Late Kubrick
Zelfportret van Stanley Kubrick met een Leica III camera, Stanley Kubrick
05/06/2015 Seminar/ JDE-SCON.3V-13 uitgevoerd door Ilse Wu/1620430 onder begeleiding van Madris Duric
1
INHOUD “People react primarily to direct experiences and not to abstractions; it is very rare to find anyone who can become emotionally involved with an abstraction.”
Beeldcompositie en het psychologisch effect p. 14
p. 4 Voorwoord
De les voor de CMD-er p. 16
p. 5 Kubrick’s achtergrond
Conclusie p. 17
p. 6 Films uit de late Kubrick-periode
“Mensen reageren het sterkst op directe ervaring en niet op abstractie; het is zeer bijzonder om iemand te vinden die zich emtioneel verbonden voelt tot abstractie”
Bronnenlijst p. 18
DUOHNI
2
- Kubrick , The New Yorker tapes, 1966
3
KUBRICK’S ACHTERGROND
VOORWOORD
Late Kubrick is het onderwerp dat ik heb gekozen voor mijn Seminar-opdracht. Ik heb een persoonlijke interesse in film maken en loop al langer met de vraag hoe Stanley Kubrick een film maakt.
De titels ‘Barry Lyndon’, ‘The Shining’, ‘Full Metal Jacket’ en ‘Eyes wide shut’ zijn allemaal geschreven, geregisseerd én gemonteerd door Stanley Kubrick zelf. Bij het maken van ‘Lolita’ beperken producten Kubrick, door hem bewust te maken van het censuurwetgeving binnen Hollywood. Volgens Kubrick kan het een betere film zijn door de seksueel geladen scènes er in te schieten. Men zou kunnen stellen dat de ‘Kubrickaanse’ stempel minder hard gedrukt is.
Beschouwd als één van de meest gerenommeerde filmregisseurs van de vorige eeuw, erkend als lid van de New Hollywoodgeneratie (post-klassiek Hollywood) en winnaar van verscheidene prijzen maakt Stanley Kubrick een van de meest invloedrijke filmmakers. Zijn manier van film maken is terug te zien in de hedendaagse film ‘Interstellar’ van Christopher Nolan.
Naar mijn inzicht toont het ook aan wat voor maker Kubrick is en hoe dit terug te zien is in zijn films. Tijdens mijn onderzoek heb ik zijn werk vaak vergeleken met een ui. Je snijdt je door alle lagen heen en huilt van het venijnige sap dat in je ogen komt. Als je eenmaal de ui hebt ontmanteld en weer duidelijk ziet, kom je erachter dat het bij Kubrick om het creatief proces gaat en het filmen te verheffen tot
Ik heb gekozen voor de late periode van Kubrick, omdat de hoeveelheid aan tijd beperkt is bij het maken van de Seminar-opdracht. In de late periode is de ‘Kubrickiaanse filmtaal’ het meest aanwezig in zijn werk. Kubrick is een man die gelooft dat als je iets goed wilt doen, doe je het zelf.
VOORWOORD
Om te kunnen begrijpen wat voor filosofie Kubrick toepast op zijn films, is het belangrijk om te weten wat voor achtergrond hij heeft en hoe dat hem heeft gevormd. Hij is geen ijverige student geweest en haalde vaak lage cijfers, maar is wel lid geworden van de fotografie-club. Hij mag zelfs verschillende schoolevenement vastleggen op foto. Hij heeft een passie voor fotografie. Verlegen en teruggetrokken qua persoonlijkheid. Kubrick spijbelt veel om naar de bioscoop te kunnen gaan. Uiteindelijk slaagt hij wel van school, maar door zijn slechte cijfers komt hij niet in aanmerking voor een vervolgopleiding. Uiteindelijk krijgt hij toestemming van zijn vader om fotografie als een serieuze hobby te volgen, mits hij meer zou gaan lezen. Hij heeft voor een korte periode avondlessen gevolgd bij een openbare hoge school (City College of New York). Ondertussen zoekt hij een baan als freelance fotograaf. In 1945 verkoopt hij een foto-serie aan Helen O’ Brian; hoofdbeeldredactrice voor Look magazine. Om zijn inkomen aan te vullen, speelt hij schaak voor kwartjes en ontwikkelt affiniteit met het spel. Kubrick zegt in een interview met The New Yorker dat het gaat om “probleemoplossend vermogen” te gebruiken. Een onmisbaar, mentaal gereedschap voor een maker.
