S.O.S. Overleven in een woelige watermarkt

8ste jaargang / nummer 1 / maart 2012

Magazine Online Live

lik ruitb Voo p o land eder & N a Aqu kbeurs sVa ring Riole agen vakd

S.O.S.

Overleven in een woelige watermarkt

Mkb houdt verrassend goed stand Nieuwe koers voor ingenieursbureaus Waterondernemer zoekt business angel Industrie: Zaanse mayonaise en jeans uit Egypte Interviews: Ben Knapen – Annemieke Nijhof – Walter van der Meer

Inhoud

Pagina Actueel 4 Nieuws 6 Mens in Beeld: Walter van der Meer stapt over naar Oasen 8 Wereld Water Forum: Nederland onderstreept delta-aspiraties in Marseille

Interview

10

Ben Knapen trekt de portemonnee

sos waterMarkt

16

Het mkb en de malaise

23 26

Bank of business angel

‘Investeringen moeten in goede aarde vallen’ Nederland schroeft het budget voor waterprojecten in ontwikkelingslanden op en staatssecretaris Ben Knapen van Buitenlandse Zaken daagt de watersector uit. Verdienen mag, maar Knapen gaat niet op de stoel van de ondernemer zitten. “Wij gaan niet het werk doen, wij willen verbinden.”

31

Krimp, recessie, dubbele dip: verrassend genoeg doen de kleine en middelgrote bedrijven in de watersector het helemaal niet slecht. Vooral technologiebedrijven boeken goede resultaten, zeker over de grens. Ondernemers die het van de thuismarkt moeten hebben, voelen de malaise wel. Ze zijn financieel kwetsbaar, maar flexibiliteit kan hun redding zijn. Hoe trekken bedrijven krediet of investeerders aan?

De magere jaren voor de ingenieursbureaus De klappen zijn in 2011 hard aangekomen in de advies- en ingenieursbranche: kelderende omzetten, een krimpende werkvoorraad en lage winstverwachtingen. Toch schreef nog menig bureau zwarte cijfers. Na een decennium van ongekende groei, wapenen zij zich nu voor de magere jaren.

Het wildwaterjaar van Annemieke Nijhof

Opinie en expertise

5 Redactioneel 33 Opinie: Waterketenbedrijf is niet de juiste weg 44 Over de vloer: Vetscheiding bij mayonaisemaker 46 Sociale media 47 Column Jac van Tuijn: ‘Wereld wacht niet op Nederlandse oplossingen’

37 Blik op: Aqua Nederland Vakbeurs-Rioleringsvakdagen Interviews en voorbeschouwingen op de Aqua Nederland Vakbeurs en Rioleringsvakdagen, evenementenkalender en innovaties. Beursprimeur: Nederlandse zuivering in jeansfabriek Egypte, pagina 40

3

ACTUEEL

[industriewater]

Waterdirecteur VEMW: ‘Echt toezicht ontbreekt nog’

Minister Verhagen kijkt toe hoe de directeuren van Deltares, Imares en Alterra het samenwerkingsconvenant tekenen.

[waterbeheer]

Deltares, Imares en Alterra slaan handen ineen Deltares, Imares en Alterra gaan intensiever samenwerken op het gebied van water. De drie kennisinstituten willen de overlap en versnippering in het toegepaste onderzoek tegengaan. Ze werken nu al aan gezamenlijke watergerelateerde studies, maar volgens Alterra-directeur Kees Slingerland kan de samenwerking tot ‘40% à 50%’ oplopen. Het grote voorbeeld is het ‘Building with Nature’-programma, waar de civieltechnische deskundigheid van Deltares wordt aangevuld met de zoutwaterexpertise van Imares en de ruimtelijke en ecologische kennis van Alterra. De samenwerking is beklonken in een convenant, dat in het bijzijn van minister Maxime Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (ELI) door de drie instituutsdirecteuren is ondertekend. Verhagen verwacht dat de kennissector zo naadloos aansluit op zijn ‘topsectorenbeleid’. Voor zowel ondernemers als beleidsmakers moet het contact met onderzoekers makkelijker worden, omdat zij hun deelvragen niet bij verschillende instituten hoeven uit te zetten. Een doel van de samenwerking is ook om sterker te staan op de internationale wateren deltamarkt.

[deltabeheer]

Tweede ‘regelkraan’ in riviergebied

4

Na de presentatie van de ‘regelkraan’ in de Hondsbroeksche Pleij vlakbij Arnhem, zal medio 2012 de bouw van een tweede ‘regelkraan’ van start gaan bij het Pannerdensch Kanaal. Met deze bouwwerken kan bij hoogwater de waterafvoer in het rivierengebied worden gestuurd. De regelkraan, die eind januari in winterse sferen officieel in gebruik is genomen, is een betonnen wand met uitneembare schuiven, op de splitsing van de Nederrijn en IJssel. Als de schuiven openstaan, kan er 650 m3 water per seconde extra naar de IJssel worden gestuurd. Het is het eerste afgeronde project van het programma Ruimte voor de Rivier (RvdR). Het programma dat

de bescherming tegen hoogwater van de grote rivieren verbetert, bestaat uit 39 onderdelen waarvoor ruim 2 mrd euro is uitgetrokken. Bij het Pannerdensch Kanaal, op de splitsing van de Bovenrijn en de Waal, komt een vergelijkbaar maar nog groter regelwerk te liggen. Dit punt is belangrijk voor de waterverdeling over de rivieren en voor de waterhuishouding. De scheepvaart, landbouw en mensen in het rivierengebied mogen geen last meer hebben van extreme schommelingen in het waterpeil. Meer over de regelkranen en RvdR-programma op www.waterforum.net

Door de nieuwe Drinkwaterwet moeten drinkwaterbedrijven meer duidelijkheid verschaffen over hun tarieven en financiën, maar een officieel toezichthouder ontbreekt nog. Bovendien moeten er sterkere prikkels komen voor de waterbedrijven om hun efficiëntie te verbeteren. Dat zegt Roy Tummers, directeur Water van VEMW, in een interview op WaterForum Online. Tummers is sinds oktober 2011 de opvolger van Henk Brons en is afkomstig van waterbedrijf Evides. De Drinkwaterwet is een verbetering volgens Tummers. “Drinkwaterbedrijven moeten duidelijk maken welke kosten zij doorberekenen in hun tarieven, de winstuitkering is aan banden gelegd en de solvabiliteit gemaximeerd.” Hij betreurt het echter dat er geen toezichthouder voor de sector is. “In de wet is een adviesrol weggelegd voor de NMA, maar het is nog onduidelijk wat dit nu in de praktijk inhoudt.” Tummers merkt wel dat de Haagse beleidsmakers beter beseffen dat water voor veel bedrijven een voorname vestigingsvoorwaarde is. De belangenbehartiger voor zakelijk watergebruikers bepleit structurele veranderingen in de sector om in de toekomst het gebruik van water door de industrie te waarborgen. “Er moet een einde komen aan de soms tegenstrijdige waterregels of plannen van de 12 provincies, ruim 400 gemeenten en 25 waterschappen.” Lees het volledige interview op www.waterforum.net

c o m m e n taar

Dagelijks nieuws online

Op de website van WaterForum Online vindt u het dagelijkse nieuws uit de watersector. U kunt u ook aanmelden voor de gratis nieuwsbrief WaterForum Weeknieuws. Bij de artikelen op deze pagina’s vindt u nu ‘QR-codes’. Door die met u smartphone of tablet te scannen, komt u automatisch bij het bijhorende bericht op WaterForum Online.

www.waterforum.net

Rob Heim (links) en Jos Pâques tijdens het 50-jarig jubileum van het bedrijf.

[markt]

Duitse miljardair investeert in Paques De Duitse Susanne Klatten heeft via haar investeringsbedrijf SKion een belang van 20% genomen in het watertechnologiebedrijf Paques. Paques wil in vijf jaar de omzet verdubbelen tot 100 miljoen euro. SKion heeft onder meer belangen in BMW en het farmaceutische bedrijf Altana. Het vermogen van Susanne Klatten wordt op zo’n 15 miljard euro geschat. Volgens investeringsmanager Reinhard Hübner van SKion past het innovatieve Paques vanwege zijn hoogwaardige technologieontwikkeling goed in de portefeuille van het bedrijf. Water is een van de zakenterreinen waar SKion actief wil zijn. Vanwege die langetermijnvisie is Paques-topman Rob Heim blij met de nieuwe aandeelhouder. Bovendien behoudt het bedrijf zijn onafhankelijkheid en wordt het niet overgenomen door een multinational. Het kapitaal wil Paques gebruiken voor verdere technologische innovatie en voor uitbreidingen in Brazilië en India.

De reikende hand

Wat dacht u bij de omslag van dit magazine? Effectbejag, moet dat nu? Kan het niet positiever? We geven het toe, niet eerder hebben we zo’n alarmerend beeld op onze cover gezet. Maar het is een weloverwogen keuze. Tot nu toe heeft de watersector zich vrij goed staande gehouden in de economische crisis. Sterker nog, de overheid ziet ‘water’ als een van ’s lands economische motoren. In 2011 is dat beeld heel voorzichtig begonnen te verbleken. Baggeraars boeken nog goede resultaten, maar waarschuwen voor te veel optimisme. Adviesbureau hadden een ronduit zwaar jaar en beraden zich op hun koers. En watertechnologiebedrijven leunen steeds sterker op de buitenlandse vraag. Nu de overheid zijn sturende hand beetje bij beetje terugtrekt, zijn de gevolgen direct voelbaar. De onzichtbare hand van de vrije markt biedt ook geen redding, want de industrie en het bedrijfsleven zijn aan het consolideren, in afwachting van betere tijden. Gaat de sector dus kopje onder? Integendeel. In deze editie van WaterForum Magazine peilen wij de toestand in de watermarkt en als er iets naar voren komt, is het dat veel bedrijven zich verrassend goed door de crisis slaan. Mkb’ers zijn weliswaar financieel kwetsbaar, maar tegelijk vindingrijk en flexibel. Zelfs de meeste ingenieursbureaus schreven tot nu nog zwarte cijfers. Noodgedwongen vernieuwt de sector zich en ontworstelt zich aan oude gewoonten en mores. Niet langer zijn overheidsopdrachten de kurk waarop de sector drijft. Juist de industriewatersector heeft het voorbeeld gegeven door gestaag de internationale arena te betreden, en dan niet als een soort spin-off van de thuismarkt. En toch kan ook de overheid de sector de hand reiken: alle topsectoren ten spijt, als de aanwas van talent stokt, zinken we langzaam weg. De overheid moet gericht investeren in kennis, in ontwikkeling én in scholing. Niet alleen in woorden, maar in klinkende munt. Laten we hopen dat investeringen in water, zoals de topsector maar ook de beloftes van staatssecretaris Ben Knapen, de mogelijk nieuwe bezuinigingsrondes van het kabinet overleven. Arjan Veering Hoofdredacteur WaterForum Magazine

5

A ct u eel

Mens in Beeld

Walter van der Meer Friese Amsterdammer 1959 Geboren in Amsterdam 1991 Cum laude afgestudeerd in scheikundige technologie aan TU Delft 1992 Waterleiding Friesland (WLF) 1993 Hoofd procestechnologie WLF 2003 Fusie Vitens, hoofd laboratorium en procestechnologie 2005 Promotie op onderzoek membraanfiltratie TU Delft 2005 Hoogleraar membraanprocestechnologie Universiteit Twente 2009 Directeur Watertechnologie Vitens, lid raad van bestuur 2011 Hoogleraar innovatie waterzuivering TU Delft 2012 Algemeen directeur Oasen

6

‘Gouda is vanuit Sneek maar een klein stukje verder dan Utrecht’

A ct u eel

Van het grootste naar het kleinste waterbedrijf van Nederland. Walter van der Meer (52) heeft op 1 februari de raad van bestuur van Vitens verruild voor de directie van Oasen. Bij het Zuid-Hollandse drinkwaterbedrijf gaat de watertechnoloog – en deeltijd-hoogleraar – de komende tien jaar een groot investeringsprogramma uitvoeren.

Walter van der Meer nieuwe directeur van drinkwaterbedrijf Oasen

‘Niet alleen naar euro’s per kuub kijken’ Door Olav Lammers

In december vorig jaar kondigde u uw vertrek aan bij Vitens, na er bijna twintig jaar te hebben gewerkt. U maakt de verrassende overstap naar Oasen. “Binnen Vitens was ik vooral verantwoordelijk voor het technische waterzuiveringsonderdeel. Algemeen directeur is natuurlijk veel breder en dan maakt schaalgrootte weinig uit. Ook bij het kleinste bedrijf moet je je, naast de techniek, bezighouden met personeel, klanten, aandeelhouders, gemeenten en provincies. Het profiel dat Oasen had opgesteld voor de opvolging van Alexander Vos de Wael sprak mij zeer aan. Kennelijk was dat wederzijds.” Wat wordt de grootste uitdaging bij Oasen? “Het grote investeringsprogramma van 250 miljoen euro in de komende tien jaar, zowel boven- als ondergronds. Ik denk dat mijn managementervaring en technische achtergrond daar extra aan kunnen bijdragen. Ik kom in een fantastische organisatie terecht met 250 gedreven mensen met ook hier een echt waterhart.” Moet Oasen groeien? “Dat is niet mijn eerste prioriteit. Als monopolist in het verzorgingsgebied is

dat erg lastig, hè. Je kunt niet in andermans gebied gaan leveren. Ik denk dat de kracht van de sector juist is dat we samenwerken, omdat we allemaal met dezelfde dingen te maken hebben. Voorlopig hebben wij onze handen vol aan ons eigen programma en de uitdagingen die op ons afkomen.” U woont al jaren in Friesland. Moet u nu verhuizen, net als een burgemeester? “Ha, ha. Was ik nog niet van plan, of ze zijn vergeten het me te vertellen. Ik rijd nu minder dan in mijn Vitenstijd, waarvoor ik de laatste drie jaar in Utrecht heb gezeten. Gouda is vanuit Sneek een klein stukje verder. Trouwens, ik denk niet in afstanden, maar in tijd.” Treft de huidige crisis ook de waterleidingbedrijven? “In die zin dat het aantal nieuwbouwplannen en daarmee ook de groei van het aantal aansluitingen stagneert. Dat is ook afhankelijk van de regio. ‘Waterleidingbreed’ – even mijn TU-petje op – zullen hier en daar wel de nodige investeringen zijn gedaan in de aanleg van transportleidingen naar projecten die nu niet gerealiseerd worden, maar ik denk niet dat dat over miljoenen euro’s gaat.”

Wilt u nog iets kwijt? “Ja, ik wil nog iets zeggen over het benchmarkaspect in de nieuwe Waterwet. Daarmee gaan we alle bedrijven met elkaar vergelijken, ongeacht hun bronnen en ligging: grote en kleine gebieden, stedelijk en landelijk. Onder de streep gaan we nu de getallen vergelijken en niemand weet meer precies waar die vandaan komen. Het is alsof je het aantal bezorgde kranten per uur vergelijkt van een bezorger in een krantenwijk met allemaal flatgebouwen met een bezorger in het landelijk gebied. De bedoeling van de benchmark was juist van en met elkaar te leren: hoe kan het slimmer en efficiënter, qua kwaliteit en service. Dan moet je de achtergronden daarin meenemen. Volksgezondheid was de focus waarmee we zijn begonnen en volgens mij moet dat toch echt nummer 1 blijven. Misschien raken we nu toch iets te veel gericht op euro’s per kubieke meter. Natuurlijk, elke cent te veel gerekend is een cent te veel. Maar kijk bijvoorbeeld naar de bevroren watermeters afgelopen winter: niemand is erbij gebaat als we vanwege de kosten een uurtje later komen en dan moeten uitleggen dat men daardoor op jaarbasis wel vijf dubbeltjes goedkoper uit is.”

7

A ct u eel

De waterproblematiek moet sterker worden verbonden aan mondiale thema’s als economische ontwikkeling, voedselvoorziening, ecologie en klimaatverandering. Het zesde Wereld Water Forum (WWF), dat zich van 11 tot 18 maart in Marseille afspeelt, moet ook een opmaat zijn voor de ‘green growth’. Nederland maakt zich hard voor de erkenning van water als economische factor. Tevens profileert het zich als mondiale trekker voor de delta-aanpak.

Water gekoppeld aan grote mondiale thema’s

Nederland voortrekker delta-aanpak op Door Jac van Tuijn

8

De Marseille-verklaring, die op de slotdag van het WWF in de ministeriële conferentie wordt besproken, kijkt eigenlijk twee maanden vooruit. Water moet een centrale plaats krijgen in de drie conventies – over verwoestijning, biodiversiteit en klimaatverandering – van de mondiale milieutop Rio+20, die van 20 tot 23 juni wordt gehouden. De Marseille-verklaring, waarvan het concept al half februari gereed was, benadrukt net als in voorgaande WWF-edities het recht op drinkwater en sanitatie. Andere kernpunten in de slotverklaring zijn de beleidscoherentie tussen water, voedsel en energie en de verankering van sociale, economische en ecologische aspecten in de bestuurlijke en financiële aanpak van de waterproblematiek. Terugkerende punten van discussie zijn onder andere de interpretatie van het recht op water en sanitatie, aangezien sommige delegaties dit begrip willen invullen als mensenrecht. Andere landen

vrezen de juridische implicaties van een te ruime opvatting van het beginsel. Ook de aansluiting van het WWF op het concept ‘green growth’, dat de kern moet vormen van Rio+20, roept vanwege de zeer uiteenlopende belangen nog veel discussie op. Toch is het de bedoeling dat de waterconferentie zijn invloed doet gelden op de volgende milieutop in Rio de Janeiro. De Franse regering zal de Marseilleverklaring daar in juni inbrengen. Economische factor Nederland zet sterk in op de erkenning van water als belangrijke economische factor. “Je kunt water zien als een voorwaarde voor economische ontwikkeling en als onderdeel van het hele ecologische systeem”, zegt Henk van Schaik, coördinator van het thema “Responses to climate and global change in an urbanizing World". Hij was nauw betrokken bij de voorbereiding van het forum.

Deze opvatting past wat hem betreft bij de groeiende belangstelling voor ‘green growth’. Duurzaamheid wordt niet langer als een kostenpost beschouwd, maar als een mogelijke bijdrage aan economische groei en extra banen. Mede door toedoen van Nederland staat het thema op de agenda en spreken experts en beleidsmakers er nu uitgebreid over. Van Schaik is behalve op de mondiale waterbijeenkomsten ook actief op de verschillende klimaatforums. Hij probeert een brug te slaan tussen de waterprofessionals en de klimaat- en energie-experts. Nederland draagt volgens Van Schaik bij aan de verbreding van de waterproblematiek tot thema’s als verstedelijking en voedselzekerheid. Kwetsbare delta’s Nederland zendt traditioneel vrij grote delegaties naar de Wereld Water Forums. Ook voor deze editie in Marseille is weer veel animo; vertegenwoordigers

A ct u eel

Z e s keer wwF 1997 2000 2003 2006 2009 2012

Marrakech, Marokko Den Haag, Nederland Kyoto, Japan Mexico-Stad, Mexico Istanbul, Turkije Marseille, Frankrijk

P r ote st

Het recht op water en sanitatie is een heikel punt dat voortdurend terugkomt tijdens de driejaarlijkse Wereld Water Forums. Tegenstanders van privatisering van de watervoorziening verzetten zich tegen het idee dat op een eerste levensbehoefte winst gemaakt moet worden. Gelijktijdig met het WWF wordt in Marseille ook een alternatief forum gehouden.

Nederland heeft op het WWF een sterke inbreng op het thema verstedelijking, en dan vooral in kwetsbare deltagebieden, zoals langs de Mekongrivier in Vietnam

Wereld Water Forum uit Nederland zijn bij meer dan dertig inhoudelijke sessies betrokken. Er is ook een eigen landenpaviljoen en een speciaal programma om het Nederlandse waterbeheer en -beleid onder de aandacht te brengen. In de voorbereiding heeft Nederland vooral een sterke inbreng gehad op het thema verstedelijking, en dan met name de problematiek van de dichtbevolkte en kwetsbare deltagebieden. Nederland organiseert in Marseille daarover een belangrijke sessie en profileert zich als mondiale voortrekker op dat gebied. Dat is ook een speerpunt van Nederlands internationale waterbeleid, het programma ‘Water mondiaal’. Verbreding thema’s De Wereld Water Forum-bijeenkomsten zijn onder meer bedoeld om waterprofessionals en regeringsleiders met elkaar in contact te brengen en om te spreken over mondiale watervraagstukken. De agenda

van zo’n bijeenkomst is altijd zeer breed van opzet en gaat behalve over watervoorziening ook over waterveiligheid, waterrechten en waterbeheer. De laatste tijd groeit de wens om verbanden te leggen tussen de verschillende mondiale kwesties zoals over de bevolkingsgroei, gezondheid, voedselvoorziening en klimaatverandering. “Water speelt in al die discussies een grote rol. Toch zie ik bij het Wereld Water Forum weinig aanwezigen uit die andere sectoren”, constateert Van Schaik. De Franse organisatie heeft voor de zesde editie wel bewust de klassieke waterthema’s verbreed. “Zo is het thema ‘water for all’ uitgebreid naar welzijn, irrigatie naar voedselveiligheid en waterbeheer naar klimaatadaptatie”, aldus Van Schaik. Praatcircus De kritiek dat ook dit Wereld Water Forum vooral een praatcircus is en weinig concreets voortbrengt, legt Van Schaik

naast zich neer. “Natuurlijk wordt er veel gepraat en het kan voor buitenstaanders chaotisch overkomen. Mensen die niet iets mondiaals willen bereiken moeten hier zeker niet zijn. Het heeft geen zin naar Marseille te gaan, als je de problemen wilt oplossen met muskusratten die dijken ondergraven. Dat is een typisch Nederlands probleem. Anders is het voor thema’s als de waterveiligheid in deltagebieden en ‘green growth’. Voor Nederland zijn dat belangrijke onderwerpen om zich ook mondiaal in te mengen. De opvattingen daarover zijn nog niet uitgekristalliseerd en in Marseille wordt daarover gesproken met experts en beleidsmakersuit de hele wereld.”

