Van sterke clusters naar een excellente regio FOOD HEALTH FARMA

Van sterke clusters naar een excellente regio

FOOD

HEALTH

Position Paper Februari 2011

FARMA

Deze Position Paper FHF is een uitgave van de 5-sterrenregio en Regio Noordoost Brabant. ‘s-Hertogenbosch, februari 2011

2

In het kort De sectoren Food, Health en Farma - kortweg FHF - zijn van oudsher sterk vertegenwoordigd in Noordoost-Brabant. Afzonderlijk vormen ze een stevige basis voor de regionale economie. Maar deze kracht kan exponentieel groeien als de drie sectoren hun krachten bundelen. Juist op de raakvlakken tussen Food, Health en Farma zijn namelijk hoogstaande, innovatieve ontwikkelingen mogelijk. Door strategische samenwerking kunnen bedrijven, kennisinstellingen en overheidsorganisaties deze kansen benutten. De Position Paper FHF geeft aan hoe dit samenspel binnen Food, Health en Farma tot stand kan komen en het gestimuleerd en gefaciliteerd kan worden. Hiervoor hebben de samenwerkingsverbanden van ondernemers, onderwijs en overheid (de 3 O’s) concrete doelen, acties en resultaten geformuleerd. Ambities Noordoost-Brabant moet een landelijke toppositie innemen als economisch FHF-centrum. Deze positie dient in 2020 gerealiseerd te zijn. Dit vertaalt zich naar de volgende concrete doelen: • Realisatie en uitbouw van toplocaties in de regio • Opzet van een aansprekend innovatieprogramma voor FHF • Doorlopende leerlijnen creëren voor FHF en optimale afstemming tussen onderwijs en bedrijfsleven • Vestigingsklimaat waarin ondernemerschap wordt bevorderd, samenwerking tussen intermediaire organisaties centraal staat en één aanspreekpunt is voor overheid, ondernemers en onderwijs in de regio Actieprogramma Noordoost-Brabant heeft een duidelijke strategie ontwikkeld om deze ambities te behalen. Op de eerste plaats dient de regionale innovatiekracht versterkt te worden door: • Start van een innovatieprogramma • Realisatie van een FHF Seed Fund • Linken met andere regio’s in de omgeving Verder wordt het vestigingsmilieu versterkt door: • Het verdiepen van de vakopleidingen • Het ontwikkelen van een plan van aanpak rond het gezamenlijk gebruik van faciliteiten • Het aanjagen van toplocaties en een promotie- en acquisitiestrategie Resultaten De doelen en de daarvan afgeleide acties vertalen zich uiteindelijk in concrete resultaten voor 2020: • • • • • • • • • • •

14.000 nieuwe banen in FHF Jaarlijks 10 hoogwaardige starters Krachtig innovatieprogramma met budget van 5 miljoen euro Regionaal ‘seed en preseed fund FHF’ Eén loket voor het bedrijfsleven Buurregio’s die samen optrekken 5-sterrenregio als regionale Innovatiemotor 5 toplocaties voor FHF 15% meer instromers FHF op de arbeidsmarkt Centre of Excellence en Experience voor Doelgroepenvoeding & Animal Breed gedragen, jaarlijks terugkerende imagocampagne

3

Realistisch De geformuleerde ambities zijn realistisch, zeker omdat Noordoost-Brabant op het gebied van FHF een groot aantal ‘selling points’ en krachtige uitgangspunten kent. Enkele belangrijke zijn: • • • • • • • • • •

Sterke industriële basis Sterke industriële netwerken Academische en topklinische ziekenhuizen Publiek gefinancierde ontwikkelprojecten Centraal in innovatie agenda’s OEM-ers (Technische) Universiteiten en hogescholen Sterke netwerken Beschikbaarheid preseed en seed capital Hoogwaardige vestigingslocaties Groeiende arbeidsmarkt

Concrete stappen De positionpaper is een eerste stap op weg naar een krachtige regio. Samen met de partners zullen echter ook vervolgstappen gezet moeten worden. Dit vraagt de inzet van velen en een krachtige financiele impuls. Zonder hulp van de partners in de regio, de provincie en het Rijk is dit niet mogelijk. De regio vraagt erkenning voor haar kwaliteiten en ambities en om steun voor haar streven.

4

Waarom dit position paper? Noordoost-Brabant werkt aan haar economische toekomst. Ons credo: nieuwe banen creëren door innovatie. Daarmee zijn we alvast begonnen, door twee werelden aan elkaar te koppelen: de ‘economie van de voeding’ en de ‘economie van de gezondheid’. De ‘witte jassen’ maken in Noordoost-Brabant kennis met de ‘groene jassen’ en dat levert enorme nieuwe kansen voor de regio op! Noordoost-Brabant heeft een uitstekende concurrentiepositie in Food, Health en Farma. Circa 30% van de werkgelegenheid in de regio speelt zich af rond deze thema’s, de regio herbergt 4% van het aantal banen in Nederland (302.000), 6% van het aantal banen in de Nederlandse Foodsector, het uitzonderlijke percentage van 37% van de Nederlandse Farmawerkgelegenheid en de regio is een kruispunt van twee werelden: die van agroFood en die van lifesciences. AgroFood, Health en Farma leveren de regio jaarlijks een toegevoegde waarde op van € 2,8 miljard. De regio heeft een goede relatie met zowel het Health-Valley netwerk in Nijmegen e.o, Food Valley in Wageningen e.o., projecten van Brainport Eindhoven en met die van Greenport Venlo. Hierdoor ontpopt Noordoost-Brabant zich steeds meer als proeftuin voor nieuwe toepassingen, ontstaan op hogescholen en universiteiten en in innovatienetwerken rond de regio. Als proeftuin heeft Noordoost-Brabant mooie perspectieven. Spelers in de regio hebben een sterke positie in hun markt en hebben groeiperspectief. De huidige spelers lijken in staat de concurrentiestrijd aan te kunnen, mede omdat Noordoost-Brabant strategisch ligt, te midden van het dichtbevolkte en hoogontwikkelde gebied tussen Randstad, Ruhrgebied en Belgisch grensgebied. De regio heeft een sterk verleden in de voeding, Farmaceutische industrie en gezondheid. Met Unilever, MSD (Oss), Nutricia (Cuijk), Nutreco (Boxmeer), VION (Boxtel) en het Foodcluster in Veghel staan grote spelers opgesteld met toegang tot belangrijke markten. Rond de grote bedrijven is een divers en innoverend netwerk van kleinere bedrijven gegroeid. Er zijn daarnaast veel gespecialiseerde toeleverende bedrijven aanwezig: machinebouw, verpakking, distributie, opslag. Bovendien is de groothandel en de retailsector stevig vertegenwoordigd. Noordoost-Brabant ambieert een landelijke toppositie als economisch centrum op het grensvlak van voeding en gezondheid. Om deze ambitie te realiseren is het noodzakelijk dat we onze positie, ambities en actielijnen goed en eenduidig communiceren. De 3 O’s in Noordoost-Brabant kiezen daar middels dit position paper gezamenlijk voor. Ik daag u uit om mee te doen! Namens de 5-sterrenregio en de samenwerkende overheden in Noordoost-Brabant wens ik u heel veel inspiratie en leesplezier toe. Bert Pauli, Voorzitter Taskforce 5-sterrenregio

5

Inhoud Waarom dit Position Paper?

6

1 Inleiding: Crisis en herstel

7

2 Speelveld Noordoost-Brabant

12

3 Selling Points van Noordoost-Brabant 4 Ambitie en resultaten

16

5 Actieprogramma

21

Bijlage: De regio Noordoost-Brabant

25

18

Hoe kwam dit position paper tot stand? In de zomer van 2010 kondigde MSD een forse sanering aan van haar activiteiten in Oss. Deze mededeling deed de regio Noordoost-Brabant op haar grondvesten schudden. MSD is de grootste werkgever van en in de regio. Een aantal burgemeesters en wethouders nam het initiatief, met de gedachte ‘nú moet de regio een vuist maken, nú is het moment om een nieuw wenkend perspectief voor de lange termijn te schetsen’. Tegelijkertijd met het besluit een speciale taskforce voor MSD te formeren, werd besloten dit position paper te realiseren. De uitvoerende werkzaamheden werden neergelegd bij het programmabureau 5-sterrenregio, dat een brede gespreksronde langs sleutelfiguren uit het bedrijfsleven en intermediaire organisaties hield. Op pagina 24 van deze position paper zijn de betrokken personen en geraadpleegde bronnen weergegeven.

