G A L S R E V S K E O Z R E D ON
P O D E O L V IN N A V R E D N E G IS VRAAG: IN HOEVERRE F? A A R G O T O F S G O L R O O N E E N HET WERK VA
STUDENT
RIANNE VAN DER MEER
STUDENT NR.
1605475
DOCENT
MADRIS DURIC
SPECIALISATIE
CONTENT DESIGN
INHOUDSOPGAVE 2.
INHOUDSOPGAVE
3. MOTIVATIE 4. HOOFDVRAAG DEELVRAGEN ONDERZOEKSOPZET 5. 6. 7. 8. 9.
DEELVRAAG 1. WAT HOUD OORLOGSFOTOGRAFIE IN? DEELVRAAG 2. WAT IS DE DEFINITIE VAN GENDER? DEELVRAAG 3. ZIEN MANNEN EN VROUWEN DE WERELD ANDERS EN RESULTEERT DIT IN ANDERE FOTO’S? DEELVRAAG 4. IS DE AANPAK VOOR HET MAKEN VAN EEN FOTOSERIE VERSCHILLEND TUSSEN MANNEN EN VROUWEN? DEELVRAAG 5. ZIJN DE ONDERWERPEN WAAR MANNEN EN VROUWEN VOOR KIEZEN VERSCHILLEND?
15.
CONCLUSIE
16 - 18
BRONNEN
10 - 12 13. 14.
DEELVRAAG 6. WELKE VERSCHILLEN ZIJN ER TE ZIEN IN TECHNIEK EN ONDERWERP KEUZE WANNEER WE VERSCHILLENDE FOTOREPORTAGES VAN MANNEN EN VROUWEN VERGELIJKEN? DEELVRAAG 7. IN HOEVERRE SPELEN CULTURELE VERSCHILLEN, MET BETREKKING TOT GENDER, MEE BIJ DIT GENRE IN FOTOGRAFIE? DEELVRAAG 8. KIJK IK ZELF ANDERS NAAR DE FOTOREPORTAGES OM DAT IK EEN VROUW BEN EN BEN IK BEVOOROORDEELD?
2
MOTIVATIE
Het idee voor deze essay kreeg ik door een online artikel dat ik onlangs tegen kwam, met de titel: „Een vrouwelijke blik op een verwoeste wereld”. Een artikel over Eman Mohammed, de enige vrouwelijke fotografe in de Gazastrook. Ondanks dat het onderwerp al reden genoeg is om geraakt te worden door het artikel, werd mijn aandacht vooral getrokken door de titel. Een vrouwelijke blik, bestaat dat? Op dit moment volg ik de Minor Fotojournalistiek en Beeldredactie en ben me nooit echt bewust geweest van de verschillen tussen een vrouwelijke of mannelijke fotograaf. Ik vroeg me af in hoeverre je deze clichés en vooroordelen tussen mannen en vrouwen terug ziet in het beroep fotografie. Kijken vrouwen echt anders naar de wereld dan mannen en resulteert dat in andere foto’s dan die mannen maken?
3
Hoofdvraag In hoeverre is gender van nvloed op het werk van een oorlogsfotograaf?
HOOFDVRAAG DEELVRAGEN
Deelvragen 1. Wat houd oorlogsfotografie in? 1.1 Wat is de definitie van oorlogsfotografie? 1.2 Wat houdt het beroep oorloogsfotograaf in? 1.3 Wat is en doel van oorlogsfotogrfie? 1.4 Wat is de geschiedenis van oorlogs fotografie? 1.5 Wie waren de eerste vrouwen in het genre oorlogsfotografie? 2. Wat is de definitie van gender? 3. Zien mannen en vrouwen de wereld anders en resulteert dat in andere foto’s? 4. Is de aanpak voor het maken van een fotoserie verschillend tussen mannen en vrouwen? 5. Zijn de onderwerpen waar mannen en vrouwen voor kiezen verschillend? 6. Welke verschillen zijn er te zien in techniek en onderwerp keuze wanneer we verschillende fotoreportages van mannen en vrouwen vergelijken? 6.1 Vergelijking tussen Gerda Taro en Robert Capa 6.2 Vergelijking tussen Lynsey Addario en Walter Astrada 6.3 Vergelijking tussen Eman Mohammed, Oliver Weiken en Andrew Burton
6.4 Vergelijking tussen Ashley Gilbertson, Lynsey Addario en Micheal Kamber
7. In hoeverre spelen culturele verschillen, met betrekking tot gender, mee bij dit genre in fotografie? 8. Kijk ik zelf anders naar de fotoreportages omdat ik een vrouw ben en ben ik bevooroordeeld? 8.1 Objectiviteit 8.2 Context Onderzoeksopzet Deze vraag heb ik beantwoord aan de hand van deskresearch. Zo ga ik kijken naar een aantal eye-tracking onderzoeken, om te achterhalen of mannen en vrouwen echt anders naar de wereld kijken, verder bekijk ik een aantal essays geschreven over dit specifieke onderwerp en lees ik vele interviews met geroemde oorlogsfotografen, om hun mening te achterhalen over dit onderwerp. Tenslotte vergelijk ik een aantal fotoseries van mannelijke en vrouwelijke oorlogsfotografen, om te kijken of er verschil te zien is in onderwerp keuze, aanpak en techniek.
4
RAFIE IN?
1. WAT HOUD OORLOGSFOTOG 1.1 Wat is de definitie van oorlogsfotografie? Oorlogsfotografie is het maken van foto’s van gevechtshandelingen in een oorlogsgebied. Binnen dit genre wordt ook vastgelegd hoe het leven is tijdens een oorlog, hoe het leger te werk gaat en wordt het verwoeste gebied in beeld gebracht (Dean, C. 2011). 1.2 Wat houdt het beroep oorlogsfotograaf in? Een oorlogsfotograaf houd zich dus niet bezig met het gevecht, maar in plaats daarvan zijn ze journalisten die verschillende oorlogsconflicten uit de eerste hand vastleggen. Het kunnen schrijvers, fotografen, fotojournalisten of uitzendjournalisten zijn. Ze worden ook wel oorlogscorrespondenten genoemd of embedded journalisten, wanneer ze wonen en werken direct samen met een gevechtseenheid. Wanneer je als fotograaf embedded bij een leger zit, zorgen zij voor jou veiligheid. De journalisten zijn vastbesloten om nauwkeurig verslag te doen over de gevechten en andere conflicten die ermee verbonden zijn en riskeren regelmatig hun leven om een oorlog te documenteren (Bean-Melliner, B). 1.3 Wat is het doel van oorlogsfotografie? Vaak is het doel van oorlogsjournalisten om aandacht te krijgen voor een oorlog. Om de burgers en ander publiek bewust te maken van de gruwelijkheden die een oorlog met zich mee brengt. Zo zegt Andrea Bruce: Mensen zullen niet begrijpen wat een oorlog is tenzij je ze de realiteit van een oorlog laat zien en niemand zal dit laten zien behalve journalisten (Baldridge, A. 2013).