Nieuws uit Marseille:

Op WaterForum Online doen wij verslag van het 6e Wereld Water Forum in Marseille, met onder meer reacties van de Nederlandse delegatie. www. waterforum.net

9

I n terview

10

I n terview

Een verrassende mededeling in tijden van bezuinigingen: Nederland schroeft het budget voor waterprojecten in ontwikkelingslanden op tot 254 miljoen euro. Volgens staatssecretaris Ben Knapen van Buitenlandse Zaken kan Nederlands ontwikkelingswerk juist op het gebied van water onderscheidend zijn. Knapen rekent daarbij sterk op de Nederlandse watersector, onder meer via publiek-private samenwerking. Verdienen mag, maar: ‘We gaan niet op de stoel van de ondernemer zitten.’

Staatssecretaris Ben Knapen zet in op waterinvesteringen in ontwikkelingslanden

‘Investeringen moeten in vruchtbare aarde vallen’ Door Loes Elshof

“De beschikbaarheid van voldoende schoon water en bescherming tegen het water zijn essentieel voor ontwikkeling en welvaart. Maar wij hebben vooral gezocht naar terreinen waar Nederland een onderscheidende, toegevoegde waarde heeft: dat is onze deltatechnologie, en kennis van sanitatie en drinkwater.” Vol vuur verdedigt staatssecretaris Ben Knapen de keuze die het ministerie van Buitenlandse Zaken heeft gemaakt in zijn nieuwe beleid voor ontwikkelingssamenwerking. Een beperkt aantal landen krijgt steun, op een select aantal sleutelthema’s. Water is daar één van en Knapen laat het komende jaar het budget voor waterprojecten zelfs groeien van 156 miljoen nu naar 254 miljoen in 2015. “Onze kennis en capaciteit op het gebied van delta- en watertechnologie vormen een middel om economische ontwikkeling te bereiken. Daarin onderscheiden wij ons. Ter vergelijking: als je kijkt naar ontwikkelingshulp op het gebied van onderwijs, op dat terrein zijn landen als Duitsland en Engeland heel actief en erg goed. Daar maken we als Nederland niet het grote verschil.” Waterschaarste en wateroverlast. Gebrek aan schoon drinkwater en sanitatie. Maar ook toenemende strijd over stroomgebieden, de waterbehoefte van groeiende miljoenensteden en toename van verontreiniging van grond- en oppervlaktewater. Het is slechts een greep uit de wereldwijde waterproblematiek. In de Kamerbrief ‘Water voor Ontwikkeling’ van 9 januari 2012 schrijft Knapen dat Nederland een ‘fundamentele bijdrage’ kan leveren aan waterbeheer, watervoorziening en sanitatie in ontwikkelings-

landen. De aandacht voor water springt in het oog, maar ook op andere terreinen is een nieuwe weg ingeslagen. Minder fragmentatie Een pragmatische aanpak is het credo van Ontwikkelingssamenwerking voor de komende jaren: een groot deel van het ontwikkelingsgeld wordt voortaan nog maar onder een beperkt aantal partnerlanden verdeeld. “Het doel is: minder fragmentatie, meer efficiëntie.” In het nieuwe beleid staat economische groei in ontwikkelingslanden voorop. “Mensen die meer welvaart hebben, sturen hun kinderen ook naar school. Deze kinderen kunnen zo hun land verder helpen opbouwen. Essentieel voor welvaart is economische groei, onder meer te bereiken door investeringen vanuit het buitenland, dat daar zelf ook weer van profiteert.” “Armoede in de wereld kent veel verschijningsvormen. Ontwikkelingssamenwerking hanteert daarom geen traditionele indeling meer in ‘arme’ en ‘rijke’ landen”, licht Knapen toe. “Arme mensen wonen in landen die qua welvaart een middenpositie innemen. Daarom komt er meer aandacht voor het bestrijden van armoede in ‘opkomende’ landen. Ook arme landen bestaan niet enkel uit armen. In die landen gaan we beter kijken naar nieuwe kansen.” Onder de zeespiegel Voor Nederland zijn er wereldwijd uitdagingen te vinden, bijvoorbeeld voor de verdere ontwikkeling van de haven in Cotonou in Benin, waar nu ook al Nederlandse bedrijven actief zijn.

11

Succesvol innoveren © Guus Schoonewille

Als kennisinstituut op het gebied van water, ondergrond en infrastructuur heeft Deltares alles in huis om nieuwe oplossingen te ontwikkelen. We zijn pas succesvol als onze kennis en innovaties ook worden verzilverd in de maatschappij. Daarom werken we nauw samen met overheden, ondernemingen en kennisinstellingen in binnen- en buitenland. Zo creëren we samen een eindproduct dat aansluit op de wensen van de gebruiker en toepasbaar is. Van Zandmotor voor de kust tot wegen op paalmatrassen. Deltares, de logische partner voor succesvol innoveren.

www.deltares.nl

advertentie 185x133 WaterForum feb 2012.indd 1

2/17/2012 3:54:45 PM

Professioneel Project- en Procesmanagement Masteropleiding in deeltijd Bent u een professional op het gebied van land en water, die zijn kennis verder wil ontwikkelen of zijn vaardigheden op strategischniveau wil aanscherpen? Dan is de Master in Project- en Procesmanagement iets voor u.

• Uniek in zijn soort, want deze deeltijdopleiding richt zich op persoonlijk functioneren in combinatie met beleidsmatig denken. Daarbij wordt techniek op het gebied van landen watermanagement gekoppeld aan projecten procesvaardigheden. De masteropleiding is als geheel te volgen, maar ook in drie delen: Professioneel projecten procesmanagement, Strategie & Visie en Onderzoek en thesis.

In december 2012 starten wij weer met het eerste onderdeel van de Master; Professioneel Project- en Procesmanagement. OPEN DAG Wilt u al eerder kennis maken met de opleiding dan bent

En dat alles onder intensieve persoonlijke begeleiding.

u van harte welkom op onze Open Dag op vrijdag 22 juni

Deelnemers met een hbo-achtergrond volgen de opleiding om een bredere visie op het vakgebied te ontwikkelen en een carrièrestap te maken. Wetenschappelijk geschoolde deelnemers verbeteren hun professionele vaardigheden om hun invloed op project en proces te vergroten.

2012.

Kortom, een opleiding tot visionair manager.

Masterteam VHL

Voor meer informatie of aanmelden voor deze dag verwijzen wij u naar onze webiste. U bent van harte welkom!

Voor ons gehele cursusaanbod of de meest actuele informatie over data en prijzen kijk op onze website www.vanhall-larenstein.nl/tenc, mail naar [email protected] of bel 026 - 369 5640

I n terview

Knapen, die onlangs Benin bezocht, is enthousiast. “Cotonou kan voor het achterland in de West-Afrikaanse regio hetzelfde betekenen als Rotterdam voor Duitsland.” Niet onbelangrijk voor nieuwe investeerders is dat het Westafrikaanse land onlangs een anticorruptiewet heeft aangenomen. Vier lijnen De staatssecretaris bracht het afgelopen jaar bezoeken aan onder andere Indonesië en recent aan Benin. Het doel daarbij was de mogelijkheden te onderzoeken voor Nederlandse bedrijven om bij te dragen aan ontwikkeling van deze ‘OS-partnerlanden’. “Ik zie dat er grote belangstelling is voor de kennis en de capaciteit van Nederland op het gebied van water. Nederland heeft nog die reputatie en positie als waterland, een land waar we onder de zeespiegel leven. De Nederlandse ingenieurs en kennisinstellingen genieten wereldfaam. Als buitenlandse delegaties Nederland bezoeken, staat men paf van het vernuft van ons watersysteem dat ons in staat stelt om tientallen verschillende waterstanden onder controle te houden.” Langs vier lijnen wordt het waterbeleid de komende jaren uitgezet: efficiënt watergebruik in de landbouw, stroomgebieden en delta’s, veilig drinkwater en sanitatie en tot slot goed bestuur. Want behalve technologische kennis is in ontwikkelingslanden veel behoefte aan kennis over waterbestuur: de governance. Knapen verwijst naar de rol die Nederlandse nutsbedrijven, kennisinstellingen en plaatselijke ngo’s kunnen spelen in de drinkwatervoorziening in Ghana. ‘Enabling environment’, noemt hij dit. “Een goed initiatief is bijvoorbeeld het Water Governance Centre van de Nederlandse waterschappen.” Knapen zal de komende jaren investeringen van Nederlandse bedrijven, kennisinstellingen en ngo’s in ontwikkelingslanden extra ondersteunen. Voor publiekprivate samenwerking is de komende vijf jaar 150 miljoen euro beschikbaar. “We kunnen ertoe bijdragen dat Nederlandse investeringen in vruchtbare aarde vallen. Dat kan met geldelijke bijdragen, door financiële garanties te geven, het ondersteunen door middel van publiek-private samenwerking en daarnaast ook met kennis. De rol van Ontwikkelingssamenwerking is vergelijkbaar met die van een makelaar. Knapen: “We kunnen helpen introduceren, zoeken welke vragen er bestaan en deze in kaart brengen. Onze specialisten kennen de besturen en structuren ter plaatse. Ook zullen we hierbij de netwerken van NGO’s betrekken.” In Benin werd samen met het Beninse Ministerie voor Water een Waterplatform opgericht. Het platform wil de vraag naar waterkennis in Benin koppelen aan het aanbod van Nederlandse expertise. Er zullen nog meer van dit soort Waterplatforms volgen. Waterdiplomatie De komende jaren is een belangrijke rol weggelegd voor waterdiplomatie. Knapen kan zich voorstellen dat een ambassade als ‘front office’ in ontwikkelingslanden fungeert voor de Nederlandse watersector. “We kijken hoe we de deskundigheid op het gebied van water van onze medewerkers ter plaatse kunnen vergroten.” Ook de aangekondigde voorzieningen voor Young Experts op het gebied van water zullen dit voorjaar het levenslicht zien.

‘Buitenlandse delegaties staan paf van het vernuft van ons watersysteem’ Ben Knapen Ervaren bestuurder en journalistiek globetrotter Sinds oktober 2010 is CDA’er Ben Knapen staatsecretaris Buitenlandse Zaken in het kabinet Rutte. Gestart in 1976 als leraar geschiedenis, is historicus Knapen achtereenvolgens redacteur buitenland bij NRC Handelsblad en correspondent voor deze krant in de Verenigde Staten en Duitsland en voor het NOS Journaal in Duitsland. In 1990 wordt Ben Knapen hoofdredacteur van NRC Handelsblad. Vanaf 1996 is hij directeur corporate communicatie en marketing bij Philips, waarna hij in 1999 lid wordt van de raad van bestuur bij PCM Uitgevers. Als ‘vrije correspondent’ schrijft hij opnieuw voor het NRC, nu over Zuidoost Azië. Naast diverse uitgaven over geschiedkunde onderwerpen en de actuele ontwikkelingen in de VS, Rusland en Duitsland, publiceerde hij in 2008 ‘Langs de straten van Jakarta’, waarin hij het leven in Indonesië beschrijft. Tot zijn aantreden als staatssecretaris heeft hij zitting in de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en is hij ook bijzonder hoogleraar Media en Kwaliteit aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Naast Ontwikkelingssamenwerking heeft hij ook Europese Zaken in zijn portefeuille.

Knapen is overtuigd van de meerwaarde van de Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen voor OS-landen. Hij ziet volop mogelijkheden voor de Nederlandse waterconsultancy en verwijst naar de aanpak in de Mekongdelta in Vietnam. Een Nederlands consortium onder leiding van ingenieursbureau DHV zal de planvorming van de deltaontwikkeling op zich nemen. “Nederland vervult in dit gebied nu al een grote voortrekkersrol.” Een ander voorbeeld. Nederland bood Indonesië, maar ook de Nederlandse waterconsultancy, de helpende hand met de financiering van een studie naar de haalbaarheid van ‘waterinjectie’ in de bodem, Aquifer Storage and Recovery (ASR) bij een levensmiddelenfabriek in Jakarta. Voor dit project ontving het ingenieursbureau Witteveen+Bos subsidie van Partners voor Water. Knapen: “Deze opdracht kan weer leiden tot nieuwe opdrachten voor Nederlandse ondernemers en kennisinstellingen.” Vragen zijn er in overvloed, meent Knapen. In Benin bezocht

13

Global Experts, Local Passion September 2010 marked the beginning of a new global force in the water sector, dedicated to bringing the latest thinking, proven technologies and the most advanced application knowledge to the municipal and industrial water, and wastewater markets around the globe.

brands and most experienced people into one place. We won’t claim to be the biggest. But we will aim to be the best. Ovivo will be driven by one goal – to create value in water through innovation, creativity and expertise. For more information please contact us at: [email protected]

The merger of Eimco Water Technologies, Enviroquip and Christ Water Technology brings together over 200 years of water expertise and some of the best known

Tomorrow is looking very different

Municipal Potable Water

Desalination Industrial

Deployable

Semiconductor & Photovoltaic

Power & Energy

Metal Treatment & Automotive

Municipal Wastewater

Desalination Municipal

Food & Beverage

Pulp and Paper & Petrochemical

Oil & Gas

Land Drainage & Irrigation and Hydropower

ovivowater.com © Copyright 2011 GLV Inc. All rights reserved

i n terview

hij het Nokoué-meer, waar visserij de voornaamste bron van inkomsten is. “Het meer wordt overbevist. De gebieden rond het meer zijn vaak te nat, maar voor een deel juist te droog . Dan gaat het dus om de vraag: hoe kun je al het water in zo’n gebied zo optimaal mogelijk benutten?” Het hele gebied, de Ouèmè-vallei, biedt enorme kansen voor bijvoorbeeld visserij en landbouw, maar tegelijk komen er jaarlijks, soms extreme, overstromingen voor en ook erosie, verzanding en vervuiling veroorzaken problemen. Organisaties als Deltares kunnen het land helpen de kansen en problemen van zo’n gebied beter in kaart te brengen en oplossingen aandragen. Knapen is er op gebrand de budgetten ten goede te laten komen aan de economieën in de partnerlanden. Daarmee onderscheidt de inzet van OS zich scherp van de economische diplomatie van het collega-departement ELI (Economische Zaken, Landbouw en Innovatie). “Bij ontwikkelingssamenwerking staat het bevorderen van de economische ontwikkeling in de armere landen voorop, niet die van Nederland.” De staatsecretaris wil ook zeker niet op de stoel van de ondernemer zitten; die moet zelf aan de slag. “Wij gaan niet het werk doen, wij willen verbinden.”

Lennart Silvis (NWP):

“Knapen benadrukt Nederlandse slagkracht”

Lennart Silvis, directeur van het Netherlands Water Partnership (NWP), is positief over de Ontwikkelingssamenwerking nieuwe stijl. “In zijn brief aan de Tweede Kamer beschrijft de staatssecretaris realistisch, maar ook inspirerend de redenen ‘waarom water niet kan wachten’. De brief omschrijft goed de Nederlandse slagkracht en de groeiende aandacht voor efficiënt watergebruik (met name in de landbouw), verbeterd stroomgebiedbeheer en veilige delta’s en verbeterde toegang tot schoon drinkwater en sanitaire voorzieningen. Knapen zet hiermee een belangrijke stap naar een resultaatgerichte aanpak en samenwerking tussen Nederlandse partijen. Onze uitdaging is de Nederlandse watersector zodanig erbij te betrekken dat ook 'ontwikkelingssamenwerking nieuwe stijl' daadwerkelijk de armsten ten goede blijft komen. NWP wil graag meewerken om die ingezette verandering uit te werken tot concrete samenwerking in en met de vijf partnerlanden.” Waterplatform In Benin gaan kennisinstellingen, bedrijven, ngo's en de overheden van Benin en Nederland samen aan de slag met ‘water voor ontwikkeling’ door de oprichting van een BeninsNederlands waterplatform. “Doel van het platform is de vraag naar waterkennis in Benin te koppelen aan het aanbod van Nederlandse expertise. Nederland staat bekend om zijn kennis over waterbeheer. Die expertise wordt niet alleen gewaardeerd, er is ook vraag naar. We komen met het NWP en onze Beninse counterpart in maart voor het eerst bijeen om ons te buigen over het waterprogramma van Benin”, aldus Silvis.

Nederlandse waterambities voor 2015

Nederland geeft in tenminste acht stroomgebieden en delta’s (Bangladesh, Benin, Ghana, Indonesië, Kenia, Mali, Mozambique en Vietnam) ondersteuning aan de plannen voor duurzame groei en waterveiligheid. In tenminste zeven grote grensoverschrijdende stroomgebieden, grondwatersystemen en delta’s wordt bijgedragen aan grensoverschrijdende bemiddeling en gezamenlijk stroomgebiedbeheer. Dit geldt voor de stroomgebieden Brahmaputra, Incomati, Mekong, Senegal, West Bank Aquifer en Zambezi.

15

SOS W ater m arkt

Wie de stand van de economie wil meten, kijkt naar het mkb. Krimp, recessie, dubbele dip: verrassend genoeg doen de kleine en middelgrote bedrijven in de watersector het helemaal niet slecht. Vooral ontwikkelaars van hoogwaardige technologie boeken goede resultaten, helemaal al zij zich op de internationaal opkomende markten begeven. Ondernemers die het van de thuismarkt moeten hebben, voelen de malaise wel. Ze zijn financieel kwetsbaar, maar hun flexibiliteit kan hun redding zijn.

Mkb laat als economische graadmeter nog goede resultaten zien in watersector

‘Crisis?

Dat woord kennen we niet’

Door Adriaan van Hooijdonk

Het is helemaal niet zo eenvoudig om een goed overzicht te krijgen van de stand van zaken in het midden- en kleinbedrijf (mkb) in de Nederlandse watersector. Harde, recente cijfers over bijvoorbeeld het aantal mkb-bedrijven, de werkgelegenheid, het aandeel in het bruto binnenlands product (bbp) en de economische prestaties ontbreken momenteel. Reden waarom het NWP samen met Grontmij en BBO (Bureau Beleidsonderzoek) en met steun vanuit de programma’s Partners voor Water en het Innovatiebureau Watertechnologie in januari een studie is gestart naar de economische betekenis en de internationale positionering van de Nederlandse watertechnologiesector. Het onderzoek moet in april gereed zijn en meer inzicht bieden in de versnipperde watersector van ons land.

Meiny Prins (Priva): ‘Overheden in Europa hebben geldkraan dichtgedraaid’

16

Wisselend beeld Tijd voor een rondje langs de mkb’ers. Ofschoon exacte cijfers ontbreken, is duidelijk dat de deltasectie en de maritieme kant van de watersector het domein zijn van de ‘grote jongens’ en dat het mkb met name in de watertechnologie een voorname rol speelt. We komen dus vooral uit in die laatste hoek. Het beeld dat naar voren komt, is wisselend. Neem directeur Meiny Prins van Priva, tevens bestuurslid van ondernemersorganisatie FME en vertegenwoordiger van het mkb in het topteam Water. Op basis van gesprekken met collega-mkb’ers stelt zij dat de omzet van de meeste bedrijven niet meer zo hard groeit als in voorgaande jaren, maar dat de sector het over het algemeen niet slecht doet. Dat geldt volgens haar vooral voor bedrijven die internationaal actief zijn met hoogwaardige technologische toepassingen. “Bedrijven die echter vooral van overheidsopdrachten afhankelijk zijn, hebben het veel moeilijker. Overheden hebben de geldkraan niet alleen in Nederland, maar ook in de rest van Europa dichtgedraaid”, aldus Prins. Het beeld dat zij schetst, komt overeen met de observaties van hoogleraar Nick van de Giesen van de afdeling Watermanagement van de faculteit Civil Engineering & Geosciences van de TU Delft. Van de Giesen maakte als vertegenwoordiger van de wetenschap eveneens deel uit van het topteam Water. “De

SOS W ater m arkt

Enkele jaren geleden heeft Priva bewust voor een internationalere koers gekozen

Priva I n ter n ati o n ale strate g ie “We groeien iets minder hard dan voorheen, maar het gaat nog steeds goed. Bovendien kunnen we behoorlijk in innovatie investeren”, stelt directeur Meiny Prins van Priva in De Lier. Het bedrijf levert producten en diensten voor klimaatbeheersing en productoptimalisatie in de tuinbouw en de bebouwde omgeving. Door de MKB+-regeling die in januari van start is gegaan, kunnen bedrijven die meer dan 250 werknemers tellen, nu ook een beroep doen op de innovatiekredieten van AgentschapNL. “Dat is een hele vooruitgang voor een bedrijf als Priva dat ruim 420 medewerkers telt.” Volgens Prins heeft de onderneming een aantal jaren geleden er bewust voor gekozen om internationaler te gaan ondernemen. “Dat heeft zich vertaald in een aangepaste productlijn, waar mede door investeringen in R&D dit jaar nieuwe producten op de markt komen. Zo testen wij momenteel in het open veld sensoren in hoogwaardige gewassen. Een krop sla kan daardoor zelf de waterbehoefte aangeven. Het werkt goed waardoor flinke waterbesparingen mogelijk zijn.”

bedrijven met een meer traditionele dienstverlening en producten hebben het een stuk lastiger in vergelijking met hun hightechcollega’s die ondanks de crisis in research & development zijn blijven investeren.”

