DE LEIDSE MONUMENTEN EN HET LEIDSE STADSGEZICHT Veranderingen van het stadsbeeld in 1982 door E.J. Veldhuyzen
Ook in 1982 werd er in Leiden nog volop gerestaureerd en gerenoveerd, terwijl ook in de opengevallen gaten tengevolge van sloop van leegstaande fabriekspanden nieuwbouw verrees welke voornamelijk nu een stemming kreeg. Zowel de particulier als de gemeente werken er hard aan om de binnenstad weer gaaf te krijgen. Te beginnen bij het oudste stadsgedeelte gaan we in chronologische volgorde de verschillende binnenstadswijken langs. In de “Pieterswijk” werd aan de het Waaghoofd gerestaureerd. Zoals alle in de binnenstad die gerestaureerd werden en worden, werd ook het Waaghoofd nu onderheid. Daarbij werd onder het niveau de fundering van de “Kraan” (indertijd gebruikt voor het laden en lossen van schepen) in de bodem gevonden. Van Botermarkt 24 en 25 werd een gedeelte van de gemeenschappelijke bouwmuur gesloopt t.b.v. een nieuwe grotere winkelruimte. Aan de voorgevel verrees een moderne winkelpui die beide panden op de begane grond tot één geheel combineert. Bij de asfaltering van een gedeelte van de Breestraat kreeg de “Blauwe Steen” (het middelpunt op de kruising van terskerkkoorsteeg van het oudste stadsgedeelte van Leiden) een krans van natuursteenkeitjes en baksteen, waardoor de Blauwe Steen beter uitkomt in het zebrapad waarin het is gelegen. De winkelpui uit het tweede kwart van deze eeuw van Breestraat 83 moest plaats maken voor een witte Jugendstil-achtige winkelpui. Binnen de fraaie antieke omlijsting van blauw-paarse reliëftegels, die gelukkig gespaard bleef, van het winkelpand Breestraat 759 werd de oude winkelpui vervangen door een moderne winkelentrée. De Doelenbrug werd tot en met de fundering geheel afgebroken en opnieuw opgetrokken in dezelfde oude vorm met het oude materiaal van
natuursteen en baksteen, echter inwendig versterkt met een betonnen karkas. Koornbrugsteeg 5 is een zeer ondiep hoog winkelpand met oude raamkozijnen. Het kreeg een nieuwe winkelbestemming, waarbij ook dit beschermde monument hersteld werd. Daarbij kwam de prachtige pui met de grote op de hoeken gebogen winkelruiten en daarboven de mooie glas-in-lood ramen in de bovenlichten schitterend uit. Lokhorststraat 76, de “Latijnse School is weer een hoogtepunt in de Leidse restauratiegeschiedenis. Dit zwaar vervallen gebouw met zijn schitterende trapgevel en ingangspartij ter rechterzijde, de stoere moer- en derbintenplafonds en de prachtige kapconstructie, dat jarenlang leeg stond en op herstel wachtte, kreeg bij zijn nieuwe bestemming, die gelukkig ook nog weer met het onderwijs heeft te maken, een complete en toch niet luxueuze restauratiebeurt. Nieuwsteeg 76 werd geheel gerenoveerd. De grote raamkozijnen op de begane grond kregen een herindeling en werden van een roedenverdeling voorzien. Ook de T-ramen op de verdieping werden vervangen door ruitsschuifvensters. Nieuwsteeg 25, het huis “De Muijsenvreugt”, werd geheel gerestaureerd, waarbij de ongedeelde schuif- en stolpramen van de voorgevel vervangen werden door de statige empire-ramen, evenals dat bij de achtergevel het geval was. Daarbij werd een grote pui naar de binnenplaats vervangen door openslaande deuren met links en rechts vensters. Van Papengracht 3 werd de trapgevel gerestaureerd, waarbij het