6

1 Inleiding: Crisis en herstel Een sterke economie De economie van Noordoost-Brabant schudde het afgelopen jaar op haar grondvesten: de kredietcrisis liet de orderportefeuilles van veel bedrijven sterk krimpen, waarna gelukkig weer een stijging optrad en MSD, de grootste werkgever van en in de regio, kondigde een forse sanering aan van haar activiteiten in Oss. Ondertussen werkt Noordoost-Brabant aan haar economische toekomst. Ons credo: innovatie door samenwerking leidend tot nieuwe banen. Hoe doe je dat in de praktijk? De regio is alvast begonnen door twee werelden aan elkaar te koppelen: de ‘economie van de voeding’ en de ‘economie van de gezondheid’ en dat levert bijzondere vondsten en enorme nieuwe kansen voor de regio op! Noordoost-Brabant is sterk aan het herstellen van de economische crisis. Zoals onderstaande figuren (bron: COEN-onderzoek, KvK Brabant, 2010) laten zien, zijn de economische prestaties van de regio sterk verbeterd ten opzichte van 2009. Ook de verwachtingen van de marktontwikkelingen van ondernemers zijn sterk verbeterd. De ondernemers hebben vertrouwen in een verder aantrekkende markt. Figuren 1 en 2: Economische prestaties in Brabantse regio’s en Nederland Omzet, export en werkgelegenheid

Indicator orderpositie bedrijven

30

6

20

4

10

2

0

0

-10

-2

-20

4e kw. 2009

1e kw. 2010

2e kw. 2010

3e kw. 2010

Nederland

4e kw. 2010 (verw.)

KvK Brabant

Noordoost-Brabant

-4

4e kw. 2009 Zuidoost-Brabant

1e kw. 2010

2e kw. 2010

3e kw. 2010

Midden-Brabant

Bron: COEN, Kamer van Koophandel Brabant

Food, Health en Farma Noordoost-Brabant heeft een uitstekende uitgangspositie in Food, Health en Farma: • De sectoren Food, Health and Farma zijn groot: circa 30% procent van de werkgelegenheid in de regio speelt zich af rond de thema’s Food, Health en Farma. • De regio is een kruispunt van twee werelden: die van agroFood en die van lifesciences: de regio heeft een goede relatie met zowel het Health-Valley netwerk in Nijmegen e.o, Food Valley in Wageningen e.o., met projecten van Brainport Eindhoven en die van Greenport Venlo. • Partijen in de regio hebben een sterke positie in hun markt en hebben groeiperspectief. De huidige spelers lijken in staat de concurrentiestrijd aan te kunnen, mede omdat NoordoostBrabant strategisch ligt, te midden van het dichtbevolkte en hoogontwikkelde gebied tussen Randstad, Ruhrgebied en Belgische steden. • De regio heeft een sterk verleden in de voeding, Farmaceutische industrie en gezondheid. Met Unilever, MSD (Oss), Cosun/Aviko en Nutricia(Cuijk), Nutreco en Intervet (Boxmeer) VION (Boxtel) en het Foodcluster in Veghel staan grote spelers opgesteld met toegang tot belangrijke markten. • Rond de grote bedrijven is een divers en innoverend netwerk van kleinere bedrijven gegroeid. • Er zijn veel gespecialiseerde toeleverende bedrijven aanwezig: machinebouw, verpakking, distributie, opslag. Bovendien is de groothandel en retailsector stevig vertegenwoordigd. • Er is ruime kennis en knowhow aanwezig in de vorm van kennisinstituten. • Door deze focus worden knelpunten in de agroFood-sector ketenbreed aangepakt, hetgeen nieuwe kansen biedt voor de transitie van de landbouw. Kortom: Noordoost-Brabant heeft een duidelijke positie ingenomen op het grensvlak van Food, Health en Farma en wil deze verder uitbouwen.

7

Onze visie: kennis benutten door waardecreatie Als regio willen we in 2020 een sterk economisch cluster van bedrijvigheid in voeding, gezondheid en Farma. Deze bedrijvigheid concentreert zich rond nieuwe producten en diensten, die zijn ontstaan uit innovaties. Om daartoe te komen moeten we continu vernieuwen. Daarbij staat het verwaarden van kennis centraal: met kennis kun je werk en innovatie creëren, als je de kennis vertaalt in concrete producten, diensten, processen. Dat kan niemand alleen, maar vindt ‘open’ plaats. Een dergelijk ‘open innovatieproces’ komt op gang door nieuwe combinaties van disciplines te maken (zie onderstaande figuur), waaruit productideeën ontstaan. Hieruit kan nieuwe werkgelegenheid en een nieuwe markt ontstaan. Dat willen we als samenwerkende partners in deze regio mogelijk maken, door een pakket van onderling afgestemde faciliteiten. Hierin is het bedrijfsleven sturend en zijn overheid en onderwijs regulerend en faciliterend. Figuur 3: Schematische weergave van open innovatie

Om het ‘open innovatieproces’ in de regio op gang te brengen, is een regionaal ‘ecosysteem’ nodig, bestaande uit business development-faciliteiten (open test- en onderzoeksfaciliteiten, loketten voor samenwerkingsinitiatieven), venture capital (subsidiebudgetten, preseed en seed capital), volwaardig onderwijs en onderzoek (passend onderwijscurriculum, met aansluiting tussen de onderwijsniveaus, voldoende instroom en op het bedrijfsleven afgestemde focus) en optimale locaties (van laagdrempelige broedplaatsmilieus voor starters tot hoogwaardige campussen). Het vertrekpunt bij het realiseren van deze faciliteiten is de agenda van het bedrijfsleven. De overheid en het onderwijs zijn faciliterend. Breed commitment tot samenwerking In Noordoost-Brabant is er bij de 3 O’seen breed commitment tot samenwerken. De 21 gemeenten sloten in 2009 het ‘Pact van de Ruwenberg’, waarin werd vastgelegd dat ze de komende jaren krachtig gaan investeren in regionale samenwerking. Het bedrijfsleven verenigde zich via de BZW in koepels voor deelregio’s (Land van Cuijk, As 50, ’s-Hertogenbosch) en richtte een regionaal koepeloverleg op, BOOST. BOOST en de BZW-koepels zijn krachtige supporters van de krachtenbundeling voor Noordoost-Brabant. De vijf grote instellingen voor beroepsonderwijs in Noordoost-Brabant (de hogescholen Avans, HAS en Fontys en de mboscholen Koning Willem I College en ROC De Leijgraaf) kwamen tot onderlinge afstemming en samenwerking in projecten. De samenwerking uit zich overigens ook binnen de economische sectoren. Binnen Noordoost-Brabant is een fijnmazig netwerk van uitbesteders en toeleveranciers, met name in de Food-sector dat de basis vormt voor groei en waardecreatie. Het verbinden van deze bestaande netwerken met overige partners en met name ook de onderwijs en kennissector is een belangrijke uitdaging.

8

Noordoost-Brabant en de ‘Valleys’ maken elkaar sterker Rond Noordoost-Brabant zijn vier ‘Pieken in de Delta’ ontstaan rond universiteiten en grote industriële spelers: Brainport in Eindhoven, Food Valley in Wageningen en Health Valley in Nijmegen en Greenport Venlo. De vier Pieken hebben zich de afgelopen jaren ontwikkeld tot echte innovatieclusters, met een sterke focus op wetenschap, onderzoek en ontwikkeling. De afgelopen jaren hebben deze clusters zich daadwerkelijk bewezen: ze hebben een aanzuigende werking op R&D-activiteit, ze trekken rijksmiddelen aan voor fundamenteel onderzoek en ze slagen erin naamsbekendheid op te bouwen. FOOD VALLEY

Figuur 4: Noordoost-Brabant, strategisch gelegen tussen de ‘Valleys’