Niet veel later stopt hij zijn werk voor Look magazine en investeert zijn tijd volledig in het maken van films. Hij debuteert in 1953 met de film ‘Fear and Desire’. Een film waar hij met veel intensiteit aan heeft gewerkt, (Paul Mazursky, Stanley Kubrick: Life in pictures) al snel volgt er succes met ‘Killer’s Kiss’, vanwege zijn talent en gevoel voor licht.
In onderzoeken en verzamelen lijkt Kubrick onverzadigbaar. In de documentaire ‘Stanley Kubrick’s boxes’ wordt dat duidelijk geïllustreerd. Het archief bestaat uit van alles dat relevant is voor Kubrick. Van duizend foto’s van een specifiek soort poort, voor de film ‘Eyes Wide Shut’ tot oude filmrollen van ‘Full Metal Jacket’.
Wanneer hij in Hollywood belandt maakt hij commercieel succes met ‘Spartacus’ en ‘Lolita’. Deze twee titels waren duidelijke tekens voor Kubrick om nooit meer de productie uit handen te geven. De productie van ‘Lolita’ lijdt onder zware beperkingen, waaronder de censuur van de seksueel geladen scènes. Deze komen voor in de roman van Nabokov, maar niet in de film. Kubrick heeft veel spijt van het maken van ‘Lolita’, vanwege de beperkingen. Dit toont Kubrick’s perfectionistische kant en zijn artistieke individualiteit. Dit zijn persoonlijkheidselementen die belangrijk zijn om een eigen stempel te ontwikkelen.
Stanley Kubrick is een onderzoeker en verzamelt eerst zo veel mogelijk informatie, voordat hij aan een nieuw project begint. Hij maakt wel altijd een film op basis van een roman en persoonlijke interesse. Alle films uit zijn late periode vinden een oorsprong in literatuur. Voor zijn cult klassieker ‘Dr. Strangelove’ heeft hij gemaakt uit een nieuwsgierigheid naar nucleaire oorlog. In aanvang vóór het schrijven van ‘Dr. Strangelove’, heeft Kubrick meer dan veertig militaire en politieke boeken gelezen om inzicht te krijgen op het onderwerp. Van daar uit heeft hij een satire geschreven over hoe de militaire industrie en haar overheid een potentiële nucleaire oorlog benaderen. Dit laat zien dat Kubrick open staat voor ideeën van andere artiesten en leergierig is.
KUBRICK’S ACHTERGROND 4
5
Dit persoonlijke kenmerk komt sterk terug naar voren in de voorheen genoemde documentaire. Zo had Kubrick zijn producent, Jan Harlan, gebeld om te vragen waar hij is op het moment. Harlan is toevallig op vakantie en Kubrick wou alleen maar weten waar zijn producent was. Waarom? Kubrick wou het gewoon graag weten en ook niet voor een andere reden.
LY N D O N P E R I O D E K U B R I C K L A T E D E
Om toch nog gebruik te maken van zijn uitgebreide onderzoek van de 18de eeuw, besluit Kubrick een ander verhaal te filmen. In ‘The Luck of Barry Lyndon’ vindt Kubrick een verhaal wat hem inspireert. Na verschillende conflicten met producenten op het artistieke gedeelte van zijn films, neemt Kubrick vanaf het begin af aan het heft in handen. Zelfs de huidskleur van zijn hoofdactrice moet een bepaalde tint hebben die gepast is aan de 18de eeuw. Kubrick heeft Berenson gevraagd om maanden uit de zon te blijven voor ze beginnen met filmen.
S M L I F
6
Om het gevoel van de film te verbeteren, wilde Kubrick in een bijna documentaireachtige vorm de film vertellen. Bijna alsof hij in tijdmachine is gestapt en zijn hand-camera mee neemt om alles vast te leggen. Een aantal vecht-scènes heeft Kubrick met een handcamera gefilmd.
T I U
Er is een groot spectrum aan onderwerpen en themata. De hypocrisie van de elitaire klasse en de ironie waar zij zich in bevinden, door hun attitude tegenover de lage klasse van de maatschappiij.
Dankzij ‘Barry Lyndon’ is Kubrick berucht geworden om zijn oog voor detail; vaak schiet hij twintig tot dertig keer een scène over tot het perfect is.
