Hortuswandelingen
1
Leidse Arabisten in de Hortus: een vruchtbare samenwerking In 2013 vieren we het 400-jarig bestaan van de leerstoel Arabisch aan de Universiteit Leiden. We zijn erg blij dat we vanwege deze gelegenheid met de Hortus kunnen samenwerken in hun programma ‘Planten van 1001-nacht’. Bloemen en planten spelen een belangrijke rol in de Arabische wereld en de Islam, als symbolen en metaforen, of gewoon vanwege hun schoonheid – van de Koran, waarin het paradijs wordt beschreven als een prachtige tuin, tot in poëzie en decoratieve kunst. Ze komen ook vaak voor in wetenschappelijke teksten, zoals boeken over geneeskunde en botanie. En ze zijn natuurlijk in al hun verscheidenheid aanwezig in de uitgebreide Arabische keukentraditie.
De plattegrond met de route vindt u op pagina 12 en 13 2
De wandelroute is in de tuin niet gemarkeerd.
Sinds de benoeming, op 9 februari 1613, van Thomas Erpenius (1584-1624) tot de eerste Leidse hoogleraar Arabisch zijn de geschiedenis, literatuur, taal en religies van de Arabische wereld en de Islam bestudeerd aan de Universiteit Leiden, in wat nu één van de grootste onderzoeksafdelingen op dit gebied in Europa is. De Leidse belangstelling voor het Midden-Oosten heeft de universiteit een wereldberoemde collectie oosterse boeken en manuscripten opgeleverd, één van de grote schatten 3
van deze universiteit, waarin de planten in deze wandeling worden beschreven en vaak ook afgebeeld. Dit heeft ons ook de tulp gebracht, meegenomen naar de Nederlanden door Erpenius’ bijna-tijdgenoot, de grote Carolus Clusius (1526-1609). De Hortus botanicus, door Clusius voor het eerst van planten voorzien, heeft deze traditie voortgezet, met planten uit de islamitische wereld, vooral uit Azië en Indonesië, één van de specialisaties van de Hortus. Dit boekje heeft als doel de rijke en gevarieerde rol die planten en bloemen in de Arabische wereld hebben gespeeld te belichten, aan de hand van planten uit de Hortuscollectie.
Petra Sijpesteijn hoogleraar Arabische taal en cultuur, Universiteit Leiden
4
5
U komt de Hortus binnen via de Wintertuin, een grote moderne kas die ’s winters helemaal vol staat met kuipplanten, waaronder de dadelpalm.
Dadelpalm (Phoenix dactylifera) De dadelpalm was altijd een belangrijke bron van voedsel. Bij Qazwı-nı- (13e eeuw) lezen we: het is een gezegende boom, die alleen voorkomt in islamitische landen. De Profeet heeft gezegd: ‘Eert uw tante van vaderszijde, de dadelpalm’. Dat zei hij omdat de dadelpalm geschapen is uit het restje van de klei waaruit Adam was gemaakt. De dadelpalm lijkt in sommige opzichten op de mens: hij heeft een lange, rechtopstaande gestalte, hij sterft wanneer zijn hoofd wordt afgehakt, en de mannelijke boom verschilt van de vrouwelijke. Als je een mannelijke palm tussen vrouwelijke bomen plant en de wind de geur van de mannelijke bloeikolf naar de vrouwelijke bomen toe blaast, worden die allemaal drachtig. Als je iets van het stof van die mannelijke bloeikolf op de top van een vrouwelijke dadelpalm legt, dooft dat de hitte van haar liefdeslust. Ze wordt rustig en draagt overvloedig vrucht.
6
7
Bij het verlaten van de Wintertuin slaat u linksaf, waar een aantal kuipplanten staat. In de Hortus worden honderden planten als kuipplant gekweekt, omdat ze in onze winters niet buiten kunnen blijven. Ze worden elk jaar in oktober naar binnen gebracht, en eind maart of begin april weer naar buiten.
Sinaasappelboom (Citrus sinensis) Volgens Qazwı-nı- is het zo dat zure sinaasappels zoet worden als je narcissen onder de boom plant. Kauwen op het blad van de sinaasappelboom geeft een aangename adem en neemt de geur van knoflook en uien weg. De bloemen ruiken lekker, in tegenstelling tot die van de sukadecitroen. Sinaasappels zijn goed voor de hersenen en versterken het hart. De pitten zijn ook nuttig: ze zorgen voor een goede adem, en rook van verbrande sinaasappelpitten houdt de mieren weg.