HEALTH VALLEY

Noordoost Brabant

GREENPORT BRAINPORT

Noordoost-Brabant ligt strategisch tussen deze ‘Valleys’ en daar profiteert de regio van. Veel bedrijven uit Noordoost-Brabant participeren in de innovatieclusters, bedrijven in onze regio trekken relatief gemakkelijk afstudeerders van de universiteiten in Nijmegen, Wageningen en Eindhoven aan en bedrijven blijven graag in onze regio gevestigd vanwege de contacten binnen het innovatiecluster waarin ze actief zijn. Anderzijds zien we ook dat de kennisclusters in de omliggende regio’s verbinding met Noordoost-Brabant zoeken om valorisatie te realiseren en in praktijk te brengen. Zo komen kennisvragen vanuit de Noordoost-Brabant in beeld en wordt de ontwikkelde kennis via deze regio’s ook in praktijk gebracht. Door haar aard en oriëntatie van de bedrijven heeft Noordoost-Brabant bij uitstek het vermogen om deze brugfunctie te vervullen. Anders gezegd, in de trits kennis-kunde-kassa is Noordoost-Brabant bij uitstek de regio van kunde en kassa en vermarkt zij de kennis uit andere regio’s. Noordoost-Brabant heeft een ander profiel dan de regio’s Eindhoven, Wageningen en Nijmegen: de regio is een echte ‘toepassingsregio’, niet wetenschappelijk niet toepassingsgericht (wetenschappelijk) onderzoek staat centraal, de regio is een proeftuin voor de nieuwe toepassingen en een scharnierpunt voor toegepaste ontwikkeling. De regio kenmerkt zich door de verbinding van kennis met commerciële kansen; in deze regio worden concepten doorontwikkeld tot marktconcepten. Daarnaast is de regio zoals eerder aangegeven een kruispunt van twee werelden: die van de voeding en die van de gezondheid. Juist deze uitgangspunten zijn, samen met de strategische ligging tussen de ‘Valleys’, de basis voor de toekomstvisie in dit Position Paper. Noordoost-Brabant bewijst haar waarde als strategisch voedingsgebied hiervoor. Passend binnen Rijksagenda en de Agenda van Brabant Het nieuwe ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie laat begin 2011 haar ‘innovatiebrief’ verschijnen, waarin zij verwoordt op welke manier zij de kracht van het Nederlandse bedrijfsleven en onderwijs wil gaan versterken in de negen ‘topgebieden’: sleutelgebieden in de Nederlandse economie, waarin ons land blijvend kan scoren. Voedsel, tuinbouw en Lifesciences maken hiervan onderdeel uit. Andere topgebieden zijn water, energie, logistiek, hightech, chemie en de creatieve industrie. De provincie Noord-Brabant heeft medio 2010 haar ‘Agenda van Brabant’ gepubliceerd. Daarin kiest de provincie voor een beperkt eigen takenpakket en een focus op een beperkt aantal economische hoofdopgaven, met een centrale rol voor de vier Brabantse regio’s, waaronder Noordoost-Brabant. De provincie benoemt Food en Farma als het economische speerpunt voor onze regio en draagt graag bij aan een ontwikkelstrategie voor dit cluster.

9

Figuur 5: Brabantse economische speerpunten, gekoppeld aan regio’s

Bron: Agenda van Brabant, 2010.

Gebundelde focus op Food in Zuid-Nederland Noordoost-Brabant is samen met Noord-Limburg en Zuidoost-Brabant de bakermat van de (intensieve) veehouderij en de daarop gebaseerde voedselketens. In diverse beleidsvisies wordt gesproken over een Nederlandse AgroFood corridor, die voor een belangrijk deel ligt in de driehoek Wageningen-Venlo-Helmond. Het westen van Noord-Brabant en Zeeland kennen ook een sterke Food-sector, maar hebben een focus op de Biobased Economy. Circa 35% van de werkgelegenheid, toegevoegde waarde en export in de Food-sector, vindt plaats vanuit ZuidNederland. De afzonderlijke regio’s kennen hun eigen accenten, maar werken samen aan een sterk ‘Masterplan Food Zuid-Nederland’. Figuur 6: Foodclusters in Zuid-Nederland

Figuur 7: NoordoostBrabant, hart van de Nederlandse ‘AgroFood corridor’

Bron: Brabant AgroFood 2020, Agro & Co

10

Strategische ligging in de Health-sector Noordoost-Brabant ligt zeer strategisch voor de Health-sector, met name ten opzichte van een aantal grote spelers in Oost-Nederland, waaronder Radboud UMC en Universiteit, MIRA, Siemens, NXP en de driehoek Eindhoven-Leuven-Aken, met onder andere het CTMM (het Center for Translational Molecular Medicine), Philips Medical, TNO en FEI. t Figuur 8: De ‘rode Medtech Highway’ in Nederland langs de concentraties in de Randstad, Oost-Nederland, Oost-Brabant en Eindhoven Groningen

Amsterdam

Enschede

RANDSTAD Leiden Utrecht ‘s-Gravenhage

Munster Wageningen

Arnhem

A2

Rotterdam

Nijmegen Maas Oss Cuyk

‘s-Hertogenbosch

A59

Boxmeer

A50

Breda

Tilburg Helmond Eindhoven Venlo

A2

RUHRGEBIED

Antwerpen

Gent

VLAAMSERUIT Brussel

Leuven

Maastricht Aken Luik

Bron: Health Valley event 2010.

Farma en Health belangrijke groeimarkt Noordoost-Brabant bezit een belangrijke positie op de ‘Farmakaart van Nederland. Met het cluster in Oss (MSD), de activiteiten in Boxmeer (Intervet) en de start-ups in ‘s-Hertogenbosch (Pamgene, e.a.) staat de regio duidelijk op de kaart. Deze positie willen wij ook in de toekomst behouden. Health en meer in het bijzonder de zorgsector en aanverwante zorgeconomie-activiteiten is in 2025 de belangrijkste werkgelegenheidssector van onze regio, met circa 25% van alle werkgelegenheid. Deze sector kan bij uitstek de industrie, logistiek en diensten met elkaar verbinden. De zorg is een bron van nieuwe vindingen. Een steeds breder palet aan economische activiteiten is verbonden aan zorg. De zorgeconomie is dan ook een belangrijke groeimarkt. Het zorgaanbod wordt steeds uitgebreider, maar ook de ontwikkeling van stuwende activiteiten binnen de zorgeconomie. Om de productiviteit in de zorg te laten stijgen, is intensieve samenwerking nodig tussen industrie en zorg. Tenslotte, Noordoost-Brabant heeft bovengemiddeld veel activiteiten in de medische handel en de Farmaceutische industrie. Noordoost-Brabant profiteert tevens van het in Best gevestigde Philips Medical Systems, veruit de grootste speler in Nederland als het gaat om medische technologie.

11

2 Speelveld Noordoost-Brabant Een sterke troef van de regio is de positie die op basis van haar agrarische verleden is opgebouwd in de voeding en Farmaceutische industrie. Met Unilever (Oss), Mars (Veghel), Nutreco (Boxmeer) VION (Boxtel) en het Food & feedcluster in Veghel staan grote spelers opgesteld met toegang tot belangrijke markten. Rond deze bedrijven is een divers en innoverend netwerk van bedrijven gegroeid onder andere in de machinebouw. In onderstaande figuur is een aantal innovatiespelers in de FHF-sectoren in de regio weergegeven. De bedrijven Stork, Grenco en Jentjens vormen belangrijke spelers in het industriële netwerk rondom de Farma en Food bedrijven. De Hogeschool HAS Den Bosch, maar ook AOC’s en ROC’s zijn als kennis- en onderwijsinstellingen nauw betrokken bij innovatie in de Food sector. Een zelfde situatie geldt voor de Farmacie met MSD, Intervet, Nobilon, Lead Farma, Notox en Bioconnection als exponenten. Het Jeroen Bosch Ziekenhuis is een toonaangevend voorbeeld van innovatie in de zorg door middel van intensieve samenwerking met kennisinstellingen en bedrijven. Verder is de regio goed vertegenwoordigd in het Health-Valley netwerk en is sprake van nauwe samenwerking met universiteiten en hogescholen in de regio’s Nijmegen en Eindhoven. Figuur 9: Innovatiespelers in de FHF-sectoren in Noordoost-Brabant

Fhealinc Merck Sharp & Dohme HAS Den Bosch Van Lent Systems B|Braun Avans Hogeschool Jeroen Bosch Ziekenhuis Medica Europe BIM Vastgoed BioConnection Anton Jurgens Instituut Van den Boer Groep Brabant Life Sciences Seed Fonds Clinquest Alliance Healthcare Notox Mediq WTI ZLTO Hycult Biotech Unilever Cinmar LEAD Pharma Add.Pharma Bernhoven Hessing Well Foods Neurophyxia Kernpharm Royal Canin Pamgene CombiFood Intervet Peka VION Maas Ziekenhuis Hutten Oté Group Fransen Gerrits Plantlab Sligro Unox Cehave ROC De Leijgraaf Jumbo Supermarkten Numico ISA Dalco Rovers Medical Devices Marel Food Systems Hendrix utd Mars Nederland Dirinco DMV International Stork Hendrix Genetics De Heus FrieslandCampina Veldt’s De omvangrijke medische sector is sterk gebonden aan de regio. De grootste partij is het Jeroen Bosch Ziekenhuis met 4.000 medewerkers en 1.120 bedden. Maar ook het Maasziekenhuis in de regio Cuyk/Boxmeer en Bernhoven in Oss/Uden/Veghel hebben zich sterk ontwikkeld. In 2013 wordt het Oncologisch ziekenhuis in Boxmeer opgeleverd. Deels gekoppeld aan deze ziekenhuizen heeft zich een omvangrijk en fijnmazig netwerk van zorginstellingen in de regio ontwikkeld. Onderzoeksbureau Ecorys voorspelt dat de medische sector in Noord-Brabant op middellange (2012) en lange termijn (2020/2040) de sterkste groeier zal zijn. De werkgelegenheid zal verdubbelen, zodat in 2040 één op de vijf banen in de gezondheids- en welzijnszorg zal zijn.