1.4 Wat is de geschiedenis van oorlogsfotografie? De eerste oorlogsfotograaf was anoniem en nam foto’s tijdens de Mexicaanse-Amerikaanse oorlog in 1847. In deze tijd ging fotograferen niet zo makkelijk als dat het nu gaat. Ze gebruikten toen zilverdrukken om de foto’s te ontwikkelen, dit koste een aantal minuten om de foto te ontwikkelen en kon niet worden gebruikt wanneer er sprake was van heftige bewegingen. Een van de eerste en meest beroemste oorlogs foto, is de foto van Roger Fenton, “The valley of the Shadow of Death” Het is een foto van een weg vol met afgevuurde kogels. Dit beweegt niet en is daarom “gemakkelijk” te fotograferen. (Dean, C. 2011). 1.5 Wie waren de eerste vrouwen in de oorlogs fotografie? Vrouwen in het genre oorlogsfotografie is een relatief nieuwe ontwikkeling. Maar ze hebben een grote rol gespeeld in de ontwikkeling hiervan. Zoals Margaret Bourke-White, zij wordt gezien als de eerste Amerikaanse vrouwelijke oorlogsfotograaf. Bourke-White was de enige buitenlandse fotojournalist in Moskou toen daar in 1941 de eerste Duitse bommen vielen. Onverschrokken volgde zij de troepen achter de frontlinie. Veel van haar foto’s zijn onvergetelijk, zoals de beelden die ze maakte van het Amerikaanse leger bij de bevrijding van het concentratiekamp Buchenwald (Oden, L. 2004).
Roger Fenton, The valley of the shadow of death. Een onverharde weg in een ravijn bezaaid met kanonskogels.
Overlevenden staren naar de fotografe Margaret BourkeWhite en de hulpverleners van de United States Third Army tijdens de bevrijding van het concentratiekamp Buchenwald. April 1945
5
NDER?
2. WAT IS DE DEFINITIE VAN GE
Gender (in het engels) betekent letterlijk „geslacht” of sekse. Maar de term wordt meestal gebruikt in een ruimere betekenis dat verwijst naar de sociale, in tegenstelling tot de biologische, verschillen tussen mannen en vrouwen. Deze verschillen kunnen aangeleerd zijn, met de tijd veranderen en variëren per cultuur. Gender wijst eigenlijk op de eigenschappen en rollen van mensen die ‚typisch’ mannelijk of vrouwelijk zijn (Motmans, J. en Frans, E., Gender)..
hun dochters. Lawrence Kohlberg (1966) wijst er op dat kinderen zich al vroeg bewust worden van hun geslacht, en dan ook het bijpassende gedrag vertonen: ‚Jongens in het algemeen lijken zich zo gedragen, dus dan moet ik mij blijkbaar ook zo gedragen.’ (info.nu 2011) Gender heeft dus merendeel te maken met de stereotypen die wij onder de twee sekse vinden vallen en al vroeg hebben aangeleerd.
Wat maakt het dat wij ons mannelijke of vrouwelijk gedragen? Dit is natuurlijk deels bepaald door biologische factoren, maar daarnaast bepalen sociale factoren ook een groot deel van waarom jij je op een bepaalde manier gedraagt. Sociologie bekijkt het individuele gedrag van mensen vanuit groepskenmerken. Het gedrag van een man of vrouw kan dus voort komen uit sociale invloed die wij op elkaar uit oefenen. Een geslachtsidentiteit leer je al op zeer jonge leeftijd aan, het begint al met dat je als meisje roze kleding krijgt en als jonge blauwe. Je krijgt als kind steeds te horen dat je een jongen of meisje bent, en je wordt beloond als je, je ook zo gedraagt en gestraft als je afwijkend gedrag vertoont. Hierdoor passen kinderen zich aan, aan het gedrag dat de norm is. Het aanleren van sekse specifiek gedrag ligt vooral bij de ouders. Jongens worden ruwer behandeld en worden eerder terechtgewezen als zij zielig doen. Terwijl een meisjes wel hun emoties mogen tonen en er door de ouders meer wordt gepraat en gelachen naar
6
WEN ANDERS NAAR DE OU VR EN N NE AN M EN JK KI 3. IN ANDERE FOTO’S? WERELD EN RESULTEERT DAT Er zijn veel verschillende onderzoeken die aantonen dat mannen en vrouwen wel degelijk anders naar de wereld kijken. Wetenschappers hebben ontdekt dat het visuele centrum in het brein van mannen en vrouwen anders werkt en dat mannen en vrouwen dingen dus ook echt anders zien (Kraaijvanger, C. 2012). De onderzoekers van Biology of Sex Differences kwamen erachter dat mannen meer oog hebben voor detail en snel bewegende prikkels, terwijl vrouwen beter waren in het onderscheiden van kleuren. Mannen hadden langer de tijd nodig om een kleur te herkennen. Ook hebben wetenschappers van de universiteit aan Bristol ontdekt dat vrouwen heel anders naar dingen en andere mensen kijken dan mannen doen. Bij dit onderzoek lieten ze vrouwen en mannen foto’s van kunstwerken of stills uit films zien. Vervolgens keken ze naar de oogbewegingen, waar keken de mannen en vrouwen naar en voor hoelang? Uit dit onderzoek bleek dat de ogen van vrouwen veel minder bewogen dan die van mannen. En wanneer vrouwen hun ogen bewogen, dan deden ze zit naar gevarieerdere locaties op de foto (Kraaijvanger, C. 2012).
Ook in een onderzoek waarvan het rapport werd gepubliceerd in de Online Journalism Review (2007) werden afbeeldingen aan zowel vrouwen als mannen getoond. Uit dit onderzoek kon je ongeveer hetzelfde opmaken; vrouwen zouden zich vaker focussen op het gezicht van de persoon in de foto, terwijl mannen, naast dat ze ook naar het gezicht kijken, hun ogen sneller over de gehele afbeelding laten gaan in een kortere tijd. Vrouwen hadden ook tijdens dit onderzoek de neiging om een langere periode naar minder plekken te kijken. Tenslotte deed Vassalo et al., (2009) onderzoek naar de verschillen tussen mannen en vrouwen met betrekking tot het herkennen van emoties. Ook bij dit onderzoek werd gebruikgemaakt van een eye-tracking techniek. Uit het resultaat van het onderzoek werd geconcludeerd dat het benoemen van de emoties door beide geslachten goed werd gedaan, daarin kon geen verschil worden waargenomen. Echter, vrouwen herkenden de emotie wel sneller dan mannen.
