Strategieën voor sterke regio s

  SStrattegieën n voo or stterkke  rregio o’s   

EEindrapportt                                        otterdam, ap pril 2014 Eeesergroen/Ro

 

Strategieën voor sterke  regio’s   

Eindrapport                                     

    Peter Heerema (Locus ruimtelijke verkenningen; www.locus‐heerema.nl) en    Felix Lauffer (Office for Post‐Utopian Architectural Strategies; www.o‐p‐a‐s.org)   Eesergroen/Rotterdam, april 2014

2   

Inhoudsopgave      Hoofdstuk 1                Hoofdstuk 2     

           

                      Hoofdstuk 3     

         

                                      Hoofdstuk 4 

                 

Bijlage 1  Bijlage 2  Bijlage 3 

     

   

 

Inleiding  1.1   Aanleiding  1.2  Opdracht   1.3  Aanpak  1.4  Leeswijzer  Theoretische perspectieven  2.1  Inleiding      2.2  Clusterperspectief  2.3  Institutioneel perspectief  2.4  Evolutionair perspectief  2.5  Circulair perspectief  2.6  Governance  2.7  Conclusies 

 

Strategieën in de praktijk  3.1  Inleiding        3.2  Noordvleugel Randstad  Zuidvleugel Randstad  3.3  3.4  Brainport Zuidoost Nederland  3.5  Maintenance Valley West en Midden Brabant  3.6  Greenport Venlo  3.7  Zuid‐Limburg  3.8  Arnhem Nijmegen  3.9  Netwerkstad Twente  3.10  Noord‐Nederland  3.11  Conclusies  Conclusies  4.1    Inleiding  4.2    Maakbaarheid van clusters  4.3    Ruimtelijke schaal van regio's  4.4    Aanzet voor aanvullende strategieën  4.5    Aanbevelingen    Geraadpleegde bronnen   Overzichtsschema’s van alternatieve perspectieven  Overzichtsdiagrammen van maatregelen en schaalniveaus 

3   

Hoofdstuk 1  

In nleiding 

  1.1  Aanleiiding    urvisie Infrasttructuur en R Ruimte van h het Rijk (2012) staat het vversterken  In de Structuu vaan de ruimtelijk‐economiische structu uur van ons land geoormerkt als natio onaal belangg.  Dee ambitie is o om te komen n tot een exccellent en intternationaal bereikbaar  veestigingsklimaat in de steedelijke regio o’s van de Mainports, Braainport, Greeenports en d de  Vaalley's. Daarb bij gaat het sspecifiek om de haven vaan Rotterdam m, Schiphol, Brainport  Zu uidoost Nede erland, de Grreenports Ve enlo, Westland‐Oostland d, Aalsmeer, Noord‐ Ho olland Noord d, Boskoop een Bollenstreeek, Energypo ort in Gronin ngen, Food V Valley in  W Wageningen, Health Valley in Nijmegeen, Maintenaance Valley in n West‐ en M Midden  Brrabant, Utreccht Science P Park en de nanotechnolo ogie in Twentte en Delft. D Deze  stedelijke regio's beschouw wt het Rijk vvan nationalee betekenis een hiermee ggaat het Rijk  ecentrale oveerheden aan de slag. De betreffende stedelijke reegio's staan  saamen met de weergegeven in afbeeldingg 1.                                                                 n concentratiee van topsectoren   Affbeelding 1: De stedelijke reegio’s met een

4   

Naast het SVIR‐beleid loopt het zgn. topsectorenbeleid. Dat is in beginsel minder  ruimtelijk en niet gebiedsgericht. Het vestigingsklimaat is wel uitermate relevant voor  de uitwerking van dit beleid. De topsectoren zijn Agro&Food, Chemie, Creatieve  Industrie, Energie, High Tech Systemen en Materialen, Life Sciences&Health, Tuinbouw  en uitgangsmaterialen en Water. Eén van de opgaven van het Rijk en de decentrale  overheden is om met passende ruimtelijk‐economische strategieën de internationale  concurrentiekracht en het vestigingsmilieu in de belangrijke stedelijke regio's met een  concentratie van topsectoren te versterken.     Het ministerie van IenM/DGRW heeft het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL)  gevraagd om een nadere verkenning van de mogelijkheden om met behulp van ruimtelijk  beleid de concurrentiepositie te versterken van de stedelijke regio's van nationaal belang.    In deze nadere verkenning hanteert het PBL de invalshoek van de clustertheorie (Porter,  1990), waarin zogenaamde “competitive advantages” (beter zijn dan anderen) een grote  rol spelen. In die zienswijze staan vestigingsplaatsfactoren zoals agglomeratiekracht en  gerelateerde variëteit centraal, dat wil zeggen een bepaalde mate van ruimtelijk  geconcentreerd volume en dichtheid, gecombineerd met een geografische concentratie  van gerelateerde bedrijven en instellingen (Atzema, 2013). In een benchmarkstudie is  door het PBL onderzocht hoe verschillende regio’s op een aantal vestigingsplaatsfactoren  scoren (PBL, 2013). Conclusies van het PBL zijn dat de Nederlandse regio’s ten opzichte  van hun concurrenten agglomeratiekracht missen (te weinig massa en dichtheid) en  achterblijven in private kennisinvesteringen, maar wel goed bereikbaar zijn over de weg  en door de lucht. De uitkomsten zijn onder meer aanleiding voor het PBL om een pleidooi  te houden voor een vijftal ruimtelijk‐economische strategieën: (1) vergroten van massa en  dichtheid, (2) versterken van “borrowed size & quality”, (3) focus op eigen kracht, (4)  spelen in de eigen league en (5) het vergroten van de regionale weerstand.     De resultaten van het PBL worden omgewerkt tot een gereedschapskist van nationale en  regionale (ruimtelijke) strategieën en verantwoordelijke actoren om de  concurrentiekracht van de regio's en de daarin gevestigde topsectoren te vergroten.     1.2.  Opdracht      Als aanvulling op de uitkomsten van het PBL‐onderzoek is door IenM/DGRW aan ons  gevraagd om te onderzoeken of en met welke theoretische dimensies de clustertheorie  aangevuld zou kunnen ter verklaring van het economisch functioneren en de  concurrentiepositie van regio’s en om te inventariseren welke strategieën in de  regionale praktijk op verschillende schaalniveaus worden gehanteerd. Daarbij zoeken  we ook naar voorwaarden voor succes of falen van strategieën en zoeken  we naar  aanvullende strategieën. Het resultaat draagt bij aan de door het PBL op te leveren  gereedschapskist. Een belangrijke actie daarvoor is om zorg te dragen voor een  eenduidige vertaling van regionale strategiekaarten, het gelijk trekken van legenda's en  het verbeelden van de ruimtelijke strategieën.      1.3  Aanpak 

  Locus en OPAS hebben dit onderzoek gezamenlijk uitgevoerd. Door Locus is de theorie  en praktijk van ruimtelijk‐economische strategieën onderzocht. Daartoe is een quick 

5   

scan van wetenschappelijke literatuur en van regionale beleidsdocumenten uitgevoerd,  zijn gesprekken gevoerd met twee experts uit de wetenschap (prof. Lagendijk van  Universiteit Nijmegen en prof. Atzema van Universiteit Utrecht) en is regelmatig met  een begeleidingsgroep van de opdrachtgever gebrainstormd. Door OPAS zijn de  strategiekaarten en het verbeelden van de ruimtelijke strategieën onderzocht. Daarvoor  zijn met name de regionale beleidsdocumenten en het daarin voorkomende  kaartmateriaal gebruikt.  

    1.4   

Leeswijzer 

  De opbouw van dit rapport is als volgt. In hoofdstuk 2 doen wij verslag van het  versterken van de kennisbasis vanuit de theorie, toegespitst op relevante dimensies uit  de institutionele economie, de evolutionaire theorie en het perspectief van de circulaire  economie. Het derde hoofdstuk richt zich op het versterken van de kennisbasis vanuit  de praktijk op basis van beleidsstrategieën, die in de negen stedelijke regio’s van  nationaal belang worden gehanteerd, toegelicht met verscheidene strategiekaarten. In  hoofdstuk 4 zetten we onze conclusies en aanbevelingen op een rij. Bronvermeldingen,  verwijzingen en enkele schematische voorstellingen zijn opgenomen in de bijlagen bij  dit rapport.        

 

6   

Hoofdstuk 2  

Theoretische perspectieven 

  2.1  Inleiding    Voor behoud en toename van welvaart is bedrijvigheid nodig. Die is altijd ergens  gelokaliseerd. In de keuze van die plek spelen fysiek‐ruimtelijke omstandigheden een  belangrijke rol, zoals de bereikbaarheid van een locatie en de aanwezigheid van  geschikte ruimte of grondstoffen. De afweging tussen potentiële vestigingsplekken  wordt ook beïnvloed door talrijke andere factoren, zoals de kosten van transport en  communicatie, de nabijheid van afnemers, de grondprijs, het fiscale regiem of de  aanwezigheid van concurrenten en voorzieningen. Conceptueel is het hierbij van belang  om onderscheid te maken in de vestigingsplaatskeuze van een ondernemer en het  vestigingsklimaat van een regio.     Over het belang van en de samenhang tussen deze factoren zijn in de loop van de tijd  verschillende verklaringen opgesteld in de vorm van vestigingsplaatstheorieën.  Voorbeelden zijn de neoklassieke evenwichtstheorie (die stelt dat de markt er zelf voor  zorgt dat regionaal‐economische verschillen verdwijnen), de theorie van cumulatieve  causatie (Myrdal, die  stelt dat een centrum groeit als gevolg van schaalvoordelen ten  opzichte van de periferie van dat centrum, waar die voordelen ontbreken), de  groeipooltheorie van Perroux, die de economische ontwikkeling van een regio verklaart  uit de multipliereffecten van een bepaald sleutelbedrijf, of de theorie van Schumpeter,  die regionaal economische groei vooral verklaart uit de innovatie van productiefactoren.     Eén van de oudste theorieën is die van Weber uit 1909, die voorop stelde dat bedrijven  (gedreven door winstmaximalisatie) zich bij het zoeken naar een vestigingsplaats vooral  laten leiden door het streven naar minimale transportkosten. Daarnaast vond hij de  arbeidskosten en de agglomeratie‐effecten van belang. Die effecten treden op als  bedrijven zich in elkaars buurt vestigen. Een kostenvoordeel kan bijvoorbeeld al  optreden uit een gemeenschappelijk gebruik van infrastructuur (Heijman, 2001).  Externe schaalvoordelen stimuleren een verhoogde mate van ruimtelijke concentratie  (Krugman, 1995; het meest beroemde en genoemde voorbeeld is waarschijnlijk Silicon  Valley met zijn op informatietechnologie gebaseerde bedrijvigheid). Overigens wijst  Weber er ook op dat er na verloop van tijd agglomeratienadelen kunnen ontstaan zoals  oplopende congestie, grondprijzen of arbeidskosten. Deze agglomeratienadelen kunnen  leiden tot ruimtelijke deconcentratie van bedrijven.    2.2  Clusterperspectief    In de vertrouwde, naoorlogse zienswijze op de regionale economie staan begrippen  centraal zoals economische groei, economische structuur en ruimtelijke omgeving. De  gedachte was dat de groei van het BRP in een regio gemaximaliseerd kon worden door  het inzetten van een zo gunstig mogelijke economische structuur met groeisectoren in  combinatie met een ruimtelijke omgeving, die zo is ingericht dat de groei optimaal  wordt ondersteund. Nieuwere zienswijzen onderstrepen – in navolging van de  clustertheorie van Porter (1990) – het belang van agglomeratiekracht en gerelateerde  variëteit. Het stimuleren van groei volstaat volgens die zienswijzen niet, het gaat er om  beter te zijn dan de anderen op basis van "competitive advantages". Landen en regio's 

7   

moeten volgens deze theorie concurreren op factorkosten, kennis en innovatie en op  focus (rivaliteit en specialisatie) om zich verder te ontwikkelen (productiviteitsgroei).     Het regionaal‐economisch beleid van de afgelopen decennia in ons land is geïnspireerd  door deze clustertheorie. Volgens deze theorie kunnen de fysieke nabijheid van andere  bedrijven in een bepaalde sector, een gekwalificeerde lokale arbeidsmarkt, de  aanwezigheid van gespecialiseerde afnemers en toeleveranciers en het voorkomen van  technologische kennis spillovers leiden tot een geografische concentratie en tot  economische ontwikkeling. Omgevingskenmerken zijn volgens deze theorie dus een  belangrijke factor voor economische groei. Ruimtelijke nabijheid van bedrijven zou de  onderlinge concurrentie stimuleren, wat zou zorgen voor een groeiende behoefte aan  innovatie en nieuwe activiteiten in het werkveld. Het profiteren van elkaars nabijheid  door kennisuitwisseling en onderlinge samenwerking zou dit stimuleren. Steden kennen  in principe lagere transactiekosten (kosten voor contact, contract en controle) omdat de  variëteit (en dus de keuzemogelijkheden) aan gespecialiseerde diensten en  arbeidskrachten groot is. Afstand speelt daarbij geen dominante rol. Het leuke aan een  stad is bovendien dat er in principe een grotere kans is om mensen te ontmoeten die  dingen weten die jij niet weet (Jane Jacobs).    Empirisch onderzoek van Atzema in de regio Amsterdam (2011) leert dat geografische  nabijheid nauwelijks van belang is bij de uitwisseling van kennis binnen en tussen  clusters van bedrijven, noch voor de uitwisseling van kennis met universiteiten,  hogescholen of speciale instellingen. Als er al relaties tussen bedrijven zijn, zijn ze  zakelijk van aard. Belangrijke locatiefactoren blijken te zijn de autobereikbaarheid (die  belangrijker is dan nabijheid) en parkeermogelijkheden, de aanwezigheid van geschikt  personeel, geschikte huisvesting en de grootstedelijke culturele en ruimtelijke kwaliteit  van Amsterdam (voorzieningen, afstraling en allure). De geringe mate van onderlinge  kennisuitwisseling is bevestigd in een onderzoek van Smit (2012) naar creatieve  werkmilieus in Amsterdam. Een creatieve reputatie van de buurt, de belevingswaarde,  de visuele gebiedskenmerken (een fijne werkplek, leuk om te bezoeken) en de nabijheid  tot de eigen woning, scholen, parken en gelijkgestemde gezinnen blijken van groot  belang. Respondenten in dit onderzoek geven als verklaring dat de toenemende  digitalisering van hun werk het hen mogelijk maakt om nabijheid van hun bedrijf tot  huis belangrijker te vinden dan nabijheid tot klanten en andere creatieve bedrijven,  getuige de volgende quote van een van haar respondenten (Smit, 2012, pagina 211):            “Gebiedskwaliteiten van mijn bedrijf gaan meer over privé. De school is om de  hoek. Het park is dichtbij. Het is een leuke woonbuurt met veel kinderen. Je kunt  op straat spelen, je kunt zo naar de binnenstad lopen, even naar de bieb. Ik heb  mijn werk dus om mijn privéleven gebouwd…. Ik ben eigenlijk heel  plaatsonafhankelijk. Er komt hier haast nooit een klant. Over het algemeen ga ik  naar hen toe. En ik werk heel veel via internet met een heleboel freelancers, heel  veel met mensen die ik nog nooit heb ontmoet. Die zitten gewoon over de hele  wereld. Dat gaat allemaal via internet, dus ik zit nu hier. Voor mijn werk maakt  het eigenlijk niet uit. Als ik het maar een beetje leuk vind en in de buurt van mijn  huis is, dan vind ik het prima” (een filmmaker).     