12

Tabel 1: Aantal banen Food, Health, Farma Noordoost-Brabant 2005

2006

2007

2008

2009

AgroFood Land- en tuinbouw, veehouderij Voedingsmiddelenindustrie Handel en distributie Machine toelevering Totaal Food

15.240 7.916 17.811 220 41.187

14.516 7.641 18.231 233 40.621

14.278 7.730 18.984 216 41.208

14.449 7.709 19.084 250 41.492

14.466 7.634 19.256 261 41.617

Health en Farma Cure (ziekenhuis, huisartsen, klinieken) Care (verzorgingstehuizen, welzijn) Farma industrie Medische technologie Handel en distributie Totaal Health en Farma

13.986 24.032 6.813 453 3.008 48.292

14.154 24.759 7.130 440 3.107 49.590

14.413 25.630 7.075 428 3.279 50.825

14.735 26.302 6.733 429 3.370 51.569

15.611 26.518 6.513 437 3.335 52.414

Totaal Food, Health en Farma

89.479

90.211

92.033

93.061

94.031

Bron: Vestigingenregister Noord-Brabant en LISA, 2010

Prognose werkgelegenheid Welke banengroei in FHF is mogelijk voor de regio Noordoost-Brabant tussen nu en 2020? Op basis van bestaande prognoses is de verwachting dat de zorgsector het komend decennium met circa 10.000 arbeidsplaatsen (ofwel 20%) groeit en de AgroFood-sector in omvang stabiel blijft. Uitgangspunt van de regio is om bovenop deze ‘autonome’ groei zo’n 4.000 extra banen naar de regio te trekken, meer daarover in hoofdstuk 4 ‘Ambitie en Resultaten’. In onderstaande figuur is de werkgelegenheid in de FHF-sectoren schematisch weergegeven, zowel als productiekolom (van R&D via productie naar handel) en als inhoudelijke thema’s. De sectoren kennen duidelijke onderlinge raakvlakken. Juist op die raakvlakken liggen grote economische kansen. De scheidslijnen tussen traditionele sectoren verdwijnen doordat bedrijven steeds meer samenwerking aangaan of hun intrede doen op nieuwe markten. Voorbeelden in de regio zijn legio. Mars, die een gezondheidsbevorderende chocolade op de markt introduceert. Med-tech bedrijven die samenwerken met Farmaceutische bedrijven aan nieuwe behandelmethoden/therapieën. Voedingsbedrijven die samen gaan werken om complete voedingsconcepten te ontwikkelen variërend van generiek convenience ‘kant en klare’ maaltijden tot doelgroepgericht (seniorenvoeding, sport, obesitas). R&D

Toelevering

Productie

Distributie

Agro Real food

Food Personalised foods

Medische sector Gepersionaliseerde behandelmethoden

Farma 13

Handel

Figuur 11: Opbouw werkgelegenheid in Food, Health en Farma, met innovatiethema’s

Speelveld Agro en Food • Hoofdtrends Schaalvergroting van de bedrijven, ketensamenwerking, tracking & tracing, verhoging van de arbeidsproductiviteit (automatisering) en de geleidelijke opkomst van nieuwe vormen van ondernemen: Real Food, paardenhouderij, voeding- en zorg-arrangementen en verduurzaming. • Innovatieklimaat Transitie naar duurzame en gezonde producten vraagt om ‘echte’ innovatie: het ontwikkelen van geheel nieuwe product-marktcombinaties. In de sector is traditioneel hang naar ‘commodityvoeding’: grote hoeveelheden, lage prijs. Opkomende trends ‘Real Food’/ ‘streekproducten’, ‘functional Food’, etc. Deze trends bieden innovatie- en groeikansen voor de regio. Er is sprake van bescheiden marges, daarom is er veel behoefte aan open innovatie en gezamenlijk optrekken. • Bedrijven in de regio Mars, Cehave, Friesland-Campina, Jumbo, Sligro Food Group (allen Veghel), Unilever Sourcing Unit, Zwanenberg (Oss), Nutricia, Two Sisters (Cuijk), VION (Boxtel), Heineken (‘s-Hertogenbosch), Daelmans Banket, Henri (Heusden), Hessing, Bake Five, Peka Kroef (Uden). • Onderwijs HAS Den Bosch: hbo-opleidingen voedingsmiddelentechnologie, Agribusiness, tuin- en akkerbouw, dier- en veehouderij, Fooddesign en toegepaste biologie, MBO MAS ‘s-Hertogenbosch/Helicon, Avans Hogeschool: opleiding Chemie en het Anton Jurgens Instituut. • Samenwerkingsverbanden Agro & Co, Food & Feed Noordoost-Brabant, Fhealinc (samenwerkingsverband tussen Jeroen Bosch Ziekenhuis, HAS Den Bosch, Avans Hogeschool en ZLTO in ’s-Hertogenbosch). In nabijheid van de regio Food Valley (Wageningen e.o), Food Connection Point (Helmond e.o.) en Greenport Venlo. Positie van Noordoost-Brabant

Toeleveranciers

Veredelingsbedrijven, diervoeding, machines

***

Productie

Primaire landbouw, glastuinbouw, intensieve veehouderij

**

Verwerking

Foodhandling, Fresh (halffabricaten of kant-en-klaar), Foodindustrie

****

Distributie

Transport, opslag, logistiek

***

Retail en groothandel

Supermarkten, groothandel, horeca en catering, etc.

****

(Schaal van * = zwak tot **** = zeer sterk)

14

Speelveld Health en Farma • Hoofdtrends: Groei zorgvraag door vergrijzing, toenemende marktwerking, van ‘zorgaanbod’ naar ‘zorgvraag’, afstemming binnen de zorgketen. Groeiende vraag naar individuele zorgarrangementen in de thuissituatie. Het zorgaanbod richt zich meer en meer op preventie en op de versterking van de zelfredzaamheid van de patiënt. Opkomst ‘personalised medicine’: medicijnen voor kleine doelgroepen. Nieuwe technieken als bio-informatica, gentechnologie, e-Health, imaging en snelle logistiek creëren nieuwe markten. • Innovatieklimaat: In de Farma steeds hogere ontwikkelingskosten van nieuwe medicijnen en daardoor toenemende dominantie van grootste wereldspelers. In Health toenemende specialisatie medische instellingen, daardoor opkomst thematische ontwikkelclusters. • Bedrijven in de regio: MSD, Bioconnection, Braun Medical, OPG, Rovers Medical, CTO (Oss), Intervet, Hansa Oncology Clinic (Boxmeer), Alliance Healthcare, Farmadomo, Notox, Pamgene, Interpharm, GE Medical Systems (’s-Hertogenbosch). • Onderwijs / Kennis: Jeroen Bosch Ziekenhuis (’s-Hertogenbosch en Boxtel), Maasziekenhuis (Boxmeer), Bernhoven Ziekenhuis (Veghel-Uden/Oss), Avans Hogeschool, HAS Den Bosch (‘s-Hertogenbosch), MBO Laboratoriumtechniek (Boxmeer), MBO De Leijgraaf (Oss), MBO Koning Willem I-College (’s-Hertogenbosch). • Samenwerkingsverbanden: Lifeteczone ZO-Nederland, Westertoren Innovation Centre, Fhealinc (samenwerkingsverband tussen Jeroen Bosch Ziekenhuis, HAS Den Bosch, Avans Hogeschool en ZLTO in ’s-Hertogenbosch). In de nabijheid van de regio: Health Valley. Positie van Noordoost-Brabant

Productie

Farmacie, medische technologie (ook veterinair)

****

Distributie

Transport, opslag, distributie

***

Handel

Groothandel, detailhandel

**

Zorg

Cure: ziekenhuizen, huisartsen, klinieken Care: verzorgings-en welzijnssector

***

Diensten

Facilitaire diensten, verzekeraars, wellness

**

(Schaal van * = zwak tot **** = zeer sterk)

15

3 Selling points van Noordoost-Brabant Heeft Noordoost-Brabant daadwerkelijk kansen om door te groeien in Food, Health en Farma? Jazeker. In alle drie deze sectoren is de regio sterk vertegenwoordigd, zowel kwantitatief als kwalitatief. Er liggen nu kansen om als regio een voorsprong te ontwikkelen, door een gezamenlijke stimuleringsstrategie te ontwikkelen via een pakket van regionale projecten met slimme verbindingen tussen de drie sectoren. Dit alles via samenwerking tussen overheden, onderwijs en ondernemingen (de 3 O’s) in onverwachte combinaties. In voorgaande pagina’s werden de pluspunten uitgebreider benoemd, hieronder zijn ze samengevat. 1

Sterke industriële basis Mars, DMV, Cehave, Stork Food Processing (agro en Food), MSD, Intervet, Pamgene, Notox (Health en Farma) jagen onderzoek en ontwikkeling aan, veelal in samenwerking met strategische partners binnen en buiten de regio.