aardige winkelpuitje werd opgeknapt. Ook het kruiskozijntje in de top werd weer gecompleteerd. Het geheel maakt een aardig gezicht. Van werd het achterhuis, dat nog monumentale interieurs kent gerenoveerd; de rest van het wooncomplex is nog in renovatie. In mei 1982 werd de restauratie van de Pieterskerk (behoudens de bijgebouwen) beëindigd met een groot concert in aanwezigheid van prinses Margriet. Het is een sobere restauratie geworden, waarbij het bankenblok met neogotische motieven uit het schip wat gereduceerd in het koor is teruggebracht. De monumentale preekstoel is daardoor wel wat eenzaam achtergebleven, maar wanneer de stoelen er omheen gegroepeerd zijn, valt dat wel weer mee. Het kerkgebouw is hierdoor wel voor meerdere doeleinden te gebruiken. Bij de restauratie bleven de baksteenwanden kaal en werd de bepleistering, die de kerk tot in het begin van deze eeuw kende, niet teruggebracht; daardoor had het ook geen zin de balken- en schildering aan te brengen, waardoor de glans en schittering, die de Hooglandse Kerk kent, uitbleef. 300
Levendaal 66-76 Rapenburg 77 werd inwendig verbouwd, waarbij de kozijnen van de begane grond aan de voorgevel werden voorzien van T-ramen, zoals die al op de verdiepingen aanwezig waren, terwijl boven de voordeur een aardig snijraam werd aangebracht. De restauratie van Rapenburg 76 valt op door de iets te felle gele kleur van de voorgevel. Van Rapenburg 64 werd het achterhuis verbouwd. In het gebied van de voormalige voorstad “Hogewoerd”, (waarvan de karakteristiek van een zeer dichte bebouwing met nauwe straten en smalle steegjes wreed verstoord is door de grootse doorbraak Jorissteeg) werd bij Hogewoerd 23-25 de ondergevel met de vier oude raamkozijnen met geprofileerde omlijsting weggebroken en vervangen door een moderne winkelpui. Van Hogewoerd 33 werd de vernieuwd. Op 66-76 verrees complete nieuwbouw met aluminium raamkozijnen en horizontaal gerekte puntgevels. Aan de rand van het “Hoogland”, de beide Pancraswijken Oost en West, werd het voormalige pakhuis Herengracht 76 geheel heringericht en tot
2. Herengracht 3. Pomp aan de Hooglandse Kerkgracht. woning omgetoverd. Daarbij verdween aan de voorgevel de pui en verschenen er een deurkozijn en twee raamkozijnen voor in de plaats. De ramen in de donkerbruin geschilderde voorgevel werden voorzien van dubbelglas en kregen een imitatie-roedenverdeling. Ook Herengracht 78 werd gerestaureerd, waarbij de voorgevel in een steenrode kleur werd opgeschilderd. De pomp in het nauwe gedeelte van de Hooglandse Kerkgracht tegen de kerk werd voorzien van een slinger, een uitlaat en een hengsel, zodat hij er weer compleet uitziet, al kan er geen water uitkomen. Hooglandse Kerkgracht 12 werd inwendig gerenoveerd, waarbij op de binnenplaats een moderne pui verrees, terwijl de voorgevel werd opgeknapt. Van Hooigracht 35 kregen bij de restauratie de ongedeelde boven- en onderramen aan de voorgevel een roedenverdeling, terwijl ook de kozijnen aan de achtergevel heringedeeld werden en weer een roedenverdeling kregen. Hooigracht 43, een van de smalste en kleinste huizen aan de Hooigracht, werd gerestaureerd, waarbij de empire- en de verminkte empire-ramen werden vervangen door ramen met een roedenverdeling. Hooigracht 61 werd gerestaureerd, waarbij de ongedeelde ramen en de 302