8   

Belangrijke wetenschappelijke kritiek op de clustertheorie is dat de theorie een statisch  beeld geeft (lokale efficiency) en geen dynamisch beeld van leer‐ en innovatieprocessen,  dat het marktgedreven is (kostenreductie) en niet kennisgedreven (uitwisseling van  ideeën) en dat het concurrentiekracht misschien wel aannemelijk maakt, maar niet  verklaart hoe het tot stand komt (Atzema, 2013). Clustering in termen van  bedrijfsconcentratie blijkt bovendien geen garantie voor groei te zijn (PBL, 2007;  Atzema, 2011). Ook blijkt dat het relevante schaalniveau voor clustering niet  automatisch het schaalniveau van een regio of landsdeel is (PBL, 2007). Centraal bij  bedrijven staan hun netwerkpositie en hoe ze interacteren met andere bedrijven. De  ruimtelijkheid van zo'n netwerk kan van verschillende schaal zijn. Ook wordt door  diverse auteurs naar voren gebracht dat de maakbaarheid van het succes van clusters  twijfelachtig is. Anders dan in de tijd van de groeipooltheorie (toen het geloof in  maakbaarheid nog hoogtij vierde), lijkt clustervorming vooral de uitkomst van een  autonoom proces. Er kunnen uiteraard betere ruimtelijke condities worden gecreëerd,  zoals betere ontsluiting van een regio, maar dat betekent nog niet dat clustervorming  daadwerkelijk zal optreden (wel een voldoende, maar niet een noodzakelijke  voorwaarde). Clusters blijken geen gouden regel te zijn voor succes. Het is een illusie dat  er generieke succes‐ en faalfactoren zijn  voor clusters (Dankbaar, 2013) en de  schijnwereld van de zogenaamde rankings geven misschien wel aan wat je concurrenten  doen, maar niet wat je zelf zou moeten verbeteren (Lagendijk, 2013). Alle  wetenschappelijke kritiek neemt niet weg dat het clusterbegrip hardnekkig is en andere  interessante benaderingen (zoals de perspectieven die in dit hoofdstuk worden  geschetst) in de weg zit (Lagendijk, 2013).        2.3  Institutioneel perspectief    Ondernemingen opereren niet in een vacuüm, maar hebben te maken met een  institutionele omgeving (als geheel van waarden, normen, organisaties en  arrangementen), die in belangrijke mate bepaalt hoe zij zich gedragen. Markten  ontstaan niet vanzelf, er zijn marktinstituties nodig (Knaack en Jager, 2002). Dat zegt de  clustertheorie ook, maar anders dan de clustertheorie lanceert de institutionele  economie verdergaande veronderstellingen ten aanzien van de culturele omgeving  (waarden), de rol van formele instituties (regels) en de betekenis van institutionele  arrangementen (zoals contracten). De analyse van processen (en ook van  machtsverhoudingen) staat daarbij centraal. In tegenstelling tot de comparatieve  analyse tracht de institutionele benadering door dynamische analyse van processen  greep te krijgen op de evolutie van systemen, waarin diverse elementen interdependent  zijn en een co‐evolutie doormaken (Groenewegen, 2004).     Aantrekkelijk is dat deze benadering (die verschillende stromingen kent en een lange  geschiedenis van vallen en opstaan) ingrediënten aanreikt, waarmee maakbaarheid een  plaats krijgt in het idioom. Daartoe wordt in deze benadering onderscheid gemaakt in  verschillende lagen, waaruit de omgeving van de onderneming is opgebouwd (zie  schema in bijlage 2). De culturele laag van waarden, normen, routines en houdingen is  van groot belang, maar kent een zeer beperkte maakbaarheid. De tweede laag van  formele instituties (wetten, regels en procedures) en vooral de derde laag van  arrangementen ("governance structuren") kennen daarentegen een grotere 

9   

maakbaarheid. Voorbeelden in het ruimtelijke domein zijn recente veranderingen met  betrekking tot decentralisatie, deregulering, de Omgevingswet en de sterkere rol van de  provincie in het ruimtelijke beleid (laag 2) en de groeiende aandacht voor comakership  van beleid, cocreatie met belanghebbenden, de gebiedsgerichte benadering  ("Elverding") en het honoreren van initiatieven van cq. de participatie door  verschillende actoren (laag 3). Een waarschuwing ten aanzien van maakbaarheid is hier  overigens wel op zijn plaats: er is ontzettend veel maakbaar, maar wat niet maakbaar is,  is het succes (Lagendijk). Een belangrijk dilemma is dat de dynamiek van ontwikkeling  wel gestoeld moet zijn op een "verhaal" en een brede set aan kennis en inzichten  ("strategische intelligentie"), maar dat echte Schumpeteriaanse innovatie pas plaats  vindt door het ongewisse te doen, wat per definitie risicovol en onzeker is (Lagendijk).  Silicon Valley paste bijvoorbeeld in geen enkel kader, maar werd wel een succes en had  even zo goed kunnen falen. Kennis van best practices kan behulpzaam zijn (voor  welvaart kan imitatie van praktijken en ontwerpen van elders voldoende zijn, vgl. Japan  en China), maar is geen garantie voor succes omdat elke ontwikkeling contextspecifiek is  (Lagendijk: ieder Aziatisch land heeft het net weer anders gedaan).     We moeten dan ook bij maakbaarheid niet focussen op als de uiteindelijke gewenste  performance, maar op het proces hoe we met onze economie omgaan. Dat is een  institutioneel proces. De causaliteiten tussen de lagen in het schema verlopen daarbij  twee kanten op: enerzijds van de informele instituties (bijvoorbeeld: "wij doen zaken nu  eenmaal anders dan in de VS of Japan"), die de speelruimte bepalen voor de formele  instituties, die vervolgens bepalen binnen welk kader economische actoren zoeken naar  efficiënte arrangementen, waarbinnen vervolgens een doelmatige aanwending van  productiefactoren kan worden gerealiseerd. Is het bijvoorbeeld met de formele  institutie van het eigendomsrecht niet goed gesteld, dan kan de allocatie op markten  ook niet efficiënt zijn (Groenewegen, 2004). De causaliteiten verlopen echter ook  andersom. Als in de derde laag bijvoorbeeld buitenlandse overnames plaatsvinden, dan  kan de overheersende (buitenlandse) onderneming druk uitoefenen op aanpassing van  wetten en richtlijnen (bijv. aangaande concurrentie of beloningen), die op den duur de  normen van de samenleving beïnvloeden (Groenewegen noemt in dit verband de  “Amerikanisering van het Poldermodel').      Een benadering volgens de institutionele economie biedt aanknopingspunten voor  beleid. Beïnvloedbare bedrijfsexterne factoren zijn immers belangrijk in de locatiekeuze  en daar kan een zekere mate van agglomererende werking van uitgaan (Schuddebeurs,  2013). Dat betekent wel dat gebruik gemaakt moet worden van de kennis die in allerlei  "hoeken van de regio" aanwezig is, van de ondernemers in het gebied zelf, van de  universiteiten en hogescholen die er gevestigd zijn, van lokale en regionale platforms  etcetera. In plaats van een gouden formule te omhelzen, zouden we veel meer naar  dergelijke actoren moeten luisteren om die kennis vervolgens te verankeren in  strategieontwikkeling (Lagendijk vergelijkt dat met de Vlamingen, die ‐ anders dan in  Nederland ‐ deze vaardigheid wel bezitten, en noemt het de pragmatische  "borreltafelstrategie"). De verhalen en arrangementen bijvoorbeeld die recentelijk  regionaal gemaakt worden in het kader van Health Valley en soortgelijke innovatieve  regio's, kunnen aantrekkelijk zijn voor daarbij passende bedrijven om aan te haken en  zich daar te vestigen of te blijven. Regionaal en lokaal ruimtelijk beleid zou gebruik  kunnen maken van inzichten uit de place making theorie, d.w.z. hoe planning, ontwerp 

10   

en management van plekken van invloed is op het gebruik en de beleving van  gebruikers (Smit, 2012). Ook hier geldt wederom een waarschuwing: we moeten  accepteren dat de meeste innovaties falen én we moeten accepteren dat met  ruimtelijkheid maar in zeer beperkte mate een bepaald gedrag kan worden  bewerkstelligd (Lagendijk).  In deze context is het vestigingsklimaat alleen op een scherp  gefocusseerde manier van belang. Bij Health Valley helpt het dat er een paar trekkers  zijn, bij Food Valley ligt het verhaal waarschijnlijk weer anders. Kortom: het verhaal is in  ieder gebied weer anders. Wat nodig is, is wat Lagendijk noemt "strategische  intelligentie": hoe bouw je in een regio een kennisbasis met elkaar op, hoe bouw je  samen een visie, hoe heb je een verhaal achter wat je aan het doen bent? Deze  strategische intelligentie wordt gevoed door talent. "Civic entrepreneurs" spelen daarbij  een grote rol. Regionaal‐economische ontwikkeling draait in die zin veel meer om  mensen en leiderschap dan om rankings.      De manier waarop we met ruimte omgaan, is daarbij fluïde, dat wil zeggen: ruimte  voegt zich naar de economische praktijk (Lagendijk: de ruimtelijkheid is een functie van  de praktijken waar ondernemers in zitten). Respondenten in het onderzoek naar  creatieve werkmilieus in Amsterdam (Smit 2012) geven bijvoorbeeld aan dat hun  werkpraktijk de ruimte creëert: voor de kenniswerker in de digitale wereld is de fysieke  bereikbaarheid van klanten niet zo belangrijk. Voor een ondernemer daarentegen,  wiens werkpraktijk gebaseerd is op het verrichten van logistieke handelingen, is  bereikbaarheid, snelheid en een goede locatie langs de snelweg wel van essentieel  belang. Het relatieve gewicht van bereikbaarheid verschilt dus per werkpraktijk. Volgens  Lagendijk is er in Nederland echter sprake van een monomane fixatie op fysieke  bereikbaarheid als bouwsteen voor concurrentiekracht. Die focus lijkt te zijn blijven  hangen in de werkpraktijken van de industriële en diensteneconomie, waarin fysieke  stromen (van goederen en mensen) een belangrijke plaats innemen. Die focus miskent  daarmee de variatie aan nieuwe werkpraktijken als gevolg van toenemende  digitalisering en mondialisering en de opkomst van internet en nieuwe media. In dit  opzicht zou de virtuele connectiviteit van een locatie in deze eeuw wel eens van groter  belang kunnen worden dan een traditionele vestigingsplaatsfactor zoals de fysieke  bereikbaarheid ervan (reistijd, congestie). Regionale gebiedskenmerken en kwaliteiten  leveren alleen dan een voorsprong voor economische ontwikkeling op wanneer zij  voldoen aan de strategische behoefte van "global networks" (Jacobs en Lagendijk,  2013). Om ontwikkeling te bestendigen, dient die regionale identiteit op grotere  (mondiale) schaal voor het voetlicht te worden gebracht ("branding"). Daarvoor is een  institutionele voorziening nodig, die dat doet.      2.4  Evolutionair perspectief    De evolutionaire theorie beschouwt instituties ook als belangrijk selectiemechanisme  (Atzema, 2012). Zij zien deze echter als "enabling constraints", d.w.z. beperkingen en  regels die als het ware het beste uit de ondernemer naar boven halen. De evolutionaire  theorie legt daarbij de nadruk op evolutie van nieuwe sectoren in een regio en gaat er  van uit dat in een dynamische setting bedrijven zich aanpassen aan de omgeving. Net  als bij de institutionele theorie is interactie en samenwerking met andere actoren nodig.  Agglomeratie is in theorie een belangrijke conditie (Schuddebeurs, 2013).    