2

Sterke industriële netwerken Niet alleen de industriële basis is stevig, ook de sterke verbindingen tussen de (industriële) bedrijven is een belangrijk pre voor de regio. Er is zeker ook in deze regio sprake van een industrieel weefsel, nog eens versterkt door onderlinge relaties en samenwerkingsverbanden tussen individuele bedrijven en door het meer georganiseerde overleg zoals de industriële kringen en de BZW studieclubs in de regio.

3

Academische en topklinische ziekenhuizen Noordoost-Brabant ligt centraal tussen de academische ziekenhuizen van Utrecht en Nijmegen en herbergt zelf een zeer ambitieus, ontwikkelgericht topklinisch ziekenhuis, Jeroen Bosch Ziekenhuis in ’s-Hertogenbosch. Op oncologisch gebied herbergt de regio binnenkort een gespecialiseerd nieuw ziekenhuis in Boxmeer.

4

Publiek gefinancierde ontwikkelprojecten Het Rijk participeert in een aantal grootschalige pps-projecten, waaronder het CTMMproject, met een budget van € 250 miljoen. MSD en Philips Medical zijn sleutelspelers in dit programma, dat stapsgewijs ook participaties van derden toelaat. De provincie Noord-Brabant investeert eveneens intensief in R&D binnen FHF, via bijvoorbeeld de subsidieregeling IAB (Innovatieve Acties Brabant) en het innovatieprogramma van de provincie.

5

Centraal in innovatie agenda’s OEM-ers Philips Medical, MSD en DSM, de drie grootste investeerders van R&D in lifesciences in Nederland, hebben Food, Health en Farma centraal staan in hun innovatie agenda. Deze drie topspelers liggen allen in de nabijheid van Noordoost-Brabant. De regio kan er optimaal van profiteren.

6

(Technische) Universiteiten en hogescholen Noordoost-Brabant ligt ingeklemd tussen een aantal universiteiten: de Universiteit Utrecht, de Radboud Universiteit Nijmegen, Universiteit Tilburg en de Technische Universiteit Eindhoven. Bovendien beschikt de regio over aansprekende hogescholen met een hoogwaardig kennispotentieel op het gebeid van Food, Health en Farma (Avans Hogeschool, HAS Den Bosch) Een unieke positie die met name op het gebied van FHF optimaal benut wordt door de vele contacten tussen de (toepassingsgerichte) bedrijven in de regio en deze universiteiten.

7

Sterke netwerken Een groot aantal netwerken gericht op de FHF sector tussen overheid, onderwijs en onderzoeksinstellingen en het bedrijfsleven heeft zich ontwikkeld in de regio (Fhealinc, Food & Feed netwerk, FHF regiegroep), terwijl nadrukkelijk geparticipeerd wordt in relevante netwerken buiten de regio (Health Valley, Food Valley, AgroFood Community, etc.).

8

Beschikbaarheid preseed en seed capital Het Brabant life science Seedfonds is een belangrijk (regionaal) instrument voor de ontwikkeling van nieuwe initiatieven en economische activiteiten op het gebied van FHF. Het borduurt voort op de successen van Westertoren Innovation Centre in ‘s-Hertogenbosch. Plannen voor vergelijkbare fondsen in de regio zijn in ontwikkeling.

16

9

Hoogwaardige vestigingslocaties Met Willemspoort ‘s-Hertogenbosch, Life Sciences Park Oss, Health Campus Boxmeer, Zorgpark Uden en het Foodpark Veghel heeft de regio een aantal belangrijke vestigingsplaats troeven voor FHF in handen.

10

Groeiende arbeidsmarkt Niet alleen groeit het arbeidspotentieel in de regio nog steeds, ook is de arbeidsmarkt in Noordoost-Brabant aantrekkelijk voor arbeidskrachten van buiten de regio, gezien de grote inkomende pendel. Kwaliteit en kennisniveau nemen evenredig toe. Het FHF karakter van de regio weerspiegelt zich in de samenstelling van de arbeidsmarkt.

17

4 Ambitie en resultaten Noordoost-Brabant ambieert een landelijke toppositie als economisch centrum op het grensvlak van voeding en gezondheid. Dit uitgangspunt geeft de centrale ambitie van Noordoost-Brabant weer. De regio heeft de potentie en de drive om dit te bereiken. Deze ambitie is resultante van de hoofdtrends in de sectoren Food, Health en Farma, van ontwikkelingen in aanpalende regio’s en van de selling points van de regio. De ambitie is vervolgens uiteengerafeld in regionale doelen en een actieprogramma. Figuur 12: Weergave proces van visie naar actieprogramma Trends in sectoren Food, Health en Farma Ontwikkelingen in aanpalende regio’s

Regionale ambitie en visie

Strategisch actieprogramma

Selling points van de regio

De ambitie van de regio heeft als horizon 2020. Over 10 jaar heeft de regio een landelijke toppositie bereikt en deze actief uitgedragen naar haar eigen burgers en naar de buitenwereld. Trends in voeding en gezondheid worden gesignaleerd en producten en concepten worden ontwikkeld die wereldwijd verspreid worden. Dit is de regio met de kennis van markt en maatschappij, met faciliteiten om toepassingsgericht nieuwe concepten en producten te ontwikkelen, gebruik makend van haar strategische ligging tussen de ‘Valleys’. Door de verbindingen met de wetenschappelijke instellingen in binnen- en buitenland zijn we in staat de brug te bouwen tussen tekentafel en eettafel. De ambitie vertaalt zich ook naar een aantal concrete mijlpalen voor de toekomst: • De realisatie en uitbouw van de eerdergenoemde toplocaties in de regio, met in het verlengde daarvan voorzieningen voor hoogwaardige starters en gemeenschappelijke faciliteiten voor de FHF sector. • Een aansprekend innovatieprogramma voor Food, Health en Farma waarin overheid, bedrijfsleven en onderwijs/kennisinstellingen participeren met als centrale thema’s animal Health, doelgroepenvoeding en facilities. • Doorlopende leerlijnen met name voor de FHF sector en een optimale afstemming tussen onderwijs en bedrijfsleven in de regio. • Een vestigingsklimaat waarbij ondernemerschap wordt bevorderd, samenwerking tussen intermediaire organisaties centraal staat en één aanspreekpunt is voor overheid, ondernemers en onderwijs in de regio. Met het oog op dit laatste speelt de 5-sterrenregio een centrale rol. Om de economische potenties optimaal te benutten, ontwikkelden de gemeenten, de Kamer van Koophandel, het onderwijs en het bedrijfsleven in 2005 de 5-sterrenregio als het economische samenwerkingsverband voor Noordoost-Brabant. 5-sterrenregio focust zich op het stimuleren van de economische speerpunten Food, Health en Farma. 5-sterrenregio is een ‘Triple O-project’: ondernemers, onderwijs en overheid werken samen. De 5-sterrenregio stimuleert de ontwikkeling van nieuwe product-markt combinaties op het terrein van Food, Health en Farma (FHF) door projecten van derden te ondersteunen. 5-sterrenregio heeft voor dit doel een stimuleringsprogramma opgesteld met als kernthema ‘de gezonde mens’, onderverdeeld in drie inhoudelijke speerpunten: Animal Health, Facility

18

sharing en Doelgroepenvoeding. Doel is niet om het zoveelste initiatief te lanceren, maar vooral om bestaande initiatieven in regionaal verband te bundelen, verder uit te bouwen en een sterk regionaal innovatieklimaat op te zetten. Naast deze speerpunten richt de regio zich op de versterking van Food, Health en Farma in de breedte, om een voedingsbodem te creëren voor toekomstige innovatiekansen. Met de keuze voor deze speerpunten kan de regio blijven bouwen op de kennis en ervaring die reeds aanwezig is. De keuze voor de inhoudelijke speerpunten betekent tegelijkertijd dat een aantal op zich aansprekende thema’s buiten het perspectief van dit Position Paper valt, zoals ‘zorg in de wijk’, ‘voeding en ecologie’ en ‘wellness’. Dit zijn economisch perspectiefvolle thema’s, waarmee de regio zich echter onvoldoende bovenregionaal in de kijker kan spelen, maar die ieder voor zich overigens wel kunnen bijdragen aan de positionering van de regio als FHF regio. Vandaar dat ze zeker niet vergeten mogen worden. Van ambitie naar resultaten De ambitie van de regio is helder. Deze ambitie is vertaald in een aantal mijlpalen die de hoofdlijnen van onze wensen en mogelijkheden aangeven. Deze mijlpalen worden hierna uitgewerkt in meer gedetailleerde doelstellingen en resultaten voor 2020. Op die wijze is de ambitie concreet omgezet in actie. Doelstellingen Noordoost-Brabant voor 2020: 14.000 nieuwe banen in Food, Health en Farma. Jaarlijks 10 hoogwaardige starters. Krachtig innovatieprogramma met 5 miljoen budget. Realisatie regionaal seed en preseed fund FHF. Eén loket voor het bedrijfsleven. Samen optrekken met buurregio’s. 5-sterrenregio uitgebouwd tot regionale Innovatiemotor. 5 toplocaties voor FHF gerealiseerd. 15% meer instromers FHF op arbeidsmarkt. Centre of Excellence en Experience voor Doelgroepenvoeding & Animal Health in de regio. • Breed gedragen jaarlijks terugkerende imagocampagne.