Nick van de Giesen ( TU Delft): ‘ABP en Rabobank zouden integratoren kunnen zijn’

‘Integratoren’ De internationale watermarkt mag dan jaarlijks met 10% groeien, volgens de hoogleraar is hier voor het Nederlandse bedrijfsleven maar weinig eer aan te behalen. “Het grootste gedeelte van deze groei komt doordat miljoenen mensen wereldwijd op de waterleiding en de riolering moeten worden aangesloten. Daarbij gaat het om bestaande technologie die een lokale partij

Tomatenkwekerij (foto: Priva)

net zo goed kan uitvoeren. Wij moeten het vooral hebben van hoogwaardige technologie, zoals geavanceerde membranen en ‘remote sensing’ waarbij de status van dijken met sensoren in de gaten wordt gehouden.’ De sector zou volgens hem een voorbeeld kunnen nemen aan de Japanners. Die slagen er vaker in om grote internationale projecten binnen te halen, omdat zij beter georganiseerd zijn in de hele keten van haalbaarheidstudie tot en met aanleg en onderhoud. Van de Giesen stelt dat het in ons land aan ‘integratoren’ ontbreekt die de bonte verzameling aan goede nichespelers kunnen verzamelen en binden om daarmee grotere buitenlandse projecten binnen te kunnen halen. “Denk bijvoorbeeld aan een pensioenfonds als ABP of aan Rabobank. Die kunnen zo hun maatschappelijk belang onderstrepen.” Over de vraag of het mkb kwetsbaarder is voor de crisis, of juist flexibeler en daardoor beter bestand is tegen pieken en dalen, moet Van de Giesen even nadenken. ‘Ik ben geen econoom, maar het lijkt mij financieel moeilijker voor het mkb, omdat het niet zulke diepe reserves heeft. Het kan in het algemeen wel sneller schakelen en zo ook op korte termijn beter presteren, ook in tijden van crisis.” Verder is de hoogleraar van mening dat er nog steeds veel innovatie in het mkb plaatsvindt. “Daar kan dat ook makkelijker dan binnen de grotere bedrijven. Als het mkb die functie niet

17

SOS W ater m arkt

Logisticon blijft een aanzienlijk bedrag in R&D investeren en dat beleid betaalt zich al terug en de omzet groeit nog steeds

Logisticon C o n sta n te g r o ei “Crisis? Dat woord ken ik niet”, roept business developer Pieter van Staveren van Logisticon Waterbehandeling en Verhuur in Groot-Ammers. Het bedrijf heeft de verkoop en verhuur van mobiele waterzuiveringsinstallaties de afgelopen jaren constant zien toenemen. “Bovendien hebben wij een unieke positie in vergelijking met andere bedrijven. Wij hebben namelijk alle kennis in huis om installaties niet alleen te ontwerpen, maar ook te bouwen in onze werkplaats. Door onze brede oriëntatie kunnen wij snel leveren, zoals proefinstallaties aan de chemische- en voedingsmiddelenindustrie, die vervolgens een definitieve installatie nodig hebben. Deze twee sectoren laten een behoorlijke groei zien en daar profiteren wij van”, aldus Van Staveren. “Sommige collega-bedrijven hebben het moeilijker en duiken dan met de prijs. Daardoor lopen we wel eens een opdracht mis, maar dat maken we op andere manieren ruimschoots weer goed.”

langer kan vervullen, zal de watersector als geheel op termijn in de problemen komen. Ik zie dat echter nog niet zo één-twee-drie gebeuren.” Hij betwijfelt ook of het in de sector tot spontane consolidatie zal komen. “Regelmatig zullen kleine, veelbelovende bedrijven door grotere buitenlandse bedrijven worden overgenomen. Zolang om het intellectueel eigendom gaat, dat toch vooral in het brein van de mensen zit, is dat in mijn ogen niet per se goed of slecht.”

Pieter van Staveren (Logisticon): ‘We zijn steeds gegroeid in omzet en personeel’

18

Kritischer op kosten Volgens directeur Aleid Diepeveen van het Innovatiebureau Watertechnologie van het Netherlands Water Partnership (NWP)

Demiwaterinstallatie DWP in Botlek (foto: Logisticon)

bestaat er geen eenduidig beeld van de gevolgen van de crisis voor het mkb. “Ik hoor verschillende verhalen in de sector. Bedrijven die bijvoorbeeld in de bouw actief zijn, merken dat er veel minder nieuwe projecten worden opgestart. Aan de andere kant heeft de crisis juist weer positieve gevolgen voor bedrijven die zich meer richten op onderhoud en verhuur van bijvoorbeeld mobiele waterzuiveringsinstallaties.” Business developer Pieter van Staveren van Logisticon Waterbehandeling en Verhuur in Groot-Ammers kan dit beamen. Het bedrijf verkoopt niet alleen waterzuiveringen behandelingscomponenten, maar is naar eigen zeggen ook de grootste verhuurder in Europa. Van Staveren heeft de afgelopen maanden zowel de verkoop als de verhuur zien toenemen. “Klanten kijken wel steeds kritischer naar de kosten, maar maken vaker gebruik van verhuur voor onderzoek naar nieuwe technologieën die hun kostprijs verlagen. Dit heeft vervolgens weer invloed op de verkoop van installaties. Door onze operationele kennis vanuit de verhuur kunnen we de klant beter adviseren over risico’s en alternatieven en vervolgens over zijn ‘total cost of ownership.’ Verder hebben we in huis een aantal nieuwe pilotinstallaties gebouwd, die vooral in de chemie en de voedingsmiddelenindustrie gretig aftrek vinden. Intern kijken we overigens wel naar manieren waarop we geld kunnen besparen en efficiënter kunnen werken, bijvoorbeeld

SOS W ater m arkt

In de strategie van RWB speelt samenwerking met andere partijen als kennisinstellingen, eindgebruikers en leveranciers een belangrijke rol

RWB Water Services Waar d e va n o n d erz o ek “Er gaan meer offertes de deur uit en het duurt langer voor er investeringsbeslissingen worden genomen. Meer onderhouds- en vervangingswerkzaamheden voor onze serviceafdeling maken dit maar deels goed”, zegt directeur André Reigersman van waterzuiveraar RWB Water Services in Almelo. “Het is voor ons belangrijk om continu te verbeteren, in onze bedrijfsprocessen en in technologie. Samenwerking met andere partijen, zoals universiteiten, kennisinstellingen, eindgebruikers en leveranciers, speelt een belangrijke rol in onze strategie. Momenteel werken wij aan meerdere onderzoeksprojecten, die mogelijk zijn dankzij Nederlandse en Europese stimuleringsregelingen. We kijken daarbij onder meer of we van keramische microfiltratiemembranen ook ultrafiltratie of nanofiltratiemembranen kunnen maken. In het buitenland is daarvoor volop belangstelling. Door continu te investeren in R&D kun je als bedrijf je toegevoegde waarde laten zien. Die strategie levert nu de eerste resultaten.”

door meer gebruik te maken van videoconferencing. Maar we blijven een aanzienlijk bedrag investeren in R&D en dat begint zich nu terug te betalen. Wij zijn namelijk de afgelopen jaren nog steeds gegroeid in omzet en personeel.” Over de bühne Marketing & sales-directeur Bert Welkers van International Membrane Technologies (IMT) in Zeewolde levert voornamelijk aan klanten in Azië, het Midden-Oosten en India. “Daar zijn de effecten van de crisis zoals we die in Europa ervaren niet zo groot. Momenteel zijn wij bezig met een project van honderden miljoenen euro’s in het Midden-Oosten. Als membraanleverancier hebben wij daar een relatief klein aandeel in, maar het illustreert wel dat er in sommige delen van de wereld nog steeds flink wordt geïnvesteerd.” Volgens Welkers is met name de delta- en maritieme technologie erg succesvol in het buitenland. De watertechnologiesector heeft het in zijn ogen een stuk zwaarder. “Wij hebben briljante ideeën, maar hebben moeite om die in het buitenland over de bühne te brengen. De sector is versnipperd en bestaat uit kleine bedrijven die niet in staat zijn om grote, internationale projecten binnen te halen. We trekken te weinig samen op, het is ieder voor zich. Daar komt bij dat het soms aan referenties ontbreekt. Ik zou

Demo-installatie bij PUB in Singapore (foto: RWB)

bijvoorbeeld graag zien dat toonaangevende Nederlandse waterbedrijven vaker onze technologie gebruiken, zodat ik daarmee in het buitenland meer opdrachten kan verwerven.”

André Reigersman (RWB): ‘Prijzen liggen aanzienlijk lager dan paar jaar terug’

Lagere prijzen Waterzuiveraar RWB Water Services in Almelo voelt de negatieve effecten van de crisis eveneens, zegt directeur André Reigersman. “Het aantal opdrachten is zeker niet gestegen, er gaan meer offertes de deur uit en het duurt langer voordat er investeringsbeslissingen worden genomen. De concurrentie is toegenomen en de prijzen liggen aanzienlijk lager dan enkele jaren geleden. Tegelijkertijd voeren we meer onderhoudswerkzaamheden uit omdat

19

Wateropleidingen, hét opleidingsinstituut voor de watersector!

Drinkwater Ontwikkeling en organisatie van praktijkgerichte opleidingen Waterzuivering

opleidingen Riolering

& Stedelijk water

Not for profit, not for loss Waterbeheer

inspirerend

Vergunningen & handhaving Actueel Beheer & onderhoud Voor professionals, door professionals cursussen Internationaal bij-

en nascholing Waterveiligheid Didactiek & communicatie trainingen

Wateropleidingen Postbus 1410 3430 BK Nieuwegein Telefoon: 030 60 69 400 Fax: 030 60 69 401 E-mail: [email protected] Website: www.wateropleidingen.nl

SOS W ater m arkt

Specialist microLAN behaalt het leeuwendeel van zijn omzet met het online meetsysteem voor waterkwaliteit TOXcontrol

m icr o L a n O n li n e waterkwaliteit s y stee m Het Waalwijkse bedrijf microLAN haalt volgens directeur Joep Appels tegenwoordig ruim 90% van de omzet uit de TOXcontrol. Bepaalde lichtgevende bacteriën reageren direct op verontreinigingen: bij een vervuiling van het water geven zij minder licht. Hoe zwakker de bacterie oplicht, des te meer is het water verontreinigd. “Aangezien de waterkwaliteit in de Nederlandse rivieren de afgelopen jaren fors is verbeterd, passen we deze technologie voornamelijk in het buitenland toe”, zegt Appels. Zo is de TOXcontrol geselecteerd voor een project in Roemenië om de waterkwaliteit in de rivieren Moldova en Prut te meten. Daar is de TOXcontrol inmiddels toegepast in één pompstation. Lozingen van afvalwaterzuiveringen en gewasbeschermingsmiddelen in deze rivieren kunnen negatieve gevolgen hebben voor de lokale drinkwatervoorziening.” De TOXcontrol meet volgens Appels iedere dertig minuten de toxiciteit, terwijl de ‘s::can’-sensor iedere twee minuten een aantal parameters, zoals TOC, turbiditeit etc. in kaart brengt. “Als de concentraties te hoog zijn, gaat er een alarm en kunnen de lokale mensen meteen maatregelen nemen.”

installaties langer in gebruik moeten blijven. Verder zie ik dat sommige waterbedrijven toch heel behoorlijk blijven investeren, zoals bijvoorbeeld Brabant Water in centrale waterontharding. Daarnaast zijn wij met een aantal grote innovatieve projecten bezig, zoals de nieuwe waterzuiveringsinstallatie Andijk-III van PWN Technologies, waar we langdurig werk aan hebben. Onze aandacht voor samenwerking in R&D resulteert nu in kansen voor de toekomst.” Vraag uit Azië Volgens Reigersman is het mkb wendbaarder in deze tijden in vergelijking met grotere bedrijven. “Wij zijn vele malen kleiner, maar werken aan mooie opdrachten die vaak te klein of te prak-

Joep Appels (microLAN): ‘Bij banken hoef je momenteel niet aan te kloppen’

Online controle (foto: microLAN)

tisch zijn voor de grotere ingenieursbureaus zijn.” De grote vraag naar geavanceerde westerse watertechnologie in Azië speelt een bedrijf als microLAN uit Waalwijk in deze crisistijden in de kaart. Volgens directeur Joep Appels is het met name in Europa en de Verenigde Staten ‘slap’, omdat overheden stevig bezuinigen. Verder is de omzet van de producent van bioassays (testen waarmee het effect van stoffen op levend materiaal wordt gemeten) afgenomen, omdat de waterkwaliteit in de Europese rivieren de afgelopen jaren sterk is verbeterd. “Van onze omzet komt 90% tegenwoordig uit onze zogenaamde TOXcontrol, waarmee we online de waterkwaliteit kunnen meten. Vooral China investeert fors in de drinkwaterproductie. Daar behalen we momenteel de meeste omzet en hebben we ook een kantoor geopend.” Doorzettingsvermogen en samenwerkingsverbanden zijn volgens hem essentieel om de crisis door te komen. “Bij de banken hoef je momenteel niet aan te kloppen voor financiering. Daarom praten wij veel met onze klanten over hun innovatiebehoeftes die we vervolgens met andere partijen verder uitwerken. Zo hebben we een nieuwe aandeelhouder gevonden in Fytagoras op het Biosciencepark in Leiden. Dat bedrijf gaat voor ons de sensorontwikkeling verzorgen, waardoor innovaties in gang worden gezet, zoals de ontwikkeling van ‘concentrator’ voor de TOXcontrol en een algensensor.”

21

Draadloze grondwater monitoring Schlumberger Water Services heeft een nieuw systeem ontwikkeld dat u in staat stelt om op een efficiënte manier data van Divers in het veld uit te lezen. Dit systeem noemen wij Diver-NETZ. Met Diver-NETZ hoeft u de peilbuis niet meer te lokaliseren en te openen. Uw aanwezigheid in de buurt van de peilbuis is voldoende. Met uw eigen mobiele telefoon kunt u eenvoudig contact leggen met de Divers en de data uitlezen. Dit bespaart tijd en geld! Diver-NETZ werkt met behulp van een radiomodule. Deze module, de Diver-DXT, wordt bovenop de Diver kabel gemonteerd. Naast uw mobiele telefoon heeft u tevens een kleine radio-unit nodig: de Diver-Gate(M). De Diver-Gate(M) is de interface tussen de Diver-DXT en uw mobiele telefoon.

www.swstechnology.com

Wetsus, centre of excellence for sustainable water technology is a facilitating intermediary for trend-setting know-how development. Wetsus creates a unique environment and strategic cooperation for development of profitable and sustainable state of the art water treatment technology. The inspiring and multidisciplinary collaboration between 90 companies and 16 EU research institutes in Wetsus results in innovations that contribute significantly to the solution of the global water problems.

Kenmerken Diver-NETZ: • Compatibel met alle bestaande Divers. • Bereik van 500 m LOS (Line of Sight). • 85% efficienter dan traditionele uitleesmogelijkheden. • Diver-DXT registreert tevens luchtdruk

WaterForum op Twitter

Naast de bekende wekelijkse nieuwsbrief brengt WaterForum Online zijn nieuwsberichten ook via Twitter onder de aandacht. Bovendien verzorgt WaterForum bij sommige symposia ook zogenaamde ‘tweet-verslagen’. In berichtjes van 140 tekens houdt een journalist van WaterForum vanuit de zaal de followers voortdurend op de hoogte.

www.twitter.com/novaforum combining scientific excellence with commercial relevance

www.wetsus.nl

SOS W ater m arkt

Voor veel bedrijven blijkt het lastig om kapitaal te vinden. Banken hebben de kredietkraan flink dichtgedraaid. Maar wie een nieuw product wil opzetten, wil uitbreiden, een concurrent wil inlijven of simpelweg nieuwe apparatuur moet aanschaffen, moet verder kijken dan de bank. Al heeft de regering flink gesneden in subsidies, de overheid kan nog vaak soelaas bieden, zeker voor water als ‘topsector’. Maar er zijn nog meer opties voor alternatieve financiering.

Ondernemers verkennen alternatieve vormen van financiering

Bank of business angel

Door Adriaan van Hooijdonk

Hoe vergroot ik mijn kansen op een succesvolle kredietaanvraag bij een bank? Uit de Financieringsmonitor 2011 van het EIM in opdracht van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie blijkt dat banken steeds vaker een gestandaardiseerde wijze van kredietverstrekking gebruiken om hun kosten te beperken. Zeker het mkb was gewend om op persoonlijke voet met de bankier te staan. De relatie is veel zakelijker geworden en de transactie staat nu centraal. Het is daarom cruciaal dat de juiste informatie wordt aangeleverd bij de financieringsaanvraag. Vooral kleinere bedrijven willen nog wel eens een kredietgesprek ingaan zonder de cijfers die de bank graag wil zien. Verdiep u daar vooraf in, laat u eventueel adviseren en kom met een verhaal waarmee u de bank in één keer kunt overtuigen. Wat te doen als mijn bank mijn aanvraag toch afwijst? Ondernemers die zich ten onrechte afgewezen voelen, kunnen dit melden op www.ondernemerskredietdesk.nl. MKB Nederland heeft deze website speciaal opgezet nadat eind 2011 afspraken zijn gemaakt met ABN-Amro, ING en Rabobank om de slagingskans van financieringsaanvragen van mkbondernemers te vergroten. De banken hebben toegezegd elke klacht serieus te nemen. Als uw bedrijf geen onderpand kan bieden, zou de bank u kunnen helpen door bij de overheid een beroep te doen op de Borgstelling MKB-kredieten. Die borg geldt overigens niet voor de financiering van projecten.

Ik werk aan een innovatie. Op welke regelingen kan ik een beroep doen? Om vernieuwende ondernemers sneller aan financiering te helpen, is per 1 januari het Innovatiefonds MKB+ van start gegaan. Het fonds bouwt voort op bestaande financieringsinstrumenten, zoals het Innovatiekrediet. Tot en met 2015 is er in totaal 500 miljoen euro beschikbaar. Het fonds werkt met kredieten die rechtstreeks aan ondernemingen worden verstrekt, maar ondersteunt ook investeringsfondsen die risicokapitaal in dergelijke vernieuwende ondernemingen steken. Een innovatiekrediet betreft directe financiering tot maximaal een derde van de kosten die met ontwikkeling van vernieuwde producten en diensten gepaard gaat. Als het project tijdens de ontwikkelingsfase mislukt, wordt het krediet omgezet in een subsidie. Het fonds stelt voor 2012 95 miljoen euro aan innovatiekredieten beschikbaar. De aanvraag kunt u indienen bij AgentschapNL. En voor research? Een andere mogelijkheid is de Wet Bevordering Speur- en Ontwikkelingswerk (WBSO). Daarmee kunt u uw loonkosten voor speur- en ontwikkelingswerk (S&O, vergelijkbaar met R&D) verlagen. De WBSO is bedoeld voor iedere ondernemer in Nederland die R&D verricht, ook voor het mkb. Het budget voor de WBSO is in 2012 864 miljoen euro. Aanvragen kunt u indienen via AgentschapNL.

23

Gorinchem 20, 21 en 22 maart maa 20 2012 12.00-20.00 uur

Dé nationale vakbeurs voor waterbehandeling, watermanagement & watertechnologie hn nologie

Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

Evenementenhal Gorinchem Franklinweg 2 4207 HZ Gorinchem T 0183 - 68 06 80 F 0183 - 68 06 00 I www.evenementenhal.nl E [email protected]

Ons evenement. UW MOMENT.

SOS W ater m arkt

A fs prake n m et ba n ke n

De meeste Nederlandse banken hebben hun goedkeuringscriteria voor leningen aan zowel grote als kleine bedrijven gehandhaafd in het vierde kwartaal vorig jaar. Een klein gedeelte (14%) verscherpte de voorwaarden. Dat blijkt uit de driemaandelijkse ‘Bank Lending Survey’ van de Europese Centrale Bank die begin februari werd gepubliceerd. Volgens een woordvoerster van MKB Nederland blijkt het in de praktijk echter nog steeds erg lastig om financiering te krijgen. ‘De banken lenen elkaar steeds minder geld uit omdat ze hun eigen balans op orde moeten krijgen. De voorwaardes om krediet te krijgen zijn in onze ogen zeker verscherpt.’ MKB Nederland heeft daarom eind 2011 afspraken gemaakt met ABN-Amro, ING en Rabobank om de afhandeling van kredietaanvragen van mkb-ondernemers te verduidelijken en te verbeteren. Ook is er een klachtenregeling voor mkb’ers die vinden dat hun aanvraag onterecht is afgewezen. MKB Nederland wil zo de slagingskans van financieringsaanvragen van mkb-ondernemers vergroten.

N u tti g e web s ite s www.agentschapnl.nl www.antwoordvoorbedrijven.nl www.partnersvoorwater.nl www.nwp.nl www.mkbnederland.nl www.bannederland.nl (business angels netwerk)

Zijn er nog specifieke regelingen voor de watersector? Voor de ontwikkeling van watertechnologie was er altijd de InnoWator-regeling met subsidies en een garantiefaciliteit, maar in november 2011 is daarvoor de laatste indieningstermijn gesloten. Nu is het wachten op de regelingen voor de Topsector water, een van de zeven topsectoren die het ministerie van ELI heeft onderscheiden. Veel van de stimuleringsregelingen zullen via het belastingformulier gaan en minder via directe subsidies. Ik zie met collega-ondernemers grote kansen op een buitenlandse markt. Toch lukt het niet zonder hulp van de overheid een gewenste marktpositie te verwerven. Wat zijn de mogelijkheden? Het nieuwe programma Internationaal Ondernemen van AgentschapNL is bedoeld voor ondernemers die nieuwe markten willen ‘veroveren’. Denk hierbij aan de inzet van collectieve promotie (Holland Branding), overheid-tot-overheid activiteiten (G2G), diplomatieke postennetwerk van Nederland (economische diplomatie), missies (bijvoorbeeld o.l.v. een minister of staatssecretaris) of kennisuitwisselingsprojecten. Voor water heeft het programma Partners voor Water de subsidieregeling ‘Wereldwijd werken met water’ voor vernieuwende

waterprojecten in een van de partnerlanden voor ontwikkelingssamenwerking. De eerste ronde voor 2012 is net gesloten, maar in september kunt u zich inschrijven voor de nieuwe tender. Welke andere wegen kan ik bewandelen als ik bij de bank en de overheid nul op het rekest krijg? Zoek een ‘business angel’. Een particulier kan als informele investeerder geld in uw zaak steken. Als u een starter bent, kan uw reddende engel zelfs een heffingskorting op zijn inkomstenbelasting voor zijn hulp krijgen. Bekende zakenfamilies en oud-ondernemers kunnen wellicht interessante partijen voor u zijn om vreemd vermogen aan te trekken. Vaak hebben zij hiervoor speciale investeringsfondsen opgericht. Voordeel is dat het ondernemers zijn: ze spreken uw taal. Vaak geven zij u ook meer tijd en ruimte dan een bank om te kunnen slagen. U hoeft zeker geen meerderheidsbelang uit handen te geven. Grote financiële betrokkenheid van de zittende directie wordt vaak juist op prijs gesteld om de prestaties te verhogen. Maar pas wel op dat uw engeltje geen duivel blijkt te zijn, die zijn grote beloften niet kan nakomen, of die eigenlijk op uw bedrijf of product uit is. Zoek dus goed uit met wie u in zee gaat.