E D
De film wordt geroemd om zijn esthetische kwaliteit. Veel filmcritici noemen dit Kubrick’s meest authentiek oogende werk. Voor ‘Barry Lyndon’ heeft Kubrick gebruik gemaakt van een satelliet-lens van NASA met een zeer hoge snelheid. Als filmmaker krijg je de mogelijkheid om in kaarslicht te filmen of zonlicht, zonder dat het beeld donker wordt. Hiermee voorkomt Kubrick het gebruik van studio-licht en krijgt de film een meer tastbare structuur. Uiteraard, bestond elektriciteit nog niet in de 18de eeuw. Samen met zijn oog voor detail, is de film een poort naar een tastbaarder verleden van de mens.
Initieel wou Kubrick een p e r i o d e - ko s t u u m d r a m a maken over Napoleon Bonaparte. Kubrick’s financiers hadden besloten om de plannen niet te ondersteunen, vanwege ‘Waterloo’. Een film, over dezelfde heerser, die slecht ontvangen was door publiek. Commercieel heeft de film slecht gescoord.
E T A L
U I T
Een meer positief thema is de moed hebben om te staan voor je ‘eigen mannetje’, waar je in gelooft en je eigen eerbaarheid toetsen. De anti-held wordt voor constant beproefd en gaat de uitdaging aan.
K C I R B U K
Het verhaal van Barry Lyndon is gebasseerd op de roman ‘The Luck of Barry Lyndon’ door William Makepeace uitgegeven in 1844. Het verhaal gaat over een Ierse zwendelaar met een klein hart van goud en hoger de sociale kringen in klimt. De Pruisische oorlog dient als achtergrond voor het verhaal. De titelpersonage wordt wel eens de eerste anti-held genoemd. De titelpersonage is geen goed mens, maar hij heeft eerbare kwaliteiten. Het verhaal introduceert hem als een jongeman die voor de liefde van zijn nicht wil sterven, in een pistoolduel tegen haar aanstaande. Een militair officier die haar familie elk jaar een geldsom zal giften, als zij elkaar binden in een huwelijk.
Marisa Berenson als Lady Lyndon, Stanley Kubrick, 1979
E D O I R E P
F I L M S
-
-
Y R R A B
B A R R Y
N O D N YL
Ryan O’Neal in de titelrol Barry Lyndon, Stanley Kubrick, 1979
7
S H I N I N G T H E P E R I O D E K U B R I C K L A T E
‘The Shining’ heeft tot op de dag van vandaag invloed op de film- en televisiemakers. In veel hedendaagse en populaire cultuur worden er verwijzingen gemaakt naar deze film.
E T A L E D
D E
Tijdens het regisseren van ‘The Shining’ heeft Kubrick zijn acteurs veel ruimte gegeven om het script te veranderen en zelfs te improviseren. De beruchte quote “Here’s Johnny!” is geïmproviseerde tekst. LoBrutto 1999, p. 433.
K C I R B U K
Jack’s psychose daalt in een neerwaartse spiraal en vluct terug naar alcoholisme. In de Gouden Danszaal komt hij aan de bar en smeekt om drank. Al snel vertoont de duivel zich als een spookbarman en schenkt hem zijn wens.
E D O I R E P
‘The Shining’ is ook een film die veel onderwerpen en themata bevat. Kindermisbruik, gebroken beloftes, heiligschennis, hoe de blanke man Indianen uit hun eigen land hebben gejaagd, deja vu, het zesde zintuig en meer. Het heeft zelfs een oerverhaal; Faust.
-
Kubrick is vaak gevraagd om ‘The Exorcist’ te regisseren, maar heeft meerdere malen het verzoek afgewezen. Hij kreeg pas een interesse in horror, na dat hij ‘The Shining’ had gelezen. “Er is iets inherent slecht met de persoonlijkheid van de mens. Er is een kwaadaardige zijde. Een kenmerkend element aan horror verhalen is dat het de archetype van het onbewuste toont; we zien een duistere zijde, zonder dat wij het direct hoeven te confronteren” - Baxter 1997, p. 11.
E H T S M L I F
F I L M S
T I U
U I T
G N I N I H S
Gebaseerd op gelijknamige Stephen King roman. De titel wijst naar personages in het verhaal die psychisch getalenteerd zijn; Danny, de zoon van de protagonist, en Dick, de chef-kok van het hotel. Het verhaal gaat over een gezin die een berghotel in de winter gaan onderhouden. Het hotel is gebouwd boven op een Indiaanse heilige grond. Vader Jack neemt deze klus aan om rust te vinden om zijn boek af te schrijven. Hij is een herstellend alcoholist. Hoe langer het gezin vast zit in het hotel, hoe dieper Jack in een psychose raakt.