Conclusie Mannen en vrouwen kijken dus wel degelijk anders naar de wereld. En dat deze verschillen er tussen het zicht van mannen en vrouwen zijn, is niet zo heel verassend. Onze hersenen werken op een verschillende manier. Dit is dus een biologisch verschil en heeft geen betrekking op gender. Deze verschillen zouden zeker de manier van foto’s maken kunnen beïnvloeden. Zo zou het talent dat vrouwen sneller emotie kunnen herkennen in een gezicht, kunnen leiden tot het feit dat vrouwelijke fotografen beter emoties kunnen vastleggen in hun beeld. Als fotograaf moet je immers eerst het beeld in je hoofd creëren, voordat je het beeld vastlegt met je camera. En uit het onderzoek van de Online Journalism Review zou je kunnen opmaken dat vrouwen zich verbonden willen voelen met de afbeelding op een persoonlijk level. Terwijl de vrouwen de foto bekijken en bewonderen, kijken mannen meer naar welke techniek er is toegepast om de foto te maken.
Verder Publiceerde Life Science Magazine in 2000 een artikel van een Japans eye-tracking onderzoek. In dit onderzoek werden verschillende afbeeldingen gepresenteerd en opvallend was dat vrouwen langer keken naar minder plekken, terwijl de mannen veel sneller over de afbeelding scanden (Sattari, M en Mousavi, S. 2013).
7
AKEN VAN EEN FOTOSM T HE OR VO AK NP AA DE IS 4. MANNEN EN VROUWEN? EN SS TU D EN ILL CH RS VE IE ER Hiervoor moeten we eerst vastleggen wat een vrouwelijke aanpak is. Ik denk al snel aan een persoonlijke, intieme aanpak, waarin met respect en mededogen wordt omgegaan met de geportretteerde. Ik heb gekeken naar de aanpak van een vrouwelijke fotografe Eman Mohammad. En zij is zo’n fotografe die in haar aanpak erg persoonlijk te werk gaat. Dit doet ze bijvoorbeeld in haar project iWar. Hiervoor gaat ze opzoek naar overlevenden die wel getroffen zijn door de oorlog, doordat een geliefde of familielid is omgekomen. In haar aanpak heeft ze erg veel geduld. Ze gaat naar de families van wie ze een foto wilt maken en blijft daar drie tot vier dagen, wat nodig is om de familie goed te leren kennen. Ze deelt haar eigen verhalen met ze, om zo de geportretteerde op hun gemak te stellen zodat zij ook hun verhaal aan haar willen vertellen. Mohammed laat ze diep graven in de details en maakt dan het shot op het moment dat de emoties het heftigste zijn. Deze manier van werken vergt veel energie en is emotioneel zwaar (Eng, K. 2014). Hans van Kouwenhoven - voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Fotojournalisten (NVF) - vind ook dat vrouwen vaak een andere, en misschien wel een betere aanpak hebben dan mannen. „Vrouwen vertonen minder persmuskieten gedrag en benaderen hun onderwerp met meer gevoel, is mijn ervaring. Vooral in crisissituaties kunnen vrouwen goed hun werk doen. Mannen komen behangen met camera’s binnenwandelen, terwijl vrouwen eerst zelf binnen komen en daarna pas hun camera uit de tas halen” (Vernout, E. 2000)
Conclusie; De aanpak van vrouwen ten opzichte van mannen zou niet heel erg van elkaar moeten verschillen. Je hebt als fotograaf gewoonweg een aantal eigenschappen nodig, zoals compassie, geduld en vasthoudendheid om zo een relatie op te bouwen met het onderwerp en een langdurig verhaal op te bouwen. Aldus Deanne Fitzmaurice, pulitzer-prijs winnaar en fotojouranlist bij San Francisco Chronicle. Toch zullen vrouwen wellicht in somige stuaties beter kunnen handelen. Maar je moet als fotograaf een bepaalde aanpak hanteren, zodat de geportreteerd zich durft open te stellen. Want je moet als fotograaf rekening houden met elk onderwerp, persoon, een andere aanpak vereist. Personen reageren namelijk vaak verschillend op een mannelijke of vrouwelike fotograaf. Hier moet je als fotograaf dus je aanpak op aanpassen.
8
AAR MANNEN EN 5. ZIJN DE ONDERWERPEN W RSCHILLEND? VROUWEN VOOR KIEZEN VE Over het algemeen kiezen vrouwen er vaker voor om het verhaal ‚achter’ de oorlog te fotograferen. Ze fotograferen dan niet zo zeer aan het front maar de nasleep van de oorlog of de families en kinderen die moeten overleven in bare omstandigheden. Zo zegt Deborah Copaken Kogan - oorlogsfotografe in de late 80e en 90e jaren - „Toen ik de foto’s aan het maken was dacht ik niet dat ik een vrouwelijke blik had op de oorlog. Ik dacht dat ik dezelfde foto’s maakte als de man naast mij. Maar toen ik mijn fotoserie ging samen stellen, viel mij op dat de foto’s, voor een gebrek aan een beter woord, vrouwelijk waren. Wat betekende dat veel van de onderwerpen waar ik binnen de oorlog gefascineerd in was waren de kinderen en de vrouwen. En dat zag je absoluut terug in mijn foto’s.” (Mitchell, K. 2009) Lynsey Addario - één van de beste vrouwelijke oorlogsfotografen van dit moment - benoemt dat het haar niet direct om het vastleggen van de oorlog gaat, maar om het verhaal te vertellen. „het was het verhaal wat me bracht naar deze plekken, en als deze verhalen plaatsvonden in oorlogsgebied dan was dat zo.” (Ta, A. 2013) Ook Eman Mohammed - eerste vrouwelijke fotograaf in de Gaza-strook - koos er uiteiendelik voor om op zoek te gaan naar de langdurige verhalen. Zo maakte ze onder andere de serie “What lies beneath the Rubble”. Een reportage over de omvang van de nasleep
van de oorlog. En wat voor effect het heeft op het dagelijks leven van vrouwen, kinderen en mannen in de Gaza-strook Ook Christine Spengler heeft over de hele wereld gereisd en de consequenties van oorlog vastgelegd. Ze fotografeerde vooral vanuit het perspectief van vrouwen en kinderen. Haar foto’s zijn rauw, aangrijpend, traumatisch, teder, onvergetelijk, en heel vaak hebben ze iets surrealistisch. Haar foto’s zijn anders dan we normaal gesproken zien bij het genre oorlogsfotografie. Dit komt deels omdat ze een vrouw is en toegang heeft tot situaties die een man niet heeft, of omdat het onderwerpen zijn waar een mannelijke fotografen minder in geïnteresseerd zijn (Casper, J).
