOP QRSTUVWXYZ^ECEö abcdefghijklmnopqrst u v w x y z a e c e l 2 3 4 5 6 7 8 90 Afb. 8.

De Hollandse Mediaeval, naar ontwerp van S . H . de Roos, 1912.

Belangrijker was het tot stand k o m e n v a n een nieuwe Nederlandse leesletter, waarvan de a a n k o n d i g i n g op 1 j a n u a r i 1912 verscheen. D i t was sedert de 17e eeuw het eerste N e d e r l a n d se letterontwerp - de i n de 18e eeuw door J o h . E n s c h e d é en Z o n e n vervaardigde lettertypen waren ontworpen door de D u i t s e r J . M . F l e i s c h m a n . M e t de nieuwe serie, Hollandsche Mediaeval genaamd, legden 'Tetterode' en ontwerper D e Roos de basis voor een ingrijpende stijlvernieuwing i n de Nederlandse typografie, aansluitend op de idealen van de hierboven reeds genoemde kunstnijverheidsbeweging. E e n van de pioniers van die beweging, de kunstschilder R . N . R o l a n d H o l s t , reageerde op de nieuwe letter met de woorden: '...'t is zeker dat D e Roos hiermede de gedroomde mogelijkheden waarvoor wij allen werken alleen reeds hierdoor dichter bij de verwezenlijking heeft gebracht'. D e H o l l a n d s c h e M e d i a e v a l z o u ook commercieel een succes blijken, de letter k w a m bij vrijwel iedere Nederlandse d r u k k e r i n de zetkasten. D e Roos deed meer. M e t de artikelen en zetmodellen i n de typografische vakpers, waaronder het door Tetterode uitgegeven b l a d Typografische Mededelingen, gaf hij zetters en drukkers inzicht i n zijn opvattingen over een zuivere, doelmatige, en tevens harmonische v o r m geving. E n hij stelde zijn directie de stichting voor van een voor de grafische wereld toegankelijke Typografische Bibliotheek, waar m e n de geschiedenis, de techniek en de esthetiek van het vak z o u k u n n e n bestuderen. D i e bibliotheek k w a m er, en architect K . R C . de B a z e l kreeg de opdracht tot het ontwerpen van de zaal daarvoor - een zaal die een m o n u m e n t werd van de Nederlandse binnenhuisarchitectuur van die dagen. N a d a t het B i l d e r d i j k c o m p l e x door het bedrijf verlaten was is die zaal, door de goede zorgen van het Gemeentelijk B u r e a u M o n u m e n t e n z o r g A m s t e r d a m , overgeplaatst naar het Singel en maakt daar deel uit van de A u l a van de U n i v e r s i t e i t van A m s t e r d a m . N a zijn letterontwerp uit 1912 zijn naar ontwerpen van D e Roos n o g acht nieuwe lettersoorten ontstaan. D a a r v a n zijn de opmerkelijkste de twee types die ontstonden uit zijn reactie op de omstreeks 1925-30 terrein w i n n e n d e s t r o m i n g o m het gebruik van hoofdletters i n teksten af te schaffen. D e Roos was van m e n i n g dat als m e n die niet w i l toepassen, m e n een lettersoort moet kiezen, w a a r i n van onderscheid tussen onderkast en kapitalen geen sprake is. Vervolgens zette hij zich aan het werk o m zo'n type te tekenen. U i t g a n g s p u n t werd de vroeg-middeleeuwse schrijfletter U n c i a l e . D a a r u i t ontwikkelde hij twee drukletters, de L i b r a - met verschil van dunne en dikke halen - en de S i m p l e x - een zogenaamde lineale. A l l e e n de L i b r a v o n d nogal veel toepassing, vooral i n Ierland, waar m e n er een goede variant op het oorspronkelijke Ierse schrift i n zag.

355


Afb. 9. Vignet van de Lettergieterij 'Amsterdam', voorheen N . Tetterode, naar ontwerp van S. H . de Roos.

Toen D e Roos zich i n 1940 terugtrok uit het bedrijf g i n g hij zich vrijwel geheel wijden aan het vrije tekenen, m a a r toch ontwierp hij n o g een stijlvolle boekletter, die zijn zwanezang werd op dit gebied en die zijn n a a m draagt: D e Roos R o m e i n en Cursief. M e t lede ogen heeft hij sedert circa 1925 aangezien dat de door h e m gepropageerde typografische stijl werd aangetast door velerlei 'potsenmakers' - zo beoordeelde hij de meeste 'avantgardisten' die toen op het toneel verschenen.

Expansie O o k op technisch gebied droeg de Lettergieterij 'Amsterdam', evenals Tetterode dat deed i n de 19e eeuw, bij aan de vernieuwingen i n het drukkersvak. Z e trad op als i m p o r t e u r van een regelzetmachine, de Intertype, n a u w verwant aan de iets oudere Linotype die een andere i m p o r t e u r h a d gevonden. D e z e machines vonden vooral bij krantendrukkerijen i n grote m a te ingang. Z o mogelijk n o g ingrijpender was de i n v o e r i n g i n N e d e r l a n d v a n een kleine pers, de Heidelberger Degelautomaat, waarvan sedert 1928 i n korte tijd d u i z e n d e n exemplaren een plaats v o n d e n bij de Nederlandse drukkers. D e z e snelle, kleine pers was vooral van belang voor het kleine zakelijke en het familiedrukwerk dat hiermee zeer efficiënt en kwalitatief voortreffelijk verwerkt k o n worden. V e r m e l d i n g verdient hier het feit dat de L . A . - dat was de algemeen gebruikte n a a m s a a n d u i d i n g van 'Tetterode' geworden - ook internationaal een taak kreeg als leverancier van de p r o d u k t e n van de Heidelbergse fabrikant. D a t is hij n o g steeds, m a a r tegenwoordig gaat het o m enorme, moderne offsetpersen, de techniek die hoog- en d i e p d r u k overvleugeld had. Internationaal heeft de L . A . z i c h trouwens v o o r t d u r e n d actief betoond. E r waren filialen i n wat we toen ' I n d i ë ' noemden, i n België en i n F r a n k r i j k . Elders waren vertegenwoordigers te werk gesteld. D i t leidde er onder meer toe dat ook de door D e Roos ontworpen letters internationale bekendheid kregen. D a t leidde er ook toe dat schrijver dezes i n 1939 een serie H e breeuws mocht ontwerpen, bestemd voor de toen i n Palestina opbloeiende Joodse gemeen356


Afb. 10. Interieur van de Lettergieterij 'Amsterdam' aan de Bilderdijkstraat - D a Costakade, 1978. Gemeentearchief Amsterdam.

schap. O p zijn beurt moest hij daarbij te rade gaan bij kenners van dat schrifttype, evenals D e Roos vroeger bij zijn N i e u w Javaans gedaan had. In de j a r e n n a de Tweede W e r e l d o o r l o g is de L . A . n o g geruime tijd actief gebleven i n de r i c h t i n g die gedurende de eerste eeuwhelft was gekozen. M a a r intussen heeft het bedrijf zich geleidelijk en ten slotte geheel i n dienst gesteld v a n scanner, computer en laserstraal, dat w i l zeggen van de laatste ingrijpende technische revolutie op typografisch gebied. A l s Tetterode Nederland is het bedrijf n u onderdeel van het grote concern B ü h r m a n n T e t t e r o d e en dat verdient een geschiedschrijving v a n andere h a n d d a n de mijne.

357

r

Een vruchtbare samenwerking De lettergieterij van Tetterode en de ontwerper Sjoerd H. de Roos

Recommend Documents