Danny Lloyd als Danny Torrance die de spoken van de Grady tweeling ontmoet, Stanley Kubrick 1980
8
9
JAC KET METAL FULL KUBRIC K
Kubrick had geen interesse in het maken van een antioorlogsfilm. Zijn streven was om een film te maken die duidelijk illustreert wat oorlog exact is.
K CIRBUK
De onvermijdelijke bijkomstigheden van oorlog, Stanley Kubrick, 1987
SMLIF
FILMS
TIU
UIT
ED
DE
ETA L
L ATE
Rekrutentraining tijdens de eerste helft van de film, Stanley Kubrick, 1987
Dit is terug te zien in als de rekruten worden geschoren, terwijl op de achtergrond het lied ‘Goodbye Sweet, Hello Vietnam’ speelt. Aan het einde van de film verlaten de soldaten een Vietnamese stad in ruine en zingen gezamelijk het thema-lied van de Mickey Mouse Club. Dit geeft de film een bitter en cynisch gevoel.
EDOIREP
Joker komt uiteindelijk in de journalistieke divisie en wordt naar Vietnam gestuurd. Samen met zijn fotograaf Pr. “Rafterman”. Samen werken zij aan nieuws artikelen over de Lusthogtroepen. Gaanderweg komen ze zowel de glorie, als de verschrikkingen van oorlog tegen.
In 1985 begint Kubrick met het schrijven van het script. Hij stuurt de concepten naar Michael Herr voor redactie, maar uiteindelijk is Kubrick altijd degene geweest die kiest wat er terugkomt in de film.
-
De film is berucht om R. Lee Ermey’s rol als de zeer fanatieke en strikte drill instructeur Sgt. Hartmann. Dit personage wordt gezien als een antagonist, maar werkt ten koste aan alles, om mannen klaar te stomen voor een oorlog. Deze sergeant doet dat met een gestructureerde, strenge en consistente methode.
‘Full Metal Jacket’ is een film waar veel van Kubrick’s handelsmerken in voorkomen. Van de ironische muziek, de montage waar mannen worden ontdaan van hun natuurlijke, menselijke identiteit, de extreme details om een realistisch gevoel te geven aan de kijker.
LLUF
PERIODE
Dit is duidelijk terug te zien in Joker’s kostuum. Hij draagt een hem met de tekst: “Born to kill”, terwijl hij ook een button draagt met het vredessymbool.
Kubrick werkt weer uitgebreid en lang aan het onderzoek wat vooraf aan deze film gaat. Het kost hem drie jaar om de originele schrijver, Michael Herr, er van te overtuigen om deze film te maken.
LATEM
Een sterk terugkomend thema is de Jungiaanse filosofie over de dualiteit van de mens. Is de mens inherent goedaardig? Of is de mens inherent kwaadaardig?
TEK CAJ
De beste pro- en antiVietnamoorlog film. De film vertelt het verhaal over de indoctrinatie van rekruten in het leger van de Verenigde Staten van Amerika en hoe zij vechten in Vietnam. De film volgt Pr. James T. “Joker” Davis. Tijdens de training krijgt hij de taak om de imcompetente Pr. Leonard “Pyle” Lawrence te veranderen in volwaardig rekruut. Door zijn eigen domme gedrag faalt Pyle en pleegt zelfmoord met een ‘Full Metal Jacket’-kogel.
10
11
L AT E
K U B R I C K
P E R I O D E
-
E Y E S
W I D E
S H U T
S M L I F
F I L M S
T I U
U I T
E D
Bill komt de meest verleidelijke en mysterieuze vreemden tegen. Zij brengen hem op een seksueel geladen avontuur, die zijn fantasie te boven gaat.
E TA L
Kubrick heeft gezegd dat dit zijn beste film ooit is.
K C I R B U K
Het verhaal gaat over Dr. Bill Harford en zijn echtgenote Alice. Zij zijn een rijk echtpaar dat woont in Manhattan. Samen hebben zij een dochter van zeven jaar oud. Op een avond biecht Alice, na het delen van een joint, een seksuele fantasie op aan Bill. Ze vertelt haar echtgenoot over een marinier die zij lang gelden tegenkwam tijdens een vakantie. Alice was in staat op dat moment haar huwelijk en kind achter te laten, om met de marinier een affaire te beginnen. Ontdaan van haar biecht gaat Dr. Bill op een nachtelijke escapade.