Conclusie; Over het algemeen is de keuze tussen mannen en vrouwen verschillend. De mannen kiezen eerder om direct aan het front te fotograferen en vrouwen kiezen er voor om de nasleep vast te leggen. Dit heeft deels te maken met het interessegebied van de fotograaf, en dit interessegebied is natuurlijk deels beinvloed door je gender. Maar voor elk stereotype fotograaf is er wel iemand die dit tegenspreekt door precies het tegenovergestelde te doen.
Maar het zijn niet alleen de vrouwen die het verhaalboven het gevecht verkiezen. Tom Stoddart - freelance fotograaf voor onderandere de Sunday Times en Time Magazine - zegt ook niet zo geïnteresseerd te zijn in de militaire bang-bang foto’s, maar documenteert liever mensen die leven midden in een oorlog (The Guardian 2011). Toch zijn er ook vrouwen die wel direct aan het front fotografen, zoals Addario en Ashley Gilbertson die beide een serie maakten over de oorlog in Irak. En natuurlijk zijn er ook mannen die wel gaan voor de klassieke zwart-wit stijl, zoals Fabio Buccarelli in zijn serie over Libië.
9
P KEUZE WANNEER ER RW DE ON EN EK NI CH TE ER TE ZIEN IN 6. WELKE VERSCHILLEN ZIJN AN VERGELIJKEN? GA EN W OU VR EN N NE AN M PORTAGES VAN WE VERSCHILLENDE FOTORE Ik vergelijk de volgende series met elkaar; 1.
Eman Mohammed - What lies beneath the Rubble (Gaza) Oliver Weiken - Gaza Andrew Burton - Gaza
2. Lynsey Addario - Rape in the Democratic Republic of Congo Walter Astrada - Sexual Violence in Eastern Congo 3.
Gerda Taro - Spaanse Burger Oorlog Robert Capa - Spaanse Burger Oorlog
4.
Lynsey Addario - Irak Ashley Gilbertson - Irak Micheal Kamber - Irak
6.1 Vergelijking tussen Gerda Taro en Robert Capa Als eerste vergelijk ik de serie van Gerda Taro met die van Robert Capa, zij waren een fotografisch duo en daarnaast ook geliefden. Zij hebben samen de Spaanse Burgeroorlog vastgelegd van 1936 tot 1939. Er wordt vaak gespeculeerd dat de foto’s van Taro zachtaardiger zouden zijn dan de foto’s die Capa maakte. Zij zou meer bezig zijn geweest met het vastleggen van de heftige emoties en Capa zou meer op een journalistieke wijze gefotografeerd hebben, en legde de oorlog vast door vooraan het front te staan. Een van zijn toepasselijke uitspraken was dan ook: „If your photo’s aren’t good enough, you weren’t close enough.” Maar wanneer ik kijk naar de foto’s van Taro die aan het front zijn gemaakt, zie ik vrijwel geen verschil met die van Capa. Ze hebben beide een fotografische stijl die tijdloos is. Ze hadden beide hun eigen stijl in fotograferen, maar de techniek was voor Capa niet belangrijker dan voor Taro. Wel zie je verschillen in compositie, dit was voor Capa een belangrijk technisch element en zie je dan ook vrijwel altijd in zijn beeld terug. Dit technisch element zie je minder duidelijk terug komen in de stijl van Taro. Qua onderwerp keuze kun je niet direct een conclusie trekken uit deze vergelijking. Beide fotografen hebben direct aan het front gefotografeerd, Taro heeft daarnaast ook nog een serie foto’s in een lijkenhuis gemaakt, die gruwelijker zijn dan de beelden van Capa. Daarnaast hebben ze beide ook buiten het front gefotografeerd. Bij de foto’s van Taro vind ik wel dat je
de emoties goed terug ziet. Je voelt dat ze betrokken was bij de slachtoffers van de oorlog en heeft dit in haar werk terug laten komen. Tenslotte kwam ik er tijdens mijn onderzoek achter dat de foto’s van Taro een lange tijd onder de naam van Capa gepbuliceerd. Wanneer gender te veel invloed had gehad op het werk van beide fotografen, had dit nooit gekund (McKenzie, S.2014). 6.2 Vergelijking tussen Lynsey Addario en Walter Astrada Vervolgens vergelijk ik de serie van Lynsey Addario over verkrachting in de Democratische Republiek van Congo samen met die van Walter Astrada over seksueel geweld in Congo. Toen ik serie van Addario zag dacht ik in eerste instantie dat dit een ’woman’s only’ onderwerp was. Ik dacht dat als een mannelijke fotograaf dit wilde gaan fotograferen hij er gewoonweg geen toegang tot zou krijgen. Ik kon me voorstellen dat de vrouwen zich in het bijzijn van een man erg ongemakkelijk zouden voelen. Maar toch kwam ik de serie tegen van Astrada. Het onderwerp is vrijwel hetzelfde als in de serie van Addario. Het is was dus blijkbaar wel degelijk mogelijk om zo’n gevoelig en vrouwelijk onderwerp vast te leggen als mannelijke fotograaf. Op het eerste gezicht vind ik de foto’s niet veel verschillen van elkaar. In beide series komen gevoelige portretten voor in combinatie met mediumshots.
