Sociaal rechtvaardige stadsvernieuwing? 1
CASE:
GENTSE STADSVERNIEUWING IN DE 19DE EEUWSE GORDEL 13 maart 2013, Bart Van Bouchaute master politieke wetenschappen (UGent) onderzoeker ‘Diversiteit en Gemeenschapsvorming’ (OASES UA)
13/03/2013
2
Sociaal rechtvaardige stadsvernieuwing?
Recht op de stad? Lens van de meest kwetsbare
bewoners van de stad Case: Gentse stadsvernieuwing
13/03/2013
Historische situering 3
13/03/2013
4
Snelle industrialisering > Proletarische stads - uitbreiding eind 19de eeuw
bevolkingsexplosie Beluiken in de bestaande stad Burgerlijke paniek
“vuil en ongezond” vlugge uitbreiding in gordel Speculatief privé-initiatief
13/03/2013
5
Burgerlijke paniek >> promotie Antistedelijk woonmodel
van wonen op platteland Naoorlogse welvaartstaat
Selectieve stadsvlucht Gordelwijken goedkope woningstock
13/03/2013
6
Herontdekking van de stad
Voorzichtige kentering Studenten, jongeren, artiesten Economische crisis
jaren 1970
Strijd voor sociale
stadsherwaardering
Actiegroepen + monumentenzorgers + politici (Monsaert) Pandinistisch Verblijvingsfront 1980
13/03/2013
7
Herontdekking van de stad
Voorzichtige kentering Studenten, jongeren, artiesten Economische crisis
jaren 1970
Strijd voor sociale
stadsherwaardering
Actiegroepen + monumentenzorgers + politici (Monsaert) Pandinistisch Verblijvingsfront 1980
13/03/2013
8
Sociale stadsherwaardering jaren 1980
Vlaams herwaarderingsbeleid Invulbouw, geen sociale verdringing Participatie
Actie “Gent meest verkrotte stad” 1988 Paarse coalitie: gordelwijken op de agenda Weinig middelen, weinig resultaten … maar blijvend ijkpunt
13/03/2013
9
Verkiezingsoverwinningen Zwarte zondagen zweepslag jaren 1990
Vlaams Blok:
Drie V’s Oorzaak: leefomstandigheden in de wijken?
Nieuwe programma’s Armoedefondsen 1995 Sociaal Impulsfonds Grootschalige sociale huisvesting Stimulans voor aanpak gordelwijken
13/03/2013
10
Stads - ontwikkeling 2000
Paarsgroene regering 1999: Stadsvlucht tegengaan door leefkwaliteit te verhogen, meer specifiek voor jonge gezinnen, middenen hoge inkomensgroepen en actieve senioren Aansluiting bij internationale tendens “Het Vlaamse stedenbeleid neemt een bocht van het sociale beleid waaruit het ontstond naar een focus “on urban development and interurban competition for (wealthy, taxpaying) inhabitants, visitors and investors rather than on urban problems and the living conditions of poor people in deprived neighbourhoods.” (Loopmans, 2007, p. 224) 13/03/2013
11
Stads - ontwikkeling 2000
Gent Aantrekkelijke stadskern Stadsontwerpen wijzen op enorme woningnood in gordelwijken Geen globale stadsherwaardering Wel wijk per wijk selectieve aanpak
Keuze voor “én én” “voor verbetering van het wonen van de aanwezige stadsbevolking en voor stadsversterking door het ombuigen van de stadsvlucht (van vooral jonge gezinnen met kinderen) en het aantrekken van nieuwe bewonersgroepen, vooral jongeren en aankomende senioren.” (Ruimtelijk Structuurplan 2003 p. 214) 13/03/2013
Stadsvernieuwing in de 19de eeuwse gordel : Leefbaarheid verhogen met ‘integrale projecten’ wijk per wijk gericht op - sociale mix - functionele mix - ruimtelijke mix
‘met zo weinig mogelijk sociale verdringing’
http://www.youtube.com/watch?v=ArFb7vjH9QY
12
13/03/2013
ZUURSTOF VOOR DE BRUGSE POORT
INTEGRALE PROJECTEN 3 PIJLERS: 1. Ruimtelijk-fysiek 2. Sociaal en cultureel 3. Sociaal-economisch GERICHT OP FUNCTIONELE, RUIMTELIJKE EN SOCIALE MIX 13
13/03/2013
VRAAG 14
Stadsvernieuwing in de 19de
eeuwse gordel ‘met zo weinig mogelijk sociale verdringing’ Toch gentrificatie?
worden de ‘zittende’ bewoners met een lagere sociaal-economische status verdrongen
door herinvesteringen in onroerend goed in deze wijken?