E D O I R E P
De fijne scheidingslijn geldt voor zowel Alice, als voor Bill. Zij gebruikt haar fantasie om aan haar man duidelijk te maken dat vrouwen ook seksuele wezens zijn. Door haar verhalen raakt Bill van slag. Hij wordt meerdere malen door verleiding beproefd, maar reageert onbenullig als het moment zich presenteerd. Hij ontmoet een prostituee, betaalt haar, maar maakt geen gebruik van haar diensten.
-
Dr. Bill probeert met alle middelen die hij heeft toegang te krijgen tot de elite klasse. Van geld tot zijn lege autoriteit als dokter.
S E Y E
De thema’s van de film is de fijne scheidingslijn tussen de realiteit en illusie. Hoe een buitenstaander nooit deel zal worden van de elite.
E D I W
D E
T U H S
Het Freudiaanse ‘Traumnovelle’ van Arthur Schnitzler (1926) vormt de basis voor de film ‘Eyes Wide Shut’. Een erotische psychothriller. Het is een exposè over de seksuele tegenstrijdigheid van een gelukkig huwelijk. De film probeert het belang en dualiteit van seksuele dromen en fatasie aan te geven.
Een prostituee van de cult elitaire klasse. Zij waarschuwt Bill en redt zijn leven, Stanley Kubrick, 1999
12
13
ER
O
DE
DC
KI
EL
JK
BE
De driehoekscompositie wordt veelvuldig gebruikt in alle late Kubrick films. De vorm is stabiel, omdat het een zelf ondersteunde structuur heeft. Het is de enige polygon die sterk staat vanwege zijn geometrie. - Schneider (1995, p. 45)
FE EF
E
Veel natuurlijke objecten, als planten en insecten, passen met precisie in een evenredige driehoek. De vorm staat ook symbool voor het cijfer 3. Het heeft is dus niet met toeval dat het prettig om objecten in drieën te delen. Verhalen hebben een driestap: begin, midden, eind. Gezinnen worden pas een volledig gezin, op voorwaarde dat alle leden aanwezig zijn: de vader, de moeder, het kind. In religie is het niet te vermijden. Van de sterk gestructureerde kerken tot de kernfiguren. De vader, de zoon, de heilige geest. Amen. Men zou bijna kunnen stellen dat driehoek alomtegenwoordig is in het leven op de planeet aarde.
E
Kubrick gebruikt deze vorm om het stabiel en natuurlijk is. Het oog van de kijker wordt naar de vorm toe getrokken. De driehoek bevordert de aandacht van de kijker en geeft hem een focus om naar te kijken. De vorm is herkenbaar vanuit een oergevoel wat de mensheid heeft bezit. Het zit zo ingebakken in een collectief menselijk psyche, dat zelfs religieuze instanties het inzetten voor marketingdoeleinden.
Een harmonieus beeld komt tot stand. Het geeft een esthetisch prettig gevoel en brengt het beeld in proportie.
O
PO
In de kunsten wordt symmetrie veel toegepast.
CT
TI
FE
SI
Het schept een geordend beeld.
EF
EN
T P DE
M
Het spiegelt en reflecteert, iets wat wij mensen constant doen.
HE
HE
T
EN
O
TI ER
BE
JK
EL
KI
DC
SI
CT
O
PO
P
M Onze hersenen houden enorm van symmetrie.
Symmetrie is een klassieke en traditionele vorm van beeldcompositie.
B E E L D C O M P O S I T I E N H E T E F F E C T O P D E K IJ K E R
14
15
Kubrick gebruikt symmetrie om de centrerende richting in zijn films te bevorderen. Symmetrie wordt in zijn films ook veel toegepast in combinatie met beeldrijm. Kubrick laat zijn beeldrijm zwaar op de symmetrische kant leunen. Daarmee versterkt hij de het harmonieuze en esthetische compositie van het beeld. Soms kan zijn symmetrische beeldcompositie overlapping vinden in zijn films. Het bevordert intertekstualiteit.
EEN LES VOOR DE CMD-ER
Als CMD-er heb ik van Kubrick geleerd, dat het enorm belangrijk is om zo veel mogelijk informatie te vergaren, de juiste details er uit distilleren en de juiste objecten van daaruit samen te voegen om tot een mooi en gesloten geheel te komen.