11   

Grondgedachten van de evolutionaire economie zijn variatie, selectie en overerving.  Variatie als systeembegrip is goed voor ontwikkeling, maar te grote heterogeniteit is  ook weer niet goed. Selectieomgevingen zijn de markt (sommige bedrijven overleven en  andere niet), de instituties (sommige regels werken in het voordeel van bepaalde  bedrijven) en de ruimte (sommige inrichtingen sluiten beter aan bij de een dan bij de  ander). Overerving (in de biologie het DNA) heeft betrekking op de persistentie en  overdracht van routines. Het oude verhaal van de regionale economie was gebaseerd  op "economies of scale" (schaalvergroting en efficiëntie), nu is het veel meer een  verhaal van "economies of scope" (bereik en effectiviteit) en de relatie van het bedrijf  met zijn omgeving (Atzema). Dat betekent: voordeel behalen uit overlap van kennis en  kunde, voordeel halen uit de aanwezigheid van andere bedrijven, voordeel halen uit een  gevarieerde arbeidsmarkt etc.     Vroeger dachten we dat als we de ruimtelijke omgeving maar aanpasten (zoals een  nieuwe weg aanleggen), dan zouden we een betere economie krijgen. Nu denken we  dat we vooral moeten kijken naar de gerelateerde variëteit (Atzema). De  concurrentiekracht van een regio wordt dan bepaald door de manier waarop die regio  er in slaagt om variatie en diversiteit in de productiestructuur te realiseren. Dat is niet te  plannen, maar je moet er wel naar zoeken. De route daar naartoe is echt wat anders  dan het aanleggen van een nieuwe spoorlijn of een bedrijventerrein. Het gaat om de  creatie van een dusdanige compositie van de regionale structuur dat de kans om op de  internationale markt opportunities te benutten zo groot mogelijk is (zie bijlage 3).  Belangrijke indicatoren daarvoor zijn ondernemerschap, arbeidsmobiliteit (flexibiliteit)  en kennisintensiteit (uitwisseling en leerprocessen). Slimme groei is het vermogen van  het bedrijfsleven in de regio om zich efficiënt en effectief aan te passen aan  veranderende marktcondities door gebruik te maken van elkaars complementaire  kennisvelden. Dat stimuleert de vitaliteit van de regionale economie.    2.5  Circulair perspectief    Het denken over de circulaire economie draait om waardecreatie en shared value,  waarmee een verbinding wordt gezocht tussen economische, ecologische en  maatschappelijke vraagstukken (Porter, 2011: "shared value creation focuses on  identifying and expanding the connections between societal and economic progress").  De gedachte is dat het beter zou zijn om het huidige lineaire economische systeem van  productie en consumptie (een "take‐make‐dispose" systeem) te vervangen door een   manier van denken, die gebaseerd is op inzichten uit de ecologie (systeemdenken) en  uit de kringloopbenadering (en overigens als pad voor transitie nauw aansluit op de  institutionele benadering) (zie bijlage 2). Conceptueel liggen er links met vroegere  ruimtelijke programma's zoals duurzame stedelijke ontwikkeling (DOSS, EVSO en De  ecologische stad als missie, RPD, 1995), waarin via de weg van ruimtelijke pilots en  voorbeeldprojecten gezocht werd naar lokale en regionale reorganisatie en  recombinatie van netwerken, plekken en verantwoordelijkheden.      Het denken over circulaire economie is nog volop in beweging. Door TNO is circulaire  economie onlangs gedefinieerd als: een economisch en industrieel systeem, dat de  herbruikbaarheid van producten en grondstoffen en het herstellend vermogen van  natuurlijke hulpbronnen als uitgangspunt neemt, waardevernietiging in het totale 

12   

systeem minimaliseert en waardecreatie in iedere schakel van het systeem nastreeft  (TNO, 2013).     Er is nog geen omvangrijke kennisbasis. Eén van de waarschijnlijke redenen dat deze  benadering populair wordt, is dat het denken over duurzaamheid uit de hoek van de  restricties en het normatieve milieubewustzijn is getrokken. Er wordt veel meer de  verbinding gelegd met goed leven, met openstaan voor nieuwe economische en  maatschappelijke "opportunities" (people, planet, profit) en met een toenemende  maatschappelijke behoefte aan zeggenschap, verantwoordelijkheid en betrokkenheid.  Om die reden wordt ook wel de term 'civic economy' gebruikt, waarin burgers of  gemeenschappen door zelforganisatie een sterkere rol nemen voor het oplossen van  maatschappelijke vraagstukken in plaats van naar de (centrale) overheid te kijken voor  oplossingen. In de praktijk zou dit leiden tot (ook in geld uit te drukken) transactiebaten  (Van der Heijden, 2013). Ondernemerschap is hiervoor van essentiële betekenis. Er kan  geen duurzame toekomst zijn zonder ondernemerschap, evenmin als we de problemen  kunnen oplossen zonder verdere technologische ontwikkeling (Dankbaar, 2013). Dat  betekent dat de overheid er voor moet zorgen dat de spelregels geen andere keuze dan  een duurzame ontwikkeling toelaten, kortom: we moeten de institutionele setting  aanpassen (vgl. de Triple Helix van samenwerking van overheid, bedrijfsleven en  kennisinstellingen, ieder vanuit eigen verantwoordelijkheid werkend aan een  gemeenschappelijke toekomst).     Het denken over circulaire economie trekt niet alleen vakmatige belangstelling, maar  spreekt ook sommige bedrijven en vooral talrijke, in nieuwe collectieven georganiseerde  individuen en maatschappelijke organisaties aan. Het is dan ook een sterk actiegericht  paradigma met een variëteit aan zelfhelpboeken en dito websites, "waarin mensen van  nu de weg wijzen hoe wij heden ten dage het 'bonum commune' wereldwijd en  intergenerationeel kunnen nastreven" (aldus Ruud Lubbers in zijn Voorwoord in het  boek Duurzaam denken en doen, 2011). De door Porter (2011) bepleitte insteek dat het  voor bedrijven noodzakelijk is om de stap te maken naar de creatie van shared value  ("which is integral to a company's profitability and competitive position"), geeft  bovendien een steviger fundament aan het denken over waardecreatie en circulaire  economie.      De reden dat inzichten uit de circulaire economie van belang kunnen zijn voor  ruimtelijke strategieën ter versterking van het vestigingsklimaat, heeft te maken met de  ruimtelijke schaal van de kringlopen. Circulaire economie wordt door sommige  organisaties ook wel gedefinieerd als "het regionaal produceren van goederen,  gebruikmakend van een cascade van nutriënten en energie uitgaande van optimalisatie  in de eigen keten en tussen verschillende bedrijven"(TNO, 2013, p. 16). Het begrip  'cascade' is een ruimtelijk concept van inrichting, situering en zonering van  ruimtegebruik ten opzichte van elkaar en wordt bijvoorbeeld voor het optimaliseren van  energiestromen bij de realisering van duurzame energieprojecten gebruikt. Hiervoor is  het begrip 'diversiteit' van belang.    De overstap ("transitie") naar een andere, houdbare economie, waarin langdurige,  duurzame verbindingen tussen bedrijven onderling en tussen bedrijven en  consumenten nodig zijn, vergt samenwerking in en tussen ketens en het delen van 

13   

kennis (Oosting, 2012). Dat vooronderstelt een redelijke nabijheid tot elkaar van  actoren en dus een zekere mate van agglomeratie hoewel bottom‐up initiatieven zowel  in de stad als op het platteland ontstaan). Zie de initiatieven op het vlak van duurzame  decentrale energieopwekking, smart grids en biobased alternatieven in onder meer de  chemie en energie‐efficiëntie in de gebouwde omgeving (MVO Nederland, 2012).     Concepten als cradle‐to‐cradle (afval is grondstof), symbiotische relaties (de  wederkerigheid in afhankelijkheidsrelaties), resilience (adaptief vermogen en  veerkracht) en het leren van de natuur (vgl. het concept van building with nature in het  waterveiligheidsdomein) winnen daarbij aan aandacht en doorwerking (Joustra, 2012).  De Nederlandse architect Thomas Rau gebruikt twee fundamentele ecologische  principes ‐ kringlopen (behoud en hergebruik van grondstoffen) en symbiose  (waardecreatie tussen organismen) – voor een concept dat TurnToo heet. Op de  website wordt gesproken van 'vergeet bezit, ga voor prestatie', waardoor een andere  klant‐producent relatie ontstaat. In deze relatie is niet het bezit van goederen  belangrijk, maar het gebruik ervan. De gebruiker betaalt voor het gebruik. Producenten  of aanbieders  blijven de beschikbaarheid houden over hun eigen producten en/of  grondstoffen. D.w.z.: geen auto kopen, maar kilometers. Of: geen lampen kopen, maar  lichturen.    2.6  Governance    Overheden (landen, steden, regio's) zoeken vanouds naar manieren en concurreren ook  met elkaar om aantrekkelijk te zijn voor bedrijven om er te blijven of er zich te vestigen  (en soms naar manieren om bepaalde bedrijven te weren). Een goed vestigingsklimaat is  een belangrijke factor in de internationale concurrentiestrijd tussen landen, steden en  regio's. Door bijvoorbeeld van overheidswege de bereikbaarheid te verbeteren of de  innovatie in een regio te stimuleren, zou de economische ontwikkeling van een regio  kunnen worden bevorderd. Ook nemen regio's steeds vaker zelf verantwoordelijkheid  voor de eigen economische ontwikkeling. Na "Pieken in de Delta" (met de focus op  sleutelgebieden en innovatiemogelijkheden in zes regio's), krijgen in het rijksbeleid nu  negen topsectoren de nadruk en staan in de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte  negen stedelijke regio's centraal. Het zijn regio's van nationaal belang met concentraties  van topsectoren, internationale verbindingen en mainports. Voor het behouden en  versterken van de economische concurrentiepositie van Nederland is het van belang dat  de negen regio's van nationaal belang beschikken over een aantrekkelijk  vestigingsklimaat voor specifieke kennisintensieve sectoren en een goede internationale  bereikbaarheid (p. 31, SVIR).    Na jaren van aandacht voor sociale rechtvaardigheid (equity) en het verkleinen van  regionale verschillen (met behulp van spreidingsbeleid, regionaal‐economisch beleid en  –deels Europese‐ steun aan minder ontwikkelde regio's), is de laatste decennia de  aandacht verlegd naar het benadrukken van de sterke punten van een regio.  Sleutelwoorden in die beweging zijn economische doelmatigheid en  internationalisering. In de ruimtelijke terminologie zien we dat terug in onder meer  ruimtelijk‐economische concepten zoals de mainports en de achterlandverbindingen. In  deze terminologie is de term "regionaal‐economisch" vervangen door "ruimtelijk‐ economisch", omdat de regionaal‐economische verschillen in ons land zo klein zijn, dat 

14   

daaarvoor geen n specifiek reegionaal‐economisch beleid nodig is (Atzema). Daaarbij is het  beegrip "smart regions" opggekomen alss uitdrukkingg van de naoo orlogse verschuiving van n  eeen landbouw w‐ en industriële economie naar een d diensten‐ en n kenniseconomie.  Teegelijkertijd m met de opko omst van een n ander type economisch he activiteiten is ook het  ru uimtelijk‐economisch beleid gedecentraliseerd en n zijn er veraanderingen o opgetreden in n  heet institution nele veld. De eisen, die bedrijven stellen aan de vvestigingsplaats en het  veestigingsklimaat, verandeeren en polittiek‐bestuurlijk groeit de aandacht vo oor  go overnance teen opzichte vvan governm ment. Dat vraaagt om nieuw we kaders ho oe om te gaaan  met de concurrrentiepositie en het vesstigingsklimaat.       Dee "smart eco onomy" moett anders geo organiseerd w worden (Atze ema) en in ieeder geval  beeter, met meeer lef en slim mmer (Lagen ndijk). De stu uringsfilosofie is die van eeen  neetwerksamen nleving ondeer twee prem missen: (1) ovverheden, m marktpartijen en  maatschappelijke organisaaties zoeken samen naarr bevredigende combinatties van  2) partijen beïnvloeden eelkaar bij hett maken en u uitvoeren van beleid  beelangen en (2 (A Atzema, 2013 3). In een reccente presen ntatie voor EZZ gebruikte A Atzema het vvolgende  scchema van reegionale governance (uit een onderzo oek over Sch hiphol dat hijj samen met  Geeert Teisman n uitvoerde)::                              Heet vastleggen nd vermogen n biedt een kkader op bassis van afspraaken tussen lokale   ovverheden over samenweerking (bestuursconvenan nten). De beleidsoptie is om de basiss  op p orde te heb bben. Sturen nd is de stip aaan de horizon, die houvvast biedt. He et  stabiliserend vvermogen gaaat over agen ndavorming en het afstemmen van p privaat‐ ublieke belan ngen via proffessionaliserring van samenwerkingsaarrangementten en  pu reegionale samenwerking o op basis van daadkracht iin plaats van n bevoegdheid. Denk aan n  dee vorm van eeen "econom mic board". Het organiserend vermogen om de eiggen  co oncurrentiekkracht te verssterken betreeft de strategische bundeling van publieke en  prrivate actoreen met een ru uimtelijk‐eco onomische agenda, deskundige onde ersteuning,  tijdelijke ondeernemersplattforms en lokale samenw werkingsinitiaatieven (zoals Brainport)).  ngsvermogen n tot slot wil voorkomen dat er lock‐in's ontstaan of chaos  Heet aanpassin op ptreedt doorr met behulp p van regionaale en internationale netwerkvorming en alliantiees  op p basis van kkansen te zoeeken naar paartners buiten de regio. D Dat kan gaan n over het  integreren van n productie een consumpttie (ketens), het benutten van  werking van kennis (ontm moetingen), het stimuleren van overllap in  aggglomeratiew vaaardigheden en kennis (p platforms), het vergroten n van de versscheidenheid d van 