• • • • • • • • • •

Ter toelichting het volgende: Werkgelegenheid: 14.000 nieuwe banen. In de FHF-sectoren in Noordoost-Brabant is in 2020 de werkgelegenheid gestegen van 94.000 banen naar 108.000 banen. Door autonome ontwikkelingen (zie pagina 12) is een stijging van 10.000 banen te verwachten, als regio stellen we ons ten doel om een extra stijging van 4.000 banen te genereren. Jaarlijks 10 hoogwaardige starters. Noordoost-Brabant is een kweekvijver van bedrijvigheid in FHF. Grote spelers als Hogeschool HAS Den Bosch, Avans Hogeschool, Westertoren Innovation Centre, VION, Intervet of ROC De Leijgraaf genereren innovatieve startende bedrijven. Noordoost-Brabant faciliteert deze en andere spelers om hierin door te groeien, want hoogwaardige starters kunnen de hoofdrolspelers van de toekomst worden. Krachtig innovatieprogramma met jaarbudget van 5 miljoen. In 2020 is in Noordoost-Brabant jaarlijks € 5 miljoen beschikbaar voor thematische productontwikkeling en innovatie binnen het FHF-programma van de 5-sterrenregio, in het bijzonder voor de twee speerpunten ‘doelgroepenvoeding’ en ‘animal Health’. Realisatie regionaal seed en preseedfund FHF. De regio jaagt de innovatie in FHF aan via een dedicated fonds met preseed- en seedcapital. In de komende jaren wordt hier via het ‘Valorisatieplan’ voor de regio ervaring mee opgedaan. In 2020 moet hiervoor jaarlijks minimaal € 1 miljoen ter beschikking staan. Van veel naar één loket. De regio Noordoost-Brabant vermindert het aantal samenwerkingsprojecten, loketten, subsidiebudgetten en netwerken in de regio, zodanig dat één logisch en

19

voor het bedrijfsleven herkenbaar geheel ontstaat. Binnen dit loket zal de samenwerking tussen de 3 O’s optimaal georganiseerd moeten zijn. In 2020 zal dit ene loket ook haar eigen plekken binnen de regio kennen. Binnen dit ene loket ligt het accent op FHF. Samen optrekken met buurregio’s. Noordoost-Brabant trekt in 2020 samen op met de buurregio’s en speelt een actieve rol in de innovatieprogramma’s Food Valley, Health Valley, Brainport en Greenport Venlo in de vier omliggende regio’s. Ieder vanuit de eigen kracht, maar door de combinatie elkaar versterkend. 5-sterrenregio uitbouwen tot regionale Innovatiemotor. De regio Noordoost-Brabant bundelt de krachten in een krachtig en efficiënt regionaal programmabureau 5-sterrenregio. Dit bureau wordt aangestuurd door vertegenwoordigers van de 3 O’s: zij werken intensief samen vanuit één organisatie met één missie. Het programmabureau 5-sterrenregio krijgt een vaste staf, aangevuld met gedetacheerde functionarissen van partner-organisaties, die hiermee in natura bijdragen. Het programmabureau werkt structureel samen met trekkers van lopende projecten. 5 toplocaties voor FHF gerealiseerd. De regio Noordoost-Brabant is in 2020 het centrum van innovatieve toepassingen in voeding en gezondheid. Deze centrumfunctie is in 2020 zichtbaar geworden doordat toplocaties in de regio tot ontwikkeling zijn gekomen: de centra waar de vernieuwing zich concentreert. Dit zijn de Life Sciences Campus Oss, Willemspoort in ’s-Hertogenbosch, Health Campus Boxmeer, Zorgpark Uden en Foodpark Veghel. Op deze locaties ontmoeten bedrijfsleven, zorginstellingen, onderzoek en kennis elkaar en ontwikkelen samen concepten en producten in Food, Health en Farma. Bijzondere aandacht hierbij voor de opvang van nieuw innovatief ondernemerschap in de vorm van (samenwerkende) incubator-centra. 15% meer instromers FHF op arbeidsmarkt. De opleidingsinstellingen in Noordoost-Brabant op zowel HBO-niveau (Avans, HAS, Fontys) als op MBO-niveau ( ROC De Leijgraaf, Koning Willem I College, Helicon, Lucas) hebben een forse groei laten zien. Enerzijds stijgt het aantal leerlingen bij deze instellingen anderzijds wordt steeds meer gekozen voor FHF waardoor de uitstroom naar deze sector sterk stijgt (minimaal 15% ). Mede hierdoor kunnen de ambities van het bedrijfsleven gerealiseerd worden. Centre of Excellence en Experience voor Doelgroepenvoeding & Animal Health in de regio. In Noordoost-Brabant is in 2020 een ‘Centre of Excellence en Experience Functional Food & Animal Health’ gerealiseerd, een draaischijf voor opleidingen en toegepast onderzoek in de agro en Food en gelieerde thema’s, op post-HBO en universitair niveau. Een dergelijk centrum zou gerealiseerd kunnen worden via een langdurig strategisch samenwerkingsverband van grote productiebedrijven, zorg- en onderwijsinstellingen en het MKB, publiek en privaat gefinancierd. Kern van de activiteiten zou kunnen zijn een thematisch - pre concurrentieel onderzoeksprogramma, waarbinnen de (regionale) bedrijven en instellingen met elkaar kennis delen en samenwerken aan nieuwe ontwikkelingen. Het thema is sterk gefocust en heeft internationale betekenis. Overigens niet alleen kennis (excellence) maar juist ook ervaring en kunde (experience). Het Centre of Excellence en Experience versterkt het Food & Nutrition (TIFN) door het te verbinden met de praktijk, maar het verbindt ook de markt met productie. Structurele imagocampagne. Vanaf 2010 organiseert Noordoost-Brabant jaarlijks een Food- en Health event met landelijke uitstraling en bereik. Daarnaast realiseert de regio een structurele promotiecampagne voor zowel partijen binnen de regio als doelgroepen buiten de regio, om hiermee nieuwe bedrijvigheid en economische initiatieven aan te trekken. In 2020 kan niemand daar meer omheen.

20

5 Actieprogramma Dit hoofdstuk geeft weer via welke strategie Noordoost-Brabant haar ambitie wil realiseren. De activiteiten zijn verdeeld in twee groepen: activiteiten ter versterking van de innovatiekracht van de regio op het gebied van FHF voortbordurend op met name de potentie bij het bedrijfsleven en activiteiten die het vestigingsmilieu in Noordoost-Brabant, met name voor FHF, moeten bevorderen. De uitvoering van deze activiteiten heeft alleen kans van slagen als alle partijen in de regio, met name de 3 O’s, de handen ineen slaan en naast draagvlak en bestuurlijke steun ook middelen ter beschikking stellen. De 5-sterrenregio zal daarbij gelet op haar positie een initiërende en coördinerende rol vervullen. Wat betreft financiering van de activiteiten wordt nagegaan of door herschikking van bestaande middelen de doelstellingen van het Position Paper bereikt kunnen worden. Hiervoor wordt op een groot aantal partners een beroep gedaan en niet in de laatste plaats geldt dit voor de provincie. Schematisch zien de activiteiten er als volgt uit: Versterking innovatiekracht Food, Health en Farma Innovatieprogramma

Realisatie FHF Seed Fund Linken met Valleys

Versterken vestigingsmileu Noordoost-Brabant Versterking vakopleidingen Bevorderen facility sharing

Promotie- en acquisitiestrategie

Aanjagen toplocaties

Innovatieprogramma Het innovatieprogramma FHF van de 5-sterrenregio richt zich op het benutten van innovatiekansen van deze sector in Noordoost-Brabant. We gaan het programma verbreden en verdiepen, met name rond de speerpunten ‘doelgroepenvoeding’, ‘animal Health’ en ‘facility sharing’. De eerste twee thema’s zijn markten waar de regio inmiddels een stevige positie in heeft verworven. Het uitgebreide programma zal daarbij tevens naadloos aansluiten op het hierboven genoemde netwerk van ondernemersteun met de verschillende instrumenten. De middelen van het programma zijn met name bedoeld om nieuwe initiatieven en ideeën van de grond te trekken. Een nieuw onderdeel van het programma is de haalbaarheid van een ‘Centre of Excellence Doelgroepenvoeding’ te verkennen. Een dergelijk centrum zou gerealiseerd kunnen worden via een langdurig strategisch samenwerkingsverband van grote productiebedrijven, zorg- en onderwijsinstellingen en het MKB, publiek en privaat gefinancierd. Kern van de activiteiten zou kunnen zijn een thematisch - pre concurrentieel - onderzoeksprogramma, waarbinnen de (regionale) bedrijven en instellingen met elkaar kennis delen en samenwerken aan nieuwe ontwikkelingen. Het thema is sterk gefocust en heeft internationale betekenis.