Dat je er zo geïnvesteerd in raakt, dat zelfs je onderkomen vol raakt van onderzoeksmateriaal. Dat je zo diep in de details gaat, dat de film die je maakt steeds meer en meer tastbaarder wordt. Dat het zelfs de laatste knip in de montage nog iets kan zeggen over hoe het verhaal kan verlopen.
Stanley Kubrick heeft een creatief proces in alles wat hij doet. CMD-ers kunnen veel van zijn unorthodoxe en excentrieke methode’s leren.
De meest belangrijke les die ik er uit heb gehaald is ook het creatieve proces zijn gang laten gaan, dat het perfecte moment zichzelf openbaart. Al dan niet door de maker zelf of bijdragers aan de film.
Kubrick is een grootmeester en een inspiratie voor CMDers om hun creativiteit en probleemoplossend vermogen te vergroten. Wat op de opleiding notoir ‘ o u t - o f - t h e - b ox ’ - d e n ke n is wordt gepreekt, ademt Kubrick deze manier van denken. Van frustrerend constant opnieuw proberen tot organisch een creatief proces laten lopen. De les die ik persoonlijk van Kubrick heb geleerd is dat je geduld en passie nodig hebt om een film te maken.
CONCLUSIE
Stanley Kubrick is een interessante maker die een onorthodoxe werkmethode heeft, waar probleemoplossend vermogen, intensief onderzoek en inlevingsvermogen in de mens centraal staan. Van het technisch aanpassen van zijn camera tot de laatste knip in de montage, hij staat als maker achter elke keuze in zijn creatief proces. “Iedereen die het privilege van regisseren kent weet dat, alhoewel het kan lijken alsof je ‘War and Peace’ aan het schrijven bent in een botsauto in een pretpark, wanneer je het eindelijk juist krijgt dat er weinig vreugden in het leven zijn die dit gevoel kunnen evenaren.” Kubrick, in een ontvang toespraak voor de D.W. Griffith onderscheiding. Een makers filosofie die stamt uit het artistieke en perfectionistische individu.
Kubrick maakt zijn films met artistiek en filosofische benadering. Hij heeft een diepe kennis van elegant opgebouwde beeldcompositie en dramaturgie. In een interview met The New Yorker zegt Kubrick: “Mensen reageren het sterkst op directe ervaring en niet op abstractie: het is zeer bijzonder om iemand te vinden die emotioneel reageren op abstractie.” Een film maken is voor Kubrick een constante zoektocht naar het juiste moment en die vastleggen, zodat hij zijn publiek een directe ervaring kan geven. Inclusief archetypische beelden en thema’s.
EEN LES VOOR DE CMD-ER
CONCLUSIE
16
17
BRONNENLIJST
Marland, J., Hunt, R., & Rawle, S. (2010). Basics FilmMaking 04: The Language of Film. Teruggehaald op 5 juni, 2015.
Baxter, J. (1998). Stanley Kubrick: A biography. London: HarperCollins. Broek, J. (2010). Beeldtaal: Perspectieven voor makers en gebruikers. Den Haag: Boom Lemma.
Meinetten, J. (Lector) (2011). AV Theory. Lecture uitgevoerd in Utrecht. Meinetten, J. (Lector) (2013). Narrativiteit. Lecture uitgevoerd in Utrecht.
Kamphuis, K. (Lector) (2015). Content Creation. Lecture uitgevoerd in Utrecht.
Ronson, J. (2008). Stanley Kubricks Boxes. Teruggehaald op 5 juni, 2015, van https://vimeo. com/78314194
Kubrick // One-Point Perspective. (2013). Teruggehaald op 5 juni, 2015, van https://vimeo. com/48425421
Schneider, M. (1995). A beginner’s guide to constructing the universe: The mathematical archetypes of nature, art, and science. New York, NY: HarperPerennial.
Barry Lyndon [Film]. (n.d.). Dr. Strangelove, or, How I learned to stop worrying and love the bomb [Film]. (2001). Columbia TriStar Home Video.
Stanley Kubrick Interview (27th November 1966). (2012). Teruggehaald op 5 juni, 2015, van https://www. youtube.com/watch?v=xaKBqOFgDQ
The shining [Film]. (2001). Warner Home Video. Full metal jacket [Film]. (2001). Warner Home Video. Eyes wide shut [Film]. (2007). Warner Home Video.
Woutisseth, M. (2011). Stanley Kubrick a filmography. Teruggehaald op 5 juni, 2015, van https:// vimeo.com/23030893
LoBrutto, V. (1999). Stanley Kubrick: A biography. New York: Da Capo Press.
BRONNENLIJST 18