Gentrificatie is een proces dat een dubbele verandering inhoudt (Clark, 2005, p. 258) een verandering in de samenstelling van de bevolking van een wijk: de nieuwe bewoners hebben een hogere sociaal-economische status dan de vorige; in samenhang met een verandering in de bebouwde omgeving door een herinvestering in onroerend goed 13/03/2013
Gentrificatie als effect van stadsvernieuwing? 15 IS GENTRIFICATIE HET EFFECT VAN STADSVERNIEUWING?
13/03/2013
Courante verklaring voor gentrificatie 16
Interesse voor gordelwijken VRAAG AANBOD
(vooral) stille gentrificatie
Mogelijkheden van de gordelwijken WONINGEN en OMGEVING
Gentrificatie in de gordelwijken wordt vaak voorgesteld als het samenspel van vraag en aanbod op ‘interessante’ plekken… 13/03/2013
Stadsvernieuwing stimuleert gentrificatie 17
Interesse voor gordelwijken VRAAG AANBOD
(vooral) stille gentrificatie
Mogelijkheden van de gordelwijken WONINGEN OMGEVING
BEPERKTE STADSVERNIEUWING
13/03/2013
Vooral een indirect effect 18
Interesse voor gordelwijken VRAAG AANBOD
Mogelijkheden van de gordelwijken WONINGEN OMGEVING
(vooral) stille gentrificatie
Beperkt direct effect
Groter Indirect effect
BEPERKTE STADSVERNIEUWING
13/03/2013
19
“Ondanks ambitieuze streefcijfers stijgt het aantal sociale wooneenheden niet in absolute termen, wat betekent dat het relatief daalt.
Groot effect op laagste segment van de private huurmarkt …. … door gebrek aan flankerend beleid
Sociale huisvesting Bouwblokrenovatie en renovatiepremies Regulatie private huurmarkt Sociale verhuurkantoren
In de periode 20012010 is er netto geen enkele woning bijgekomen, terwijl de gemiddelde wachttijd oploopt van 20 tot 27 maanden.”
13/03/2013
Sociaal-ruimtelijke polarisering 20
SOCIALE VERDRINGING
Stadsvernieuwing: ruimtelijk selectief sociaal selectief
HUISJESMELKERIJ
13/03/2013
21
Stille of harde gentrificatie? “En dan beginnen we te bouwen en dan gaan we de deeg omrollen… Maar dan zal er gentrificatie moeten zijn….”
13/03/2013
2. Gentrificatie als strategie van stadsvernieuwing? 22
Economisch kapitaal aantrekken
Sociaal kapitaal aantrekken
Stadsvernieuwing gericht op de ‘nieuwe middenklasse’
13/03/2013
Economisch kapitaal aantrekken Stadsvernieuwing gericht op de ‘nieuwe middenklasse’ Sociaal kapitaal aantrekken
23
13/03/2013
De hefboomlogica 24
13/03/2013
25
“Maar nog los van het ruimtelijke heeft de stad die grote ontwikkelingen nodig om zich financieel gezond te houden door de middelen uit de onroerende voorheffing. De stad heeft die hefboom nodig om die armere gebieden te ontwikkelen.”
Stadsontwikkeling Hefboom op stadsniveau
Verschuiving
van sociale stadsvernieuwing gericht op de woonnood van lage inkomensgroepen naar economische projecten op strategische plekken
Peter Lacoere, Stadsontwikkelingsbedrijf (AGSOB)
13/03/2013
26
“In de woonnota’s staat letterlijk dat het de bedoeling is 40% overheidsmiddelen in stadsvernieuwing te stoppen om 60 % aan te trekken. Als je in zo’n situatie heel expliciet die doelstelling ziet – privaat kapitaal aantrekken – dan weet je vooraf welk effect dit zal hebben. …”
Stadsvernieuwingprojecten Hefboom in gordelwijken Gericht op het kapitaal van
jonge middenklasse projectontwikkeling
Geen trickle down maar verdringing
Selectieve toepassing dus beperkte verdringing
Pascal Debruyne, stadsonderzoeker
13/03/2013
27
“We hebben beeldbepalende hoeken opgekocht, met hedendaagse architectuur en groene sproeten ingevuld en als bescheiden woning op de markt gezet voor jonge gezinnen … we zien nu al tijdens de woonmarkten dat er al wachtlijsten zijn voor die woningen, zelfs voor 300.000 euro half casco afgewerkt. “
Stadsvernieuwingsprojecten Jonge middenklasse
Pioniers Pand per pand renovatie
Carl Dejonghe, Kabinet Stadsvernieuwing 13/03/2013
28
“In al die gebieden daar heb je ook veel private initiatieven. Het enige nadeel is dat je daar dan na restauratie… nee geen nadeel, want het beoogde effect is dat je de middenklasse binnenkrijgt, die zorgen voor de centen die je ook nodig hebt om je stadsherwaardering tot stand te brengen….”