21

Actie

Status

Realisatie Innovatieprogramma Animal In ontwikkeling, vanuit project ‘Zoönose InnovatieHealth cluster’. Trekkers Fhealinc, Wimke de Körvergroep en 5-sterrenregio. Realisatie innovatieprogramma Doelgroepenvoeding

In ontwikkeling, vanuit Fhealinc-deelprojecten, Food & Feed netwerk.

Realisatie haalbaarheidsonderzoek Centre of Excellence en Experience Doelgroepenvoeding

In voorbereiding, vanuit Fhealincdeelprojecten. Trekkers Fhealinc en 5-sterrenregio.

Realisatie regionaal FHF Seed Fund Beschikbaarheid van risicokapitaal vormt een belangrijke conditie voor startend innovatief ondernemerschap. Met het Lifescience Seed Capital Fonds heeft Brabant en de regio een belangrijke troef in handen. Dit fonds speelt nadrukkelijk in op de FHF sector. Daarnaast is er behoefte aan risicokapitaal in de vorm van seed en preseed fondsen met een meer algemeen karakter of met kleinere participatieomvang. Dit laatste in de vorm van preseed en proof of concept fondsen die met name jonge startende veelbelovende bedrijven vooruit kunnen helpen. Voor Noordoost-Brabant is inmiddels een Valorisatieplan in de maak waar een dergelijke fonds voorzien wordt. Binnen de regio de krachten bundelen om deze aanvraag tot een succes te maken en via het Rijk en de provincie hiervoor middelen aan te trekken. Actie

Status

Valorisatieplan Noordoost-Brabant

In ontwikkeling. Trekkers Fhealinc, Ondernemerslift en 5-sterrenregio.

Realisatie regionaal FHF pre seed fonds In studie. Trekkers overheden en investeerders. Regionale benutting Brabant Lifesciences Seed Fund

In ontwikkeling. Trekkers BOM BLSF en 5-sterrenregio.

Linken met Valleys Noordoost-Brabant gaat sterker dan voorheen aanhaken op de krachtige thematische innovatienetwerken buiten de regio als Health Valley, Food Valley, Brainport en Greenport Venlo. Naast een meer gestructureerd overleg op bestuurlijk niveau stimuleert het daarbij ook kennis en ervaringsuitwisseling tussen bedrijven en kennisinstellingen en deelname van bedrijven uit Noordoost-Brabant aan projecten in de ‘Valleys’. Samen businesscases ontwikkelen waarbij kennisontwikkeling en valorisatie ervan hand in hand gaan. Actie

Status

Thema events organiseren in Noordoost-Brabant i.s.m. universiteiten in aanpalende regio’s

In voorbereiding. Trekkers 5-sterrenregio in samenwerking met Health Valley, Brainport en Food Valley.

Initiatief nemen tot 'Food-alliantie Gelderland – Oost-Brabant en Limburg’

In voorbereiding. Trekker 5-sterrenregio.

Bevorderen van deelname van bedrijven en instellingen uit Noordoost-Brabant aan actieprogramma’s en activiteiten van de ‘Valleys’

In voorbereiding. Trekker 5-sterrenregio in samenwerking met Health Valley, Brainport, Greenport Venlo en Food Valley.

22

Aansluiting onderwijs bedrijfsleven De ontwikkeling van de arbeidsmarkt wordt een steeds belangrijker aandachtspunt. De naweeën van de crisis en de daarmee gepaard gaande hogere werkloosheid verdoezelen het meer structurele probleem van krapte op de arbeidsmarkt in de toekomst. De groei van de FHF sector in Noordoost-Brabant kan alleen plaats vinden als er een voldoende en gekwalificeerd arbeidsaanbod aanwezig is. De aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt speelt daarbij een cruciale rol. Het accent ligt op een optimale aansturing en ondersteuning van onderwijsinstellingen bij het ontwikkelen van doorlopende leerlijnen, het versterken van de samenwerking onderwijs - bedrijfsleven en het ontwikkelen van nieuwe, door de markt gevraagde, vakopleidingen. Voor Noordoost-Brabant ligt daarbij het accent op de FHF sector. In het verlengde van deze activiteiten en ter versterking van de netwerken kan ook gedacht worden aan het realiseren van een onderwijsplatform FHF, waar de belangrijkste onderwijsinstellingen en vakgroepen betrokken bij FHF elkaar regelmatig ontmoeten, kennis en ervaring uitwisselen en nieuwe initiatieven ontwikkelen. Actie

Status

Realisatie regionaal onderwijsplatform In voorbereiding. Trekkers onderwijsinstellingen. FHF Realisatie regionale onderwijsagenda FHF

In voorbereiding. Trekkers onderwijsinstellingen.

Realisatie facility sharing aanpak voor de regio. Op het terrein van facility sharing zal de regio transparantie creëren: in de regio bevindt zich een groot aantal laboratoria, testfaciliteiten, proeffabrieken en coachingsloketten in met name hogescholen, ziekenhuizen en bedrijven. Deze faciliteiten winnen aan waarde door ze open te stellen voor het MKB, breed bekend te maken via de centrale portal www.lifetechfacilities. nl, ook aan spelers buiten de regio en via een vouchersysteem het MKB laagdrempelig voor het gebruik van de betreffende faciliteiten aan te bieden. Denk ook aan nieuwe ICT technieken om open innovatie te bevorderen. Actie

Status

Verkennen mogelijkheden tot facility sharing en ondersteuning van nieuwe initiatieven en innovatieve kennisdelingsprojecten

In ontwikkeling, Trekkers BOM, Fhealinc en 5-sterrenregio.

Aanjagen toplocaties De eerder genoemde campussen en (nieuwe) vestigingsfaciliteiten dienen verder uitgebouwd en versterkt te worden. Van belang daarbij is dat de onderlinge samenwerking en netwerkvorming versterkt wordt, bijvoorbeeld op het gebied van incubatorfaciliteiten. Ook de relatie met initiatieven in de omgeving (bijvoorbeeld Health Valley) moet aangehaald worden. Verder zal optimaal gebruik gemaakt moeten worden van de hoogwaardige infrastructuur en voorzieningen door het bevorderen van shared facilities. Een landelijke toppositie op het gebied van FHF kan alleen bereikt worden door een aansprekend en aantrekkelijk vestigingsmilieu in de regio. De hierboven genoemde toplocaties bieden uitstekende kansen voor de ontwikkeling van incubatorcentra. Goede opvang van startende en doorstartende ondernemingen is essentieel. De vernieuwing van de economie is daar voor een groot deel van afhankelijk. Binnen Noordoost-Brabant bestaan goede faciliteiten op dit terrein en is de nodige kennis en capaciteit aanwezig. Uitbouw hiervan en verdere verspreiding in de regio is een belangrijke doelstelling. Enerzijds moet de wil tot samenwerking er zijn, anderzijds uitbouw van capaciteit en regionale kennis. Via een plan van aanpak voor incubatorcentra zullen daartoe de nodige stappen gezet worden.

23

Actie

Status

Aanjagen realisatie Life Sciences Park In ontwikkeling. Trekkers gemeenten Oss, Oss, Willemspoort ’s-Hertogenbosch, ’s-Hertogenbosch, Boxmeer, Uden en Veghel. Healthcampus Boxmeer, Zorgpark Uden en Foodpark Veghel Opstellen regionaal plan van aanpak incubatorcentra

In voorbereiding. Trekkers BOM, BIM en 5-sterrenregio.

Promotie en acquisitiestrategie Binnen de regio Noordoost-Brabant groeit het besef van een sterke FHF regio. De omliggende regio’s en andere gebieden in Nederland en daarbuiten zijn weliswaar bekend met de aansprekende bedrijven en instellingen in Noordoost-Brabant, maar beseffen onvoldoende de kracht en samenhang in de regio. Noordoost-Brabant is juist sterk op het terrein van praktische toepassingen. De boodschap aan onder andere de omliggende fundamentele onderzoekscentra is: ‘jullie bedenken het, wij maken en vermarkten het’. De bekendheid en waarde van de regio, vooral op FHF gebied, moet worden uitgebouwd. Mogelijkheden daartoe zijn dat de regio jaarlijks een groot thema event FHF organiseert (vergelijk Hoofdstad van de Smaak), dat bestuurlijke boegbeelden een belangrijke rol in de regiopromotie krijgen en dat de promotionele rol van de regiegroep FHF wordt uitgebouwd. De promotie en acquisitie vinden voor een belangrijk deel plaats door de drie subregio’s binnen Noordoost-Brabant: de A2-as, de A50-as en de A73-as. Deze subregio’s kennen een eigen dynamiek. Actie

Status

Ontwikkeling regionale promotie- en acquisitiestrategie

In ontwikkeling, Trekkers gemeente ’s-Hertogenbosch, BOM, BZW en 5-sterrenregio.