4. Hooigracht 43.
5. Hooigracht 94.
roedenramen aan de voorgevel vervangen werden door empire-ramen. Boven de voordeur werd een eenvoudig snijraam aangebracht. De raamkozijnen op de verdiepingen van Hooigracht 94 kregen weer een roedenverdeling, terwijl de winkelpui vervangen werd door twee moderne deur-raamkozijnen die geïnspireerd zijn op de raamindeling van de verdieping. Middelste Gracht 57 kreeg een geheel opnieuw opgemetselde klokgevel, waarbij het raamkozijn met negenruitsschuifvenster en het dubbele kozijn op de begane grond vervangen werd door een garagedeur in aangepaste stijl en een nieuw deurkozijn met een paneeldeur en een eenvoudig snijraam, terwijl de T-ramen van de verdieping vervangen werden door ramen met roedenverdeling. De ronde regenpijp met eenvoudige vergaarbak werd vervangen door een vierkante hemelwaterafvoer met een sierlijke zeshoekige vergaarbak. In de raamkozijnen van Nieuwe Rijn 76 werden luifeltjes boven de vensters aangebracht, zodat deze raamkozijnen van het voormalige woonhuis toch als etalageramen naar buiten komen. Nieuwe Rijn 64 werd geheel gerenoveerd en voor studentenbewoning 303
6. Nieuwe Rijn 64-644. geschikt gemaakt, tezamen met Nieuwe Rijn een voormalig met een mooi interieur op de eerste verdieping. In de zijgevel van de Nieuwe Rijn 64 werd een aangebracht, suggererend dat hier een raam gezeten zou kunnen hebben, hetgeen nooit het geval is geweest, daar de zijgevel een vroegere gemeenschappelijke bouwmuur met het voormalige pand 63 was. De kozijnen van de benedenpartij van Nieuwe Rijn 64A laten mooi gesneden deuren en bovenlichten zien. De Nieuwstraat kreeg een nieuwe bestrating, in waaiervormpatroon; dit is jammer omdat deze bestratingswijze voor Leiden niet authentiek is en bovendien erg hobbelig fietst. (In Leiden is halfsteensverband voor bestrating gebruikelijk geweest). Aan weerskanten van de rijstrook flankeren de onafscheidelijke plaatstalen paaltjes het middengedeelte. Bij de grondwerkzaamheden kwamen in de straat de funderingen van het niet naar het westen verlengde schip van de Hooglandse Kerk te voorschijn. In de bestrating zijn deze funderingsresten zichtbaar gemaakt. Het hoekpand Nieuwstraat 76 kwam als laatste in de rij van gerestaureerde panden aan het begin van deze straat klaar als gerenoveerd pand. Tussen de Vestestraat en de Uiterste Gracht ten zuiden van de Groenesteeg kwamen op het vroeger fabrieksterrein nieuwe woningen tot stand. In het “Marendorp” werd van Haarlemmerstraat 153 de ondergevel vervangen door een winkelpui die als een groot gat detonerend werkt in de gevel van rond de laatste eeuwwisseling. 304
7. De muurresten van de voormalige Vrouwekerk. Ook van Haarlemmerstraat 774 met de prachtige halsgevel, waar men vanuit de Hooglandse Kerksteeg een prachtig gezicht op heeft, werd de gewijzigd. De ingang kwam daarbij uit het midden te liggen, waardoor de symmetrie van de prachtige bovengevel verloren ging op de begane grond. Bij Oude Vest 233 kwam de renovatie klaar. Uitwendig bleef het pand ongewijzigd. Op de grens van de “de Camp” en “Marendorp” kwam voor de kerk het kruispunt van Haarlemmerstraat-Stille Mare-Lange Mare in de belangstelling door de enorme verandering van het straatbeeld hier ter plaatse. Dit ontmoetingspunt van straten werd omgetoverd tot een gezellig pleintje met straatniveauverschillen, terrassen, gemetselde keermuurtjes en stoeppalen. Van Haarlemmerstraat 64 werd het schilddak vervangen door een mansardedak met kruispannen. De dakkapel kreeg ramen met een slechte roedenverdeling. Achter de Haarlemmerstraat aan de Vrouwekerkkoorstraat kwam de restauratie van de muurresten van de voormalige Vrouwekerk gereed. De binnenzijde van de muren zijn hierbij wit gepleisterd en witgekalkt om daarmee het voormalige kerkinterieur aan te geven. In het plaveisel liggen