15   

bestaande clusters (onontdekte parels), het koppelen van "local buzz" aan "global  pipelines" (over grenzen) en het vormen van nieuwe combinaties uit bestaande  kennisvelden (Atzema, 2013). De rijksoverheid tot slot is systeemverantwoordelijk,  waarbij het bieden van duidelijke kaders en het opstellen van procesvereisten de  belangrijkste taken lijken te worden.      Wederom is een waarschuwing op zijn plek. De mogelijkheden voor overheidsbeleid om  innovatieprocessen te bevorderen zijn beperkt (WRR, 2008). De Nederlandse paradox – sterk in de productie van wetenschappelijke kennis en patenten, maar niet in het  toepassen en op de markt brengen hiervan – kan volgens de WRR niet worden opgelost  door macro‐economisch overheidsbeleid. De meeste kansen voor het verbeteren van de  innovatiecapaciteit van Nederland liggen volgens de WRR in het veranderen van de  institutionele en organisatorische condities van innovatieprocessen op meso‐ en  microniveau.     Overheden zouden tot slot het vraagstuk van concurrentie en vestigingsmilieu op een  nieuwe leest moeten schoeien, waarin meer aandacht moet zijn voor strategische  intelligentie en de wijze om dat te vergaren. Dat is nodig omdat het oude model (zo het  al gefunctioneerd heeft) niet langer voldoet, het is (in de woorden van Lagendijk) "echt  jaren zeventig economisch denken". Daarbij is het van belang om ruimtelijkheid te zien  als functie van netwerkpraktijken van bedrijven en niet andersom. Het is vervolgens de  kunst om netwerken van verschillend schaalniveau met elkaar te verbinden.  Geografische nabijheid is in dit verband maar een van de vormen van nabijheid. Er is  ook sociale nabijheid, organisatorische nabijheid, institutionele nabijheid en cognitieve  nabijheid. Het draait daarbij voortdurend om het zoeken van een optimum.  Bijvoorbeeld: als de sociale nabijheid groot is, is er geen concurrentie; is de sociale  nabijheid klein dan dreigt chaos; als de cognitieve afstand groot is, neemt de  innovatiewaarde toe. In een globaliserende netwerkeconomie draait het hierbij om  strategische koppelingen tussen lokale kwaliteiten en de mondiale vraag ("matching  local assets with global network demands", Jacobs en Lagendijk, 2013).    2.7  Conclusies    De quick scan van enkele andere theoretische perspectieven dan de clustertheorie heeft  enkele interessante invalshoeken naar voren gebracht. We vatten deze samen in de  volgende drie conclusies.     a.  Ruimtelijke condities blijven van invloed op het economisch functioneren van  regio's.  Vanzelfsprekend blijven ruimtelijke condities van invloed op het functioneren van  regionale economieën (al was het maar omdat we simpelweg in een fysieke wereld  leven). Onbereikbaarheid van locaties, tekort aan geschikte ruimte en afwezigheid van  grondstoffen, voorzieningen of gekwalificeerde arbeidskrachten vormen geen gunstige  omstandigheden voor een voorspoedige economische ontwikkeling.     Welke typen ruimtelijke condities meer of minder van belang zijn, verandert onder  invloed van structuurveranderingen in de economie. Met de verschuiving van een  industriële en diensteneconomie naar een netwerkeconomie worden voorwaarden voor 

16   

kenniscirculatie (connectiviteit, al dan niet virtueel, en ontmoeting) steeds belangrijker:  verschuiving van voorwaarden voor schaalvergroting (scale) naar voorwaarden voor  synergie (scope). Uiteraard blijven de oude ruimtelijke condities, die te maken hebben  met verplaatsingen van mensen en goederen, van belang voor sectoren zoals de  logistiek of industrie.    Behalve de fysiek‐ruimtelijke omstandigheden, speelt ook de institutionele omgeving  (gezien de goede staat van ons land en de goede bereikbaarheid van locaties misschien  wel meer dan ooit) een rol: van de gilden in de middeleeuwen tot en met de Kamers van  Koophandel, fiscale regimes, stimuleringsbeleid of specifieke voorrechten of  arrangementen voor bepaalde beroepsgroepen of bedrijfssectoren (zoals de negen  topsectoren). Overigens kunnen agglomeratie‐effecten en institutionele omstandigheden  ook omslaan in een rem op ontwikkeling, bijvoorbeeld vanwege stijgende grondprijzen,  congestie, segregatie, luchtvervuiling, arbeidskosten of door bijvoorbeeld overregulering  en een overmaat aan bureaucratische procedures.    b.   het veranderen van institutionele omstandigheden kan de weg vrijmaken voor  een nieuwe sturingsfilosofie voor regionaal‐economische ontwikkeling.  Het blijkt dat de institutionele theoretische perspectieven vooral aanhaken aan  omstandigheden die buiten het fysiek‐ruimtelijke domein cq. buiten het met fysiek‐ ruimtelijke strategieën en maatregelen te beïnvloeden veld liggen (Lagendijk, 2013). Zo  legt de institutionele theorie veel nadruk op het belang van de culturele omgeving  (waarden), de rol van formele instituties (regels) en de betekenis van institutionele  arrangementen, zoals contracten (Groenewegen 2004). Nu is het ruimtelijk domein niet  alleen een domein van fysiek‐ruimtelijke interventies, maar uiteraard ook een  institutioneel domein met waarden, regels en arrangementen. Door aanpassing of  vernieuwing daarvan (zoals met deregulering of een andere governance) veranderen  per definitie de regels van het spel en dus waarschijnlijk ook de uitkomsten. Denk aan  zaken zoals de gebiedsgerichte benadering, promotie van ondernemerschap en nieuwe  financieringsarrangementen.     De waarde van het institutionele perspectief voor het versterken van de stedelijke  regio's is dat daarmee het denken over een andere/nieuwe contextspecifieke  sturingsfilosofie voor het voetlicht brengt. Zoals eerder gezegd: maakbaarheid van  ontwikkeling moeten we daarbij niet zien als de uiteindelijke gewenste performance,  maar als onderdeel van een proces hoe we met onze economie omgaan en welke  veranderingen we in de lagen van het institutionele model van waarden, regels,  arrangementen en de allocatie van middelen we (als gezamenlijke overheden, bedrijven  en maatschappelijke partners) zouden willen nastreven. Dat proces kan in regionale en  lokale ruimtelijke structuren of in het ruimtegebruik een zichtbare neerslag krijgen en  kan bijdragen aan versterking van de regionale focus (het regionale verhaal achter wat  de actoren in de regio ambiëren). Het luisteren naar en interacteren met mensen, die er  in de regio toe doen, en het tonen van leiderschap met betrekking tot het ontwikkelen  van de regionale strategische intelligentie zijn in dit geval belangrijke vaardigheden. Het  ontwikkelen van het  regionale verhaal en het veranderen van de institutionele en  organisatorische condities van innovatieprocessen op meso‐ en microniveau (WRR,  2014) gaan daarmee hand in hand.   

17   

  c. 

een veranderende wereldeconomie, de noodzaak om te komen tot een houdbare  economie en veranderende marktcondities vereisen een herinterpretatie van  ruimtelijke schalen op basis van het functioneren van moderne economische  praktijken en daarmee ook een nieuwe definitie van de term 'regio'. 

  De evolutionaire en de circulaire theorie dragen vanuit hun eigen perspectief een  belangrijke notie aan als het gaat om de variatie en diversiteit in de productiestructuur  van een regio (Atzema, 2012; TNO, 2013). In beide gevallen wordt variatie, diversiteit,  het benutten van kansen en het inspelen op veranderende marktcondities benadrukt.  De evolutionaire theorie kijkt daarbij vooral naar het vermogen om (slim) in te spelen op  de internationale markt, de circulaire economie kijkt (vooralsnog) naar het vermogen  binnen een regio om (systemisch en duurzaam) in te spelen op een regionale kringloop  van herbruikbaarheid van producten en grondstoffen en het herstellend vermogen van  natuurlijke hulpbronnen. Vanuit het eerste perspectief van de evolutionaire theorie is in  fysiek‐ruimtelijk opzicht bereikbaarheid (en meer nog misschien de connectiviteit) van  belang, voor het tweede perspectief van de circulaire economie gaat het vooral om  nabijheid en korte afstanden, wat te maken heeft met de ruimtelijke schaal voor het  organiseren van duurzame kringlopen (TNO, 2013; Oosting, 2012). Een relevant  ruimtelijk concept in dat verband is het begrip ‘cascade’, dat betrekking heeft op de  inrichting, situering en zonering van functies en stromen ten opzichte van elkaar in een  bepaalde regio. Een belangrijke (in ons onderzoek niet te beantwoorden) vraag is wel  wat de meest effectieve ruimtelijke schaal voor het organiseren van kringlopen  werkelijk is cq. wat de begrenzing van een regio is. Onze veronderstelling is dat in elke  werkpraktijk sprake zal zijn van een zekere mate van veelschaligheid cq. opereren door  de schaalniveaus van lokaal tot mondiaal heen. De in een regio te creëren specifieke  ruimtelijke omstandigheden en kwaliteiten zouden daarbij zowel robuust (continuïteit)  als veerkrachtig (adaptief) genoeg moeten zijn ten aanzien van de zich daar  ontwikkelende economische praktijken.     

18   

Hoofdstuk 3  

Sttrategieën n in de praaktijk 

  3.1  Inleidiing    uk gaat het o om in de praktijk gehanteeerde typen van ruimteliijk‐ In dit hoofdstu ecconomische strategieën. Als bronnen n zijn gebruikkt diverse rap pporten van provincies een  reegio's. Leidraad voor de kkeuze van dee regio's was de kaart van n de nationale stedelijke  reegio's uit de SStructuurvisiie infrastructtuur en ruimte. In de parragraven hierrna besprekeen  we achtereenvvolgens de eessentie volgens ons van de ruimtelijkk‐economiscche  ugel Randstaad, Zuidvleuggel Randstad, Brainport ZZuidoost  strategieën vaan Noordvleu Neederland, Maintenance V Valley West en Midden B Brabant, Greenport Venlo o, Zuid‐ Lim mburg, Arnh hem Nijmegeen1, Netwerkkstad Twentee en Noord‐N Nederland.    Dee werkwijze was een quick scan van d de beleidsstrrategieën in alle negen stedelijke  reegio's van nattionaal belan ng. Bij elke reegiobeschrijvving hebben we een visu ualisering van n  dee strategische ingrediëntten toegevoeegd met linkss van de afbeeeldingen de e strategieën n  uit de clustertheorie (confform het PBLL) en rechts vvan de afbeeeldingen de aaanvullende  inzichten uit d de institution nele, evolutio onaire en circculaire theorrie.      Leeeswijzer strrategiekaarte en                                           

                                                             1

 H Hoewel Arnhem‐N Nijmegen samen met Wageningen n een stedelijke regio van nationaal belang vormt, is hiervoor geen  gezzamenlijk strateggiedocument beschikbaar. Wij  hebben ons daarom m geconcentreerd d op de regio Arn nhem‐Nijmegen. 

19   

3.2  Noordvleugel Randstad    Kernpunten van de ruimtelijk‐economische strategie van de Noordvleugel zijn het  verbeteren van het vestigingsklimaat en het woon‐ en leefklimaat. Het eerste heeft met  name betrekking op de fysieke ruimte en verbindingen: ontwikkelruimte voor Schiphol  i.c.m. Lelystad, uitbouw van de knooppuntfunctie van Utrecht, opwaardering  onderliggend wegennet, verfijning van de digitale infrastructuur (glasvezel) en zorgen voor  voldoende aanbod en diversiteit aan werklocaties. Het tweede betreft de mogelijkheden  voor huisvesting, stedelijke herstructurering, de verkeersinfrastructuur (w.o. OV) en  hoogwaardige groenvoorzieningen, cultuur en overige voorzieningen. Hiervoor zijn o.m.  nieuwe publiek‐publieke (Rijk/regio) en privaat‐publieke investeringen nodig.     In 2013 is door de provincies Noord‐Holland, Flevoland en Utrecht, de stadsregio's  Amsterdam en Utrecht en de gemeenten Almere, Amsterdam en Utrecht een  "Economische actieagenda Noordvleugel" uitgebracht. Dat gebied van de Metropoolregio  Amsterdam, een deel van Flevoland en de regio Utrecht inclusief Amersfoort wordt  beschouwd als de belangrijkste economische motor van ons land. De kracht is als eerste  gebaseerd op de aanwezigheid van een aantrekkelijk woon‐ en leefklimaat, inclusief het  toeristisch‐recreatief aanbod (incl. congressen). De regionale economie bestaat verder uit  een aantal sterke economische clusters, zoals de tuinbouw rond Aalsmeer, agrofood in de  Zaanstreek, de logistiek van Schiphol en Amsterdamse haven, financiële en zakelijke  diensten, de creatieve industrie, life sciences en een nog relatief omvangrijke  maakindustrie (o.m. in IJmond). Bedrijven kiezen voor deze locatie vanwege de prettige  combinatie van woon‐ en werkomgeving, de goede internationale bereikbaarheid, de  gevarieerde, jonge en relatief goed opgeleide beroepsbevolking, de hoogwaardige  kennisinfrastructuur en het aantrekkelijke voorzieningenniveau.     De strategie van de Noordvleugel voor de komende jaren is gericht op groei en  verbinding.  Dat wil zeggen: meer topbedrijven, meer kenniswerkers en meer  ontwikkelruimte voor Schiphol (i.r.t. Lelystad) en een betere benutting van kennis en  innovatie (m.b.v. onder andere campussen en incubators), een betere aansluiting tussen  onderwijs en arbeidsmarkt, betere fysieke en economische verbindingen en betere  huisvesting. Ook wordt ingezet op meer samenwerking met andere regio's, zoals  Zuidvleugel, Brainport en Food Valley. Als uitdrukking van de gezamenlijke  verantwoordelijkheid van overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen zijn de  Amsterdam Economic Board en de Economic Board Utrecht opgericht. Die bepalen de  strategie voor economische ontwikkeling en geven impulsen aan het innovatievermogen  in de regio. De nadruk ligt op de Noordvleugel als slimme regio, de aansluiting tussen  onderwijs en arbeidsmarkt en het aantrekken van bedrijven, talent en investeringen.  Nieuwe acties zijn o.m. het vergroenen van ICT, een regionale voedselstrategie i.c.m.  circulaire economie, doorontwikkelen van de Green Life sciences hub, versterken van de  innovatieagenda gezondheid en zorg, de gaming industrie, valorisatie van niches in de  high tech (o.m. NLR, ESTEC), informatie‐uitwisseling en regio‐overschrijdende projecten  op het vlak van logistieke processen, de verbinding tussen verduurzaming en financiering  en het vermarkten van cultuurhistorische waarden, zoals de Stelling van Amsterdam en de  HWL. Voor het zo optimaal mogelijk benutten van het grote potentieel aan  arbeidskrachten zal o.m. gewerkt worden aan Human Capital Agenda's voor  speerpuntclusters en het stimuleren van ondernemerschap.  