Versterken uitvoeringsorganisatie Een groot aantal instellingen, overleggroepen, intermediairs en andere partijen in en buiten Noordoost-Brabant zijn direct of indirect betrokken bij FHF in de regio. De samenwerking tussen deze partijen versterken we en richten we op de doelstelling van FHF, zoals verwoord in dit Position Paper. De regio bundelt de krachten van overheid, onderwijs en bedrijfsleven. Echter, er zijn nog te veel netwerken en overlegplatforms die hetzelfde doel voor ogen staan, maar naast elkaar opereren. We zullen lokaal geïnitieerde netwerken en innovatie-initiatieven ondersteunen om daar waar mogelijk op te schalen naar de regio. Voorbeelden zijn Fhealinc en het Food en Feed netwerk Noordoost-Brabant. Noordoost-Brabant kent verschillende initiatieven voor ondernemersondersteuning en facilitering. Te denken valt aan de activiteiten van Syntens en de KvK, maar ook de BOM, de BIM, Ondernemerslift, het Actieplan Groei en Kennisplaza. Veel van deze initiatieven en projecten ontbreekt het aan voldoende middelen om optimaal in te spelen op de behoefte van het bedrijfsleven in de regio. Noordoost-Brabant gaat samenwerking tussen de verschillende initiatieven realiseren, zodat de effectiviteit wordt vergroot. In het verlengde hiervan gaat Noordoost-Brabant ook eenduidigheid aanbrengen in de verschillende instrumenten voor ondernemersondersteuning in de regio. Hierbij valt te denken aan het aanbod van geschikte huisvesting en begeleiding voor starters en doorstarters (incubatorcentra), kennistransfer en kennisdeling (onder andere Kennisplaza) en risicokapitaal voor nieuwe economische activiteiten (seed funds). Actie

Status

Inventarisatie bundelingskansen regionale FHF-netwerken en innovatieinitiatieven

In voorbereiding. Trekker 5-sterrenregio.

Professionaliseringsslag 5-sterrenregio

In ontwikkeling. Trekker 5-sterrenregio.

24

Bijlage: De regio Noordoost-Brabant Werkgroep Position Paper Piet Jan den Dikken Eric Saras Marianne Muller Berry Verwegen Willem Vetter Luc Broos Arjen van Nuland

Gemeente ’s-Hertogenbosch Gemeente Oss Gemeente Uden Gemeente Veghel Kamer van Koophandel Brabant Programmamanager 5-sterrenregio Project Manager FHF 5-sterrenregio

Bestuurlijke begeleidingsgroep Position Paper Bert Pauli Wethouder Economische Zaken gemeente ‘s-Hertogenbosch Jan van Loon Wethouder Economische Zaken gemeente Oss John Timmers Wethouder Economische Zaken gemeente Uden Jan van Burgsteden Wethouder Economische Zaken gemeente Veghel Taskforce 5-sterrenregio Henk Rosman Marc Veldhoven Frans van Kalmthout Jos Reijers Jan van Raaij Bert Pauli (voorzitter) Jan van Loon

Directeur Kamer van Koophandel Brabant Voorzitter College van Bestuur ROC De Leijgraaf Lid College van Bestuur Avans Hogeschool Lire Holding, voorzitter BOOST V/h Intervet Wethouder Economische Zaken gemeente ’s-Hertogenbosch Wethouder Economische Zaken gemeente Oss

Geraadpleegde personen Raymond van den Bos Jac Warmerdam Domingo Loth Clemens van de Broek Clemens Bolhaar Ria Hein Paul Hilhorst Erik van Oorschot Jan Pelle Joep Brouwers Ruud Hoosemans Jos van Asten Jan van Rijsingen Yvonne van Mierlo Frits Clappers Godfried Hijl Paul Bleijs Stef Valk Marjolein Schouten Willy Spaan Gijs Bosch Marielle Renee Roy van Heumen Ger Post Marjolein Rojo Ton Kessels Harmen Bijsterbosch Piet Boomsma Peter Mikkers Wilma Hendriks René Savelsberg Peer van Summeren David Frans Leo Dubbeldam Wilco Jansen

5-sterrenregio Agro & Co Anton Jurgens Institute Avans Hogeschool Bossche Investeringsmaatschappij Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij Brainport Fhealinc Food & Feed Netwerk Food Connection Point Gemeente Helmond Gemeente Nijmegen HAS Kennistransfer Heineken Hogeschool HAS Den Bosch Jeroen Bosch Ziekenhuis Jeroen Bosch Ziekenhuis Kamer van Koophandel Brabant Kamer van Koophandel Brabant Koning Willem I College Minase Ondernemerslift Pantein Provincie Noord-Brabant Provincie Noord-Brabant Rabobank ROC De Leijgraaf ROC De Leijgraaf ROC De Leijgraaf Roland Berger SER Brabant Sligro

25

Wiel Broecks Albert Zwijgers Adriaan Sanders Kees Tetteroo Jan van der Hoeven Wim Jongen

Syntens Unilever, Food Nutrition Delta, Hogeschool HAS Den Bosch V/h Diosynth V/h ROC Eindhoven Westertoren Innovation Centre Westertoren Innovatie Centre

Geraadpleegde literatuur • Regio met BTW – visiedocument Land van Cuijk, oktober 2010 • Welvaartsagenda Brabant – DHV, juni 2010 • De maakbare mens in aantocht – omslagartikel Elsevier, november 2010 • Presentatie ‘Brainport 2020’ – ontbijtsessie Venlo 22 september 2010 • Innovatie als motor van de economie – CBS, september 2010 • Ruimtelijk Economisch perspectief Noordoost-Brabant – 21 samenwerkende gemeenten NO-Brabant, juni 2010 • Omslag Brabantse Agrosector – SER Brabant, mei 2010 • Basisset regionale arbeidsmarktinformatie Noordoost-Brabant – UWV Werkbedrijf, juni 2010 • Concept-versie Hoger Onderwijsplan Brabant – samenwerkende universiteiten en HBO’s Brabant – november 2010 • Farma- en lifesciencessector in de 5-sterrenregio – Minase, juni 2010 • Position Paper ‘Lifesciences in Oss, the Netherlands’ – Technopolis, 2009 • COEN-enquête Kamer van Koophandel Brabant 4e kwartaal 2010, januari 2011 • De Health-sector in het gebied van Kamer van Koophandel Brabant – B&A-groep, 2009 • De Food-sector in Oost- en Midden-Brabant – ETIN-adviseurs, 2007 • Samenwerking in FHF-clusters in 5-sterrenregio – Minase, 2009 • Brabant AgroFood 2020 – Agro & Co, 2010 • Road to Health Valley 2.0 – presentatie Jos Werner tijdens Health Valley Event 2010 • Agenda van Brabant – provincie Noord-Brabant, juli 2010 • Brainport Navigator 2013 – Brainport, 2008 • Artikel ‘Regionale innovatie als economische strategie’ – Frans Nauta en Marijn Gielen, HAN, december 2009 • Presentatie ‘Campussen en clusters’ door René Buck voor G32-groep Economie, juni 2010

26

De 5-sterrenregio is een economisch samenwerkingsverband van ondernemers, onderwijsinstellingen en overheid in Noordoost-Brabant. Samen willen deze 3 O’s de innovatieve slagkracht van de regio verbeteren door projecten en initiatieven te stimuleren, te steunenen te faciliteren. Bovendien is de 5-sterrenregio steeds op zoek naar mogelijke kruisverbanden tussen de verschillende economische sectoren. Het samenwerkingsverband richt zich hierbij met name op de 5 ‘sterren’ van Noordoost-Brabant: Food, Health & Farma, Machines & Systemen, Logistiek en Recreatie & Toerisme. Meer informatie over de 5-sterrenregio is te vinden via www.5-sterrenregio.nl.

Regio Noordoost Brabant is een samenwerkingsverband van 20 gemeenten, opgezet om de economische kracht van deze regio te bundelen. De regionale samenwerking steunt op een lichte overlegstructuur, aansluitend bij bestaande vormen van regionaal overleg. In deze bestuursperiode zal de regionale samenwerking gericht zijn op het versterken van de regionale identiteit en het verdiepen van het regionaal ruimtelijk-economisch perspectief.

27

5-sterrenregio Pettelaarpark 10 Postbus 70 5201 AB ’s Hertogenbosch T +31 (0) 73-613 29 96 F +31 (0) 73-613 10 54 E [email protected]

A2

Nijmegen Maas

A59

Oss

A59

Heusden

Cuyk

‘s-Hertogenbosch Uden A50

A73

A77 Boxmeer

Veghel Tilburg

Boxtel

Schijndel

www.5-sterrenregio.nl

Eindhoven

A2

Venlo