10
P KEUZE WANNEER ER RW DE ON EN EK NI CH TE ER TE ZIEN IN 6. WELKE VERSCHILLEN ZIJN AN VERGELIJKEN? GA EN W OU VR EN N NE AN M PORTAGES VAN WE VERSCHILLENDE FOTORE De foto’s zijn donker en het weinige licht geeft de foto’s gelijk een bepaalde sfeer mee. Toch wanneer ik wat langer kijk zie ik wel enige verschillen in de keuze van beeld en welk verhaal ze willen vertellen met hun serie. De foto’s van Astrada zijn wat rauwer dan de foto’s van Addario. Je ziet dat het bij Addario echt om de vrouwen gaat en hun verdriet en pijn. Terwijl Astrada het onderwerp meer vanuit een journalistieke kant heeft benaderd, naast dat hij het verdriet van de vrouwen wil laten zien, zien we in de serie ook veel beelden die de gehele situatie in Congo laten zien. Tanks, kampen, vluchtelingen en mannelijke soldaten laten de leef situatie zien van de vrouwen op een andere manier dan Addario dat doet. Het onderwerp is misschien op het eerste gezicht, voor gebrek aan een beter woord, vrouwelijk. Maar de benadering/uitvoering ervan is in beide gevallen op en andere manier gedaan. In de techniek van de foto’s zie ik geen grote verschillen. Het verhaal is op en andere manier verteld, maar hierdoor is in geen van beide gevallen de techniek achteruit gegaan. Ze hebben beide gespeeld met grote contrasten tussen licht en donker, om zo een duistere en schimmige sfeer te creëren. Wat betreft emotie vind ik dat in beide series dit duidelijk naar voren komt. Het is niet het geval dat Astrada dit een minder belangrijk aspect vond. Beide series zijn emotioneel zwaar beladen. Schijnbaar heeft Astrada geen problemen met woman’s only onderwerpen, gezien hij een heel project hi-
eraan heeft gewijd. Het Violence Against Woman Project, bevat verschillende reportages over het geweld wat vrouwen wordt aan gedaan, waaronder een serie over de Femicide in Guatemala en over ‚Missing’ women in India. Bij Astrada wordt de onderwerpkeuze niet beïnvloed door gender. 6.3 Vergelijking tussen Eman Mohammed, Oliver Weiken en Andrew Burton Verder vergelijk ik de series van Eman Mohamme, Oliver Weiken en Andrew Burton over de Gaza-strook. Mohammed koos er voor om in haar serie What Lies Beneath The Rubble niet direct aan het front te fotograferen, maar om de verhalen daarachter vast te leggen. In de serie laat ze zien hoe de slachtoffers en overlevenden van de oorlog door gaan met hun leven. Met deze serie wil ze niet alleen het verdriet en de pijn weergeven, maar juist dat mensen sterk en moedig zijn. Elke foto heeft een uniek verhaal, de één nog bijzonderder dan de andere. Dit laat een heel anders perspectief op de oorlog zien dan wanneer je foto’s ziet die direct aan het front zijn gemaakt. Oliver Weiken en Andrwe Bruton kozen er wel voor om midden in het gevecht te fotograferen. Toch zijn er wel verschillen tussen deze twee series. Weiken koos er ook voor om de oorlog van uit oogpunt van de burger te fotograferen. Maar hij stond wel midden in het gevecht en legde de directe verwoesting van de oorlog vast. Niet de nasleep van een oorlog zoals Mohammed dat deed. Burton koos ervoor om de oorlog vanuit het oogpunt
van het Israëlische leger te fotograferen. Ook dit zijn weer totaal andere foto’s en ondanks dat ze hetzelfde onderwerp bevatten, vertellen alle drie de series een ander verhaal. Wat betreft de techniek die we terug zien in de foto’s vind ik niet dat er een fotograaf erg uitspringt die vooral bezig was met de techniek om de foto te maken, meer dan met het vertellen van een verhaal. Ze zijn alle drie op zoek gegaan naar bijzondere beelden. Wel valt op dat Weiken bijzonder standpunten gebruikt. Dit technisch element maken zijn foto’s uniek. Toch heeft hij hierdoor niet minder aandacht gegeven aan emoties, zijn serie bevat ook emotionele beelden. 6.4 Vergelijking tussen Ashley Gilberson, Lynsey Addario en Micheal Kamber Tenslotte vergelijk ik de series van Ashley Gilberson, Lynsey Addario en Micheal Kamber over de oorlog in Irak. Uit de afgelopen series zou je kunnen concluderen dat vrouwen eerder voor ‚’vrouwelijke’, gevoelige onderwerpen gaan. Lynsey Addario en Ashley Gilberson bewijzen in hun series over Irak het tegendeel. Alle drie de fotografen fotografeerden direct aan het front. De ene serie is nog heftiger dan de andere. Gilberson heeft in haar serie een duidelijk stijl wat betreft techniek, de foto’s zijn vanuit spannende standpunten geschoten en de verschillende composities maken de foto’s soms bijna sur-realistisch. Addario heeft misschien wel de gruwelijkste serie van
11
P KEUZE WANNEER ER RW DE ON EN EK NI CH TE ER TE ZIEN IN 6. WELKE VERSCHILLEN ZIJN AN VERGELIJKEN? GA EN W OU VR EN N NE AN M PORTAGES VAN WE VERSCHILLENDE FOTORE alle drie. Er zit een hardheid in de foto’s die je in eerste instantie niet verwacht bij een vrouwelijke fotograaf. Ook Addario heeft met verschillende technische elementen gespeeld om zo bijzondere foto’s te schieten, waaronder compositie en standpunt. Ook is er regelmatig beweging in haar foto te zien, want laat zien dat ze vooral bezig was om het moment te vangen en niet perse met de perfecte, technische foto maken. Opvallend is dat Kamber vooral voor het perfecte moment is gegaan, hij heeft vele emotionele momenten in zijn serie. Wanneer hij bij sommige situaties een seconde later was geweest was het moment weg geweest. Je kunt hier uit opmaken dat het hem meer ging om het moment dan om een technisch mooie foto te maken. In sommige foto’s zit een soort zachtheid die recht tegenover de foto’s van Addario staat. Er zit duidelijk verschil in de laatst genoemde series, maar of dit komt door gender is moeilijk te zeggen. Ze hebben gewoon verschillende situaties vast gelegd in beeld.
Conclusie; Wat betreft de techniek die de verschillende fotografen gebruiken valt weinig te zeggen. Elke fotograaf heeft zijn of haar eigen stijl en dat heeft niet alleen met gender te maken, maar met de gehele identiteit en karaktereigenschappen van de fotograaf. Na het bekijken van deze series ben ik van mening dat je niet simpel weg kan zeggen dat mannen vooral voor de techniek binnen een foto kiezen en vrouwen voor het verhaal gaan. Beide zijn even belangrijk voor een goede foto en dat is dan ook terug te zien in de verschillende series. Wat mij verder opviel was dat er ook geen duidelijk verschil te zien is in de onderwerp keuze die mannen of vrouwen maken. Zo legde Astrada een erg gevoelig en vrouwelijk onderwerp vast, en fotografeerde Addario aan het front. Ik denk dat de duidelijk lijn tussen mannen en vrouwen in de fotografie aan het vervagen is, en dat gender steeds minder een kwestie wordt in de onderwerp keuze van een fotograaf.