20   

Strategiekaarrt Noordvleu ugel Randsta ad   

21   

3.3  Zuidvleugel Randstad    De ruimtelijk‐economische strategie van de Zuidvleugel berust met name op het  vergroten van de agglomeratiekracht. Bedrijven moeten meer kunnen profiteren van  elkaars nabijheid (meer synergie, meer persoonlijk contact). De kansen hiervoor liggen  in de steden en knooppunten op de as Leiden, Den Haag, Delft, Rotterdam en  Dordrecht. Nieuwe interactiemilieus moeten de samenkomst van mensen, bedrijven en  kennisinstellingen faciliteren. Dat zijn locaties met een hoge economische dynamiek  waar veel functies (wonen, werken, voorzieningen, recreatie en cultuur) en mensen  elkaar kunnen ontmoeten. Daartoe moeten het openbaar vervoersysteem (o.m.  Stedenbaan) en het wegen‐ en fietsnetwerk binnen en tussen de agglomeraties van het  metropolitane stedelijke gebied van de Zuidvleugel versterkt worden.       De Zuidvleugel is een samenwerkingsverband van de gemeenten Den Haag en  Rotterdam, de regio’s Holland Rijnland, Drechtsteden, Midden‐Holland, Stadsgewest  Haaglanden, Stadsregio Rotterdam en de provincie Zuid‐Holland. De regio onderscheidt  zich als economische topregio met een aantrekkelijk woon‐ en vestigingsklimaat, sterke  economische clusters, historische steden en een gevarieerd landschap van delta, kust,  rivieren en veenweiden. De economische identiteit ligt in de internationale handel,  logistiek en waterbouw en de bestuurlijke en juridische organisatie daarvan. Er is een  sterke havengebonden procesindustrie en een bloeiende tuinbouwsector. De laatste  decennia is een meer diverse economische structuur ontstaan, gekoppeld aan de drie  universiteiten en de vele kenniscentra in de regio.     Eind 2011 is een economische agenda voor de regio opgesteld met accenten op de  transitie van het Haven Industrieel Complex, de verduurzaming van de Greenports,  campusontwikkeling en kennisvalorisatie rond de universiteiten en kennisinstellingen en  de groei van de kennisintensieve en zakelijke dienstverlening in het stedelijk gebied. De  economische kracht van de Zuidvleugel kan bovendien worden vergroot als de  verschillende steden meer profiteren van elkaars nabijheid. De vorming van de  metropool Rotterdam‐Den Haag levert daaraan een belangrijke bijdrage.     Voortbouwend op o.m. de economische agenda Zuidvleugel is in 2013 door het rijk en  de Zuidvleugelpartners een zgn. "Adaptieve agenda Zuidelijke Randstad 2040"  opgesteld. De reden is dat de context, waarbinnen overheden opereren, structureel  verandert, m.n. als gevolg van onzekerheid over toekomstige ontwikkelingen. De  adaptieve strategie, die nu wordt voorzien, mikt op drie onderdelen: (1) samenhang  tussen productie en diensten creëren door meer verbinding (waardetoevoeging,  kennisdeling, cross‐overs en valorisatie), (2) interactie faciliteren tussen burgers,  bedrijven en kennisinstellingen in het metropolitane gebied van Leiden tot Dordrecht  (intensivering BSG, functiemenging, interactiemilieus en bereikbaarheid/internationale  connectiviteit) en (3) stimuleren van een duurzame transitie in combinatie met een  circulaire economie (energie, sluiten van ketens en meerlaagse veiligheid). Deze drie  onderdelen van de strategie staan niet los van elkaar, maar versterken elkaar. De  betrokken overheden nodigen maatschappelijke partners uit om met voorstellen te  komen. Een in te richten Economische Programmaraad Zuidvleugel zal hierin een  schakelfunctie gaan vervullen.    

22   

Sttrategiekaartt Zuidvleugell Randstad 

23   

3.4  Brainport Zuidoost Nederland     De ruimtelijk‐economische strategie van Brainport om zich te onderscheiden in de  internationale concurrentiestrijd is gebaseerd op bereikbaarheid, topmilieus (w.o. de  kennisas A2) en kwaliteit van woon‐ en leefomgeving. Er moet meer groeiruimte zijn  voor Eindhoven Airport en een betere ontsluiting met hoogwaardig openbaar vervoer.  Ook moet het imago van de regio versterkt worden en dient moderne digitale  infrastructuur aangelegd te worden.      Brainport is de strategie én tegelijkertijd het programma dat Zuidoost Nederland tot  koploper in de internationale kenniseconomie moet maken. Het begrip ‘Brainport’  betreft verschillende schaalniveaus: o.a. Eindhoven en omgeving en ook wel de regio  Midden‐Brabant, Noordoost‐ en Zuidoost‐Brabant en de provincie Limburg (Greenport  Venlo, Sittard‐Geleen). In een later stadium van uitvoering zou de regio opgeschaald  kunnen worden naar onder andere Belgisch Brabant en Limburg en Nordrhein‐ Westfalen.    De doelstelling en ambitie van Brainport 2020 is te behoren tot de top 3 van  economieën in Europa en de top 10 van de wereld. Dat wordt bereikt door de  bestaande clusters te versterken, met elkaar te verbinden en samen te werken met alle  regionale netwerken (zoals Greenport Venlo). Ook wordt dat bereikt door nieuwe  clusters, zoals slimme mobiliteit, energie en slimme niet‐klinische zorg op afstand  (homecare) te ontwikkelen. Deze combinaties koppelen mondiale groeimarkten en  stabiele lokale markten aan elkaar. Dat gaat o.m. over de verbinding tussen technologie,  design, biologie en de gedragswetenschappen.   De strategie van Brainport is gericht op focus en een integrale aanpak. De focus ligt op  de bestaande topclusters in de regio (high tech systemen en chemie), op sterke ketens,  op meer toegevoegde waarde en hogere productiviteit en op een open en  ondernemende cultuur. Beter, breder en bijzonder. De uitdaging is om antwoorden te  vinden op maatschappelijke opgaven op het gebied van klimaat, energie, schaarste aan  grondstoffen en voedselvoorziening. Om de regio internationaal competitief te houden  en sterker te maken, dient de regio zo aantrekkelijk mogelijk te zijn voor bedrijven,  inwoners en bezoekers. Sommige vestigingsvoorwaarden zijn gericht op de absolute  internationale top (bijvoorbeeld internationaal gezien excellente innovatiecampussen:  de High Tech Campus Eindhoven en de Chemelot Campus in Sittard‐Geleen).   Voor het verhogen van die top zijn echter een bredere basis en een sterker fundament  nodig. Bij die bredere basis gaat het bijvoorbeeld om het verkrijgen van meer  bedrijvigheid uit kennisinstellingen en de beschikbaarheid van kapitaal voor  ondernemers die willen groeien. Voldoende aanwas van jongeren in technische  opleidingen en beroepen en een attractief woonklimaat (met zaken als prettig wonen,  fraaie natuur, aantrekkelijke steden, goed onderwijs en gevarieerde cultuur) maken het  fundament sterker. Daarbij passen snelle en hoogwaardige verbindingen naar  afzetmarkten, toeleveranciers en internationale vestigingen, groeiruimte voor  Eindhoven Airport (25.000 extra vliegbewegingen tot 2020, o.m. mogelijk te maken door  verplaatsing van militaire functies), toplocaties voor de kennisindustrie en ook  thematische bedrijvenparken, zoals de Brainport Innovatie Campus Eindhoven, een  Health Technology Park in Veldhoven en een Sunrise Businesspark in Venlo met  innovatie op het gebied van zonne‐energie en glas.   

24   

Sttrategiekaartt Brainport ZZuidoost Ned derland 

25   

3.5  Maintenance Valley West en Midden Brabant     De ruimtelijk‐economische strategie van Maintenance Valley is gericht op het faciliteren  en zo goed mogelijk ruimtelijk inpassen van de jonge groeisector van maintenance in al  zijn vormen. Dat betreft o.m. de ontsluiting (A58), het toegankelijk maken van militaire  terreinen, aanpassing van de regelgeving (aanwijzing luchtruim rond Woensdrecht als  testgebied) en het fysiek mogelijk maken van nieuwe bedrijvigheid. Uit oogpunt van de  logistiek is de koppeling van belang met het multimodale netwerk van de wereldhavens  Rotterdam en Antwerpen met de potentie van een gecombineerde zee‐/binnenhaven  Moerdijk als knooppunt naar het achterland.     Maintenance Valley is de ruimtelijke concentratie in West‐ en Midden‐Brabant van  bedrijven die gespecialiseerd zijn in het onderhoud, de revisie en de reparatie van  kapitaalsintensieve productiegoederen. De drie topsectoren van Chemie, Logistiek en  High Tech Systems en Materialen zijn hier sterk vertegenwoordigd. Een van de  toplocaties is Aviolanda in Woensdrecht. Vliegbasis Woensdrecht en omgeving is een  ideale vestigingsomgeving voor nationale en internationale bedrijven op het gebied van  militair en civiel vliegtuigonderhoud.     In het ruimtelijk programma van Aviolanda staan kwesties centraal rond de ontwikkeling  van het gebied als bedrijventerrein, groen (inpassing in het natuurgebied de Brabantse  Wal), geluid en leefbaarheid. Het Business Park Aviolanda wil uitgroeien tot het  Europese centrum voor nationale en internationale luchtvaartgeboden  bedrijfsactiviteiten. Daarbij wordt het concept van een business campus gebruikt, dat  wil zeggen: een innovatie stimulerende omgeving, waar kennisintensieve organisaties  zijn gevestigd en waar door fysieke nabijheid, ondersteunende activiteiten en  ruimtelijke inrichting, maar ook door een open cultuur en actief management,  onderlinge samenwerking wordt geactiveerd met innovatie en groei als doelstelling.   Naast Woensdrecht zijn voor het luchtvaartcluster en de maintenancesector ook Gate 2  in Gilze en Rijen, de haven van Werkendam en het industrieterrein Loven in Tilburg van  belang. Een mogelijke nieuwe toplocatie in de regio kan Maintenance Valuepark  Moerdijk worden. In West‐Brabant spelen voorts ontwikkelingen in de biobased  economy (hergebruik van groene reststromen) en in de groene energie (warmte en  afvalverbranding).  

26   

Sttrategiekaartt Maintenance Valley West en Middeen Noord‐Bra abant 

27   

3.6  Greenport Venlo    Het fundament van de ruimtelijk‐economische strategie van Greenport Venlo berust op  de cradle‐to‐cradle filosofie, d.w.z. het op zo'n manier sluiten van kringlopen in  processen dat geen verlies optreedt, maar waarde wordt toegevoegd. Er is in de regio  een grote vraag naar kavels voor glastuinbouw en logistieke bedrijvigheid. Stroomlijning  van de verschillende initiatieven en ze in hun onderlinge wisselwerking en samenhang  aanpakken, geeft een coherent en harmonieus geheel. Bovendien kunnen de  verschillende initiatienemers samen meer dan alleen qua waardecreatie, "leren leren",  quality of life en gebiedsontwikkeling. Daar is de strategie op gericht, in een open  innovation space van steeds wisselende allianties van ondernemers en instellingen in de  markt voor "agri, nutrition, food, fresh & logistics".      Vier gemeenten (Horst aan de Maas, Maasbree, Sevenum en Venlo) en de provincie  Limburg werken in nauw overleg met rijk en private partners al geruime tijd aan de  ontwikkeling van Klavertje 4 en Greenport Venlo.  De regio is een belangrijk logistiek  knooppunt met multimodale overslagfaciliteiten, gelegen aan (inter)nationale  transportroutes over weg, water en spoor. Ook vormt het (samen met de Duitse regio  Niederrhein) één van de grootste tuinbouwgebieden van Europa. Hier bevindt zich  onder de noemer Greenport Venlo een (inter)nationaal centrum van bedrijvigheid in de  logistiek, agrofood en tuinbouw. De concentratie van bedrijven in het gebied is sterk  met elkaar verbonden, zoals teeltbedrijven, veilingen, afzetorganisaties,  handelsbedrijven, exporteurs en toeleveranciers. Ook kennisinstellingen die actief zijn in  de tuinbouw, zitten er dicht bij het vuur, evenals dienstverleners en financiële  instellingen.    De strategie van Greenport Venlo is een combinatie van gebiedsontwikkeling,  innovatieve slagkracht, gekwalificeerd personeel en woonklimaat. De belangrijkste  gebiedsontwikkelaar binnen Greenport Venlo is Development Company Greenport  Venlo (DCGV). DCGV verzorgt de regiefunctie van zaken zoals herontwikkeling,  realisering, beheer, uitgifte van werklandschappen en parkmanagement. Het Greenport  Venlo Innovation Center bundelt en concentreert de inzet van innovatiestimulerende  instrumenten, actoren en middelen. Het is de verbindende schakel tussen projecten en  initiatieven op het gebied van duurzame innovatie rond agro, logistiek en maakindustrie  in de regio. De acties om te komen tot een ideaal woon‐ en leefklimaat worden  geregisseerd door Regio Venlo (i.s.m. onder meer provincie Limburg en het rijk) en  hebben betrekking op aanwezigheid van groen, natuur en landschap, mogelijkheden om  te recreëren en het aanbod aan culturele activiteiten en vrijetijdsbesteding. De ambitie  is gericht op het ontwikkelen van het gebied conform de cradle‐to‐cradle principes.  Zelfvoorziening (energie, water), meervoudig ruimtegebruik en ruimtelijke kwaliteit  geven richting aan de landschappelijke inpassing van bedrijfsvestigingen.    