nog enkele grafstenen die weer op hun oorspronkelijke plaats zijn teruggebracht. Juist niet de ouderwetse vierkante Leidse straatlantaarns zijn hier opgehangen, maar nieuwe moderne armaturen, om daarmee aan te geven dat men zich binnen de kerkmuren bevindt, en niet op straat. De funderingen van de achthoekige kolommen en het ontbrekende muurgedeelte zijn opgetrokken tot zithoogte, zodat een aantrekkelijk terras is ontstaan. Aan de buitenzijde van de is een gevelsteen met het opschrift “En saligt Leyden” (afkomstig van de gevel van het afgebrande stadhuis) aangebracht. Naast de Vrouwekerk staat nog een ronde ijzeren zuil die ongebruikt, als herinnering van de vele die in Leiden gestaan hebben, gehandhaafd zal blijven. In de “Academiewijk” werd de bestrating van de Doelensteeg vernieuwd en van een nieuw bestratingspatroon voorzien. Het is jammer dat de noodzakelijk geachte rijen plaatstalen paaltjes het gezicht van de straat niet bepaald verfraaien. De kademuren van de Doelengracht werden onderheid en opnieuw opgetrokken. Daarbij de werd de bestrating in een passend motief herlegd. Ook hier storen de rijen plaatstalen paaltjes. Bij het vernieuwen van de van de Doelengracht werd de geveense brug” met de eenvoudige, doch toch wel monumentale doorgang vernieuwd en in de oude vorm opgetrokken, waarbij de oude ijzeren hekken weer werden toegepast. Ook de “Kleine Paterbrug” werd vernieuwd en kreeg daarbij een betere vormgeving. Doelengracht 4 werd geheel gerenoveerd en voor bewoning in vele appartementen geschikt gemaakt. Ook kwam de restauratie, verbouwing en gedeeltelijke herbouw van het “Arsenaal” op het voormalige Doelenterrein tot stand, waarbij de grote binnenplaats werd overdekt. De forse houten ondersteuning van deze king suggereert een geweldige boom op de binnenplaats. Het geheel maakt er toch een gezellige en geriefelijke binnenplaats van. Groenhazengracht 3 werd inwendig gerenoveerd, terwijl de trapgevel in een mooie rode kleur werd geschilderd. Groenhazengracht 6 werd geheel gerenoveerd en geschikt gemaakt voor vele woonappartementen. Uitwendig bleef het ongewijzigd. In de reeks oude bebouwing verrees op het Noordeinde nieuwbouw als uitloper van de complexen nieuwbouw in de Weddesteeg en aan het Galgewater. Noordeinde 46 werd geheel gerenoveerd, waarbij de ongedeelde schuiframen van de begane grond vervangen werden door zesruitsschuifvensters,
8. De binnenplaats van het voormalige Arsenaal op het Doelenterrein. terwijl de ongedeelde schuiframen van de eerste verdieping door vensters werden vervangen. Het hoofdgestel boven de ingangspartij werd weer geheel hersteld. Ook Noordeinde 48 onderging een renovatie: inwendig geheel verbouwd, uitwendig onveranderd, wel weer goed in de verf gezet. Het monumentale pand Noordeinde 50 met zijn natuurstenen pilasters en festoenen in de voorgevel en empire-ramen met halfronde bovenvensters werd geheel gerenoveerd en voor meerdere woonappartementen ingedeeld. Het heeft een prachtig trappehuis. Tezamen met de twee liggende gerenoveerde panden vormt het een sieraad aan het Noordeinde. Tussen het Galgewater en het Noordeinde kwam rondom een nieuw gevormd binnenplein, het “Neeltje van nieuwe bouwing aan de Valkensteeg tot stand. Vliet werd inwendig verbouwd. Ook de achtergevel werd opgeknapt, waarbij de uit de toon vallende ramen van een roedenverdeling werden voorzien. In “Levendaal-West” werd Vliet 74 geheel gerenoveerd. Daarbij moesten de T-ramen van de en 2de verdieping plaats maken voor ramen met een roedenverdeling, terwijl de lelijke voordeur vervangen werd door een paneeldeur; daarboven werd een eenvoudig snijraam aangebracht. Het 307