Een gedicht uit 1001 Nacht, ‘De geschiedenis van Nu-r ad-Dı-n en Maryam de gordelmaakster’: Sinaasappelbomen - hun vruchten lijken bij aandachtig observeren Op de wangen van vrouwen, fraai uitgedost Voor een feest, in brokaten kleren. En de dichter Ibn Sa-rah uit Santaren, gestorven in 1123: De sinaasappelboom toont ons zijn vruchten Als tranen, door liefdespijnen rood getint. Bollen van kornalijn aan twijgen van smaragd: Ze zijn als scepters in de hand van de lentewind.
8
9
Granaatappel (Punica granatum) De granaatappel wordt genoemd in de Koran. In hoofdstuk 55, vers 68, zegt God: ‘In de twee tuinen zijn vruchten, dadels en granaatappels’. Van granaatappels kan prachtige rode limonade (grenadine) gemaakt worden. Maar Arabische teksten vertellen er nog meer over: volgens Qazwı-nı- helpt de granaatappel bijvoorbeeld om bloedend tandvlees te genezen en zorgt hij ervoor dat losse tanden weer vast komen te staan. De rook van granaatappelhout verjaagt slangen en allerlei ander kruipend gedierte. Ibn Qayyim al-Jawziyya zegt dat je het hele jaar geen last hebt van oogziekten als je elk jaar drie bloemen van de granaatappel eet. Dichters vergelijken de borsten van hun geliefde vaak met granaatappels, zoals in 1001-Nacht, ‘De geschiedenis van Nu-r ad-Dı-n en Maryam de gordelmaakster’: Granaatappels - ze zijn zo fijn van huid Als de borsten van jonge meisjes die fier rechtop staan. En schil je ze, dan verschijnen er opeens Robijnen die alle verstand te boven gaan.
U loopt de omheinde Clusiustuin in: een reconstructie van de tuin zoals die meer dan 400 jaar geleden op deze plek is aangelegd. Hier staan veel planten die al sinds de Oudheid worden gekweekt. 10
11
De groentetuin en de Arabische tuin liggen naast de Kruidentuin P7
Kassencomplex open vanaf 24-06-2013
Victoriakas Victoria greenhouse
P6
Bezoekerscentrum Visitor centre
Uitgang Exit
Sterrewachttuin Observatory garden
9
6
7
8
Von Siebold gedenktuin memorial garden P4
Oranjerie Orangery
Ster
renw acht laan
Hoge Kas High Greenhouse P5
P8
5 Talcott huisje house P3 P1
P2
Alleen uitgang Exit only
10
11
2
1
3
1 dadelpalm 2 sinaasappel 3 granaatappel 4 vijg 5 roos 6 artisjok 12
7 selderij 8 zwarte komijn 9 venushaar 10 weegbree 11 kweepeer
4 Grand Café Clusius
Academiegebouw Academy Building
13
Vijg (Ficus carica) Ibn Qayyim al-Jawziyya zegt het volgende over de vijg: ‘in de Hijaz en in Medina groeien geen vijgen omdat vijgen en dadels niet in hetzelfde land kunnen gedijen’. Toch roept God de vijg aan in hoofdstuk ‘De Vijg’ van de Koran, omdat hij voor zoveel dingen goed is. Dat is dezelfde vijg als die wij kennen. Gedroogde vijgen zijn voedzaam en goed voor de zenuwen, net als walnoten en amandelen. Als je de vijg samen met walnoot en wijnruit eet voordat je een dodelijk vergif inneemt beschermt dat je volgens de arts Galenus tegen de kwade effecten van het gif. Er wordt verteld dat de Profeet eens een schaal vijgen cadeau kreeg. Hij at ervan en zei: ‘Als ik van een vrucht zou moeten zeggen dat hij uit het paradijs afkomstig was zou het deze zijn, want de vruchten van het paradijs hebben geen pitten. Dus eet ervan, want ze zorgen dat aambeien verdwijnen en zijn goed tegen jicht’. Het is een punt van discussie of deze overlevering wel klopt.
Verlaat de Clusiustuin en steek de 5e Binnenvestgracht over via één van de twee bruggetjes. Sla linksaf het lange pad op, en dan rechtsaf het Rosarium in. Hier groeien rozen in vele soorten en maten. Rozen die de hele zomer doorbloeien vinden hun oorsprong in China en werden buiten China pas eind 18e eeuw aangeplant.