12
ILLEN, MET BETREKCH RS VE E EL UR LT CU EN EL SP 7. IN HOEVERRE IN FOTOGRAFIE? E NR GE T DI J BI EE M ER ND KING TOT GE De reden dat mannen en vrouwen andere foto’s maken ligt soms niet aan hunzelf maar aan de verschillende culturele opvattingen in een land over gender. In het begin legde ik al uit dat de sociologische verschillen (gender), kunnen verschillen per cultuur. Deze verschillen zijn duidelijk te zien tussen de westerse cultuur en de moslim cultuur. Vicki Goldberg - fotografie criticus - zegt dan ook: „Ik geloof dat als je foto’s van manelijke en vrouwelijke fotografen naast elkaar zou legen , je niet direct kunt zeggen welke foto’s door wie zijn gemaakt. Wel hebben vrouwen toegang tot andere dingen zullen wellicht ander onderwerpen kiezen dan mannen.” (American Photo, 1993) Zo is het in Moslimlanden erg lastig om als man, moslimvrouwen te fotograferen. Dit wordt gewoonweg niet toegelaten. Er zijn verschillende vrouwelijke fotografen die dit kunnen beamen. Zo zegt Lynsey Addario - één van de beste vrouwelijke oorlogsfotografen van dit moment „Sinds 11 september vinden de meeste oorlogen van deze generatie plaats in de Moslim-wereld. Dus als vrouw, had ik toegang tot 50% va de bevolking dat mijn mannelijke collega’s niet hadden.” (Ta, A. 2013) Verder zegt Zynthia Boll - winnares van de Zilveren Camera in 2011 - dat haar serie over een vrouwenziekenhuis in Afganistan nooit door een man gemaakt had kunnen worden, omdat hij gewoonweg geen toegang
zou krijgen. (Persoonlijke Communicatie, 18 december 2014)” Ook Stephanie Sinclair - fotografe bij National Geographic - zegt dat een vrouw zijn soms z’n voordele heeft. Zoals bij haar sere over kindertrouwereijen “Too Young Too Wed”, want een man had nooit toengang tot dit onderwerp gehad (McVeigh, T. 2014). Marielle van Uitert erkent ook dat een vrouw zijn soms z’n voordelen kan hebben. „Als vrouw loop je soms wel extra risico op, je wordt bijvoorbeeld sneller verkracht. Aan de andere kant krijg je soms iets eerder dingen voor elkaar, en krijg je bijvoorbeeld makkelijker toegang tot moslimvrouwen. In een doormannen gedomineerde wereld hebben zij vaak geen gezicht. en dat is juist wat ik wil: hen een gezicht geven. hun missie is mijn missie. Hun verhalen wil ik naar buiten brengen, zij zijn het die de samenleving nog een beetje bij elkaar houden (Cubra, 2013).
Conclusie; De culturele verschillen hebben erg veel invloed in de genre, het bepaald bijna wat je als fotograaf wel en niet kan fotograferen. Er blijven onderwerpen gesloten voor mannen, vaak zijn deze verbonden aan moslim-vrouwen en/of kinderen. Maar daarnaast zijn er ook onderwerpen gesloten voor vrouwelijke fotografen. Zowel de mannen als de vrouwen kunnen ons verschillende perspectieven en verhalen uit conflictgebieden laten zien. De culturele verschillen hebben dus vooral invloed op de onderwerpkeuze van een fotograaf, de toegang kan je hierdoor worden ontzegt of lijd je juist naar deze onderwerpen toe.
Maar natuurlijk heb je ook als vrouw je beperkingen, en is het bij bepaalde onderwerpen gewoon niet mogelijk om deze vast te leggen als vrouw. Zo herinnert Deborah Copaken Kogan zich opdrachten in Afghanistan, waar een vrouw zijn, haar voor de volle 200% hinderde in haar werk om de Moedjahedien te fotograferen. „Deze jongens waren radicale moslims, en het idee dat een vrouw samen met hen zou zijn stond recht tegenover hun manier van denken.” (Mitchell, K. 2009)
13
PORTAGES, OMDAT IK RE TO FO DE AR NA RS DE AN 8. KIJK IK ZELF VOOROORDEELD? BE N BE OR DO ER HI EN N BE EEN VROUW Het kijken naar foto’s heeft met twee begrippen te maken; objectiviteit en context. 8.1 Objectiviteit Objectiviteit betekend dat een boodschap niet is beïnvloed door persoonlijke gevoelens, interpretaties of vooroordelen, maar enkel en alleen of feiten is berust. Eind jaren 20 was er een discussie gaande over de objectiviteit van een foto. In hoeverre was het nog een neutrale registratie van de camera en wat was de betrokkenheid van de fotograaf in dit proces? Om een foto te maken richt je je camera tot de wereld en je drukt enkel op een knopje en het is klaar. Wat je hebt opgenomen in de fotografische afdruk is een nabootsing van een fragment van de wereld. En dat is precies hoe veel mensen fotografie zien, als spiegel van de wereld, en niet als afbeelding, een intelligente voorstelling van de wereld (Hacking, J. 2012). De kracht van een foto is afhankelijk van de beeldstrategie die de fotograaf toepast om de werkelijkheid vorm te geven. Elke fotograaf wit iets zeggen met zijn of haar foto, en heeft dus van te voren al een beeld in gedachten. Een foto kan dus nooit objectief zijn, maar is altijd subjectief omdat het is beïnvloed door de mening van de fotograaf, hoe hij of zij naar de wereld kijkt. Wanneer een fotograaf naar zijn eigen werk terug kijkt, zie je dan ook meestal dat zijn werk gevormd is door zijn of haar dromen, herinneringen of vroege ervaringen. In andere woorden, foto’s laten stilzwijgend zien wie de fotograaf is en hoe hij de wereld ervaart.
Daarom is het ook zo dat wanneer iemand geloofd dat mannen en vrouwen de wereld anders ervaren, ze ook verschillende foto’s zullen maken. 8. 2 Context Het is moeilijk om tot een betrouwbare interpretatie van een foto te komen als je niet over enige voorkennis van de foto beschikt. Zoals, wie maakte de foto, wanneer is de foto gemaakt, waar is de foto gemaakt, en wat was het doel van de foto. Deze kennis noemen contextuele informatie en dit is nodig om een foto goed te begrijpen. Het bepaald dus enigszins hoe wij over een foto denken (Barrett, T. 1996).
Conclusie; Bij de deelvraag; Zien mannen en vrouwen de wereld anders hebben, hebben kunnen concluderen dat dit inderdaad het geval is. Het spreekt dan voor zich dat ik ook anders naar de fotoreportages heb gekeken. Doordat ik de context van de foto’s al wist, ik wist namelijk wie welke serie had gemaakt, werd mijn mening over de reportages beïnvloed. Daarnaast ging ik al bewust opzoek naar verschillen tussen de foto’s, hierdoor heb ik er anders naar gekeken dan waneer ik vanuit een neutrale gedachte naar de foto’s zou kijken.