9. Vliet 74. aardige trapgeveltje is weer een sieraad aan de Vliet geworden. Vliet werd inwendig verbouwd, waarbij de pakhuisdeuren op de begane grond vervangen werden door een groot deurkozijn met deuren in een meer aangepaste stijl. Ook werd de ondergevel van de bepleistering ontdaan. De empire-ramen op de 1 ste verdieping werden vervangen door ramen met roedenverdeling. In werd op de hoek van de Brandewijnsgracht het kleine oude huisje Langegracht gesloopt. Oude Singel 738 kreeg in plaats van een groot, breed deurkozijn ten behoeve van een werkplaats nu een winkelpui wegens bestemmingswijziging. Door de sloop van het fabriekspand Oude Singel 88 92 ontstond hier een groot gat in de singelwand. De bedoeling is, dat hier woningen komen. Ook werd een aantal panden aan de Langegracht gesloopt, waar “tijdelijk” parkeerterrein werd ingericht. De achterkanten van de Oude Singel 778 moesten hierdoor wat worden opgeknapt met pleisterwerk, 94 schilderwerk en nieuw gemetselde muren om een iets aantrekkelijker gezicht te geven op de openbare straat, vanwaaraf zij nu zichtbaar zijn geworden. Tijdens rioleringswerkzaamheden kwamen in de Steenstraat de ringsresten van de voormalige Rijnsburgerpoort bloot. Een gedeelte van deze fragmenten ging door deze aktiviteiten verloren. 308
70. Havenkade, hoek Minnebroedersgracht. In het gebied tussen Haven en Zuid-Singel, de voormalige “Voorstad buiten de Zijlpoort”, onderging Zuid-Singel 4, een eenvoudig pandje met bakstenen klokgevel, een restauratie, waarbij de T-ramen vervangen werden door ramen met roedenverdeling en de vlakke voordeur vervangen werd door een paneeldeur. Aan dit aardige grachtje is dit het begin van herstel van dit stukje stadsgezicht. Aan de Havenkade en de Minnebroedersgracht verrees een complex kleinschalige nieuwbouwwoningen. In het gebied omsloten door gracht, vroeger geheten, onderging Herengracht 75 een inwendige verbouwing. Het achterhuis werd hersteld en de binnenplaats weer opengemaakt. Aan de voorgevel werd het topvenster weer voorzien van een passend empire-indeling, terwijl het pand ook een nieuwe hardstenen stoep met stoeppalen kreeg. In het gebied tussen Nieuwe Rijn, Zoeterwoudse Singel, Geregracht en Bolwerkstraat, wat vroeger “Zuid-Rijnevest” werd genoemd, als laatste uitbreiding van de mnenstad, werd aan de achterzijde van de huisjes van de Vierde Binnenvestgracht 9 20 een decoratieve afscheiding van baksteen, beton en blauw tegelwerk tegen de aanbouwsels aangebracht. Deze min of meer moderne vormgeving contrasteert niet geheel bevredigend 309
Achterzijde van de huisjes aan de Vierde Binnenvestgracht 9
20.
tegen de traditionele achtergevels van deze panden. Binnenvestgracht werd geheel gerenoveerd. De gevel behield daarbij zijn oude vorm met ramen met roedenverdeling en tweedelige opgeklampte voordeur. Hogewoerd 708, een studentensociëteit, werd inwendig hersteld, waarbij de voorgevel met zijn decoratieve ingangspartij werd gerestaureerd. Levendaal 94 werd gerenoveerd. De ongedeelde schuiframen van de begane grond kregen daarbij weer een T-indeling. Bij de restauratie van de kozijnen op de 2de verdieping bleek naar de gevonden bouwsporen, dat hier nog fragmenten van vroegere kruiskozijnen aanwezig waren. Van Levendaal 737 werd de zolderverdieping verbouwd, waarbij lange dakkapellen ter weerszijden van de nok op het dak werden toegevoegd. De raamkozijnen werden voorzien van grote voorzetruiten, waarachter de ramen bij bepaalde lichtspiegelingen schuil gaan, zodat de raamopeningen als grote rechthoekige gaten in de gevelwand niet bepaald fraai uitkomen. Zo is er in Leiden in op verschillende wijze gerestaureerd, gerenoveerd en nieuwbouw gepleegd, zich min of meer aanpassend aan de stijl van het betreffende gebouw, of aan de bestaande bebouwing in de directe omgeving. Wel wordt het restaureren, renoveren en het zetten van nieuwe woningen steeds moeilijker vanwege de teruglopende subsidies en geldmiddelen van de opdrachtgevers. Maar voorlopig zijn er in Leiden in ieder geval nog volop plannen voor het herstel van de binnenstad aanwezig.
310