28   

Sttrategiekaartt Greenport Venlo 

29   

3.7  Zuid‐Limburg    Zuid‐Limburg afficheert zich als complete regio, waar economische dynamiek  samengaat met een hoge kwaliteit van leven en verblijven (in de sfeer van wonen,  cultuur, landschap, stabiliteit en veiligheid). De focus verschuift daarbij van een  optelsom van delen naar het vergroten van de slagkracht van het totaal. De ruimtelijk‐ economische strategie van Zuid‐Limburg is gebaseerd op structuurversterking van de  bestaande kennisintensieve en creatieve sectoren (bijvoorbeeld door meer  samenwerking tussen Duitse, Belgische en Nederlandse universiteiten), betere (ook  grensoverschrijdende) verbindingen per openbaar vervoer en gebiedsontwikkeling  (zoals de A2 zone). Belangrijke economische clusters in de regio zijn technologie en  materialen (slimme materialen, high tech systemen, innovatieve energiesystemen en de  creatieve industrie) en healthcare (koppeling van kennis en kansen in de biomedische  en zorgsector & medische life sciences).     Brandpunten zijn de campusontwikkeling rondom Chemelot in Sittard‐Geleen en het  medisch cluster in Maastricht, met verbindingen naar Brainport Eindhoven en Parkstad  (o.a. Heerlen en Kerkrade). Het inzetten op de economische potenties van Limburg  vergt onder meer een internationaal georiënteerd kennisklimaat, met een voldoende  omvangrijk en gekwalificeerd arbeidspotentieel en een aantrekkelijke woonmilieu en  werk‐ en leefomgeving. Het Stedelijk Netwerk Zuid‐Limburg is onderdeel van  het  grensoverschrijdende stedelijke netwerk Maastricht ‐ Aken ‐ Heerlen – Hasselt ‐  Luik (MAHHL).    De strategie van de regio is gebaseerd op 2 pijlers: meer grensoverschrijdend  samenwerken om de economische ontwikkeling als kennisregio te versterken en meer  aandacht voor de kwaliteit van de hoogwaardige werkmilieus en de leefomgeving. Doel  is te komen tot een duurzame economische structuur met een goede balans tussen  mens, ruimte en milieu én met het vermogen om economische cycli op te vangen. Er  wordt gestreefd naar internationaal onderwijs en een excellente 'work‐life balance' voor  kenniswerkers. De attractieve steden en het Nationaal Landschap Zuid‐Limburg spelen  hierin een grote rol. Voor de economische structuurversterking, gericht op kennis en  innovatie, moet er sprake zijn van een grensoverschrijdende arbeidsmarkt,  onderwijsruimte en infrastructuur.   Integrale gebiedsontwikkeling richt zich met name op de A2 zone met ontwikkelruimte  voor de logistiek en de chemische industrie, de plaatsen Maastricht en Valkenburg met  de combinatie van topzorg en wellness en de ontwikkeling van de buitenring van  Parkstad Limburg met voldoende ruimte voor werklocaties. Daarnaast wordt  geïnvesteerd in de culturele kwaliteit, de stedelijke kwaliteit en de versterking van het  landschappelijk raamwerk. 

30   

Sttrategiekaartt  Zuid‐Limbu urg 

31   

3.8   Arnhem‐Nijmegen    De ruimtelijk‐economische strategie van Arnhem‐Nijmegen is gebaseerd op het  versterken van de regio als samenhangend netwerk met ruimte voor ondernemers en  aantrekkelijke woonmilieus in steden en dorpen. Goede interne en externe  verbindingen zijn daarvoor van wezenlijk belang. Een belangrijke drager voor  ontwikkeling is de S‐as: de centrale spooras van Zevenaar via de twee economische  motoren Arnhem en Nijmegen naar Wijchen. De S‐as vormt de ruggengraat voor  woningbouwlocaties, winkelcentra, bedrijventerreinen, een landschapspark en  grootschalige (inter)nationale infrastructuur van weg, water en spoor.       De regio Arnhem‐Nijmegen bestaat uit twintig regiogemeenten. In het Regionaal Plan  2005 – 2015 van de toenmalige stadsregio staat dat de regio ruimte wil geven voor  innovatie in de kennisintensieve diensten, de ‘creatieve’ industrie en nieuwe  combinaties van zorg, welzijn en recreatie als nieuwe stimulans voor de regionale  economie. Binnen de rijke variëteit van economische activiteiten kunnen deze  opkomende sectoren zorgen voor een meer onderscheidend profiel van de regio.     In de Regionale Omgevingsagenda (opgesteld door de 20 regiogemeenten als input voor  de provinciale omgevingsvisie) uit 2013 ligt de focus op de groeisectoren gezondheid,  zorg en welzijn, milieu‐ en energietechnologie, logistiek, halfgeleiders en cultuur, mode,  vormgeving en toerisme. Deze sectoren kennen elk hun eigen vestigingsmilieu. Ook wil  de regio de relatie met Food Valley versterken. De regio is de thuisbasis van Health  Valley: het medische technologiecluster in Nijmegen en omgeving dat bedrijven,  overheden, gezondheidszorg‐ en kennisinstellingen met elkaar verbindt. De  focusgebieden in  Health Valley zijn moleculaire diagnostiek en therapie, medical  devices & robotica, e‐health en  preventieve gezondheidszorg. Rond de universiteit van  Nijmegen is een concentratie van zo'n 300 kennisinstellingen en bedrijven in de  gezondheidssector. In Arnhem is de topsector Creatieve Industrie gevestigd. De  creatieve industrie ‐ ondernemers op het gebied van mode, productontwerp, grafisch  ontwerp, architectuur, multimedia en ICT en dergelijke ‐ is hier sterk vertegenwoordigd.    Cruciaal voor de regio zijn een goede bereikbaarheid (w.o. de zgn. S‐as als voornaamste  ontwikkelingsas van de regio), een aantrekkelijk opleidingsaanbod en werkgelegenheid,  ruimte voor bedrijven en een diversiteit aan aantrekkelijke woon‐ en werkmilieus, zowel  in de steden als in het ommeland. Ook de verbinding met de omliggende regio’s en  daarbij specifiek met Food Valley en Brabant is belangrijk. De regio kiest daarbij voor  een vraaggerichte strategie: minder sturing op kwantitatieve kaders, maar een  benadering van onderaf waarbij de kwaliteit centraal staat. Met de vraaggerichte  benadering stelt de regio de woon‐ en vestigingsbehoefte van bewoners, organisaties  en ondernemers centraal. Bij ontwikkelkeuzes en het faciliteren van initiatieven moet  kwaliteit centraler staan en moet de diversiteit in de regio beter worden benut.  Bestaande werkgebieden kunnen vraaggericht worden verbeterd door herstructurering,  transformatie en (beter) beheer. Daarnaast is ruimte nodig voor nieuwe bedrijven en  voor thematische bedrijventerreinen. Het versterken van en investeren in kwaliteiten is  noodzakelijk om een prettig economisch milieu te kunnen blijven bieden en bedrijven  van buiten de regio te kunnen blijven verleiden. 

32   

Sttrategiekaartt Arnhem‐Nijjmegen 

33   

3.9  Netwerkstad Twente    De ruimtelijk‐economische strategie van Netwerkstad Twente richt zich vooral op  transformatie en herstructurering in het huidige stedelijke gebied met speciale  aandacht voor bereikbaarheid, hoogwaardige bedrijfslocaties, duurzame woon‐ en  leefmilieus en complementaire binnensteden met ruimte voor de "Spontane Stad".    Netwerkstad Twente is het stedelijk gebied van Almelo, Borne, Enschede, Hengelo en  Oldenzaal. De 'Ontwikkelagenda Netwerkstad Twente, deel 1: Ontwikkelingsperspectief  2040' van juni 2013 is een initiatief van Netwerkstad Twente en de provincie Overijssel.     Twente kent een hoog percentage innovatieve bedrijven. Landelijk neemt Twente de  tweede plaats in op het gebied van innovatie, achter Zuidoost‐Brabant. De  kennisintensieve industrie en de technologische dienstverlening zijn sterke sectoren,  vooral op het vlak van materialen, energie, veiligheid en gezondheid. Twente heeft een  strategische ligging aan snelweg (A1), spoorweg, vaarwater en luchtverkeer. Het telt  enkele grote binnenhavens (met o.a. de modernste watergebonden inland‐ combiterminal van Nederland in Hengelo) en Twente heeft een luchthaven.     De ambitie van de regio is: een vitale samenleving in een aantrekkelijke omgeving, een  innovatieve top‐kennisregio van internationaal belang en brede werkgelegenheid,  gebaseerd op de economische kracht en groei van bestaande bedrijven en de  aantrekking van nieuwe bedrijven in de speerpuntsectoren van de kennisintensieve  maakindustrie van high tech systemen en materialen (HTSM), de logistiek, recreatie en  het toerisme. Voor HTSM wordt ingezet op kennisvalorisatie in de Innovatiedriehoek als  economisch vliegwiel voor heel Twente met de gebieden Kennispark, Hart van Zuid met  WTC en gebiedsontwikkeling Luchthaven Twente. Voor de logistiek zijn Port of Twente,  de A1, het spoor en de combiterminal van belang. De kansen voor recreatie en toerisme  liggen in het vermarkten van de diversiteit van Twente aan landschappen, cultuur en  complementaire binnensteden. Daarnaast wordt gestreefd naar het vasthouden en  aantrekken van talent met behulp van uitstekend onderwijs, goede aansluiting tussen  onderwijs en arbeidsmarkt en uitstekende vestigingsvoorwaarden (zoals culturele  voorzieningen, levendige binnensteden, recreatieve mogelijkheden en een divers  woningaanbod).       De strategie van Netwerkstad Twente is vooral gericht op het investeren in bestaand  stedelijk gebied, de drie speerpuntsectoren, talent en bereikbaarheid om de kwaliteit op  niveau te brengen en te houden, ook als het gaat om bedrijfslocaties. Daarbij is ruimte  voor de 'spontane stad', d.w.z. initiatieven van inwoners, ondernemers,  maatschappelijke organisaties en onderwijs‐ en kennisinstellingen.   

34   

Sttrategiekaartt Netwerksta ad Twente 

35   

3.10  Noord‐Nederland    Met de Noordervisie 2040 slaat Noord‐Nederland een nieuwe weg in. De huidige  Strategische Agenda voor Noord‐Nederland 2007‐2013 loopt af. Recent is door de  Noordelijke provincies een Noordervisie 2040 opgesteld om de krachten te bundelen  rond de transities van water, voedsel en energie. Noordervisie laat ook een nieuwe  rolverdeling tussen provincie en samenleving zien. De provincie wil zich ontwikkelen van  regisseur naar speler in een netwerk van burgers, bedrijven en maatschappelijke  organisaties. Dat betekent: ruimte bieden aan initiatieven en waar nodig richting geven  en ondersteunen.    De strategie van het economisch offensief van Noord‐Nederland is gestoeld op eigen  kracht. In eerste instantie is dat energie. De economische kracht van Noord‐Nederland  ligt voor een belangrijk deel op het gebied van energie. Noord‐Nederland vervult van  oudsher een grote rol in de nationale energievoorziening. Drenthe, Friesland, Groningen  en Noord‐Holland Noord zijn samen de incubatieregio voor schone, betrouwbare en  innovatieve energie. Bedrijven, kennisinstellingen en overheden werken daarbij nauw  samen om met concrete projecten werk te maken van een toekomstbestendige energie‐ economie. De regio bevindt zich letterlijk bovenop de nationale gasvoorraden, in het  centrum van het Europese gas‐ en elektriciteitsnetwerk, met een sterke energie‐ en  agro‐industrie, goed bereikbare havens en een strategisch ligging voor offshore  windenergie. Meer dan 400 bedrijven zijn actief betrokken bij talrijke energieprojecten,  ondersteund door een stevige kennisfundament en gericht overheidsbeleid. Door voort  te bouwen op de reeds bestaande kennis, faciliteiten en bedrijvigheid in Noord‐ Nederland wil Energy Valley voorop blijven lopen in de transitie naar een  toekomstbestendige energievoorziening. Door de werkgelegenheid en kenniseconomie  verder uit te bouwen wil Energy Valley de energiepositie van Noord‐Nederland  versterken en heeft het de ambitie om te groeien tot toonaangevende Energy Valley  regio van Europa.    Naast energie speelt ook traditioneel agrifood een belangrijke rol in de regio, maar het  investeringsprogramma van de Noordervisie 2040 richt zich ook op nieuwe  veelbelovende 'parels': initiatieven die de potentie hebben voor opschaling en export  vanuit het Noorden naar andere delen van Nederland en de wereld. Het gaat onder  meer om zorg en healthy aging, slimme (sensor)systemen, materialen,  watertechnologie en recreatie en toerisme. Voor dat offensief wordt een beroep  gedaan op de in het Noorden aanwezige expertise bij bedrijven,  ondernemersorganisaties en kennisinstellingen. Daarbij past een verbeterde  infrastructuur, zoals een betere spoorverbinding met Duitsland, de aanpak van  knelpunten rondom Groningen‐Assen en Leeuwarden en goede verbindingen met de  Randstad. Luchthaven Groningen Airport Eelde wordt verder ontwikkeld tot  internationale aan‐ en afvoerlijn.         