25

SOS W ater m arkt

De klappen zijn in 2011 hard aangekomen in de advies- en ingenieursbranche: kelderende omzetten, een krimpende werkvoorraad en lage winstverwachtingen. Eigenlijk is het opmerkelijk dat bijna 70% van de bureaus nog zwarte cijfers schreef. Dat zijn dan wel de bureaus die óf een groot deel van hun omzet in het buitenland halen, óf actief zijn in een specifieke niche, óf in meer sectoren actief zijn dan enkel de bouw. Maar zij kunnen nog niet achteroverleunen: ook 2012 belooft een uiterst mager jaar te worden. Houden de ingenieurs het hoofd boven water?

Water blijft belangrijke inkomstenbron voor ingenieursbureaus

Donkere wolken, nog

Door Jeroen Bezem

26

Marktanalisten verwachten op zijn vroegst een licht herstel in de tweede helft van 2013, dus voor veel advies- en ingenieursbureaus blijven het spannende tijden. Ook in de watersector nemen de bestedingen verder af. Waar de afgelopen jaren de pijn van de conjuncturele dip nog enigszins werd verzacht doordat verschillende overheden hun investeringen naar voren haalden (onder meer in het kader van de Crisis- en Herstelwet), daar moeten diezelfde overheden nu fors bezuinigen. De bureaus die een groot deel van hun omzet halen uit bouwen infraprojecten zullen dat zeker gaan voelen. Volgens het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) nemen in 2012 de beschikbare middelen voor de totale infrastructuur met circa 5 procent af ten opzichte van 2011. Deze afname betreft vooral waterkeringen. Daar staat tegenover dat de uitgaven aan vaarwegen en rivierprojecten in 2012 vrij sterk toenemen, aldus het MIRT. Die ‘rivierprojecten’ zijn met name het tweede Hoogwaterbeschermingsprogramma en het programma Ruimte voor de Rivier. Er wordt dus nog wel degelijk geld gereserveerd voor waterprojecten, maar het ene bureau profiteert daar kennelijk beter van dan het andere. De concurrentie is groot en dat

verklaart waarschijnlijk dat sommige bureaus niet veel kwijt willen over hun strategie of over hun resultaten. Groeipijnen In het najaar van 2011 publiceerde de Rabobank een marktanalyse van de Nederlandse advies- en ingenieurssector, getiteld ‘Groeipijnen in een globaliserende wereld’. Daarin wordt een aantal trends en ontwikkelingen geschetst. Zo blijkt dat het trage herstel van de binnenlandse markt – dat bovendien wordt gehinderd door de bestaande overcapaciteit – bureaus dwingt om zich te richten op landen buiten West-Europa. De concurrentie komt in toenemende mate van grote, mondiaal opererende bureaus, waardoor ook veel Nederlandse spelers op de internationale markt nadrukkelijk zoeken naar fusie- en overnamekandidaten. De watersector zal voor de ingenieursbureaus altijd belangrijk blijven: dankzij de klimaatverandering en de stijgende zeespiegel zullen zowel waterveiligheid als waterkwaliteit hoog op de agenda blijven staan. Om te overleven in deze markt zullen de bureaus zich moeten richten op innovatie, stelt het rapport. Waar in het verleden de nadruk lag op technische kennis en expertise, daar is het nu zaak dat de bureaus de verschil-

SOS W ater m arkt

weinig rode cijfers lende soorten kennis intern koppelen en op de markt als ‘totaaloplossingen’ verkopen. Dat lijkt precies de kern van de reorganisatie die Royal Haskoning vorig jaar is gestart. “We hebben het aantal divisies verminderd”, zegt Harrie Laboyrie, directeur Strategic Business Development Water. “De elf divisies, die waren toegespitst op een inhoudelijk thema, zijn nu vijf marktgerichte ‘business lines’. Daaraan koppelen we een keuze voor hoogwaardige dienstverlening. Dat betekent ook dat we ons uit bepaalde markten terugtrekken: sommige markten zijn op dit moment echte prijsvechtersmarkten. Bureaus die moeite hebben om hun gekwalificeerde personeel vast te houden, leveren op die deelmarkten ‘makkelijke’ diensten tegen dumpprijzen, enkel om hun bankzitters aan het werk te houden. Van dergelijke markten willen we wegblijven.” De reorganisatie ging gepaard met het snijden in het personeelsbestand, maar Laboyrie sluit niet uit dat dit jaar al weer nieuwe mensen worden aangenomen: “Doordat we ons meer gaan richten op complexe, integrale ‘high-end’ projecten en ook de blik meer verschuiven naar de private markt, hebben we behalve de technische expertise ook financiële en strategische kennis nodig. Die mensen moeten we van elders halen.”

De ‘regelkraan’ bij Hondsbroeksche Pleij die bij hoogwater de stroom kan verdelen tussen Nederrijn en IJssel. De uitvoering van het programma ‘Ruimte voor de Rivier’ levert de komende jaren nog veel werk op voor ingenieursbureaus (foto: Ruimte voor de Rivier)

Ook Arcadis is momenteel op zoek naar ingenieurs. “We hebben in 2011 nog mensen aangenomen, tegen de landelijke trend in”, zegt René Hoeijmakers, directeur Water bij Arcadis, wereldwijd het vijfde ingenieurs- en adviesbureau. “En nu zijn er ook nog vacatures.” Alle marktanalisten noemen Arcadis als een uitzonderlijk goed presterend bureau, dat zich lijkt te onttrekken aan de economische malaise. Dat heeft volgens Hoeijmakers alles te maken met de verscheidenheid aan markten waarop zijn bureau actief is: “Op de binnenlandse watermarkt zijn wij een relatief kleine speler. De meeste omzet halen we in het buitenland en in veel delen van de wereld is er geen sprake van crisis. De laatste anderhalf jaar zijn we daarom gegroeid. Ook de vooruitzichten voor 2012 lijken goed. Maar we merken wel degelijk dat in West-Europa de tarieven onder druk staan. Al onze projecties ronden we daarom aan de veilige kant af.” Arcadis lijkt de uitzondering die de regel bevestigt. Want uit de conjunctuurenquête van brancheorganisatie NLingenieurs blijkt dat 2011 een zeer zwaar jaar is geweest. “Gedurende het jaar hebben we gezien dat steeds meer bedrijven lagere omzetten behaalden”, schrijft NLingenieurs in haar rapport. “Voor het eerste kwartaal van 2012 verwachten weinig bedrijven een verbetering. Een derde

27

SOS W ater m arkt

To p 5 o m ar mt water

De grote adviesbureaus richten zich minder specifiek op de (technische) markt van bouw en industrie. De top 5 – Arcadis, DHV, Grontmij, Royal Haskoning en Oranjewoud – heeft water en milieu als nieuwe groeimarkt omarmt. Deze bureaus halen een relatief groot deel van hun omzet uit grote infrastructuurprogramma’s.

A ctiviteite n to p 5 a d vie sb u rea u s

Overig 8% Milieu 32%

Infra 24%

Water 13%

Bouw & industrie 23%

Bron: Bedrijfsjaarverslagen

van de leden verwacht zelfs een verdere daling van de omzet. 2012 wordt sowieso een zwaar jaar. De verwachting is dat de omzetten over dit jaar lager zullen uitpakken dan over 2011.”

28

Bankzitters De zwaarste klappen vallen weliswaar in de (utiliteits) bouw, maar ook in de watersector neemt de gemiddelde werkvoorraad af. NLingenieurs maakt zich grote zorgen over het behoud van hoogwaardig technisch personeel in de branche. Talentvolle medewerkers die om bedrijfseconomische redenen niet langer in dienst kunnen worden gehouden, zijn over een aantal jaren weer hard nodig om de grote uitdagingen (waaronder klimaatverandering en waterbeheer) het hoofd te kunnen bieden, stelt de brancheorganisatie. Marktanalisten denken dat hier vooral een uitdaging ligt voor de grotere ingenieursbureaus. Zij hebben in 2011 immers veel van hun, dure, bankzitters – en vaak ook een deel van het vaste personeel – moeten wegsaneren en moeten nu een andere manier zien te vinden om de kennis vast te houden. De bureaus vestigen hun hoop op het Topteam Water, en dan met name de door het Topteam

Gee n d ubbele ci jfer s

De grote ingenieursbureaus boekten in 2008 nog een spectaculaire verkoopgroei van 17%. In 2009 maakten de verkoopcijfers een vrije val en gingen zelfs in de min. In 2010 herstelde de groei zich bij een aantal bureaus. Andere bleven het moeilijk houden, waardoor hun groeigemiddelde over 2008-2010 negatief was. De groeicijfers van Arcadis, Grontmij en Oranjewoud zijn mede beïnvloed door tussentijdse overnames. Marktanalisten voorspellen dat de komende jaren de dubbele cijfers voorlopig uit beeld blijven in de ingenieurs- en adviessector.

V erk o o p o n twikkeli n g i n g e n ie u r s b u rea u s Totale verkoop Bedrijf € mln Fugro 2,280 Arcadis 2,003 Grontmij 922 DHV 496 Royal Haskoning 335 Oranjewoud 437 Tebodin(BAM) 210 Kema 245 Movares 169 Tauw 117 Witteveen+Bos 105 Gemiddeld

Verkoopgroei 2008-2010 (%) 2,9% 7,3% 4,4% 0,1% -5,2% 9,7% -4,8% 4,0% -0,9% 2,7% 3,9% 2,2%

Aantal werknemers 13,463 14,590 9,898 5,331 3,293 3,148 2,669 1,528 1,515 1,156 869 5,224


bepleite investeringen in kennisprogramma’s van wetenschapsinstellingen. In het uiterste geval zal er bij een weer aantrekkende markt zelfs kennis uit het buitenland moeten worden gehaald. Een andere manier om de expertise te behouden of te vergroten, is door fusies en consolidaties. Veel middelgrote en kleinere bureaus hebben het momenteel erg moeilijk en kunnen daardoor aantrekkelijke overnamepartners zijn voor grotere firma’s, Nederlandse én buitenlandse. En via buitenlandse overnames kunnen de Nederlandse bureaus snel een marktpositie veroveren in andere delen van de wereld. “We zijn er nog niet actief mee bezig, maar we sluiten overnames niet uit”, geeft Harrie Laboyrie (Royal Haskoning) toe. “Op zich is de tijd rijp daarvoor. Maar met een fusie of overname haal je niet alleen kennis en expertise binnen, ook een andere cultuur. Het kost vaak jaren om dat weer glad te trekken.” Nieuwe markten zoeken Zonder overnames zal Royal Haskoning waarschijnlijk zijn doelen niet halen. Want die zijn ambitieus: binnen enkele jaren wil het op de beide thuismarkten – Nederland en Groot-Brittannië – marktleider zijn en bovendien wil het

SOS W ater m arkt

P ri jze n o n d er d r u k

In de eerste jaren van dit millennium verwachtten de ingenieurs- en adviesbureau een voortdurende stijging van de prijzen in de sector. Halverwege 2008, bij het uitbreken van de financiële crisis, nam de verwachte prijsstijging snel af. Het voortschrijdend gemiddelde van de Nederlandse ingenieursbureaus vertoonde een scherpe lijn naar beneden. Vanaf eind 2009 rekenden de bureaus zelfs op een daling van de prijzen, 2011 toont een licht herstel in de verwachte prijsontwikkeling, maar de lijn schommelt rond de 0.

P ri j s o n twikkeli n g i n g e n ie u r s b u rea u s Voortschrijdende gemiddelde van de verwachte prijsontwikkeling (%, per kwartaal) 30 25 20 15 10

Veranderend landschap

Of het nu met ‘ontspannen waakzaamheid' (Timmermans, Movares) gebeurt, met ‘veilig afgeronde projecties’ (Hoeijmakers, Arcadis) of met het idee dat ‘we nog even door 2012 heen moeten’ (Laboyrie, Royal Haskoning), de drie heren zijn het erover eens dat er ook weer betere tijden aanbreken. Maar het is zeer wel mogelijk dat het landschap van de advies- en ingenieursbureaus er dan heel anders uitziet. De toptien van de Nederlandse bureaus zal zeker overleven, verwachten de analisten, maar ónder die toptien zitten vooral kleinere bureaus en die zullen het zwaar hebben. Het gros van de kleinere bureaus is bovendien afhankelijk van bouw en infra en daarvoor zijn de verwachtingen – ook voor de langere termijn – veel minder gunstig dan voor de watersector. Voor de kleinere bureaus is er slechts één advies: richt de blik op een specifieke groep klanten of marktsegment.

5

juli - 11

jan - 11

juli - 10

jan - 10

juli - 09

juli - 08

jan - 09

jan - 08

juli - 07

jan - 07

juli - 06

juli - 05

jan - 06

juli - 04

jan - 05

-5

jan - 04

0

-10


over anderhalf jaar de helft van zijn omzet uit het buitenland halen. De goede posities in Azië en West-Afrika moeten worden uitgebouwd en het bedrijf wil daarnaast de markt op in Zuid-Amerika, Zuid-Afrika en Australië. Voor Movares geldt een ander verhaal. Dit bureau opereert vooral op van de Nederlandse markt en voelt de Europese crisis daarom veel sterker dan bijvoorbeeld Arcadis. “Maar ook wij hebben 2011 positief afgesloten”, meldt Ferdi Timmermans, hoofd Movares Water. Toch heeft 2011 bij Movares ook zijn gevolgen gehad. “We hebben in 2011 qua personeel een deel van onze ‘flexibele schil’ moeten afstoten. Voor dit jaar hopen we de uitstroom van personeel zoveel mogelijk te beperken. Je kunt ook té diep snijden en dat is niet gezond. Kundig personeel is immers de belangrijkste asset, het ‘human capital’. De kennis is het goud dat je in handen hebt.” Faire prijs “Het komt in 2012 voor ons dus op aan om succesvolle aanbiedingen te doen”, zegt Timmermans. Hij wijst wel op de risico’s van een prijzenslag: “Het is ook in het belang van de opdrachtgevers om een faire prijs te betalen. Ze kunnen op korte termijn wel denken ‘ha, we pakken

ons voordeel!’, maar op de langere termijn betalen ze daarvoor alsnog de prijs: goedkoop is vaak duurkoop” Hij plaatst ook een kanttekening bij de raamovereenkomsten die een aantal waterschappen momenteel in de markt hebben gezet. “Ze geven een verwachting van een bepaalde hoeveelheid werk, die dan in de praktijk veel minder blijkt te zijn. Dat is een zorgelijke ontwikkeling, want wij investeren in onze aanbiedingen en baseren ons op de ramingen van het waterschap. We anticiperen op een bepaalde hoeveelheid projecten en vervolgens blijkt die portefeuille ineens veel dunner.” Timmermans vermoedt dat de waterschappen, gedwongen door begrotingen en budgetten, aan het schuiven zijn met de prioritering van projecten en dat daardoor dit probleem is ontstaan. Weerbaarder “Gelukkig zit Movares ook in de nodige infraprojecten met een langere looptijd. Daardoor ben je iets weerbaarder tijdens een conjuncturele dip. We volgen de economische ontwikkelingen eigenlijk met een soort ‘ontspannen waakzaamheid’. Volgens mij komt dat begrip van de Dalai Lama”, lacht Timmermans.

29

Gezocht: Procestechnoloog!

Gezocht: Technische Sales Manager!

Je bent betrokken bij het realiseren en verbeteren van producten en draagt bij aan specialistische pilot-studies en adviezen. Profiel: HBO of WO-studie, kennis van proces, industrieel en/of drinkwater en fysisch chemische processen.

Verantwoordelijk voor de verkoop van systemen voor drink- en afvalwater in wereldwijde municipale markten. Profiel: HBO of WO-studie met een relevante technische richting (civiele techniek, proces- of milieutechnologie).

Voor meer informatie neem contact op met Xander de Graaf, H2o-Job, 070-3319949

Voor meer informatie neem contact op met Xander de Graaf, H2o-Job, 070-3319949

Uw vacature hier?

Jou vinden?

Kijk op www.waterjobforum.nl of bel 0153617433

Zorg dat een werkgever in de watersector jou vind en plaats nu jouw CV in de online CV Databank van WaterJobForum

Voor meer informatie, plaatsingen en reserveringen bel of mail ons.

www.waterjobforum.nl 015 - 361 74 33 [email protected]

www.waterjobforum.nl

INTERVIEW

Haar stap haalde alle landelijke media. Ze gaf haar baan op als directeur-generaal Water, omdat ze zich niet meer met het harde politieke klimaat kon verenigen en stapte over naar Grontmij. Haar ambities op het gebied van water en energie kwamen in de knel, toen het adviesbureau in zwaar weer raakte en de koers radicaal moest verleggen. Ze maakte een nieuwe switch, nu naar adviseurs- en ingenieursbureau Tauw.

Het turbulente jaar van Annemieke Nijhof

‘Ingenieursbureau is een schakel bij vernieuwing’

Door Loes Elshof

Uw loopbaan had afgelopen jaar verrassende wendingen. Hoe kijkt u hier op terug? “In mei 2011 stond voor mij vast dat ik niet opnieuw wilde opgaan voor een van de DG-plekken bij de rijksoverheid. Ik ben toen om mij heen gaan kijken, zeer breed: ik ben overal langs geweest, bij universiteiten, bedrijven en adviesbureaus. Ik wilde verder met mijn passie voor duurzaamheid, met een directere betrokkenheid. Ik besloot bij een ingenieursbureau te gaan werken, omdat het werk van deze bureaus een mooie schakel kan vormen in processen naar vernieuwing en verandering. Ik heb gesprekken gevoerd met zowel Tauw als Grontmij. Ook Grontmij is een echte mensenorganisatie. Ik zou er een zeer uitdagende opdracht krijgen: door leiding te geven aan de business line Water & Energy wilden we het aantal opdrachten – ook op het gebied van duurzame ontwikkeling – verdubbelen.” Wat ging er mis? “Door de beursval is Grontmij in een heel andere situatie en dynamiek terechtgekomen. Banken en aandeelhouders wilden dat er werd ingegrepen. Er kwamen andere mensen in de leiding, de opvattingen over de koers van het bedrijf veranderden. Binnen drie weken was duidelijk dat de opdracht waarvoor ik was gekomen, niet meer bestond. Natuurlijk is er in een organisatie die in zo’n proces verzeild raakt, genoeg ander werk te doen, maar ik vond dat ik snel een afweging moest maken: ben ik als persoon hier nog op mijn plek? Het antwoord was nee en daar heb ik mijn conclusies aan verbonden. Zo’n besluit moet je niet een jaar uitstellen. En terugkijkend is het een hele goede beslissing geweest”

Hoe kwam u bij Tauw? “Ik heb contact met Tauw opgenomen. Gelukkig stond de deur daar nog open, nadat ik daar eerder gesprekken heb gevoerd. Ik ben ooit mijn loopbaan begonnen bij Tauw, ik heb er zeven jaar gewerkt en op het laatst als hoofd van de adviesgroep Water. Nu ben ik er weer met veel plezier terug. Ik zie het niet als tweede keus. Niemand heeft mij ook dat gevoel gegeven. Ik ben de organisatie opnieuw aan het leren kennen, bezoek de verschillende vestigingen. Ik hoop de komende jaren verder vorm te geven aan de organisatie, zeker ook als ik het roer volgend jaar overneem van Bram de Borst. Ik ontmoet hier mensen, soms twintig jaar jonger dan ik, die het geweldig vinden om als ingenieursbureau een bijdrage te leveren aan een duurzame omgeving. De medewerkers zijn bevlogen en betrokken. Hier kan ik mijn passie kwijt. Natuurlijk ga ik ook proberen om combinaties te leggen met ngo’s, maar dit moet wel goed passen bij de ambities van de organisatie.” Ingenieur in ontwikkelingshulp Een minder bekende kant van Annemieke Nijhof is dat zij zich ook sterk maakt voor particuliere internationale samenwerking. Ze is voorzitter van de Nederlandse stichting Partos, een branchevereniging voor 110 particuliere ontwikkelingsorganisaties. “Ngo’s zijn heel belangrijk in de internationale oriëntatie van Nederland en het vormgeven van onze internationale ambities.” Lees meer op WaterForum Online

31

Gorinchem Gorinchem

20, 21 en 22 maart maar 2012 20, 21 en 22 maart 2012 12.00-20.00 uur 12.00-20.00 uur

Dé vakbeurs voor de totale rioleringsbranche Dé nationale vakbeurs voor waterbehandeling, watermanagement & watertechnologie hn nologie

Evenementen

HAL HAL Evenementen

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

Evenementenhal Gorinchem Franklinweg 2 4207 HZ Gorinchem T 0183 - 68 06 80 F 0183 - 68 06 00 I www.evenementenhal.nl E [email protected]

Ons evenement. UW MOMENT.

OPINIE

Aanleg van een bergbezinkleiding in Almelo. Bij grote projecten voor stedelijk waterbeheer is de samenhang met de openbare ruimte van groot belang, net als inzicht in de lokale omstandigheden. (foto: Roelofs, Den Ham)

De tijd van Haagse blauwdrukken is voorbij. Om de doelmatigheid in de afvalwaterketen werkelijk te vergroten is lokaal maatwerk nodig, zowel technisch als bestuurlijk. Uiteindelijk moet dat volgens het Bestuursakkoord Water vooral een besparing van 25% op de investeringen opleveren. Gemeenten en waterschappen zijn nu aan zet. Levert deze ‘bottom-up’-aanpak de verwachte resultaten op? Of wordt het proces zo nodeloos ingewikkeld? Tijd voor een tussenbalans.