Gender heeft ook invloed op de context van een foto, vooral wanneer we kijken naar de originele context, wat betrekking heeft op de achtergrond informatie van een foto. Zoals, waar is de foto gemaakt, in welke tijd is de foto gemaakt, wie heeft de foto gemaakt en wat is er nog meer te zeggen over deze fotograaf. Wanneer je weet dat de foto door een man of vrouw is gemaakt, veranderd de context van het beeld en zal je dus als kijker de foto anders ervaren. En dat heeft dan weer te maken met de vooroordelen die wij hebben betreft gender en de verschillen tussen mannen en vrouwen.
14
CONCLUSIE
Mijn conclusie op de vraag; in hoeverre is gender van invloed op het werk van een oorlogsfootgraaf, is dat gender wel degelijk invloed heeft, maar de manier waarop zijn erg uiteenlopend. Dit verschilt per persoon, per situatie, per verhaal. Zo kan je gender invloed hebben op de manier waarop je naar de wereld kijkt. Er is wetenschappelijk bewezen dat dit verschilt tussen mannen en vrouwen, en uit deze resultaten zou je kunnen concluderen dat er hierdoor ook verschil is tussen de foto’s die mannen en vrouwen maken. Daarnaast zit er verschil in onderwerp keuze, je kunt het hetzelfde onderwerp, een oorlog, op verschillende manier vertellen. De keuze of je direct aan het front foto’s maakt of juist de nasleep vastlegt in beeld wordt mede bepaald door gender. Ten eerst verschilt het interesse gebied, waardoor de keuze van vrouwelijke fotografen eerder valt op om de nasleep van een oorlog te fotograferen en de vrouwen en kinderen, terwijl de mannen er voor kiezen om het leger in een oorlogsgebied vast te leggen. Ten tweede hebben de culturele verschillen tussen de westerse landen en de moslim-landen erg veel invloed op de toegang tot onderwerpen voor mannelijke en vrouwelijke fotografen. Er zijn onderwerpen die een mannelijke fotograaf gewoonweg niet vast kan leggen, omdat hem de toegang hiertoe wordt ontzegt.
door onszelf, de kijker. We zitten vol met vooroordelen over mannen en vrouwen. Mannen zouden te gevoelloos zijn om rouwende vrouwen in beeld vast te leggen en vrouwen zijn te zachtaardig om aan het front te fotografen. En dit tast onze objectiviteit aan, hierdoor kunnen we geen eerlijk oordeel geen over een reportage van een man of vrouw, omdat we vast zitten aan de stereotypes die ons aangeleerd zijn. Maar gelukkig bewijzen genoeg fotografen het tegendeel en gaan vol tegen de stereotypes en clichés in. Ze kiezen er als vrouw juist wel voor om aan het front te fotograferen (Addario, met haar serie over Irak) of om als man een gevoelig onderwerp net zo goed vast te leggen in beeld (Astrada, met zijn serie over Congo). Wat vooral belangrijk is om te onthouden is dat, wanneer we het hebben over gender en de invloed hiervan, we niet het hele verhaal laten zien. Omdat naast de sociologische verschillen, de verschillen in biologische, culturele en religische factoren ook effect hebben op de persoon en dus op het werk wat hij of zij maakt. Ik ben van mening dat een goede foto wordt gemaakt door een goede fotograaf, ongeacht zijn of haar geslacht.
Maar naast de praktische redenen dat vrouwen andere foto’s maken dan mannen, komt het vooral
15
American Photo (1993) Special Issue; Woman in Pho-
Eng, K. (2014) Gaza’s only female photojournalist, Eman
tography geraadpleegd op 25 november via https://
Mohammed, shows the devastation of war on pri-
books.google.nl/books?id=I_28CVtenfcC&pg=PA89&lp-
vate lives, TED blog geraadpleegd op 3 november via
g=PA89&dq=differences+between+man+and+wom-
http://blog.ted.com/2014/04/25/eman-mohammed/
an+about+photography&source=bl&ots=U2JjFRIG-
BRONNEN
IT&sig=_HWh8CKzbuHysjEpsivHQkYkTxo&hl=nl&sa=X-
Dean, C. (2011) What is War Photography, Really? geraad-
&ei=nCmIVNfUJoa4UeHSg5gC&ved=0CHQQ6AEwD-
pleegd op 13 november via http://www.brighthub.com/
Q#v=onepage&q=differences%20between%20man%20
multimedia/photography/articles/71483.aspx
and%20woman%20about%20photography&f=false Freeman, D. en Freeman, J. (2013) Let’s talk about the Baldridge, A. (2013) War Through a Woman’s Eyes, Amer-
gender differences that really matter – in mental health ,
ican Photo geraadpleegd op 13 november via http://
The Guardian, geraadpleegd op 3 november via http://
www.americanphotomag.com/photo-gallery/2013/05/
www.theguardian.com/science/blog/2013/dec/13/gen-
war-through-womans-eyes
der-differences-mental-health
Barrett, T., (1996) Criticizing photographs. an introduction
Ghitis, F. (2014) Why we need woman journalists on the
to understanding images Photographs and Contexts
front lines, CNN geraadpleegd op 13 november via http://edition.cnn.com/2014/04/09/opinion/ghitis-wom-
Bean-Melliner, B. Definition of Combat Journalists, Chron
en-journalists-front-lines/index.html?iref=allsearch
geraadpleegd op 2 december via http://work.chron.com/ definition-combat-journalists-7225.html
Hacking, J (red.) ‚Inleiding’ uit: Fotografie in het juiste perspectief (2012) blz 444-445
Cash, A. Human Differences: Culture, Gender, and Sexuality, Dummies geraadpleegd op 13 november via http://
Hendriksen, G. (2009) This Is War! Robert Capa at Work &
www.dummies.com/how-to/content/human-differenc-
Gerda Taro geraadpleegd op 2 december via http://www.