36   

Sttrategiekaartt Noord‐Ned derland  4.11

37   

3.11    Conclusies    De ervaring leert dat in de praktijk van regionaal ruimtelijk‐economisch beleid in de  afgelopen decennia de focus vaak gericht is geweest op bijvoorbeeld het aanleggen of  verbeteren van wegen, spoorlijnen, havens en luchthavens, het aanleggen van  bedrijventerreinen of het zorgen voor huisvesting van arbeidskrachten, zoals ooit  Heveadorp en recent de zogenaamde Polenhotels. Deze omstandigheden kunnen van  invloed zijn op de transportkosten, de arbeidskosten en de transactiekosten. Ruimtelijke  concentratie (massa en dichtheid) kan bepaalde schaalvoordelen met zich meebrengen.    Uit de analyse in dit hoofdstuk van de recente praktijk van regionale ruimtelijk‐ economische strategieën komt naar voren dat de negen stedelijke regio’s zich het  gedachtegoed van de clustertheorie goed eigen hebben gemaakt. De regio’s blijken zich  in strategisch fysiek‐ruimtelijk opzicht namelijk te focussen op de vijf strategieën, zoals  door het PBL onderscheiden zijn. Daarmee haken zij vooral aan op het beïnvloeden van  de ruimtelijke condities voor het economisch functioneren van de desbetreffende regio  (zie de eerste conclusie in paragraaf 3.7).     Op de eerste plaats is dat de strategie van geografische concentratie (massa/dichtheid)  en het vergroten van de regionale weerstand op basis van een meer diverse  productiestructuur (gerelateerde variëteit) en deels ook de strategie van borrowed size  and quality en focus op eigen kracht. Minder expliciet komt uit de strategiedocumenten  naar voren dat regio's kiezen voor het spelen in de eigen league ("meet je met de  werkelijke concurrenten").      De strategieën van concentratie en vergroten van weerstand zien we in de recente  praktijk bij alle stedelijke regio's terug in de aandacht voor het zorgen voor voldoende  aanbod (ontwikkelruimte), een diversiteit aan werklocaties, het verbeteren van de  infrastructuur (weg, openbaar vervoer, lucht) en de knooppunten in het netwerk, het  versterken van relaties tussen kennisontwikkeling en kennistoepassing, het stimuleren  van een gevarieerde arbeidsmarkt, diversiteit in de productiestructuur en verscheidenheid  in het  woon‐ en leefklimaat (wonen, groen, landschap, recreatie en voorzieningen). De  Zuidvleugel van de Randstad is overigens de enige stedelijke regio van de negen die een  expliciet nieuw ruimtelijk concept introduceert ten behoeve van het faciliteren van de  ontmoeting tussen kennisontwikkeling en kennistoepassing, namelijk de interactiemilieus.     De strategie van borrowed size and quality (waarbij de scope van een regio wordt  opgerekt) zien we in de praktijk het duidelijkst bij de Noordvleugel (samenwerking met  Zuidvleugel, Brainport en Food Valley), bij Brainport Zuidoost Nederland (verbinding  met Greenport Venlo, Sittard‐Geleen, Belgisch Brabant en Limburg en Nordrhein‐ Westfalen) en bij Zuid‐Limburg, i.c. de grensoverschrijdende samenwerking met Aken,  Hasselt en Luik.      De strategie van focus op eigen kracht herkennen we bij veel van de stedelijke regio's,  maar het meest bij de Zuidvleugel van de Randstad (o.m. de synergie tussen aanwezige  kennis, productie en diensten, het creëren van interactiemilieus, Stedenbaan),   Brainport Zuidoost Nederland (o.m. door clusters met elkaar te verbinden),  Maintenance Valley (focus op een groeisector), Greenport Venlo (tuinbouw en 

38   

logistiek), Arnhem‐Nijmegen (de Valley's en de S‐as als ruggengraat van de regio),   Netwerkstad Twente (kennisvalorisatie) en Noord‐Nederland (krachten bundelen rond  water, voedsel en energie).     In institutioneel opzicht blijken de regio’s inventief te zijn met de vernieuwing van  governance structuren en samenwerkingsarrangementen, zoals met behulp van  bijvoorbeeld Economic Boards, innovatiecampussen en Valley’s. Qua strategische  intelligentie en de kracht en focus van het regionale verhaal springt met name Brainport  naar voren als regio die in dit opzicht succesvol is en de verbinding weet te leggen  tussen regionale kwaliteiten en mondiale markten. De andere stedelijke regio's lijken  toch vooral aan te willen koersen op een breed spectrum aan economische activiteiten.    Tot slot plaatsen slechts enkele regio’s (Zuidvleugel, Greenport Venlo) kwesties met  betrekking tot duurzame ontwikkeling en de noodzaak van ruimtelijke adaptatie aan  onzekere toekomstige ontwikkelingen (zoals klimaatverandering) expliciet op de  agenda. In deze twee regio’s komen de thema's kringlopen en veerkracht expliciet terug  als onderdeel van de ruimtelijk‐economische strategie. De Zuidvleugel heeft een  adaptieve agenda met verschillende transitie ambities en Greenport Venlo past het  cradle to cradle principe toe (Masterplan gebiedsontwikkeling Klavertje4/Greenport  Venlo, 2009). Uit de Adaptieve Agenda Zuidelijke Randstad (2013) halen we het  volgende voorbeeld;       De Adaptieve Agenda van de Zuidelijke Randstad is uitgewerkt in drie  strategieën. Naast het vergroten van de samenhang tussen de productie‐ economie en de diensteneconomie en het ontwikkelen van een samenhangend  metropolitaan stedelijk gebied door het stimuleren van onder meer de interactie,  is de focus gericht op het stimuleren van een circulaire economie. Samen met  kennisinstellingen en bedrijfsleven wil de overheid zich inzetten voor een  biobased economie, het sluiten van kringlopen, duurzame mobiliteit, het  vergroten van de zelfvoorzienendheid van energie en doelmatig gebruik van zoet  water, meerlaagse waterveiligheid en waterkwaliteit. Een concreet voorbeeld is  het opschalen van bestaande initiatieven tot een geïntegreerd warmtenet voor  de gehele Zuidelijke Randstad. Dit gebeurt door het koppelen van vragers en  aanbieders en door hier de ruimtelijke voorwaarden voor te creëren, zoals het  verlenen van vergunningen voor de opsporing of winning van aardwarmte, het  identificeren van gebieden (m.n. in de Rotterdamse haven), waar bedrijven  warmte uitwisselen en het zorgen voor warmtetransportnetwerken, o.m. vanuit  de haven door het Westland (glastuinbouw!) naar Den Haag.       Samenvattend kunnen we concluderen dat in aanvulling op de vijf door het PBL  geformuleerde strategieën, zowel de theorie als de strategische praktijk enkele nieuwe  inzichten aandragen op het vlak van ruimtelijk‐economische strategievorming. In de  volgende paragraaf werken we die inzichten verder uit in een aanvullende strategieën.  Het betreft inzichten met betrekking tot de betekenis van het regionale profiel (het  'Verhaal'), de veerkracht van de regio en de betekenis van interactie en  netwerkpraktijken.   

39   

Hoofdstuk 4  

Conclusies 

  4.1  Inleiding    Op grond van de bevindingen uit de analyse van theorie en praktijk, formuleren we in  dit hoofdstuk een drietal ruimtelijk‐economische strategieën als aanvulling op de vijf  door het PBL ontwikkelde strategieën. Meer dan we in de PBL‐strategieën herkennen  willen we met de aanvullende strategieën benadrukken dat (ook) regionaal‐ economische ontwikkeling mensenwerk is, d.w.z. een proces van actoren in de regio (en  ook daarbuiten, zoals actoren bij het Rijk) met ambities, rollen en  verantwoordelijkheden en een droom, die richting geeft. Strategie willen we hierbij  definiëren als het plan om te bereiken wat je wilt. In het licht van de concurrentiepositie  van regio’s in ruimtelijk‐economisch opzicht vormen de fysiek‐ruimtelijke condities van  de regio een belangrijke bouwsteen voor zo’n strategie. Die condities dienen op orde te  zijn, maar zijn evenwel niet voldoende om te kunnen bereiken wat je wilt. Voordat we  dat verder uitwerken eerst een opmerking over twee thema's, die in ons onderzoek  voortdurend terugkeren, namelijk over de maakbaarheid van clusters en over de schaal  van de regio.     4.2  Maakbaarheid van clusters    De eerste opmerking betreft de maakbaarheid van clusters. Zowel het PBL als het  wetenschappelijk onderzoek geven aan dat clustervorming wel maakbaar is, maar dat er  geen garantie is op het economisch succes van regio’s volgens deze benadering.  Clustervorming lijkt de uitkomst van een contextspecifiek proces, waarin ruimtelijke  condities wel een rol spelen als voldoende, maar niet perse noodzakelijke voorwaarde  voor de performance van de regio (PBL, 2007; Atzema, 2011; Dankbaar, 2013; Lagendijk,  2013). Clustervorming kan daarom wel aangetoond en beschreven, maar niet voorspeld  worden. Het zijn geografische concentraties van bedrijven en instellingen, die soms met  elkaar concurreren en soms coöpereren.     Het volgende voorbeeld illustreert volgens ons voortreffelijk de maatschappelijke en  culturele dimensie van economische ontwikkeling, waarin het van elkaar leren, de  uitwisseling van ideeën, de interactie met andere actoren en bedrijven en de  combinatie van lokale en internationale netwerkpraktijken met elkaar verbonden zijn.  Zoals eerder gezegd: regionaal‐economische ontwikkeling draait meer om mensen en  leiderschap dan om rankings.      Een goed voorbeeld is het gebied van het Westland als food&flower cluster  (Greenport Westland). In een relatief klein geografisch gebied is sprake van een  sterke concentratie van ondernemers in teelt, handel, toelevering en logistieke  dienstverlening in de tuinbouwsector. Door processen van modernisering,  professionalisering, schaalvergroting en mondialisering is het Westland een  wereldspeler van formaat geworden. Concurrentie (bijv. op prijs of kwaliteit),  imitatie (afkijken van de buurman, kennisdelen) en samenwerken (nieuwe  productcollectieven vormen om als telers samen sterker te staan tegenover  afnemers) behoren er tot de gangbare ondernemerspraktijken (Greenport  Holland International, 2013). Tegelijkertijd is het Westland ook een 

40   

schoolvoorbeeld van een gemaakt landschap. Dat begon al enkele honderden  jaren geleden met het paleis van Prins Frederik Hendrik in Honselersdijk, dat de  geboorte van de tuinbouw inluidde. Meer recent kan dat geïllustreerd worden  door onder meer de continue processen van herverkaveling, de modernisering  van de infrastructuur en de technologische beheersing van de waterproblemen.  Dát het Westland een succes is (geworden) is echter vooral dankzij het gunstige  klimaat en de cultuur van hard werken, onderlinge concurrentie en  ondernemingszin van de inwoners van het Westland.     4.3    Ruimtelijke schaal van regio's    De tweede opmerking betreft de ruimtelijke schaal van een regio. Die blijkt in de  economische praktijken van ondernemers tamelijk fluïde te zijn. Feitelijk is de term  regio in fysiek‐ruimtelijk opzicht een schaalneutraal begrip. De term is bijvoorbeeld  zowel van toepassing op de relatief kleinschalige fysiek‐ruimtelijk eenheid van  Greenport Venlo als voor de relatief onbegrensde fysiek‐ruimtelijke regio van Brainport  Zuidoost Nederland. Ruimtelijke grenzen kunnen bovendien worden opgerekt als gevolg  van versnelling in verkeersnetwerken. Met behoud van dezelfde reistijd kan dan immers  een grotere afstand worden afgelegd. Meer relevant dan het ruimtelijke kenmerk van  de schaal van een regio en de bestuurlijke begrenzing ervan lijken ons de  netwerkpraktijken van ondernemers (de schaal waarop zij zaken doen).     De definitie van wat een regio is wordt in dat geval bepaald door de afspraken die  daarover zijn of kunnen worden gemaakt, waarmee de regio meer een collectieve  entiteit is geworden van ondernemers en bestuurders. De PBL‐strategie van borrowed  size&quality maakt volgens ons dan ook onderdeel uit van een bestuurlijke en  bedrijfsrelevante definitie en begrenzing van een regio (bijvoorbeeld in de zin van  afspraken maken over samenwerking).     In deze betekenis zal een bepaalde economische activiteit vaak gekenmerkt worden  door veelschaligheid. Voor vele ondernemers in het Westland geldt bijvoorbeeld dat de  lokale schaal van belang is vanwege nabijheid van distributiebedrijven, dat de grote  steden in de omgeving van steeds groter belang worden vanwege de behoefte aan  hoger opgeleide arbeidskrachten (die niet in het Westland willen of kunnen wonen), dat  voor kennisinnovatie een nog grotere schaal van belang is (Delft, Leiden, Wageningen),  dat vanwege beschikbare ruimte en relatief lage grondprijzen satellietbedrijven zijn  opgericht in o.m. Noord‐Holland en dat de mondiale schaal niet alleen van belang is  voor toelevering en afzet, maar ook voor de vestiging van productiebedrijven (zoals o.m.  Kenia).    4.4  Aanzet voor aanvullende strategieën     Op basis van onze bevindingen in de theorie en in de praktijk willen wij een lans breken  voor een aanvulling op de PBL‐strategieën met drie ruimtelijk‐economische strategieën,  die gericht zijn op de verbinding van de people‐planet‐profit kwaliteiten van een regio,  namelijk de kracht van het regionale verhaal, de regionale veerkracht en de regionale  verbindingskracht.  

41   

    Strategie 1: Regionale verhaalkracht  Agglomeratiekracht is in onze ogen meer dan alleen volume (dichtheid en massa). Het  heeft ook te maken met stedelijkheid, place making en de kracht van het regionale  verhaal. Dat gaat over de strategische intelligentie om regionale actoren, assets en  resources, w.o. kennis, om te zetten, te verbinden en te verankeren in een specifieke  economische ontwikkeling. Daartoe kan het van belang zijn om de waarden (culturele  omgeving), de regels van het spel en de wijze waarop het spel gespeeld wordt  (arrangementen, de governance) af te stemmen op de door stakeholders gedeelde visie  en ambitie voor de regio, i.c. de bepaling van wat de doelen zijn, die bereikt moeten  worden. Belangrijk voor het succes van zo’n verhaal is een sterke focus, gezamenlijke  betrokkenheid van verschillende partijen met een duidelijk commitment op alle niveaus,  een gedeelde sense of urgency, verankering in het beleid van verschillende actoren, het  gezamenlijk uitdragen van de visie (regiomarketing) en – niet op de laatste plaats –  realiteitszin, vastgelegd in een regionaal programma (Maussart, 2009). In cultureel  opzicht moet in de regio een ons‐kent‐ons gevoel aanwezig zijn, waarbij partijen elkaar  weten te vinden. Door Maussart (2009) is ook een aantal succes‐ en faalfactoren voor  dergelijke regionaal‐economische programma’s onderscheiden (zie overzichtstabel 1).     Overzichtstabel 1: succes‐ en faalfactoren voor regionaal‐economische programma’s (bron:  Maussart, 2009)  succesfactoren  Goede organisatiestructuur  Monitoring, evaluatie en controlesysteem  Gezamenlijke probleemerkenning  Haalbaar en realistisch doel voor ogen hebben  Het bijeen brengen van overheden, onderwijsinstellingen en  ondernemers  Sense of urgency  Lokaal beleid verankerd in regionaal beleid  Goede aansluiting op beleid van het Rijk  Goede aansluiting op algemene economische ontwikkelingen  Voldoende evaluatiemomenten  Goede externe oriëntatie  Creëren van betrouwbaarheid  Handel vanuit besef van wederzijds afhankelijkheid  Netwerkcultuur in een regio  faalfactoren  Betrokkenheid te klein  Nog geen economische ontwikkeling an sich  Te lage capaciteit  Samenwerking tussen gemeenten zwak  Te weinig focus  Zwakke regiomarketing/communicatie naar buiten toe  Lange procedures  Weinig samenwerking tussen regio’s onderling 

 