Iedere eendimensionale oplossing is gedoemd te mislukken

Afvalwaterketen:

het is nu tijd voor een doorbraak

Door Dick Vat

Bij het beoordelen van de voortgang in samenwerking kijkt de landelijke politiek al snel naar het ontstaan van regionale (afval) waterketenbedrijven. In de regio’s zelf begint echter het besef door te dringen dat dit niet de ideale oplossing is, omdat daarin onvoldoende aandacht is voor de samenhang met de openbare ruimte en het stedelijk oppervlaktewater. Daardoor valt de doelmatigheid van zulke oplossingen vaak tegen, omdat er onvoldoende zicht is op de effecten van investeringen. Burgerbelang Het is belangrijk te bekijken welke thema’s voor de burger belangrijk zijn. Dat is het voorkomen van wateroverlast (waterkwantiteit), het beschermen van de volksgezondheid en ecologie (waterkwaliteit), het zuinig omgaan met grondstoffen en energie (duurzaamheid) en het zuinig omgaan met financiële middelen (doelmatigheid). De maatschappelijke prioriteiten zijn de laatste jaren relatief snel veranderd: wateroverlast en doelmatigheid zijn op dit moment het actueelst. Bij deze thema’s is de samenhang met de openbare ruimte zeer belangrijk en de relatie met de waterketen beperkt. Onderscheid Het Bestuursakkoord maakt onderscheid tussen het verbeteren van de efficiëntie van de operationele activiteiten (routinematige handelingen) en het verbeteren van de effectiviteit van de investeringen (vervanging en aanpassingen van de infrastructuur). De hoogte van de rioolheffing wordt voor meer dan twee derde bepaald door de kapitaallasten van de investeringen. Daar is dus de grootste winst te boeken. Een complicerende factor is dat operationele efficiencyverbetering een andere aanpak vergt dan het verhogen van de effectiviteit van investeringen. Bij routinematige handelingen ligt schaalvergroting voor de hand, waarmee ook de organisatorische kwetsbaarheid van kleine gemeenten wordt ver-

minderd. Bij de investeringen is meer inzicht nodig in de lokale omstandigheden in relatie tot de eerder genoemde thema’s om de juiste prioriteiten te kunnen stellen. In het Bestuursakkoord is afgesproken dat landelijke normen niet langer heilig zijn. In goed overleg moeten gemeenten en waterschap investeringen doen die reële problemen (zoals ernstige wateroverlast) effectief oplossen. Daarbij is een gebrek aan lokale informatie en inzicht een groot knelpunt. Er zijn dus twee speerpunten. Ten eerste: meer en beter meten en monitoren van de lokale situatie. Ten tweede: bundelen van regionale expertise. Doorbraak De hier genoemde complexiteit zorgt ervoor dat iedere eendimensionale oplossing, zoals een (afval)waterketenbedrijf, gedoemd is te mislukken. Er kan pas een doorbraak komen als deze complexiteit wordt onderkend en er ruimte komt voor een creatieve, meerdimensionale aanpak. Daarvoor is enerzijds een gestructureerde netwerkorganisatie op strategisch niveau nodig voor het plannen van effectieve investeringen. Anderzijds moeten er regionale samenwerkingsverbanden komen voor het efficiënt uitvoeren van operationele taken. Het accent kan hierbij liggen op regionale bundeling van verbrede rioleringstaken van gemeenten en afvalwatertransporttaken van het waterschap, eventueel aangevuld met beheer van het stedelijke oppervlaktewater. Zo kan optimaal en flexibel ingespeeld worden op de verschillende maatschappelijke thema’s. Deze ontwikkeling vraag echter tijd. Het ongeduldig – van bovenaf – opleggen van een eendimensionale oplossing is volstrekt ondoelmatig. Dick Vat is freelance adviseur en publicist over strategie en ontwikkeling in stedelijk waterbeheer. Hij is voormalig hoofdredacteur van het vakblad Riolering en redacteur van een handboek over stedelijk watermanagement en riolering en werkte onder meer bij DHV en Oranjewoud. Hij heeft tegenwoordig een eigen adviespraktijk, Stad en Watervisie.

33

Voor PE-HD oplossingen gaat u naar De Jongh Pipesystems B.V.

De Jongh Pipesystems B.V. , de specialist op het gebied van PE-HD kunststofleidingsystemen voor gas- en waterdistributie, persriolering, druk- en vrijvervalleidingen, alsmede voor industriële toepassingen tot en met 1200 mm is gevestigd op het Industrieterrein Dintelmond te Heijningen.

NIEUW is dat De Jongh Pipesystems B.V. nu ook een eigen werkplaats heeft waar PE-HD verwerkt kan worden. Inmiddels heeft De Jongh Pipesystems B.V. haar machinepark uitgebreid tot het verwerken van PE-HD leidingsystemen t/m 630 mm. Voor onze productengroep BKU-betonbeschermingsmaterialen, welke o.a. toegepast worden in zuiveringsinstallaties en rioolgemalen, is onze werkplaats uitgebreid met een lasbank welke plaatmateriaal (PE-HD. PP en PVC) tot 4 meter kan verwerken. Verbindingstechnieken zoals PE-HD electrolasfittingen, klemkoppelingen, PE-HD hulpstukken t.b.v. electrolas- en spiegellassen, prefab constructies etc. t.b.v. PE-HD leidingsystemen behoren uiteraard ook tot ons leveringsprogramma.

Postbus 11 - 4670 AA Dinteloord Industrieterrein Dintelmond - Sluisweg 2 4794 SW Heijningen

Telefoon 0031 (0) 167 521739 Telefax 0031 (0) 167 521837

E-mail Internet

[email protected] www.dejonghpipesystems.nl

Het vertrouwde adres voor een gas- en waterdicht leidingnet

Slimme logistiek Wanneer u klant bent bij De Jongh Pipesystems B.V., bent u er al aan gewend. Naast advies op technisch gebied krijgt u altijd uw producten door onze vaste transporteur Rijnart geleverd daar waar ze nodig zijn. Daarnaast hebben we ons gespecialiseerd in slim aanleveren.Dat betekent dat we met onze klanten meedenken en bijvoorbeeld meer producten uit 1 stuk adviseren. Onze klant hoeft dan op het werk niet allerlei hulpstukken te verzamelen en samen te voegen, maar kan direct aan de slag. De praktijk wijst uit dat hier doorgaans grote kostenbesparingen te behalen zijn.

In goede handen: Vanaf het eerste gesprek tot aan het afwerken op locatie is uw project in goede handen. Het product is zo goed als de service welke er achter steekt. Een feit welke meer en meer tot een vanzelfsprekendheid wordt gerekend. Ons team heeft een lange en grote ervaring op het gebied van PE-HD leidingsystemen en thermo-plastische betonbeschermingstechnologie en er staat dan ook een goed gemotiveerd en opgeleid team ter beschikking dat U optimaal kan adviseren en begeleiden.

Postbus 11 - 4670 AA Dinteloord Industrieterrein Dintelmond - Sluisweg 2 4794 SW Heijningen

Telefoon 0031 (0) 167 521739 Telefax 0031 (0) 167 521837

E-mail Internet

[email protected] www.dejonghpipesystems.nl

Hoogopgeleide waterprofessionals zijn dun gezaaid – en de komende jaren harder nodig dan ooit. Het Nationaal Watertraineeship speelt in op deze behoefte, en biedt pas afgestudeerde HBO’ers en WO’ers een unieke en aantrekkelijke start van hun watercarrière.

Een initiatief van het NWP en H2O-job

Het Nationaal Watertraineeship De komende jaren ligt de wereld aan

Een grote ontdekkingsreis

de voeten van hoog opgeleide water-

Inmiddels zijn 3 groepen trainees aan het werk. Zowel de trainees als de

professionals, aan hen zal straks veel

werkgevers zijn enthousiast. Zo vertelt Manon Wester, technisch

behoefte zijn! Via het Nationaal

medewerker rioolbeheer bij de gemeente Oss: ‘Het traineeship is nog

Watertraineeship maken jonge,

leuker dan ik dacht! Het is voor mij één grote ontdekkingsreis, zowel

gemotiveerde, pas afgestudeerde

naar de watersector als ook naar mijzelf’. Bas Tammes van het

professionals kennis met de water-

Hoogheemraadschap van Rijnland vertelt: ‘Onze trainee heeft in wezen

sector en zorgen daarmee voor een

een gewone startersfunctie, maar wat betreft persoonlijke

flitsende start van hun watercarrière.

ontwikkeling gaat zij veel sneller. Ze neemt kennis en inzichten mee, wat heel leuk is. De dynamiek die zij inbrengt en haar enthousiasme

Het Nationaal Watertraineeship is een tweejarig programma voor afgestudeerde

maken het traineeship voor mij nu al geslaagd’.

HBO’ers en WO’ers. Naast een vier-

Voordelen

daagse werkweek bij een organisatie in

Wilt u ook alle voordelen van het Nationaal Watertraineeship ervaren?

de watersector worden zij de vijfde dag

Kijk op de website www.nationaalwatertraineeship.nl of neem contact

afwisselend getraind door twee ervaren

op met Helen van Zundert (projectleider) via 070-3319949 of

trainsters òf werken zij aan uitdagende

[email protected].

projecten bij de verschillende deelnemende organisaties. Door deze unieke

Het Nationaal WaterTraineeship is een initiatief van het programma

combinatie raken de trainees snel thuis

Human Capital Water & Delta van het Netherlands Water Partnership en

in de brede watersector, ontwikkelen

H2O-job, het bemiddelingsbureau voor waterbanen.

zij zichzelf snel en bouwen zij aan een uitgebreid netwerk.

Investeren in talent

B E U R SN I E U W S

De Aqua Nederland Vakbeurs en Rioleringsvakdagen groeien uit tot de voornaamste nationale waterbeurs van Nederland. Dat is de stellige mening van Joost Timmerman, voorzitter van Aqua Nederland. Professionalisering van de beurs en een aansprekend congresprogramma met prominente sprekers trekken meer bezoekers naar de Evenementenhal in Gorinchem, verwacht Timmermans. Ook het aantal exposanten neemt volgens beursorganisator Naomi Sijtsma toe. Opvallend is dat zij vooral het grensvlak tussen beide beurzen opzoeken. ‘De activiteiten van beide branches grijpen steeds meer in elkaar’, aldus Sijtsma.

Aqua Nederland Vakbeurs en Rioleringsvakdagen

Exposanten zoeken grensvlak tussen beurzen op

Door onze redacteuren

De Aqua Nederland Vakbeurs en Rioleringsvakdagen vinden op 20, 21 en 22 maart plaats in Gorinchem. Het is de zesde editie van de Aqua Nederland Vakbeurs en voor de derde keer achtereen is die gecombineerd met de Rioleringsvakdagen. “Die combinatie heeft zich nu bewezen”, zegt beursorganisator Naomi Sijtsma. “Kreeg de beurs vorig jaar zeker 10% meer bezoekers, ook dit jaar verloopt het aantal inschrijvingen voorspoedig. Bovendien komen op de beurs, ondanks de crisis, zelfs meer exposanten dan voorheen.” Volgens Sijtsma biedt de samenwerking voordeel voor zowel bezoekers als exposanten. In tegenstelling tot de oude situatie waarin de twee beurzen afzonderlijk moesten worden bezocht, biedt de combinatie van beide branches een hogere ‘ontmoetingsscore’. Vooral omdat beide beursonderdelen geen fysieke scheiding kennen, is de populariteit om met een stand op het grensvlak van beide exposities te staan zeer groot. “De activiteiten van beide branches grijpen steeds meer in elkaar en in combinatie met de aanwezige overheidsectoren is de interactie juist in dat deel van de Evenementenhal sterk aan het toenemen.” Topsector Water op beursvloer Joost Timmerman, directeur van Ovivo Holland en als opvolger van Henk van Dongen de nieuwe voorzitter van

Aqua Nederland, is ondanks de crisis en de gevolgen daarvan voor de Nederlandse watersector, hoopvol gestemd over het slagen van de beurs in Gorinchem. Volgens hem is de organisatie, in samenwerking met Waternetwerk, SKIW en NWP, voortdurend bezig aan een verdere professionalisering van zowel de beurs zelf als de congressen die er plaatsvinden. Die aanpak leidt volgens hem tot hogere bezoekersaantallen, maar betekent ook dat de beurs steeds meer als dé nationale waterbeurs van Nederland wordt gezien. “Wij slagen erin steeds meer prominente sprekers aan te trekken. Zo zullen op de beurs en op de congressen ook de kopstukken van de Topsector Water aanwezig zijn om een verdere toelichting te geven op de plannen die begin dit jaar zijn gepresenteerd om de positie van Nederlandse watersector in de wereld te versterken.” Over de grenzen Dit voorjaar wordt een nieuw boegbeeld uit het bedrijfsleven aangewezen als opvolger van kwartiermeester Jan Bout. Het nieuwe Topteam Water wordt aangevuld met vertegenwoordigers van overheid, kennisinstituten/universiteiten en mkb die de plannen moeten gaan uitvoeren. Aanwezigen op beurs en congres worden ook in staat gesteld vragen over de plan-

37


nen voor de topsector te berde te brengen. Een belangrijk gegeven, zo benadrukt Timmerman, is dat de huidige crisis tot gevolg heeft dat Nederlandse bedrijven uit de sector gedwongen zijn steeds meer buiten de landsgrenzen te gaan om orders binnen te halen. Volgens Timmerman liggen er wat dat betreft binnen Europa, maar ook daarbuiten, nog behoorlijk wat mogelijkheden. Doordat de overheid, maar ook het bedrijfsleven bezuinigen, komen volgens de voorzitter van Aqua Nederland de omzetten van verschillende bedrijven in de watersector onder druk te staan. Met name ondernemingen die grote projecten aanbieden, moeten vanwege toenemende concurrentie extra op de kosten letten om lokale opdrachten binnen te kunnen halen zonder dat marges onder de lagere prijzen lijden. Ontwikkeling Ook zal het wegvallen van de belasting op grondwater de sector parten gaan spelen. “De resulterende lagere waterprijs heeft tot gevolg dat de financiële prikkel om zuinig om te springen met het gebruik van drinkwater bij industriële processen wegvalt. Verspilling van kostbaar water is in strijd is met het Nederlandse streven om voorop te lopen op het gebied van duurzaamheid”, meent Timmerman. “Dat is voor bedrijven binnen onze branche die geïnvesteerd hebben in het ontwikkelen van innovatieve installaties voor waterhergebruik, geen gunstige ontwikkeling. En dan heb ik het nog niet over de gevolgen voor het milieu zoals de verdere daling van het grondwaterpeil en een steeds verder landinwaarts oprukkend van brak grondwater.” Volgens Timmerman moet de sector veel creativiteit ontplooien om een positie te verwerven en veilig te stellen op de buitenlandse markt. De Nederlandse waterkennis heeft een goede reputatie in de wereld, maar de watersector moet goed rekening houden met ‘low cost production’. Zo constateert Timmerman dat bijvoorbeeld in een land als Bangladesh – een van de aandachtsgebieden van het ministerie van Buitenlandse Zaken - concurrerende Koreaanse en Indiase bedrijven soms voor de helft van de Nederlandse prijs kunnen werken, omdat zij vaak met Chinese onderaannemers werken en goedkopere materialen gebruiken. “Dat wil zeggen dat wij het gat tussen de Europese en Aziatische kostprijzen sterk moeten verkleinen. Een enorme uitdaging”, aldus Timmerman. Pessimistisch is Timmerman echter niet. Hij verwacht nieuwe impulsen, nu vanwege de Topsector Water bijna alle partijen uit de watersector om tafel te zitten. Ook vakbeurzen spelen hun rol in een sterke, gezamenlijke positie van de sector, zo meent Timmerman. “Op een druk bezochte vakbeurs, als deze in Gorinchem, ontstaat extra synergie tussen de partijen.” 38

Symposium Wereldwaterdag

K a n s e n mkb i n o n twikkeli n g s s a m e n werki n g Bij het woord ontwikkelingssamenwerking deinst menig ondernemer terug. Moeilijk, ingewikkeld, geen core business, wordt al snel gezegd. Maar voor bedrijven kunnen nieuwe markten in Azië, Afrika of Latijns-Amerika juist kansen bieden. Tijdens een seminar op de Aqua Nederland Vakbeurs brengt Aqua4All een aantal bedrijven op de bühne die ervaring hebben met waterontwikkelingsprojecten. Op 22 maart, Wereldwaterdag, vertellen de Nederlandse ondernemers over werken en zakendoen in ontwikkelingslanden en schetsen kansen die er voor het bedrijfsleven zijn. “Er is veel geld beschikbaar voor water en ontwikkelingssamenwerking”, zegt Marcel Schreurs, ‘programme officer’ bij Aqua4All. “Wij proeven zelf dat het bedrijfsleven steeds meer kansen ziet om daar zijn markt voor een belangrijk deel te vergroten. Door een aantal bedrijven over hun ervaringen te laten vertellen, hoe zij dat hebben aangepakt en in hoeverre dat al dan niet succesvol is gebleken, denken wij andere Nederlandse ondernemers enthousiast te maken.” Volgens Schreurs bestaan er legio mogelijkheden in ontwikkelingslanden, zowel voor de grotere bedrijven als voor mkb’ers. Gedacht kan worden aan zowel aanleg van drinkwaterleidingnetten in grote steden als kleinere projecten zoals wateren toiletkiosken op plekken waar meestal geen veilig water aanwezig is. De behoefte aan kleinere waterbehandelingsinstallaties is groot. Internationale studie Ook in landelijk gebied kunnen veel Nederlandse bedrijven veel betekenen met watertechnologie op kleinere schaal en met lage kosten. Tijdens het seminar wordt het in september 2011 verschenen rapport ‘Acces to Safe Water for the Base of the Pyramid’ toegelicht. Het rapport geeft de uitkomsten van een grootschalige studie naar verschillende marktgebieden voor wateroplossingen, uitgevoerd door het internationale consultancybureau Hystra, Aqua4All en het BoP Innovation Center. Het rapport biedt aanbevelingen en conclusies over welke businessaanpak de beste kansen biedt.

BEURSNIEUWS

A n g o leze n i n G o ri n c h e m

Op 22 maart bezoekt een delegatie uit Angola, onder aanvoering van de directeur nationaal waterbronnenmanagement, de Aqua Nederland Vakbeurs en de Rioleringsvakdagen. Angola heeft een groot aantal projecten op stapel voor de verbetering van de waterproductie, -distributie en -behandeling en kijkt nadrukkelijk naar de expertise van Nederland op dit gebied. Volgens de organisatoren – Aqua Nederland, VLM en de Nederlands-Portugese Kamer van Koophandel – is de markt in Angola sterk in opkomst en biedt die goede kansen voor Nederlandse bedrijven. Er is onder meer een ‘match making’ georganiseerd tussen geïnteresseerde Nederlandse ondernemers en de leden van de Angolese delegatie.

Greep uit het kennisprogramma Gelijktijdig met de beurs wordt in de Evenementenhal in Gorinchem ook een kennisprogramma georganiseerd met symposia, seminars en workshops. Een korte vooruitblik op drie evenementen uit het programma.

Testopstelling in het laboratotium voor CapWat-project

Intelligent watermanagement ‘Intelligent waterbeheer – technische en praktische oplossingen’ is het thema van een seminar op dinsdag 20 maart. Het gaat om de mogelijkheden om slimmer ict in te zetten voor het monitoren van watersystemen. Een voorbeeld is de efficiënte besturing van pompen om de totale energiekosten omlaag te kunnen brengen. Dit thema wordt gepresenteerd door Xylem, in samenwerking met Waternetwerk. Aan de orde komt een project van het waterschap Hollandse Delta dat samen met gemeenten in de Hoeksche Waard een integrale sturing heeft opgezet van alle bemalinggebieden van het afvalwatersysteem. Die bemalinggebieden kunnen zodanig worden beïnvloed dat knelpunten in het systeem – bijvoorbeeld waar een overstort dreigt – zoveel mogelijk worden ontzien. Door het ‘slimme sturen’ kan de stroom naar rwzi aanzienlijk worden verbeterd. Uniek aan dit systeem, waarbij ook Deltares en de TU Delft zijn betrokken, is dat het waterschap direct inzicht heeft in de systemen van de betrokken gemeenten. Nelen en Schuurmans heeft voor dit project de software geleverd waarmee

weersinvloeden te voorspellen zijn en andere externe factoren zichtbaar zijn te maken. In de middag geeft Deltares een presentatie van ‘CapWat’, een onderzoeksproject samen met TU Delft, Stowa en Rioned. CapWat richt zich op het beperken van luchtbellen in persleidingen. Luchtbellen beperken de doorstroomsnelheid in afvalwatertransportleidingen waardoor de pompen veel meer energie nodig hebben. Er worden voorbeelden gepresenteerd van de aanpak van dit probleem in Rotterdam en Limburg. Tevens wordt een update gegeven van het handboek ‘Ontwerp en Beheer van Afvalwaterpersleidingen’. Topsector Water Hoe staat het met de Topsector Water? Eind vorig jaar werden de uitgangspunten van de Topsector Water gepresenteerd. Een ‘levend document’, zo werd toen benadrukt. Aqua Nederland en NWP organiseren op woensdag 21 maart een bijeenkomst om geïnteresseerden bij te praten over de stand van zaken. Deelnemers kunnen vragen stellen aan een van de trekkers van de topsector of suggesties doen voor de invulling van de ambities van de watersector.

Het ‘levende document’ van de topsector

Samen zuiveren in industrie ‘De kracht van gezamenlijk zuiveren’ is de titel van een symposium op woensdag 21 maart. Op verschillende plekken in Nederland gaan bedrijven samen hun afvalwater zuiveren. Een voorbeeld daarvan is Tilburg waar verschillende bedrijven, waaronder Coca-Cola en Fujifilm, hebben gekozen voor een gezamenlijke behandeling van hun afvalwater. Een ander voorbeeld is het Amsterdamse Greenmills, waar afvalwater en andere afvalstromen worden behandeld en waaruit energie, brandstoffen en schoon water worden teruggewonnen. René Dakkus, marketingmanager bij RWB Water Services en lid van de Werkgroep PR van Aqua Nederland: “Die bedrijven doen dat niet voor niets, samenwerking moet iets opleveren. Als organisatie vroegen wij ons af waarom zulke samenwerkingen dan zo weinig voorkomen. Waarom spelen bijvoorbeeld gemeenten bij het ontwikkelen van nieuwe bedrijventerreinen daar dan niet op in?” Volgens Dakkus komen tijdens dit seminar zowel techische als organisatorische aspecten aan de orde, maar ook zaken als meettechnieken. Projectleiders vertellen over hun ervaringen, geven inzicht in vooren nadelen en waarschuwen voor de valkuilen.