Roos (Rosa) Rozen zijn er in allerlei kleuren en variëteiten. Ze zijn niet alleen mooi maar ook nuttig. Ibn Hamadu-sh zegt bijvoorbeeld dat de muskusroos verstopte neusgaten openmaakt en ook goed is tegen oorsuizen. Je kunt hem ook gebruiken tegen kiespijn, keelpijn en gezwollen amandelen. Rozenwater wordt ook erg veel gebruikt. Ibn Qayyim al-Jawziyya zegt dat het een uitstekend braakmiddel is. Het is ook heel goed om je tandenstoker in rozenwater te dopen. En heb je hoofdpijn, dan moet je aloëzalf en rozenwater op je voorhoofd doen. Dichters bezingen de roos op allerlei manieren. In 1001-Nacht, in de geschiedenis van Nu-r ad-Dı-n en Maryam, komt een hele reeks van zulke gedichten voor. Hier zijn er twee: Ach roos, zei ik, waarom prikken je doornen zo pijnlijk? Als je ze aanraakt heb je meteen een wond. Wel, zei hij, al die geurende bloemen zijn mijn leger En ik, hun sultan, zwaai mijn doornenwapens rond.
14
15
Artisjok (Cynara cardunculus) Ibn Hamdu-sh en Qazwı-nı- zeggen dat het eten van artisjokken goed is tegen onwelriekende oksels en onaangenaam ruikende urine. Het bevordert ook de seksuele lust. Artisjok helpt om recent opgetreden hernia’s (breuken) te genezen. Artisjokkenzalf is goed is tegen alopecia, pleksgewijze kaalheid. Wassen met artisjokkenwater helpt tegen hoofdluis en ringworm. Abdalla- h ibn at-Talla-’ (Mahdia, 11e eeuw) dichtte over de artisjok met haar smakelijke blanke hart:
En, op een gele roos: Struiken vol gele rozen die met vreugde vervullen Het hart van al wie van liefde gloeit. Is het geen wonder? Een boom door een zilveren waterstroompje Gedrenkt en die met gouden bloemen bloeit?
Dochter van water en aarde, men hoopt op al haar heerlijks, Maar preuts houdt zij het bij zich in haar stevig fort. Zo blank en ongenaakbaar in haar veilige beschutting: Een Griekse maagd in een boudoir, speerpuntomgord.
Verlaat het Rosarium aan de kant van de kassen, en sla linksaf. Loop langs de Von Siebold Gedenktuin en sla aan het eind daarvan rechtsaf richting Singel. Sla linksaf langs de Singel. Daar vindt u onze kruidentuin, groentetuin en Arabische tuin. 16
17
Selderij (Apium graveolens) Arabische bronnen zijn het er over eens dat selderij het effect van een schorpioenensteek verergert en dat je dus geen selderij moet eten als er risico bestaat op zo’n steek. Ook zeggen ze dat een selderijstengel, om de hals geknoopt, helpt tegen kiespijn. Selderij bevordert de urinelozing, brengt de menstruatie op gang en bevordert zowel bij mannen als bij vrouwen de seksuele lust. Het zorgt ook voor een aangename adem, en de arts Avicenna (gestorven in 1037) vindt dat mensen die koningen raad geven het daarom stiekem moeten eten. Qazwı-nı- zegt dat als je selderij op een trillend lichaamsdeel legt, het trillen ophoudt.
Zwarte komijn (Nigella sativa) Een bekende uitspraak van de Profeet zegt dat het ‘zwarte zaad’ alles geneest behalve de dood. Meestal wordt ervan uitgegaan dat dit ‘zwarte zaad’ het zaad is van de Zwarte komijn, een familielid van ons Juffertje in ‘t Groen. Dat zaad (Engels: black cumin) is bij Turkse en Marokkaanse winkels overal te koop. Het wordt voor allerlei keukendoeleinden 18
gebruikt. Omdat de Profeet zelf heeft gezegd dat het zo geneeskrachtig is kan men bij islamitische winkels en websites allerlei producten kopen waarin het is verwerkt, zoals olie, zeep, shampoo, tandpasta en crème, en ook boekjes waarin de nuttige werking wordt beschreven.
Ga vanaf de Singelkant via de brede trap omhoog naar de grote Vleugelnoot, rechtdoor en rechts aanhouden langs de Varentuin; stop bij het rooster; rechts groeit de venushaar, één van de meest elegante varens. 19
Weegbree (Plantago)
Venushaar (Adiantum capillus-veneris) Qazwı-nı- zegt dat deze plant het ‘bloed van de twee broers’ wordt genoemd. Hij groeit in waterbassins en op rivieroevers. De kleur van de takken loopt van rood naar zwart. Hij heeft geen stam en geen bloemen. Het blad lijkt op selderij. Men zegt dat deze plant opschoot uit het bloed van de Perzische koning Siya- wush toen Afra- siya- b hem doodde. Volgens de arts Avicenna vechten hanen beter als je wat van het blad door hun voer doet. Het helpt ook tegen allerlei dierenbeten, vergruist blaas- en nierstenen, doet urine en menstruatiebloed rijkelijk vloeien en zorgt ervoor dat de placenta loskomt.