es-culture-gender-and-sexuality.html
fotofilosofen.nl/archief/Capa.pdf
Casper, J. Lensculture, War Photographer: between shad-
info.nu (2011) De Sociale Verklaring voor Sekse Verschillen
ow and light. geraadpleegd op 13 november via https://
geraadpleegd op 2 december via http://mens-en-samen-
www.lensculture.com/articles/christine-spengler-war-pho-
leving.infonu.nl/man-en-vrouw/83802-de-sociale-verklar-
tographer-between-shadow-and-light
ing-voor-sekseverschillen-nurture.html
Cubra (2013) Marielle van Uitert: Een oorlog kun je
Katz, A., Laurent, O. (2014) Inside Gaza and Israel: Two
niet snappen geraadpleegd op 2 december via http://
Photographers, One War, Time geraadpleegd op 9
www.cubra.nl/specialebijdragen/BrabantCultureel/BC_
december via http://time.com/3394237/inside-gaza-and-
BL_201311/BCBL_201311_Eijkens_Van-Uitert.htm
israel-two-photographers-one-war/
16
BRONNEN
Knevel, van den Brink (2014) Marielle van Uitert is oor-
McVeigh, T. (2014) Women on the frontline: female
logsfotografe en net terug uit Gaza, wat trekt haar aan
photojournalists’ vision of conflict, The Guardian ger-
in oorlogsfotografie? NPO, EO geraadpleegd op 2
aadpleegd op 25 november via http://www.theguardian.
december via http://journalistiek.npo.nl/dossiers/kunst-
com/media/2014/may/25/female-photojournalists-vi-
en-cultuur/290_81958-marielle-van-uitert-is-oorlogs-
sions-of-conflict-war-reporting
fotografe-en-net-terug-uit-gaza-wat-trekt-haar-aan-in-oorlogsfotografie
Mitchell, K. (2009) Do Men and Woman Take Different Photos? geraadpleegd op 13 november via http://ilab.
Kraaijvanger, C. (2012) Mannen zien dingen echt anders
usc.edu/publications/doc/Mitchell09pp.pdf
dan vrouwen, Scientias geraadpleegd op 2 december via http://www.scientias.nl/mannen-zien-dingen-echt-an-
Moore, D.(2012) Men and women look at the world
ders-dan-vrouwen/70780
differently, Medical Daily geraadpleegd op 14 november via http://www.medicaldaily.com/men-and-women-look-
Kraaijvanger, C (2012) Mannen en vrouwen zien hetzelfde,
world-differently-243737
maar bekijken het anders, Scientias geraadpleegd op 2 december via http://www.scientias.nl/mannen-en-vrouw-
Motmans, J. en Frans, E., Gender, identiteit en diversiteit
en-zien-hetzelfde-maar-bekijken-het-anders/76810
geraadpleegd op 13 november via http://www.genderindeblender.be/genderidentiteit.htm
Oden, L. (2004) Margaret Bourke-White, geraadpleegd op 2 december via http://www.iphf.org/hall-of-fame/mar-
Nederlandse encyclopedie, Definitie Gender geraadplee-
garet-bourke-white/
gd op 13 november via http://www.encyclo.nl/begrip/ gender
One World (2014) Een vrouwelijke blik op een verwoeste wereld geraadpleegd op 3 november via http://www.
Sattari, M en Mousavi, S.(2013) The Role of Gen-
oneworld.nl/love/een-vrouwelijke-blik-op-een-verwoeste-
der in Photographic Works: Do Men and Wom-
wereld
en Capture Different Photographs? International Journal of Women’s Research geraadpleegd op 13
Pauw, Witteman (2012) Oorlogsfotograaf over zijn ervarin-
november via http://www.google.nl/url?sa=t&rct=-
gen in Syrië, NPO, Vara geraadpleegd op 2 december via
j&q=&esrc=s&source=web&cd=12&ved=-
http://journalistiek.npo.nl/dossiers/syrie/290_35043-oor-
0CEEQFjAL&url=http%3A%2F%2Fijwr.ut.ac.
logsfotograaf-over-zijn-ervaringen-in-syrie
ir%2Fpdf_50138_81dec226ef036f0a6ea868b47e8d1eb7.html&ei=g5KQVOKTCor5ap6XgKgD&us-
McKenzie, S. (2014) Gerda Taro: The forgotten war
g=AFQjCNGo8S1nMbanx6eP6D7deINdL3IV2A&b-
photographer you should know geraadpleegd op 2
vm=bv.81828268,d.d2s
november via http://edition.cnn.com/2014/04/11/world/ gerda-taro-the-forgotten-war/
17
Sohail (2013) 10 Modern War Photographers, Hybridtech-
Magnum Photos, Gerda Taro © International Center of
car geraadpleegd op 13 november via http://hybridtech-
Photography geraadpleegd op 25 november via http://
car.com/10-modern-war-photographers/
www.magnumphotos.com/C.aspx?VP3=SearchResult&VBID=2K1HZOQEN8KL0B&PN=4
Ta, A. (2013) Behind The Lens With Prizewinning ‚Woman
BRONNEN
Of Vison’, NPR geraadpleegd op 25 november via http://
Magnum Photos, Photographer ROBERT CAPA ©
www.npr.org/blogs/pictureshow/2013/10/16/234929633/
INTERNATIONAL CENTER OF PHOTOGRAPHY ger-
behind-the-lens-with-prize-winning-women-of-vision
aadpleegd op 25 november via https://www.magnumphotos.com/CS.aspx?VP3=SearchResult&ALID=2TYRY-
The Guardian (2011) The shot that nearly killed me: War
DI32L7S&VBID=2K1HZOQEJHYTMN
photographers – a special report, geraadpleegd op 2 december via http://www.theguardian.com/media/2011/
Micheal Kamber Photojournalist, Iraq geraadpleegd op
jun/18/
14 november via http://www.kamberphoto.com
Vassalo et al., (2009) Visual scanning in the recognition of
The Mexican Suitcase, Gerda Taro Gallery geraadpleegd
facial affect: Is there an observer sex difference? geraad-
op 23 november via http://museum.icp.org/mexican_suit-
pleegd op 13 november via http://www.journalofvision.
case/gallery_taro.html
org/content/9/3/11.full Katz, A., Laurent, O. (2014) Inside Gaza and Israel: Two Vernout, E. (2000) Vrouwen vertonen minder persmuskiet-
Photographers, One War, Time geraadpleegd op 9
engedrag, Opzij geraadpleegd op 3 november via http://
december via http://time.com/3394237/inside-gaza-and-
www.opzij.nl/nl/artikel/37926/vrouwen-vertonen-mind-
israel-two-photographers-one-war/
er-persmuskietengedrag.html Walter Astrada Photography, VAW Projects geraadpleegd Foto’s
op 13 november via http://walterastrada.com/portfolio/
Ashley Gilbertson, Iraq - Wiskey Tango Foxtrot geraad-
vaw-project/femicide-in-guatemala/
pleegd op 14 november via http://www.ashleygilbertson. com/projects/bedrooms_of_the_fallen/ Eman Mohammed Photography, iWar & What Lies Beneath the Rubble geraadpleegd op 3 november via http://www.emanmohammed.com/#/portfolio?i=695 Lysey Addario Photography geraadpleegd op 13 november via http://www.lynseyaddario.com
18