39


Er waait dit jaar een andere wind over de beursvloer. Veel exposanten op de Aqua Nederland Vakbeurs en de Rioleringsvakdagen besteden ruime aandacht aan de mogelijke kostenbesparingen die hun vindingen kunnen opleveren op het gebied van watermanagement, -behandeling, -technologie en riolering. Opvallend is dat zulke besparingen vaak samenvallen met een dalend energieverbruik – dat scheelt al direct in de rekening –, efficiënter watergebruik en minder milieubelasting. Andere sleutelwoorden zijn tijdsbesparing, betrouwbaarheid en eenvoud. We selecteerden een aantal opvallende noviteiten uit het brede beursaanbod.

Exposanten tonen veel noviteiten die besparingen moeten opleveren

Op de kleintjes letten

40

Tijd besparen met afvalwatermonsters Dagelijks monsters nemen van afvalwater en die niet altijd hoeven te analyseren? Normaal gesproken vult het monsternameapparaat de monstervaten trouw en leegt een operator die een dag later. BAR Instruments ontwikkelde een zelfledigende monsternamecarrousel. Deze carrousel leegt volledig automatisch het monstervat met het oudste monster en vervangt dat voor een nieuw monster. De zelfledigende monsternamecarrousel is ook te voorzien van een automatisch reinigingssysteem. Zo staat het vat na legen en spoelen klaar voor het ontvangen van een nieuw monster. En de operator kan zijn tijd anders besteden. BAR Instruments – Varsseveld Standnummer 148

Grondwater meten met mobieltje Het uitlezen van data van ‘divers’ in peilbuizen voor grondwaterstanden kan een tijdrovende klus zijn. Daarom ontwikkelde Schlumberger Water Services een systeem om op een efficiënte manier data van ‘divers’ uit te lezen in het veld, genaamd DiverNetz. Hiermee hoeft de peilbuis niet gelokaliseerd en geopend te worden, maar is het genoeg om er in de buurt te zijn. Een mobiele telefoon legt het contact en de data van de divers worden uitgelezen. Dit bespaart tijd en geld. Diver-Netz werkt met behulp van een radiomodule, gemonteerd bovenop de kabel. Een kleine radio-unit vormt de interface tussen de radiomodule en de telefoon. Schlumberger Water Services – Delft Standnummer 166


Intelligent en efficiënt jutteren Bronnen van waterwinningen hebben regelmatig last van verstopping of vervuiling. Om de wateropbrengst op peil te houden, is een schoonmaakactie nodig. Schoksgewijs het waterniveau variëren, het zogenaamde jutteren, is één van de reinigingstechnieken. Zowel SWM Brontechniek als Q-Flow International presenteert een verbeterde juttertechniek. Bij SWM ligt de vernieuwing op gebied van de bediening en monitoring. De gehele actie kan op afstand worden bediend en gevolgd. De nauwkeurige procesmonitoring zorgt voor een maximaal rendement van de schoonmaak. Q-Flow International ontwikkelde een intelligente jutterinstallatie, die continu meet en een hoeveelheid data logt. Op basis van deze gegevens en vooraf ingevoerde brondata, berekent de installatie wanneer het punt is bereikt dat de waterwinput op haar maximale capaciteit terug is. Hierop schakelt de jutterinstallatie zichzelf automatisch uit. SWM Brontechniek – Wierden Standnummer 172 Q-Flow International – Nijverdal Standnummer 281 Automatisering integraal waterbeheer Xylem verwacht met het scada-systeem Aquaview++ de oplossing te hebben voor sturing en integraal beheer van watersystemen van gemeenten en waterschappen. Met het programma is het mogelijk om vanaf iedere gewenste plek de gegevens van meerdere pompstations te verzamelen, te bekijken en te bewerken. Zo houdt men overzicht over het functioneren van alle pompstations met standaard- en extra functionaliteiten. Van alle pompstations zijn de actuele gegevens en actieve meldingen per pompstation in te zien en pompen kunnen afzonderlijk of tegelijk worden aan- en uit worden gezet. De rapportagefunctie presenteert alle weekgebeurtenissen van een specifieke periode. Het systeem kan, als daar behoefte aan is, met extra functies worden uitgebreid. Xylem Water Solutions – Dordrecht Standnummer 409

Uv-lampen dimmen vanzelf Berson UV introduceert het Summit-systeem in hun uitgebreide productaanbod van uv-technieken. De nieuwe systemen zijn hiermee uitgerust met een slimme besturing waarbij de uv-lampen en de overige componenten extra op elkaar zijn afgestemd. Dit betekent dat ze in optimale toestand verkeren, waarbij energiebesparing tot 50% mogelijk is. Ook is energiebesparing mogelijk wanneer de waterkwaliteit beter is dan de ingestelde waarde, zonder dat hierbij gebruik wordt gemaakt van externe uvt-meters. De uv-lampen wordt tot 70% gedimd en gaan hierdoor tot wel 30% langer mee dan hun voorgangers. Berson UV – Nuenen Standnummer 245 Minder energie, betere ontwatering De ecoforce watermaster CFserie is een nieuwe generatie decanters voor wateren slibbehandeling van Westfalia. Het zogenaamde ‘deep pond’systeem resulteert volgens het bedrijf in aanzienlijk lagere operationele kosten door een lagere polymeerbehoefte, het lage energieverbruik en een betere ontwatering van het slib. Het modulaire ontwerp maakt het mogelijk om de machine optimaal aan te passen aan de bestaande installaties. Het systeem is volgens GEA Westfalia daardoor zeer flexibel en toch betrouwbaar. GEA Westfalia Separator Nederland - Cuijk Standnummer 196 Mini-tsunami in het riool Een spoelinstallatie voor het automatisch reinigen van riolen, zonder toegevoegde energie. AQA HydraSep introduceert dit innovatieve vloedgolfspoelsysteem, onder de naam Rioflush. Het werkt als volgt: regenwater (van een klein oppervlak) wordt in een vat opgespaard. Bij het bereiken van het spoelvolume loost een innovatieve afsluiter het water binnen enkele seconden. De ontstane krachtige vloedgolf spoelt het riool vervolgens over honderden meters schoon. Het geleegde vat sluit weer en de cyclus kan opnieuw beginnen. Volgens het bedrijf is het systeem aan te brengen in praktisch elke inspectieput en kunnen DWA-riolen en dode einden in het gemengde stelsel hiermee worden schoongehouden tegen een zeer lage investering. AQA Hydrasep – Alkmaar Standnummer 410

41

Over d e g re n s

In de Egyptische havenstad Damietta aan de Middellandse Zee komt de grootste spijkerstoffabriek van het Midden-Oosten en Noord-Afrika te staan. Imtech bouwt daar een waterfabriek die met een combinatie van elektro-coagulatie, ultrafiltratie, omgekeerde osmose en indamping het diepblauwe afvalwater zuivert en weer opwerkt tot hoogwaardig proceswater.

Imtech bouwt waterfabriek voor grootste jeansweverij van Midden-Oosten

Shock treatment

Door Arjan Veering

V ier stappe n

42

De waterinstallatie voor de DNM-denimfabriek begint in de twee buffertanks, waar het afvalwater uit het productieproces wordt geneutraliseerd met chemicaliën die de zuurgraad (pH) stabiliseren. Daarna volgen vier zuiveringsstappen. De eerste stap is de elektro-coagulatie, waarbij met behulp van ijzeren platen en een elektrische stroom in het water de verontreiniging op molecuulniveau wordt ‘gekraakt’. Vervolgens ondergaat het water een ultrafiltratie via keramische membranen, die alle ontstane vlokken en zwevende stoffen eruithaalt. Daarna gaat het water naar een omgekeerdeosmose-installatie (RO), die onder meer mineralen en zouten verwijdert. Het water kan dan weer opnieuw gebruikt worden in de fabriek. Als vierde en laatste stap wordt de zoute reststroom uit de RO ingedampt: het condenswater uit de verdamper gaat ook terug naar de fabriek, de overblijvende droge zouten worden afgevoerd. Imtech denkt de methode ook voor waterhergebruik in zwembaden te kunnen inzetten of in de papierindustrie of andere afvalwaterstromen waar kleur een probleem vormt.

De opmars in de industriële waterwereld begint in Egypte. Tenminste, dat is de hoop van de Nederlandse multinational Imtech, die zijn technische dienstverlening sinds kort ook heeft verlegd naar het terrein van de watertechnologie. Dit voorjaar brengen de ingenieurs van Imtech een hightech waterfabriek in bedrijf bij een nieuwe denimweverij en -ververij in Egypte. Dagelijks zal er tachtig kilometer spijkerstof van enkele meters breed uit de splinternieuwe hallen in de havenstad Damietta rollen. Maar de jeansfabriek spuwt per uur ook 350 m3 diepblauw afvalwater uit, gekleurd door de karakteristieke kleurstof indigo. Dat water wordt gezuiverd, opgewerkt en weer in de fabriekshallen gevoerd. ‘Zero liquid discharge’ was het uitgangspunt bij het ontwerp: in theorie gaat er geen druppel verloren. “Nou ja, bijna al het water wordt hergebruikt”, legt Elbert Kerkman, directeur Water Solutions van Imtech, uit. “Volledige kringloopsluiting is technisch mogelijk, maar economisch nog niet rendabel. Eerst moet de klant op volle productiecapaciteit zijn.” Schaars water De nieuwe, hypermoderne jeansfabriek is neergezet door het Turkse textielbedrijf DNM, dat stoffen produceert voor de bekende modemerken. Een eis was echter dat het afvalwater niet zomaar geloosd zou worden, zeker omdat de lokale bevolking zich daar fel tegen zou verzetten. Bovendien is bruikbaar water schaars in Egypte en een textielweverij annex -ververij heeft heel veel water nodig. “Het ligt niet voor de hand om afvalwater weg te laten lopen”, aldus Kerkman. Na een zoektocht langs verschillende leveranciers van zuiveringsinstallaties kwam DNM uit bij Imtech en partners.

Beursprimeur

Over d e g re n s

E er ste stap i n water strate g ie I mtec h

Met de bouw van de Egyptische waterfabriek zet Imtech zijn eerste grote stap op de industriële watertechnologiemarkt. In de huishoudelijke watermarkt is Imtech al sterk aanwezig, met name in Groot Brittannië. De multinational met Nederlandse wortels presenteert de details van het project op de Aqua Nederland Vakbeurs. In zijn strategie ziet Imtech ‘water’ als een van de belangrijke groeimarkten. Waar het zich in het verleden specialiseerde in specifieke projectonderdelen zoals E+I+A (‘Elektrisch, instrumentatie en automatisering), richt het bedrijf zich nu volgens Elbert Kerkman, directeur Water Solutions, op gehele multidisciplinaire projecten, van ontwerp tot oplevering. “We zijn een gezond bedrijf dat juist expandeert in plaats van consolideert”, zegt Kerkman. “De financiële crisis ijlt waarschijnlijk nog wel door tot 2013, maar op het gebied van water zien we juist mogelijkheden. foto Imtech Wereldwijd scherpen overheden de regelgeving voor milieu en water aan, dus er liggen genoeg kansen.”

Imtech wilde juist zijn activiteiten in deze sector opvoeren. “In navolging van de activiteiten in energie en groene datacenters wil Imtech nu ook in watertechnologie de voortrekker worden in grote, complexe projecten”, zegt Kerkman, die zelf vorig jaar overstapte naar de technische dienstverlener. Hergebruik van het afvalwater in Damietta is niet eenvoudig, omdat het water sterk vervuild is met kleurstoffen en mineralen. Bovendien stelt DNM voor het verven van de spijkerstof hoge eisen aan de kwaliteit van het proceswater, dus moet de zuivering en opwerking van het afvalwater effectief en stabiel zijn. De zuivering is een combinatie van elektro-coagulatie, ultrafiltratie, omgekeerde osmose en verdamping. Neutralisering Voor de elektro-coagulatie zijn ijzeren platen in de afvalwaterreactoren aangebracht. Er wordt een elektrische stroom door het water geleid en de negatieve deeltjes in het water worden geneutraliseerd door de in oplossing gebrachte metaalionen. Hierdoor kunnen de deeltjes samenklonteren. “Doordat wij ijzeren platen gebruiken, hoeven wij geen ijzerchloride of aluminiumchloride te doseren. Dat scheelt 30% tot 40% in de slibhoeveelheid”, verwacht Kerkman. Deze methode blijkt vooral geschikt om sterk gekleurd afvalwater te zuiveren. Hij denkt echter dat de technologie ook goed voor fosfaatterugwinning kan werken. De in de elektrobehandeling gevormde vlokken zijn goed te verwijderen in de daaropvolgende ultrafiltratie. Daarvoor worden keramische membranen gebruikt. “De vlokken zijn zo sterk dat de flux drie tot vijf keer hoger is dan met dosering van chemicalien als coagulant. We heb-

ben dan ook minder membraanoppervlak nodig”, aldus Kerkman. Na de ultrafiltratie gaat het water – 98%, slechts 2% gaat verloren – naar de ‘reverse osmosis’ (RO). Die haalt vooral de zouten eruit. “Zo kunnen we ook de vastgestelde vereiste kwaliteit van het water halen. Die ligt niet ver van demiwater af ”, aldus Kerkman. Na de RO kan driekwart van de hoeveelheid afvalwater weer terug de fabriek in voor hergebruik. De overige 25% vormt een zoute reststroom – brijn – die in een verdamper wordt ingedikt, totdat al het water is verdampt (en alsnog, na condensatie, teruggaat naar de fabriek) en er slechts droge zouten overblijven. Onrust Imtech tekende het contract voor de installatie in mei 2011. Egypte kwam net uit een roerige periode van grote politieke protesten en het aftreden van president Mubarak. Toch heeft de onrust weinig invloed gehad op het project. Kerkman: “Natuurlijk kan onrust in het land voor vertraging zorgen, maar die is alleszins meegevallen. Maar als het om personeel gaat, gaat veiligheid voor alles." In de eerste maanden van 2012 werkte een team van specialisten van Imtech aan de opstart van de installatie in Damietta, die na oplevering in handen komt van DNM. De watertak van Imtech wil in de toekomst echter ook de gebouwde zuiveringen voor zijn opdrachtgevers in onderhoud en beheer houden. “Zulke contractvormen zijn zeker interessant”, stelt Kerkman. Hij is volop bezig om nieuwe projecten, bijvoorbeeld in Azië, binnen te slepen. “Dan gaat het om zeer grote installaties, tot tien keer groter dan die we hier hebben gebouwd.”

43

e x perti s e

Vet afvalwater

Over de vloer

Nieuwe watertechnologieën of innovatieve vondsten worden vaak ontwikkeld of voor het eerst ingezet in de industrie, al is het maar omdat bedrijven specifieke problemen met hun proces- of afvalwater tegenkomen. Helaas komen die oplossingen zelden buiten de fabriekspoort. In een nieuwe serie gaat waterconsultant Rob Schoon op bezoek bij een bedrijf om een waterkwestie door te lichten. Deze aflevering komt hij ‘over de vloer’ bij sauzenfabrikant Van Wijngaarden. De maker van de bekende Zaanse Mayonaise kampt met vet afvalwater.

De watervraag Door de grote diversiteit aan producten moeten machines, leidingen en de productieruimte vaak worden gereinigd. Hiervoor gebruikt Van Wijngaarden koud en (vooral) warm water. De afvalwaterstroom wordt daardoor met vet verontreinigd, die bij Van Wijngaarden met een vetafscheider wordt behandeld. De behandeling is adequaat, maar kijkend naar de toekomst zoekt het bedrijf naar eventueel andere en betere mogelijkheden om het vet uit het afvalwater te halen. 44 foto's: Isabel Nabuurs

met Rob Schoon

Het bedrijf Het familiebedrijf Van Wijngaarden produceert al sinds 1929 verschillende soorten sauzen, met name voor de Nederlandse markt. Veruit het bekendst is de Zaanse mayonaise, vanwege zijn specifieke smaak en zijn kenmerkende tube. Vanuit de moderne productielocatie in Wormerveer vinden echter nog veel meer sauzen hun weg naar de consument en de levensmiddelenindustrie. De sauzen worden geproduceerd door olie te mengen met kruiden en andere ingrediënten, naar eigen recept uiteraard.

e x perti s e

80% o lie • • • • •

Van Wijngaarden is in 1929 opgericht als afvuller van plantaardige oliën Sinds 40 jaar is Zaanse Mayonaise het bekendste product; olie (80%!) is de basis De gele tube is een belangrijk beeldmerk, maar de mayonaise zit ook in potten en knijpflessen Assortiment bestaat verder uit tomaten- en curryketchup, frites- en slasauzen en plantaardige olie De gemoderniseerde fabriek staat in Wormerveer; de productie is volgens Britse BRC-norm gecertificeerd

Opties 1 Traditionele statische vetafscheider De meest toegepaste wijze van verwijdering van vet uit afvalwater is de statische vetafscheider. Die heeft Van Wijngaarden nu ook. De afscheider bestaat uit drie compartimenten: de eerste voor bezinking van vaste delen, de tweede voor het afvangen van vet en de derde voor afvoer van gezuiverd afvalwater. De werking van de afscheider is gebaseerd op het verschil in dichtheid tussen vet en water waardoor het vet gaat drijven. In het tweede compartiment blijft het vet achter tussen een schot en een duikschot, waar het gezuiverde water onderdoor weg stroomt. Een statische vetafscheider is relatief goedkoop (minder dan 10.000 euro) en neemt weinig ruimte in, omdat hij ondergronds kan worden geplaatst. Nadeel van een statische vetafscheider is dat de werking verslechtert bij sterk wisselende debieten en bij hoge temperaturen van het afvalwater. Daarnaast stroomt geëmulgeerd vet – zeer fijn in water verdeeld vet – toch vaak door de afscheider. Bovendien moet regelmatig het verzamelde vet uit de vetafscheider worden gehaald, zodat die goed kan blijven functioneren. 2 Vetverwijdering met luchtbelletjes Een tweede techniek die veel in de industrie wordt toegepast, is het verwijderen van vet met luchtbelletjes. Het afvalwater wordt in de installatie verzadigd met lucht en vervolgens zorgen de luchtbelletjes ervoor dat het aanwezige vet gaat drijven. De techniek is beter bekend als ‘dissolved air flotation’ (DAF) en een

complete installatie kost, afhankelijk van de capaciteit, al snel meer dan 100.000 euro. Voordeel van de installatie is dat een afromer het drijvende vet continu verwijdert door langzaam over het wateroppervlak te bewegen. Ook verwijdert de DAF-installatie geëmulgeerde vetten beter, al dan niet door toevoeging van chemicaliën zoals ijzerchloride. Nadeel van chemicaliëndosering is echter dat de afzetkosten van het verwijderde vet hierdoor hoger worden. Een DAF-installatie neemt bovendien nogal wat ruimte in, al is dat afhankelijk van de hoeveelheden te behandelen afvalwater. 3 Bewegende membranen voor scheiding vet en afvalwater Een innovatievere wijze om vet uit afvalwater te halen, is membraanfiltratie. Omdat vet echter de membranen snel verstopt, is een apparaat ontwikkeld met roterende membranen. Door de continue beweging van de membranen hecht het vet zich niet op het filtermateriaal, maar wordt het water wel ontdaan van het vet. De vettige reststroom gaat naar een opvangtank bij het apparaat. Doordat steeds water wordt afgevoerd, dikt de inhoud van de opvangtank in. Na verloop van tijd kan het verzamelde vet worden afgevoerd. Het rendement van de vetverwijdering is heel goed, maar de technologie is qua kosten minder aantrekkelijk dan de andere mogelijke oplossingen. Afhankelijk van de aard van het afvalwater en het debiet kost een membraanfiltratie-installatie doorgaans meer dan 100.000 euro. Daarnaast moet er rekening worden gehouden met het

energiegebruik en (vervanging van) de membranen. Het grote voordeel van de membraanfiltratie is dat die het vet zeer grondig en constant verwijdert. Daarbij zijn geen chemicaliën nodig, waardoor er minder belasting is voor het milieu en het ingedikte vet makkelijker kan worden afgezet. De keuze Waar de meeste bedrijven vooral kijken naar de kostenaspecten van een nieuwe installatie, kijkt Michel van Wijngaarden verder. “We hebben veel interesse voor de membraanfiltratie”, stelt de directeur van het familiebedrijf. “Met een statische vetafscheider verwijderen we in de toekomst te weinig vet en uit mijn ervaring weet ik dat de DAF-installatie goed werkt, maar ook vuil wordt. De hele fabriek is schoon en ziet er netjes uit, dus dat wil ik dan ook voor de afvalwaterbehandeling. Daarnaast vind ik het belangrijk dat het vet kan worden verwerkt na verwijdering, omdat er geen chemicaliën gebruikt zijn. En eerlijk gezegd houd ik er wel van om een innovatievere techniek toe te passen.”

Rob Schoon is consultant bij KWA Bedrijfsadviseurs en is gespecialiseerd in behandeling van koel-, proces-, en afvalwater, legionellapreventie en grondwatervraagstukken. Hij schrijft ook artikelen over watertechnologie, onder meer voor WaterForum Magazine en WaterForum Online.

Ook een vraag? Rob Schoon zal in elk nummer van WaterForum Magazine een praktijkvraag op het gebied van industrie- of proceswater onder de loep nemen. Heeft u een kwestie die u wilt voorleggen? Stuur een mail met een beknopte beschrijving van het probleem naar [email protected].