De weegbree heet in het Arabisch lisa-n al-hamal, ramstong. De grote soort heet bokjestong. De geneeskrachtige werking van weegbree was algemeen bekend. Ibn Hamadu-sh zegt dat weegbreeblad uitstekend is om wonden te genezen, ook brandwonden. Het is ook goed tegen zweren en allerlei andere huidaandoeningen, zoals impetigo (krentenbaard). Verder helpt de plant tegen astma, hoesten en het opgeven van bloed. De wortel is te gebruiken tegen derde- en vierdedaagse koorts, tegen de beet van een dolle hond, en ook tegen aambeien en scrofulose.
Loop verder langs de Systeemtuin richting Oranjerie; in bed 15 van de Systeemtuin staan de verwanten van de roos, waaronder de kweepeer.
Volg het pad naar beneden richting Tuinhuis en sla linksaf, langs de Systeemtuin; in bed 24 staan de lipbloemen en hun verwanten, waaronder de nederige weegbree. 20
21
Kweepeer (Cydonia oblonga) Volgens Qazwı-nı- zijn kweepeerbloemen erg goed om hersenen en hart te versterken. De vruchten hebben ook allerlei nuttige effecten: als een vrouw veel kweeperen eet tijdens haar zwangerschap, vooral in de derde maand, wordt haar kind erg mooi. Bij stuwing in de borsten moet je kweeperen koken met honing en dat op de borsten doen. Dat bedaart de pijn en vermindert de zwelling. Een goede manier om kweepeer te bereiden is volgens Ibn Qayyim al-Jawziyya: de vrucht halveren, klokhuis eruit, vullen met honing, in deeg wikkelen en dan in de hete as laten garen.
Hortus botanicus Leiden Rapenburg 73, 2311 GJ Leiden T 071 527 72 49 www.hortusleiden.nl Colofon Hortus botanicus Leiden 2013 eindredactie Hortus botanicus Leiden vormgeving Engelen & de Vrind druk Station Drukwerk De inleiding is geschreven door Prof. Dr. Petra Sijpesteijn, de teksten door Prof. Dr. Remke Kruk, van wie ook de vertalingen zijn; de wandeling is beschreven door Dr. Gerda van Uffelen. Een vermelding van de literatuurbronnen is te vinden op de website van de Hortus. De beelden uit de Leidse Dioscorides (or. 289) en Al-Qazwı-nı- (or. 8907) zijn beschikbaar gesteld door de afdeling Bijzondere Collecties van de Universitaire Bibliotheken Leiden. Het uitgeven van dit boekje is mogelijk gemaakt door ondersteuning van Aramco.
Loop het pad langs de Systeemtuin verder uit. Sla vóór de libanonceder rechtsaf en ga richting Winterkas, waar zich de museumwinkel, het Grand Café Clusius en de uitgang bevinden. 22
Aramco Overseas Company B.V. (AOC) Aramco Overseas Company BV is een indirecte dochteronderneming van Saudi Aramco, de nationale oliemaatschappij van het Koninkrijk Saudi Arabia. Aramco is voornamelijk actief in Europa en het Verre Oosten, die het Saudi Aramco wereldwijde olie-en gas bedrijf een breed scala aan diensten verstrekt, waaronder financiële
steun, supply chain management, technische ondersteuning en een scala aan administratieve ondersteunende diensten. Vanuit het hoofdkantoor in Den Haag, Nederland, vormt AOC een vitale schakel tussen Saudi Aramco en business partners in Afrika, Australië, Europa en India. Saudi Aramco Eigendom van de Saoedi-Arabische regering, is Saudi Aramco een volledig geïntegreerde, wereldwijde petroleumonderneming en een wereldleider in exploratie en productie, raffinage, distributie, transport, marketing en petrochemische industrie. Het bedrijf beheert de grootste bewezen reserves van conventionele ruwe olie, 259,1 miljard vaten, en de op drie na grootste gasreserves ter wereld, 282600 miljard kubieke meter. In 2011 produceerde Saudi Aramco 9,067 miljoen vaten per dag aan olie en 9,882 miljard standaard kubieke voet per dag aan aardgas. Naast het hoofdkantoor in Dhahran, SaoediArabië, heeft Saudi Aramco, via haar filialen, joint ventures en dochterondernemingen in China, Japan, India, Nederland, de Republiek Korea, Singapore, de Verenigde Arabische Emiraten, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. De tentoonstelling is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Stichting Vrienden van de Leidse Hortus.
23
www.hortusleiden.nl