42   

Het beschikken over en kunnen uitdragen van een helder regionaal verhaal is een  belangrijke extra (governance)kwaliteit van een regio en vormt daarmee een belangrijke  bouwsteen voor de regionaal‐economische strategie. In zo’n verhaal spelen waarden,  zoals kwaliteit, identiteit, allure/uitstraling en reputatie, een belangrijke rol. Met fysiek‐ ruimtelijke interventies kan daar invloed op worden uitgeoefend door de basiskwaliteit  van gebieden op te waarderen (place making), functies en voorzieningen te mengen of  te combineren en diversiteit in woon‐ en werkmilieus te bewerkstelligen. Een  belangrijke ingrediënt van zo’n regionaal verhaal is de capaciteit om kennisontwikkeling  te verbinden met product‐ en diensteninnovatie.    Strategie 2: Regionale veerkracht  De PBL‐strategie van vergroten van regionale weerstand (diversiteit aan sectoren maakt  minder kwetsbaar) zouden wij willen aanvullen met een strategie gericht op het  vergroten van regionale veerkracht en adaptief vermogen: kringlopen en  systeemdenken maken minder kwetsbaar. Dat maakt de weg vrij om op innovatieve  wijze te kijken naar fysiek‐ruimtelijke condities die bijdragen aan duurzaam rendement  van hergebruik, arbeid, natuurlijk kapitaal, gerelateerde variëteit en (een brede definitie  van) waardecreatie. Ondernemerschap (en dus concurrentie) zou in onze ogen opgevat  moeten worden als de wijze van houdbaar omgaan met bronnen (resources en  opportunities). Dat vergt verbindingen tussen bedrijven onderling (ketens), tussen  bedrijven en de markt (delen van kennis) en tussen bedrijven en hun omgeving  (regionale kringlopen). Nabijheid is daarvoor een belangrijke enabling factor. Fysiek‐ ruimtelijke interventies kunnen betrekking hebben op beter benutten van de ruimte,  beheer en transformatie, optimaliseren, renoveren, meebewegen, klimaatrobuust  maken en dergelijke.    Belangrijke ingrediënten voor regionale veerkracht zijn ruimte bieden voor innovatie en  experimenten, bottom‐up maatschappelijke initiatieven (bijvoorbeeld rond nieuwe  collectieven op het gebied van milieu, energie, zorg), maatschappelijk  ondernemerschap, regionale kringlopen van productie en consumptie, de  herstructurering en slimmere benutting van plekken en stromen, voorzieningen en  netwerken voor duurzame energie, waterveiligheid en klimaatbestendigheid en de  fysieke nabijheid van producenten, afnemers, toeleveranciers en gebruikers. Ter  illustratie zien we de verbeelding van deze strategie terug in de volgende  strategiekaarten van Zuidvleugel Randstad en Greenport Venlo.        

 

43   

Voorbeeld den regionalle veerkrach ht  Zuidvleugeel: regionaal warmtenet – infrastructtuur voor resstwarmte en n geothermie e/  waterveiligheid en klim maatbestend digheid                                                    Greenportt Venlo: crad dle‐to‐cradle principe. kriingloop lokale energiewinning       

44   

Strategie 3: Regionale verbindingskracht  Verbinding is meer dan alleen fysieke bereikbaarheid (weg, spoor, etc.), maar gaat ook  en met name over de netwerkpraktijken van ondernemers en de analoge en digitale  mogelijkheden voor wederzijdse bevruchting, innovatie, onverwachte ontmoetingen en  interacties, die meer met verschillende typen van nabijheid (geografisch, sociaal,  organisatorisch, institutioneel en cognitief) te maken hebben dan met knooppunten in  het infrastructurele netwerk (die de overstapmachines zijn in het stedelijk weefsel). De  creatie van speciale ontmoetingsplekken voor regionale actoren (‘interactiemilieus’) als  gelegenheid voor ontmoeting en de uitwisseling van ideeën, kennis en diensten is meer  dan het plaatsen van stations op het traject van een regionaal infrastructureel netwerk.  Vanuit de veronderstelling dat de ruimte zich voegt naar economische praktijken, zou  eerst gekeken en geluisterd moeten worden naar hoe ontmoeting in de praktijk  plaatsvindt, hoe regionale actoren daartoe kunnen worden uitgenodigd worden en welk  beeld zij zelf hebben van zo'n trefpunt.     Belangrijke ingrediënten voor regionale verbindingskracht zijn niet alleen het kunnen  beschikken over een robuust en intermodaal mobiliteitssysteem, moderne digitale  voorzieningen en een regionale ruggengraat als drager voor ruimtelijke ontwikkelingen,  maar ook de regionale interactiemilieus als trefpunt voor mensen en markt voor kennis,   ideeën en innovatie. Ter illustratie: het scherpst hebben we deze ingrediënten  aangetroffen in de ruimtelijk‐economische strategiekaarten van de Zuidvleugel en van   Netwerkstad Twente.   

45   

Voorbeeld den regionalle verbindinggskracht  Zuidvleugeel: stedelijkee interactiem milieus en nieeuwe verbanden tussen d de kennis‐ en n productie‐ economie                                                  Netwerksttad Twente: ontwikkelingg langs een rregionale rugggengraat           

46   

4.5  Aanbevelingen    Door deze verkenning van andere wetenschappelijke perspectieven en de praktijk van  regionale ontwikkeling is volgens ons de kennisbasis versterkt van ruimtelijk‐ economische strategieën voor verbetering van de concurrentiepositie van stedelijke  regio’s in Nederland.     In aanvulling op het werk van het PBL bevelen wij aan om in een gereedschapskist  strategieën van het ministerie van IenM drie nieuwe strategieën op te nemen om te  bereiken wat je als regio wilt, namelijk strategieën over verhaalkracht, veerkracht en  verbindingskracht.     Het thema governance speelt hierin in onze ogen een vanzelfsprekende rol, want elke  moderne strategie bestaat uit afwegingen en keuzes met betrekking tot de  rol/verantwoordelijkheid van overheden en private partijen, ondernemerschap,  spelregels voor duurzame ontwikkeling, arrangementen voor regionale samenwerking  en allianties op alle schaalniveaus van lokaal, regionaal, nationaal en internationaal.    

47   

Bijlage 1: Geraadpleegde bronnen   Geraadpleegde bronnen voor hoofdstuk 2:    Asheim, Bjorn, Ron Boschma en Philip Cooke; Constructing regional advantage: platform  policies based on related variety and differentiated knowledge bases, 2012    Atzema, Oedzge e.a.; The Amsterdam family of clusters, Utrecht 2011    Atzema, Oedzge e.a.; Vitale bedrijvenclusters in de regio Amersfoort, Utrecht 2012      Atzema, Oedzge; Kracht van Utrecht, vertrouwde en nieuwe zienswijzen op regionale  economie, Utrecht 2013     Atzema, Oedzge; impressies gesprek op 1 november 2013    Bastein, Ton e.a.; Kansen voor de circulaire economie in Nederland, TNO 2013     Boekema, Frans; Economie en geografie; over de moeizame pogingen tot  interdisciplinaire synergie, Kwartaaltijdschrift, jrg. 1, 2004     Boschma, Ron en Koen Frenken; Why is economic geography not an evolutionary  science? In: Journal of Economic Geography 6, 2006     Dankbaar, Ben; Kapitalisme, ondernemerschap en duurzaamheid, Nijmegen 2013     Deloitte Real Estate Advisory; Bedrijfsleven aan het woord: monitor tevredenheid  vestigingsklimaat, 2012     Ebbekink, Miranda en Arnoud Lagendijk; What's next in researching Cluster Policy: Place  based governance for effective cluster policy, European Planning Studies 2012    Ellen Macarthur Foundation; Towards the circular economy deel 1 en 2, 2013     Ernst&Young; Nederland op Koers Barometer Nederlandse vestigingsklimaat, 2013     Groenewegen, John; Inzichten uit de institutionele economie, in: Managing Accounting,  2004    Heijman, W.J.M.; Wortels van de regionale economie, Inaugurele rede Nijmegen 2001     Jacobs, Wouter en Arnoud Lagendijk; Strategic coupling as strategy: how seaports  connect to global flows of containerized transport, 2013    Joustra, Douwe Jan; Leren van de natuur, de weg naar de circulaire economie, maart  2012    

48   

Knaack, Ruud en Henk Jager; De relevantie van institutionele economie voor  economische transities, 2002    Kooij, Henk Jan, Kristof van Assche en Arnoud Lagendijk; Open concepts as  crystallization points and enablers of discursive configurations: the case of the   Innovation Campus in the Netherlands, European Planning Studies 2012    Lagendijk, Arnoud; impressies gesprek op 1 november 2013     Massart, Laura; Regio's op eigen kracht?, Nijmegen 2009     Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie; Voortgangsrapportage  bedrijvenbeleid in uitvoering, brief aan de TK 2012    Ministerie van Economische Zaken; Uitwerking Regeerakkoord voor versterking  kenniseconomie, brief aan TK, 2013     Ministerie van Economische Zaken; Bedrijvenbeleid in volle gang, Voortgangsrapportage  bedrijvenbeleid 2013     Ministerie van Infrastructuur en Milieu; Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte, 2012     Ministerie van Infrastructuur en Milieu; Uitvoering Structuurvisie Infrastructuur en  Ruimte, brief aan de TK 2013    MVO Nederland; Circulaire economie, 2012     Nagelkerke, A.G.; De klassieke institutionele economie en de mainstream; een passage  langs oude en nieuwe thema's, in: Beleid en Maatschappij, XXI (5) 1994    Oosting, Jan; Delen is het nieuwe vermenigvuldigen, Nijmegen 2012     Raad voor de leefomgeving en infrastructuur; Essays Toekomst van de stad, 2012    Raad voor de leefomgeving en infrastructuur; Nederlandse logistiek 2040, Designed to  last, 2013     Raspe, Otto en Frank van Oort; Ruimtelijk‐economisch beleid in de kenniseconomie,  Ruimtelijk Planbureau, 2007    Raspe, Otto en Frank van Dongen e.a.; Werken aan de internationale concurrentiekracht  van de Nederlandse regio's, PBL 2013     Raspe, Otto e.a.; presentatie voor I&M over Werken aan de internationale  concurrentiekracht van de Nederlandse regio's, 2013     Schuddebeurs, A.P.; Bedrijven en steden, Delft 2013    

49   

Smit, Annet Jantien; Ruimtelijke kwaliteiten van creatieve werkmilieus, 2012      Vanthillo, Ties en Ann Verhetsel; Paradigm change in regional policy: towards smart  specialisation? Lessons from Flanders (Belgium), Belgeo 2012    Weterings, Annet e.a.; Clusters en economische groei, Ruimtelijk Planbureau, 2007     WRR; Innovatie vernieuwd, opening in viervoud, 2008    Geraadpleegde bronnen voor hoofdstuk 3    Economische actieagenda Noordvleugel, provincies Flevoland, Noord‐Holland en  Utrecht, stadsregio's Amsterdam en Utrecht, gemeenten Almere, Amsterdam en  Utrecht, maart 2013    Zuidvleugel, de topregio van Nederland; naar een nieuwe economische agenda     Zuidvleugel 2010‐2020, A. van der Slot e.a., Roland Berger, 2011    Manifest voor een sterke Zuidvleugel Randstad, Beraad Bedrijfsleven Zuidvleugel, maart  2013    De weerbare regio, ruimtelijk‐economisch beleid in de Zuid‐Hollandse kenniseconomie,  presentatie Frank van Oort bij provincie Zuid‐Holland, januari 2013    Hoofdkantoor nieuwe Regionale Ontwikkelingsmaatschappij naar Den Haag, persbericht  denhaag.nl, oktober 2013    Adaptieve Agenda Zuidelijke Randstad 2040, Rijk en Zuidvleugelpartners, vastgesteld in   Bestuurlijk Overleg MIRT 14 november 2013    Brainport 2020: Top Economy, Smart Society, februari 2011    Aviolanda Woensdrecht, een weg naar de oplossing, Projectgroep Aviolanda  Woensdrecht, augustus 2008    Ruimtelijke visie Aviolanda Woensdrecht, Bestuurlijke Kerngroep, januari 2010    Strategische ontwikkelingsvisie 1e fase 2011‐2016 Aviolanda Woensdrecht, mei 2011    Masterplan gebiedsontwikkeling Klavertje 4/Greenport Venlo, projectorganisatie K4GV,  2009    De koers van de regio; agenda stedelijk netwerk Zuid‐Limburg    Op volle stoom vooruit; activiteitenplan regiobranding Zuid‐Limburg, 2013    Regionaal Plan 2005‐2020 Stadsregio Arnhem Nijmegen, 2006 

50   

Regionale omgevingsagenda Stadsregio Arnhem Nijmegen, april 2013    Ontwikkelagenda Netwerkstad Twente; ontwikkelingsperspectief 2040, juni 2013    Innovatieregio Energy Valley, provincies Drenthe, Groningen, Friesland en Noord‐ Holland, januari 2009     Energy Valley, transitie in versnelling, Energy Valley april 2013    Ontwerp Noordervisie gepresenteerd, persbericht provincies Groningen, Friesland en  Drenthe, juni 2013    Geraadpleegde websites:    www.rijksoverheid.nl/documenten‐en‐publicaties/rapporten    www.noord‐holland.nl    www.zuidvleugel.nl    www.brainport2020.nl     www.brainport.nl    www.nivr.nl    www.dcgv.nl     www.greenportvenlo.nl    www.aviolanda.nl    www.zuidlimburg.nl    www.destadsregio.nl    www.health‐valley.nl    www.regiotwente.nl    www.energyvalley.nl     www.noordervisie2040.nl    mirt2014.mirtprojectenboek.nl    

51   

Bijlage 2  A.. 

Enkele oveerzichtsschem ma’s van alteernatieve theorieën 

Het vie er lagen scheema van de institutionele economie cf. Williamso on, 1998. 

   

 

52   

B. 

Concu urrentiekrach ht van regio'ss: het piramiidemodel (Attzema; Gardiner 2004) 

 

53   

C.   Vergelijking van heet traditioneele productieeproces en ee en circulair e economisch  model (bron:   MVO Nedeerland, 2012 2)                                                                

54   

Bijlage 3:  

Overzichtssdiagrammen n van maatreegelen en schaalniveaus 

       

 

55   

                             

 

56   

 

57