45

S o ciale Me d ia

Blogs, forums, Facebook-pagina;s, LinkedIn-groepen, tweets en apps: WaterForum Magazine grasduint door de sociale media. [Forum]

‘We hangen de microfoon in de watersector’ Met ruim 2300 leden is ‘Waterschap 2.0, kennis en innovatie’ een van de grootste sociale forums voor Nederlandse waterprofessionals. In 2009 zette Christiaan Baljé via het zakelijke netwerk Linked-In de discussiegroep op, tegelijk met Gemeente 2.0 en Adviseurs 2.0. “Maar Waterschap 2.0 doet het veruit het best.” Door Arjan Veering

‘Conservatieve’ waterschappers laten gemeenteambtenaren en adviseurs ver achter zich. “Ik begrijp dat wel. Waterschappers – maar ook de mensen in andere delen van de watersector – zijn uitermate functioneel gericht. Ze moeten oplossingen bedenken voor complexe problemen. Ze zijn technisch onderlegd en steeds op zoek naar kennis, dus ze hadden ons platform snel gevonden. Wekelijks komen er nieuwe discussies op, een heel breed scala van wateronderwerpen.” Zelf heb je al een tijd niets meer geplaatst. Doe je nog mee? “Ik heb de groep opgezet en een aantal goede bekenden uit mijn netwerk gevraagd of zij ook weer mensen uit hun kring willen uitnodigen. We maakten meteen een spurt. Voor ieder nieuw lid druk ik nog steeds persoonlijk op de knop om hem of haar toe te laten. Ik wil in de groep geen geldzoekers of anderen die niets met water hebben. Dat zijn in totaal dus al zo’n 2500 kliks in drie jaar geweest, haha. In feite staat de groep op eigen benen. Er is een aantal zeer actieve leden en de groep heeft voldoende ‘kritische massa’.”

46

Verdien je er iets aan? “Ik heb er indirect profijt van. Als consultant is het belangrijk dat ik weet welke hot items er zijn. We hangen eigenlijk een microfoon in de watersector. En je komt met de juiste mensen in contact, dat is het wezen van een netwerk. Maar voordat ik met iemand serieus een project doe, wil ik hem of haar eerst echt ontmoeten. Gewoon bij een kop koffie.” Voor aanmeldingen bij de groep ‘Waterschap 2.0’ is een LinkedInlidmaatschap vereist: www.linkedin.com

[Blog]

Googlen kost water Voor elke zoekopdracht in Google wordt er een tiende van een theelepeltje water verbruikt. Doe dat maar eens keer 293 miljoen – het duizelingwekkende aantal zoekopdracht per dag – en je komt op meer dan een miljoen liter water. De berekening is van Liew Yien Phin van ingenieursbureau Black & Veatch in Singapore. In een artikel op eco-business.com wil hij hiermee laten zien hoe nauw water en energie zijn verbonden. Water zuiveren kost energie, maar energie maken kost ook water, veel water. Maar hoe zit het dan met Google? Die heeft volgens Liew nog een van de meest zuinige zoekmachines ter wereld. Misschien een vraag voor onze eigen Arjen Hoekstra: wat is de watervoetafdruk van alle sociale media? www.eco-business.com

[App]

Red de polder Een noordwesterstorm beukt op de kust en de waterkeringen staan op springen. Sleep met zandzakken of red bewoners uit hun huizen. Hydroloog Ruben IJpelaar van waterschap Aa en Maas ontwikkelde het simulatiespel ‘Dijkdoorbraak’. Het is als gratis app te downloaden voor de iPad en iPhone. Er moet nog wel wat aan worden geschaafd (vormgeving), maar het spel dreigt verslavend te worden. Ruben staat open voor opmerkingen om zijn ‘serious game’ verder te ontwikkelen. www.water4all.info/dijkdoorbraak.html

o pi n ie

Column

Hoewel Nederland nog tot de beter draaiende economieën van Europa behoort, gaat de financiële crisis niet onopgemerkt aan de Nederlandse watersector voorbij. Is het dan toch mogelijk dat de sector – als een van de negen topsectoren – de verwachte exportgroei kan waarmaken? Ja, dat kan zeker maar dan zal de commerciële tak van de watersector zich eerst aan de door de overheid gedomineerde thuismarkt moeten ontworstelen.

Niet typisch Nederlands denken

Moeilijke markten In de groeimarkten in Azië en Latijns-Amerika moet nog volop nieuwe waterinfrastructuur worden gebouwd. Zelfs in bepaalde Afrikaanse landen begint de economie zodanig te groeien, dat er ruimte ontstaat voor investeringen in waterinfrastructuur. Veel meer dan in Europa, liggen daar de marktkansen. Geen gemakkelijke opgave, want het zijn moeilijke markten. Een veel gehoorde klacht over de opkomende markten is dat daar nog weinig oog is voor zaken als onderhoudskosten. Als Nederlandse leveranciers van membraanmodules in China vertellen dat hun membranen langer meegaan, halen Chinese opdrachtgevers meewarig hun schouders op. Ze hebben per direct een waterzuiveringsinstallatie nodig, het beheer en onderhoud zijn van later zorg. Voor hen volstaan op dat moment de lokaal geproduceerde, goedkopere, maar kwalitatief mindere membraanfilters. Vergelijkende cijfers over onderhoudskosten ontbreken er vaak nog, dus is het moeilijk om klanten te overtuigen dat ze over vijf jaar wel eens duurder uit kunnen zijn met hun aanvankelijk goedkopere membraanfilters. Pas bij de eerste vervanging, komt deze kwestie aan de orde. De hoge kwaliteitseisen van de Nederlandse thuis-

markt hebben tot hoogwaardige watertechnologische producten geleid, maar het bijbehorende prijskaartje staat internationaal succes vaak in de weg.

Veel landen zitten niet te wachten op typisch Nederlandse oplossingen voor hun waterproblemen Lenigheid Voor de aanpak van hun waterproblemen zitten veel landen niet op te wachten op typisch Nederlandse oplossingen. Neem de recente ‘flash floods’ in de Filipijnen, Brazilië en Colombia, veroorzaakt door aardverschuivingen die de dodelijke modderstromen in gang zetten. Nederland heeft op dit terrein helemaal geen ervaring en ons benedenstrooms rivierbeheer kan onmogelijk een-op-een worden geëxporteerd naar bergachtige gebieden met een sterke bodemerosie. Hetzelfde geldt voor decentrale waterzuivering. Een Desah-installatie in Ghana ziet er volstrekt anders uit dan in Sneek. De omstandigheden zijn totaal verschillend en gebruikers stellen andere eisen. Nederlandse ondernemers en adviseurs moeten over de geestelijke lenigheid beschikken om met specifieke antwoorden te komen voor lokale problemen.

door Jac van Tuijn

De beoogde groei van de waterexport is alleen mogelijk als de bedrijven hun werkterrein verleggen naar landen waar de economie nog groeit. Het ziet ernaar uit dat Europa nog wel enkele jaren blijft kwakkelen, nieuwe projecten worden uitgesteld en de bestaande infrastructuur zal maar mondjesmaat worden vervangen. De overheden – in Zuid-Europa, maar ook in Nederland, Frankrijk of België – moeten de komende jaren sterk bezuinigen en hun begroting op orde brengen of in de hand houden. Maar juist de overheid is de grote opdrachtgever in de watermarkten, dus adviesbureaus, waterbouwers en watertechnologiebedrijven moeten alternatieve strategieën bedenken. Dat de spreiding van de activiteiten – juist ook buiten Europa – loont, heeft watertechnologiebedrijf Paques bewezen, toen in 2008 de eerste crisis zich aandiende. Paques heeft een grote vestiging in China, die zeer goed bleef draaien. Zo kon het van oorsprong Friese familiebedrijf de eerste klappen van de economische tegenspoed opvangen.

Lokale innovaties Het grote potentieel op de mondiale watermarkt betreft niet het topsegment in de geïndustrialiseerde wereld. Op die vervangingsmarkten opereren de sterke marktleiders als Veolia, Suez, Siemens en GE Water. Het marktsegment daar net onder, is voor de Nederlandse watersector veel interessanter. In landen waar nog veel nieuwe watervoorzieningen gebouwd moeten worden en waar nog ruimte is voor innovaties. Dat hoeven geen vondsten uit de Nederlandse praktijk te zijn, maar lokaal geïnspireerde innovaties, maar wel met Nederlandse inbreng. Die gedachtesprong moet de Nederlandse exporterende watersector nog maken om zijn internationale belofte waar te kunnen maken. Jac van Tuijn is voormalig hoofdredacteur en mede-oprichter van WaterForum Online. Hij werkt nu als freelance journalist en moderator, met name op het gebied van (internationaal) watermanagement.

Reageren? Deze column staat ook online op Waterforum.net en op LinkedIn.com/WaterForum-Media. U kunt daar reageren en mee discussiëren.

47

be d ri j ve n re g i s ter

ARCADIS Postbus 4205 , 3006 AE Rotterdam www.arcadis.nl/water, [email protected] T: +31 (0)10 2532222, F: +31 (0)10 2532194 Advies- en ontwerpbureaus, Afvalwaterbehandeling, Afvalwatertransport, Bodemsanering, Drinkwaterbehandeling, Ingenieursbureaus, Onderhoud en beheer, Stedelijk waterbeheer, Waterbeheer.

Biothane Systems International Postbus 5068, 2600 GB Delft www.biothane.com, [email protected] T:+31 (0)15 2700111, F: +31 (0)15 2560927 Advisering, Afvalwaterbehandeling, Anaërobe gistingssystemen, Biotechnologie, MBR(Membraan Bio Reactoren), Membraantechnologie, Nutriënten, Waterbehandeling, Waterzuivering , Zuiveringsinstallaties

48

Atlas Copco Compressors Nederland Merwedeweg 7, 3336 LG Zwijndrecht www.atlascopco.nl, [email protected] T: +31 (0)78 6230230, F: +31 (0)78 6230256 Beluchtingssystemen, Blowers, Compressoren , Druklucht, Generators, Gespecialiseerd advies , Luchtgekoelde drooginstallaties , Olie-afscheiders , Pompen , Waterbehandeling

DHV Postbus 1132 , 3800 BC Amersfoort www.dhv.nl , [email protected] +31 (0)33 468 2000 , +31 (0)33 468 2801 Waterzuivering, Watermanagement, Vaarwegen, Stedelijk waterbeheer, Integraal Waterbeheer, Ingenieursbureaus, Hoogwaterbescherming, Havens, Engineering,

Bermad Holland Postbus 5130, 3295 ZG ’s Gravendeel www.bermad.nl, [email protected] T: 078 6734761, F: 078 6737087 Watermanagement, Separators, Ontluchters, Meet- & Regeltechniek, Kleppen, Irrigatiemiddelen, Hydrants, Engineering, Afsluiters, Advisering

Drinkwaterbehandeling, Afvalwaterbehandeling, Advies- en ontwerpbureaus

Evides Waterbedrijf Postbus 4472, 3006 AL Rotterdam www.evides.nl, T: 0900-0787, F: 010 - 2935980 Advisering, Afvalwaterbehandeling, Drinkwatervoorziening, Industriële installaties, Ionenwisselaars, Membraanfiltratie, Waterbehandeling, Waterleidingbedrijven, Watervoorziening, Waterzuivering

Grontmij Postbus 203, 3730 AE De Bilt www.grontmij.nl, [email protected] T: +31 (0)30 2207911, F: +31 (0)30 6956366 Afvalwaterbehandeling, Drinkwaterbehandeling, Membraanbioreactor - advies, Membraanbioreactor - turn key, Membraantechnologie, Remote Sensing, Rioolwaterszuiveringsinstallaties, Slibbehandeling, Stedelijk waterbeheer, Tele detectie

HKV lijn in water Postbus 2120, 8203 AC Lelystad www.hkv.nl [email protected] T: 0320-294242, F: 0320-253901 Watermanagement, Waterkeringen, Waterbeheer, Remote Sensing, Opleidingen, Ingenieursbureaus, Grondwater, GIS (Geografische Informatie Systemen), Gespecialiseerd advies, Advisering

I-Real BV Postbus 593, 7000 AN Doetinchem www.i-real.nl , [email protected] T: +31 (0)314 366600, F: +31 (0)314 363410 Afvalwaterbeheer, Automatisering, Grondwater, Meet & Regeltechniek, Riolering, Stedelijk waterbeheer, Telemetrie, Regenwatermanagement, Waterbeheer, Watermanagement

Imbema Denso B.V. Postbus 160 , 2000 AD Haarlem www.imbemadenso.nl , [email protected] +31 (0)23 5172424 , +31 (0)23 5317433 Koppelingen, Hydrants, Flenzen, Fittingen, Corrosie preventiemiddelen, Controle apparatuur/systemen, Buis- en kabeldoorvoeringen, Afsluiters, Afdichtingen, Aanboortoestellen

Jotem Waterbehandeling B.V. Parelstraat 24 , 7554 TM Hengelo www.jotem.nl , [email protected] +31 (0)74 242 5255 , +31 (0)74 243 4880 Membraanfiltratie, Engineering, Demineralisatie, Beproevingsapparatuur, Adsorptiemiddelen/apparatuur, Actieve kool, Waterbehandeling, Ontijzering, Ontharding, Omgekeerde osmose - installaties

Koninklijk Nederlands Waternetwerk Binckhorstlaan 36, 2516 BE Den Haag www.waternetwerk.nl , [email protected] +31 (0)70 3222765. Afvalwaterbeheer, Netwerkorganisatie, Oppervlaktewater zuivering , Proceswaterbehandeling, Rioolwaterszuiveringsinstallaties, Vakbladen, Waterbehandeling, Waterbeheer, Watermanagement, Watervoorziening

Krohne Nederland B.V. Postbus 110 , 3300 AC Dordrecht www.krohne.com , [email protected] +31 (0)78 630 6200 , +31 (0)78 630 6405 Watermeters, Wateranalyse apparatuur, Procesindustrie, Niveaumeting, Meet- & Regeltechniek, Flowmeters

KSB Nederland B.V. Wilgenlaan 68, 1161 JN Zwanenburg www.ksb.com, [email protected] T: +31 (0)20 4079800, F: +31 (0)20 4079801 Afsluiters, Afvalwatertransport, Drinkwatervoorziening, Grondwater, Onderhoud en reiniging, Oppervlaktewater zuivering, Polderbemalings installaties, Pompen, Proceswaterbehandeling, Rioolwater-zuiveringsinstallaties

KWA Bedrijfsadviseurs B.V. Postbus 1526 , 3800 BM Amersfoort www.kwa.nl , [email protected] +31 (0)33 422 1310 , +31 (0)33 422 1329 Waterbehandeling, Proceswaterbehandeling, Ontgassers, Legionella - advies, Koelwaterbehandeling, Ketelvoedingwater, Energiebeheer, Corrosie preventiemiddelen, Afvalwaterbehandeling, Advies- en ontwerpbureaus

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar [email protected] of bel 015 361 7433


Landustrie Sneek B.V. Postbus 199 , 8600 AD Sneek www.landustrie.nl , [email protected] +31 (0)51 548 6888 , +31 (0)51 541 2398 Telemetrie, Roosterreinigers, Rioolwaterszuiveringsinstallaties, Rioolpompstations, Pompen, Pompbeproevingsapparatuur, Polderbemalingsinstallaties, Elektrotechnische installaties, Beluchtingssystemen, Afvalwaterbehandeling

Nijhuis Water Technology Anholtseweg 32 , 7091 HB Dinxperlo www.nijhuis-water.com , [email protected] +31 (0)31 5655 466 , +31 (0)31 5655 494 Waterbehandelingsinstallaties, Turn-key leveranciers MBR, Terugwinninginstallaties, Slibbehandeling, Proceswaterbehandeling, Flotatie-installaties en tanks, Flocculatie-installaties, Engineering, Anaërobe gistingssystemen, Afvalwaterbehandeling

Ovivo Holland B.V. Energieweg 5, 2382 NA Zoeterwoude www.ovivowater.com, [email protected] T: +31 (0)71 5899218, F: +31 (0)71 5897429

Logisticon Water Treatment B.V. Postbus 38, 2964 ZG Groot Ammers www.logisticon.com, [email protected] T: +31 (0)184 608260, F: +31 (0)184 608280 afvalwaterbehandeling, ketelvoedingwater, membraanbioreactoren, membraanfiltratie, mobiele waterzuiveringen, omgekeerde osmose installaties, ontijzering, proceswaterbehandeling, ultrafiltratie, waterbehandelingsinstallaties

NWP (Netherlands Water Partnership) Bezuidenhoutseweg 2, 2594 AV Den Haag www.nwp.nl, [email protected] T: 070-3043700 , F: 070-3043737 Branche-organisaties, Watermanagement, Netwerkorganisatie

Condensaatbehandeling, Decarbonatatie, Demineralisatie,

Pieralisi Benelux B.V. Braillestraat 2 , 2652 XV Berkel en Rodenrijs www.pieralisi.nl , [email protected] +31 (0)10 8929 200 , +31 (0)10 8929 209 Waterbehandeling, Slibbehandeling, Separators, Rioolwa-

Drinkwaterbehandeling, Ketelvoedingwater, Membraantech-

terszuiveringsinstallaties, Rioolcentrifuges, Proceswaterbe-

nologie, Mobiele ontzoutingsinstallaties, Omgekeerde osmose

handeling, Ontwateringsapparatuur, Afvalwaterbehandeling

- installaties, Ultrafiltratie, Waterbehandelingsinstallaties

Roozeboom & Van den Bos Instrument BV Postbus 395 , 3760 AJ Soest www.rb-instrument.nl , [email protected] +31 (0)35 543 1511 , +31 (0)35 543 1448 Zuurstofmetingen, Wateranalyse apparatuur, PH-elektroden, Ozon concentratiemeetinstrumenten, Meet- & Regeltechniek, Labaratoriumapparatuur, Geleidbaarheidsmonitors, Doseringsapparatuur, Chloorelextrolyse installaties, Analyse-apparaten

Royal Haskoning consultants, architecten & ingenieurs Postbus 151, 6500 AD Nijmegen www.royalhaskoning.com, [email protected] T: +31 (0)24 3284284, F: +31 (0)24 3232918 Advies- en ontwerpbureaus, Afvalwater, Drinkwater, Engineering, Grondwater, Ingenieursbureaus, Milieutechnologie, Onderhoud en beheer, Waterbeheer, Watermanagement

Veolia Water Solutions & Technologies Netherlands B.V.

Veolia Water Nederland Celsiusstraat 34, 6716 BZ Ede www.veoliawater.com, [email protected] T: +31 (0)31 8691591, F: +31 (0)31 8691501 Afvalwaterbehandeling, Drinkwaterbehandeling, Drinkwatervoorziening, Membraantechnologie, Proceswaterbehandeling, Rioolwaterszuiveringsinstallaties, Slibbehandeling, Stedelijk waterbeheer, Waterbehandeling, Watermanagement

Postbus 250, 6710 BG Ede www.veoliawaterst.nl, [email protected] T: +31 (0)31 8691500, F: +31 (0)31 8691501 Afvalwaterbehandeling, Drinkwaterbehandeling, Ingenieursbureaus, Membraanfiltratie, Mobiele ontzoutingsinstallaties, Omgekeerde osmose waterbehandeling, Ontharding, Ontijzering, Proceswaterbehandeling, Waterbehandeling

Movares Nederland B.V. Leidseveer 10, 3500 GW Utrecht www.movares.nl/water, [email protected] T: +31 (0)30 2655555, +31 (0)30 2655562 Gebiedsinrichting, Dijken, Advies- en ontwerpbureaus, Havens, Hoogwaterbescherming, Integraal Waterbeheer, Sluizen, Vaarwegen, Waterbeheer, Waterkeringen

Ondeo IS Utility Services Postbus 39 , 4780 AA Moerdijk www.ondeo-is.nl, [email protected] T: +31 (0)168 384119 / 06 13655664, F: +31 (0)168 384109 Waterbehandeling, Ultrafiltratie, Proceswaterbehandeling, Onderhoud en beheer, Omgekeerde osmose waterbehandeling, Mobiele Ontzoutingsinstallaties, Membraanfiltratie, Demineralisatie, Condensaatbehandeling, Afvalwaterbehandeling

ProMinent Verder B.V. Postbus 12, 3450 AA Vleuten www.prominent.nl, [email protected] T: +31 (0)30 6779280, F: +31 (0)30 6779288 Chloordioxide installaties, Desinfectie/oxidatie installaties, Doseringsapparatuur, Drinkwaterbehandeling, Meet- & Regeltechniek, Ozonisatie-installaties, Pompen, Tanks, UVbestralingsinstallaties, Waterbehandelingsinstallaties

UVAR holland b.v. Postbus 5169, 3295 ZH 's-Gravendeel www.uvar.nl ,[email protected] T: +31 (0)78 6731477, F: +31 (0)78 6734557 Afsluiters, Filters, Filtratie, Meet- & Regeltechniek, Waterbehandeling, Watermeters

Water Alliance Agora 4, 8934 CJ Leeuwarden www.wateralliance.nl, [email protected] T: +31 (0)58 2849044 Watermanagement, Waterbehandeling, Netwerkorganisatie, Branche-organisaties, Afvalwaterbehandeling, Waterzuivering

Wilt u uw bedrijf ook beter profileren, mail dan naar [email protected] of bel 015 361 7433

49


Wateropleidingen, Stichting Postbus 1410, 3430 BK Nieuwegein www.wateropleidingen.nl, [email protected] T: +31 (0)30 6069400, F: +31 (0)30 6069401 Afvalwaterbeheer, Drinkwaterbehandeling, Drinkwatervoorziening, Legionella - beheersplan opstellen, Onderhoud en beheer, Opleidingen, Riolering, Stedelijk waterbeheer, Waterbeheer, Waterzuivering

Uw bedrijf hier?

015 - 361 74 33

Xylem Water Solutions Nederland B.V. Postbus 1126 , 3300 BC Dordrecht www.xylemwatersolutions.com/nl , [email protected] T: +31 (0)78 6548400, F: +31 (0)78 6510936 Waterbehandelingsinstallaties, UV-bestralingsinstallaties, Scada, Rioolpompstations, Pompen, Ozonisatie-installaties, Onderhoud en beheer, Desinfectie/oxidatie installaties

Wetsus Postbus 1113 , 8900 CC Leeuwarden www.wetsus.nl, [email protected] T: +31 (0)58 2843000, F: +31 (0)58 2843001 Afvalwaterbehandeling, Biotechnologie, Drinkwaterbehandeling, Membraanbioreactor - kenniscentra, Membraantechnologie, Milieutechnologie, Onderzoek, Proceswaterbehandeling, Sensoren, Toegepast onderzoek

WATERFORUM WEEKNIEUWS Al in 2000 begon WaterForum de eerste internetnieuwsdienst voor de Nederlandse watersector. Sindsdien verspreidt de redactie iedere woensdag een overzicht met nieuws, achtergronden, analyses en opinies onder ruim 13.000 waterprofessionals. Ook het bedrijvenregister heeft een plek in de nieuwsbrief en natuurlijk met de vacaturebank met de meest recente vacatures uit de watersector. Ontvangt u WaterForum Weeknieuws nog niet? Meld u dan direct aan voor een gratis abonnement via www.waterforum.net/aanmeldennieuwsbrief of stuur een mail naar: [email protected] o.v.v. aanmelden nieuwsbrief

C o lo f o n WaterForum Magazine is een uitgave van:

NovaForum Business Media BV Postbus 228 2640 AE Pijnacker 015-3617433 www.novaforum.net

Doelgroep Midden en hoger technisch, financieel, commercieel en algemeen management binnen de watertechnologie en deltatechnologie en de toeleverende sectoren. Uitgever Sandra Alberts Hoofdredactie Arjan Veering, [email protected]

Met medewerking van Jeroen Bezem, Loes Elshof, Adriaan van Hooijdonk, Olav Lammers, Rob Schoon, Jac van Tuijn, Dick Vat Secretariaat 015-3617433, [email protected] Verkoop Matthijs Onland, Ron van de Velde 015-3617433, [email protected] WaterJobForum Tamara Drevijn 015-3617433, [email protected] Fotografie Zwakman Fotografie, Soest Vormgeving MarkDesign, Hoofddorp

Abonnementenadministratie WaterForum Magazine wordt op aanvraag toegestuurd aan de relevante doelgroepen. De prijs van losse nummers bedraagt 10,00 euro. Aanvraag en/of adresmutaties via [email protected] Leveringsvoorwaarden Op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van NovaForum Business Media BV zijn van toepassing de voorwaarden die zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel Haaglanden. Copyright NovaForum Business Media BV, 2012. Auteursrecht op inhoud en vormgeving zijn voorbehouden aan de uitgever. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit WaterForum Magazine is slechts toegestaan met bronvermelding en na schriftelijke toestemming van de uitgever.

a d verte n tie i n d e x

50

Adverteerder

Pag. Telefoon E-mail

Website

De Jongh Pipesystems bv Deltares Evenementenhal Gorinchem Fillcom bv Hogeschool van Hall – van Larenstein National Water Traineeship Ovivo Holland Partners voor Water Schlumberger Water Services Stichting Wateropleidingen WaterJobForum Wetsus

34/35 12 24/32 02 12 36 14 51 22 20 30 22

www.dejonghpipesystems.nl www.deltares.nl www.evenementenhal.nl/gorinchem www.filcom.nl www.vanhall-larenstein.nl/tenc www.nationaalwatertraineeship.nl www.ovivowater.com www.partnersvoorwater.nl www.swstechnology.com www.wateropleidingen.nl www.waterjobforum.nl www.wetsus.nl

0167-521739 [email protected] 088-3358273 [email protected] 0183-680680 [email protected] 078-6158122 [email protected] 026-3695640 [email protected] 070-3319949 [email protected] 071-5899218 [email protected] 088-6028058 015-2755000 [email protected] 030- 60 69 400 [email protected] 015-3617433 [email protected] 058-2846200 [email protected]

Partners voor Water Springplank voor internationale ambitie Heeft u internationale ambitie? Informeer dan eens naar de mogelijkheden die het programma Partners voor Water u biedt. Veel organisaties in de watersector zetten hun eerste stappen in het buitenland met behulp van dit programma. Partners voor Water maakt nieuwe ontwikkelingen in de watersector mogelijk. Het programma biedt de watersector ondersteuning op de volgende vlakken:

3. Internationaal ondernemen/samenwerken

1. Aanjagen nieuwe ontwikkelingen

■ Netwerken gericht op verschillende niches/thema’s ■ Marktkennis en informatie ■ Financiele ondersteuning van projecten in het

■ Landenplatforms: samen met collega’s internationale

activiteiten ontplooien

■ Partners voor Water ondersteunt projecten die

de samenwerkende watersector verder brengen. Bijvoorbeeld het ontwikkelen van een gezamenlijke toekomstvisie. 2. Profileren Nederlandse Watersector in het buitenland ■ Gezamenlijke deelname aan beurzen en missies ■ Gezamenlijke marketing ■ Online marketing: etaleer uw beste projecten voor

een internationaal publiek op www.dutchwatersector.com

buitenland Partners voor Water is er voor samenwerkende organisatie met ambitie, die de stap durven zetten in een nieuwe regio, met een nieuwe technologie of aanpak. Waarmee ze internationaal kansen creëren waar zijzelf én de Nederlandse watersector op voort kunnen bouwen. Het is een programma dat middenin de sector staat; partijen uit de sector werken binnen het programma samen en geven het mede vorm. Partners voor Water is er voor profit en non profit. Veel organisaties gingen u al voor. Verwezenlijk uw internationale ambities en doe mee!

Partners voor Water wordt gefinancierd door drie ministeries: Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Infrastructuur en Milieu en Buitenlandse Zaken. Het programma wordt uitgevoerd door NL EVD Internationaal en het Netherlands Water Partnership.

Kijk voor meer informatie op www.partnersvoorwater.nl of bel: T (088) 602 80 58

Praktijk i n beeld

Praktijk i n beeld

at work:

lG Sonic in het gro

otste zwembad ter

doden van algen

wereld

Het grootste zwem bad ter wereld – 8 hectare, wat overe zwembaden – ligt enkomt met 8000 in het Chileense strandoord San standaard Het zwembad besta Alfonso del Mar, at uit een serie lagun vlakbij Santiago. is afgesloten. Als bron voor het zwem en langs de kust, die door een dam van de zee water wordt zout gebruikt. zeewater uit de Grot De eigenaar van e Oceaan het oord, Crystal Lagoons Corp., van dertien LG heeft een op maat Sonic apparaten gemaakt netwerk laten aanleggen, delingsinstallatie dat ervoor zorgt vrij blijft van algen dat de waterbeh groei. an-

n beeld Praktijk i

met geluidstrillinge

nieuw type lG S groter bereik bij nonic krijgt energieverbruik og lager n

2007 bij LG Soun d werkzaam is. “Toe moesten wij onze n ons bedrijf is opge techniek nog heel richt, rerende systemen erg bewijzen en ben aan een groo , zoals het bellensch we hebt Euro erm, de modderb en het middel Phos universiteiten. Daar pees onderzoek deelgenomen allen lock, nemen de met vier mee hebben wij oorzaak niet weg. probleem blijft ieder veel kennis opge hoe ultrageluiden Het daan over jaar terugkomen.” algen doden en welke parameters van belang zijn. daarvoor Het leidde in 2008 Voorsprong beh tot een verbeterd met een geheel nieu ouden apparaat we LG Sound is erop energie en had toch techniek. Het gebruikte de helft gebrand zijn voor minder een hogere effici spro de algenbestrijdin ëntie. Hierdoor de concurrentie g te behouden. Daar ng op de markt van waren we terosie ineens een grote stap voor”, aldu nent samen met toe werkt het perm bodemdaling, kus s Brand. de Hogeschool Leid aOverstromingen, . Dit zijn enkele van de en teiten en andere Geheimen van hogescholen in Slove en ook met universirten ultra eko soon tert verder ontrafel door Jac van Tuijn nië, Japan en Enge “Op ons eigen labor Met het omvangr en zoetwa op het len en spe land. atori die ijke um en Euro doen pese onderzoek twee biologen al onderzoek naar de kous niet af. ente problem was voor LG Soun urg e twee est algen end jaar me “On en em s ultra onderzoek heeft LG Sound verkoop d toen soon geluid”, zo af. “Dat kost natu geschud en nu vind de wereld wakker sluit Brand t wereldwijd al tien he eiland Java. De kust- en urlijk veel geld en t ineens overal onde onesisc Ind het is jaar geweest. Maar intus Sonic voor het dod onze kennisvoorspro rzoek plaats. Will LG en op “Weden sen hebben we een een zware keuze tenschapp en van algen in vijve k de en we ng ers op het gebie watervoorra opmba releultrasoon algen en ultrasoon enorme kennis over ons eigen onderzoek behouden, dan moeten wij dus dru rs, zwe d van koeltorens en and en structu aanv llegelov geluid opgebouw anke den, vraa met geluid wilden ons doorgaan”, zo licht omlijksne niet ere waterinstallaties. gt d. wat Zo en. en we is wete Ze het Bran doen s dach n stem bedr we heel goed d en hoe we nog beter ten dat er heel veel toe. Inmiddels ijf opnieuw, Dooersy aan een groot Eur rivi g. Deltare r deelname voor nodiplan g zouvor zijnmin energie e producten op om algen kunnen brengen.” opees onderzoeksp Europees onderzoek als coördinator, betrokken in een g en de markt golve ntwikkelin n in grote wateren. tente doden met ultrasone gelui groot roject verw . “We willen ons nisoierf het bedrijf veel ken dse fron Onze techniek is apparaat nog effici nog compacter en iden nis over de werk ken che reson vers echter gebaseerd antie ënter, nog gebruiksvriend op en sië dan ing van one kun geluidsgolven en op Ind je met 5 watt al een voorbereiding van elijker maken.” is inultrasone 200 meter bestr de invloed op alge Bij wateroppervlak het nieuwe onde ijken.” Vol trots van rzoek heeft LG Soun de n. Het steld am. gebruikgemaakt bedrijf in staat het vertelt Lisa Bran unieke prestatie van het netwerk d d over deze product vergaand werkzae het van de LG Soni van het Watertechnologie. c, een klein appa Serie over nl inn te verb en. In Publi hetcation het eigen laborato wates r geïnstallee “Omdat we al eerde Innovatieprogramma raatje dat in ovatieve wa rd kan rium zet LG Sou Eric Burgeeter zoek hadden geda r een Europees onde Direct Dutch ultra De bijlage Praktijk sone geluidsgolven worden. Het apparaat producee nd het ondrs,erzo an, moesten we rzelfstandig voort, in Beeld (die versc tertechnologie rt op zoek naar nieu ek zoekspartners”, aldu opdat het de ken Magazine) besch hijnt bij WaterFor reldwijd zijn al meer die de celwanden van algen breek we onde eind s Brand. “Via het rijft iedere keer enke um nisontwikkeling t. Wedan 10.000 LG bij de concurrenti de Aziëcrisis van we in contract geko Innovatieprogramm rle innovatieve wate Soni rtechnieken, die voor isinstituten door c apparaten gepla al bij zwembade e voor blijft. De men met geïnteress a zijn gt de Indozijn ontwikkeld n, irrigatiewerken atst, Indonesische kenn technologie kan eerde nog steeds beter, Inno partn met kt. “Het JCP bren rek-de steunde koelt vatieprogramma proces van ontt , drinkwaterinst ers.” orens en vijvers. vanuit vindt microbiolog hetachterop zijn geraa terug in de centrale rol die ze allaties, cheWatertechnologie. ’90 De fysis jaren laats Blijv het te end plan tijd LG e e werking is LG Sound bezig Lisa Brand van Deze case gaat over: Soun - leverancie oppervlaktewater. LG Sonic ook aan t in het LG Sound. Voor tituten weer .” om de de man te krijgen d- enr van apparatuur voor Deltares beschrijf algen uik dvan de introductie van nesische kennisins LG Sound heeft eer van Indonesië bij gemeenten en schappen voor het gebr; actief ingron in het waterbeh eve het apparaat bij we vertellen het doden van 48 Nederlandse gem land wateren eneneigen deook gebruik gemaakt van de assist king, distributie enAme van simu bestrijden van blau s kunn latie dienen te vervullen hydrologische gegevens ten beho erdam kantorenseenten en watersch Rottnen vanende WIT. Dit oppervlaktewateren walgen in havens entie man eente Man : “Aan de handrika. www.lgson onderdeel van het len op de waterhui in DubaiZoenverza ic.com melt Deltares appen voor de en grote . Dijkvan de trege en Milieu, de gem algenbestrijding dingsplan voor rwerpen ma e onde ste Innovatie t het verschillende maa ondernemers mog van Infrastructuur in oppervlaktewate voor le technischmaak emde waterhuishou prog lgen 1 alleen heeft enke ramgeno gevo Cilijaa er die niet Om de voor en rga eerd or. nties van van wat het d elijk om kosteloos ng ct word van r, schakelde het gebie /vannum scha het bedrijf de Mannen kelen het proje erlandse watersect rtsteop me wat voor conseque het stroomgebied Oprta, van een ervaren waarde hulping in en Ned expe zoek r ding en en 3 voor en op er naar in / afron geleg hebb rand mak waar sep re Na en daalt . ier van de WIT in. bew wate m temdeber bet rtechnoloog. “De houd uit van en licht de man west-Java ekestruc van, de deelzijn nis tuur ookWIT In hoofdstad Jaka samen. De bode inzeent ande n ijs Hetaant g, infra nader toe te kunn a en kustinfrastructuur , ook kennis van succe met rorga- 2011 s vanleme al prob en regelgevin de LG Sonic isdoor dichtbeit- ons op pad gegaan,” vervo Man wet-nen Met hun uitgebreid Mannen van de Wit : de data overgedragen de gemeente hetnbeslu t gaat naar de zuste wung, komt een ologie, hydraulic een groo lgt Brand, “om jaar, waar voorhet schri tot 20 ning e netwnal en waterschappen gthe nen en toegepas t deel zes maanden met aancm zee toehydr elk ander en onaf deper bezielde inzet te snel: jven r zeker in den.” hankelijke hebben de tutioerk Stren kan te vertellen over maadirec data zijn ingewon Insti verwachten circa king nfaseLG rde aanpak voor Wij zaamdoor van advie . man naam erpla ntee schrikbarend het e lang onze the nen team sfun mast geha lang de in stad de de het van goed de ctie teur appa ir de na RM) Soni de Yousef Yousef om “Dat vancontinu verd c tegen algen in ent (IW project metgemaakt opurces ManagemWIT het voor LG Soun nisatie. “Zodat Pusa n deelraat ssonreHete wergeenmoe s bezig te zijn, waar aldus Van Beek. waterbeheerders er oppe te hefti n”, roce blijv de rvlak bezo volkte laaggelege uike d en ingsp mog Reso ek tewa heeft daar tern r ontw gebr kunn te vorm elijk teren hoorden nu het kan gaan thepote del h Wes r Het bedrijf . De rated Wate voorlen Nort wateen. een eigen laborde rikkel ntiël ren en kana for Integ verhaal rvan verhaal niet allee e afnemers, die naas tory in bij rivierstroomgebied project ontwikkelde computermo stad van de lever conseTerriancie , de ancie de lever wegzakt. Rivie um.onde ecologen, waar n uit de mon(six delen van atori “We beginnen.” s of je ook kiest t het s) Rive Basin r. Twee door hebb r, ook kondcitie in het rdracht ndeen biolo ldoe st, die n gemeenten zijn geïnt erken in dien en afgaa gending 6 Ci’s d riverlijke egieë ookhede en staat vast: welke strategie niet alleen, het expertise ng the metropolitan enmog n de verko n zijnoponvo e strat we zijn hun handen. Ove elijkmet gens niet verw eresseerd geraa echte commerc gelijk doenrd. We ze in gesprek over manzes gsmo een voorop de onafhankwate e- rallocatie komt ook in nenplan ktof Java island, comprisivan defeite in het IndoorhebbenEén vannen, kman vat drie Afwateriniële ook de WIT . Brin men en, geen part kkee de m. ngen staan sen wijn start voor . te Volg geblo enor leidi in in en verd en van lst ens dien zijn kom proefprojecten.” st”, aldus Brand zee laatBrand heeft de bred ung, behe quenties iseringsproces r meer in dat hand voorzien in training.” and Band slechte staat of word ntral onde die zelf van Jakarta in in rta k e dece dan kenn t Jaka de vaak stroo sinds het is prese een houd van een eren bij van je we je ntatie vanlg de Man de algenproblema . Wilnen van de WIT en verk deze praktijk case samen. “Als die aftrad verhuizen aar komen. En bied. “Een gevo arto,moge . is mede stroomgeInno goed geholpen de dent Soeh elktiek miljoen mensen te overt donesisch beschikb ingsproblematiek in Jakarta zal vatieprogramm jken, dan lijk van apresi bedivan gemaakt door: huishoudelijk afval waterbeheerde aan: moet je eerst vier en rivierenuigen deword Watnde chno . voort delen van de zet na het bewind overstrom ‘stakehol logieders’ hilleerte en en alle kanalen Kennis van , ld, vertelt Van Beek LG Sonic. “Con datrsis inge p/a neth versc erlan Wate 11 te is. Zo ja, dan r Partnership, den zeewering bouw cur-in 1998. Er(070) aar worden geste schuiven nudsook van boeren, igersHaag val in voldoende ruim g van che laaglanden evengoed beschikb 304 37r35. Dreigingen ook vertegenwoord Een vraag of hiervoor betreft de aanle als gevolg van regen n de wijze maa is tie in de Indonesis optie n, inge e werk situa rd hede derd strom de leiden tot over Haza Een over od lokale “En laten we ontstaat met rmingsorganisaties. man. veengronden kan reusachtige klus. Deltares heeft de t gebracht (‘Flo in meer sche een gte kaar een urbe het in t droo en Mijn natu t zoda . waar en ds rzoch rta Floo industrie van Jakarta .” Aldus Dijk er, hoe je niet vergeten, uitstoten van CO₂ en groter Jakarta onde kader van het Jaka en uit eigen land een dam in de baai iale vraag is echt den en enorme rzoek erde. gebeurde in het die we goed kenn waterpeil. Een cruc water van grootstedelijk vernietigende bran lematiek te onde Mapping’). Dit heid in 2007 lance een beheersbaar het n bezig deze prob Nederlandse over stroming meer, waarin al software gebruike put.” collega’s zijn druk Initiative, dat de dreiging van over lijven ram voorkomt dat het grote stinkende ares ontwikkelde op te t echter ook de bij ze door Delt Kennis moet bek speelt het Joint Cooperation Prog verandert in een dat het lager t, feit waar Warning System’ room het en Early uitst Deltares onderzoch lde Jakarta om een ‘Drought en gesteld.” t voorspelbaar. Gezi en een extreem t deze projecten Deltares ontwikke meer blijk word r Naas door die aar onde alle en hikb dat zee besc uit t in en wegzakt staat die knowhow zal agen van west-Java e gegevens word – 2015. Dit houd de stad gestaag ren, an bijdr t Ook meld van 2010 n. gspl passe werk eigen , verza zal deel zette udin uit en en -Java geleg de kust weer ren in west Waterhuisho ramma modelkennis engefinancierd, deels pakweg 17 jaar dert, dienen modelsystemen, llingen. Het prog bieden van zes rivie Nederlands adviesvan buiten- en binn Het JCP wordt hoogwater over Als er niets veran Indonesische inste Voor de stroomge I en hun d door , deels uit subsidies Water voldongen feit. overgedragen aan Deltares en KNM consortium gelei Het gaat de vier instituten dse ambassade en Jakarta voor een te verhuizen. g, Deltares in een rhoudingsplan. aangegaan door zoals de Nederlan en vele bedrijven G. “Kennisborgin in op kennistig. is eerder dit jaar een integraal wate landse donoren, miljoenen mensen rts Pusair en BMK zegt Eelco van JCP zet expliciet midden jaren tach terpa “Het bureau DHV aan uit : coun ering Beek che Ned , vorm Van . Indonesis de centraal” g van plan Mondiaal ionering van nwerking staan met vier om de herzienin speerpunt, nu staan Jos inuering en posit beeld t Jakarta, versterking en same er voor Deltares. “We beginnen selvoorziening een ” legt borging en op cont in Indonesië: een sprekend voor Kustverdediging agglomeratie Groo “Toen was voed anag rbeheer centraal. en NederWater ertise trategie voor de 11 Ten Beek, programm ning en afvalwate meer Indonesische en, bij je aarde watersector met landse waterexp Een verdedigingss dringend gewenst. drinkwatervoorzie r streven er naar dse overheid en op hetzelfde kluit hebb inwoners telt, is organisaties maa wat de Nederlan oe meer mensen water van doen sel te Project werken van ““H met voed nce uit. die om .” dat 20 miljoen Defe man gen tal gaat iken Dijk tellin te bere North Java Coas het gebergte op r de vlag landse kennisins Mondiaal beogen entlasten benebehoeve van het ners samen onde en, hoe hoger men kken.” die de Nedererlandse waterpart t voor hogere sedim geld, en het mondiaal won verband te betre cten Ned zorg dit voor a proje nde dat in en d hille ramm res.nl en. versc prog ank en t opgebouw verbouw hoe dan ook matie: info@delta diaal, het nationaal verantlevert, Veel kennis word orbeeld de Wereldb r baggeren kost Voor meer infor van Water Mon Deltares, eerder k- en irrigatiewater hdenstrooms. Maa ies samen met bijvo . Van Beek legt uit dat ap Brinkman van j hebben in landse organisat stuwmeer, dat drin eren zo inric waterbeleid. JanJa Mapping’: “Wi ment Bank uitvo baggeren van een waterhuishouding de ‘Flood Hazard de Asian Develop elijk. Kun je de itvormingsprowoordelijk voor tot een minimum is praktisch mog ma Indonesische beslu rta het dilem dit Jaka taak de van hoe t lgen eerste instantie dig duidelijk word ten dat je de gevo ook nen, zodat spoe Dijkman zich af. 10 team omvat dan ces te ondersteu beperkt?” Vraagt en beschermd. Ons isterie het beste kan word digen van het Min en beleidsdeskun ervaren proces-

n beeld Praktijk i

onesië d in in n e v a g p Urgente watero

10

Praktijk in be eld

RE DStack: n voor ‘Blue Enieuwe technologie ergy’ wereldw ijd uniek

Demo-sites oor opschalin watertechnovlo g nieuwe gie DE SAH levert met sanitatie maatwerk concept Gastlessen e voor watertenthousiasmeren scholiere chnologie n

Heeft uw organisatie een interessant project afgerond of een bewezen innovatief product in werking gesteld? De WaterForum-bijlage Praktijk in Beeld biedt u de ideale mogelijkheid om uw business case / project aan de waterwereld te presenteren!

Bel voor meer informatie 015 - 36 17 433

S.O.S. Overleven in een woelige watermarkt

Recommend Documents