Stadsvernieuwingsprojecten Hefboom in gordelwijken Projectontwikkeling
Volgers Grootschaliger herinvestering
Sas Van Rouveroij, ex-Schepen VLD 13/03/2013
29
“Onze interpretatie was: het moet een hefboom zijn, maar ook voor de mensen die er nu wonen. Dat uit zich in voorzieningen: woonwinkels, buurtwerk, werkwinkel, wijkgezondheidscentra, jeugdwelzijnswerk, migrantenwerking… dus eigenlijk voorzieningen gericht op de sociale kwesties.”
Alternatieve strategieën Welfaristische strategie
Directe investeringen in sociale woningen publiek domein publieke voorzieningen
Dirk Temmerman, adviseur stedenbeleid Vlaams Minister Van den Bossche 13/03/2013
Economisch kapitaal aantrekken Stadsvernieuwing gericht op de ‘nieuwe middenklasse’
Sociaal kapitaal aantrekken
30
13/03/2013
31
“… bijna een evidentie voor ons dat een gemengde samenstelling van leeftijdsgroepen en etnische groepen tot een stedelijke mix leidt die rijker is dan de homogene samenstelling in verkavelingsVlaanderen.”
Sociale mix Consensus over sociale mix is bijna
totaal! Indirect maar ook direct effect op gentrificatie: nieuwe middenklassers aantrekken >> sociale verdringing
Carl Dejonghe, kabinet Stadsvernieuwing
13/03/2013
Politieke logica’s achter sociale mix Sociale hervorming 32
“Door die hoger opgeleide nieuwe inwoners uit de middenklasse opnieuw te introduceren in die wijken, hopen we dat ze de minder begoede inwoners van de wijken meetrekken in een positieve spiraal: in het buurtleven, in allerlei activiteiten.” Carl Dejonghe, kabinet Stadsvernieuwing Als je een heterogene mix van mensen krijgt, dan krijg je modeling van andere figuren, andere gezinnen, die andere interacties ontwikkelen in die leefplekken. Dominique Willaert, Victoria DeLuxe
Progressieve logica
Middenklasse als voorhoede voor sociale verbetering ‘Meetrekken’ van kwetsbare bewoners Motor voor ‘betere sociale cohesie’
Dominant in Gents verhaal
13/03/2013
Politieke logica’s achter sociale mix Sociale controle 33
“Vanaf welk moment spreek je van getto’s en vanaf welk moment van evenwichtige, normale wijken. (…) Dat is een redelijk onbeheersbaar iets, zonder veel sociale controle.” Philippe Van Wesenbeeck, Stedenbouw Men wil de tweeverdieners binnen brengen, middenklasse gezinnen, vanuit de redenering dat die groep een zekere sociale voorbeeldfunctie heeft. Opvoeding binnen de wijk, op tijd de ‘vuilnisbak’ buiten zetten.” Herman Peeters, ACW over de gevoerde stedelijke strategie
Hardere logica
Middenklasse als breekijzer uit vrees voor getto’s van armen “les classes dangereuses”
Strijd tegen overlast
Middenklasse als norm Viseert kwetsbare groepen
13/03/2013
Sociale mix als oplossing? 34
De stad is een lappendeken van verschillende natuurlijke habitats, en iedereen zoekt zo’n beetje zijn eigen habitat. Via netwerken zoekt men steun binnen eigen kring en ontstaat sociale mobiliteit. Er is geen gettovorming zolang je niet opgesloten zit in de enclave. Er is niets mis met segregatie, met etnische enclaves. Het wordt pas een probleem als je niet meer uit de enclave kunt geraken, als er geen toegang is tot de arbeidsmarkt, tot de woonmarkt, als je daar dus gevangen zit.”
Nieuwe middenklassers
vormen eigen netwerken Spiraal naar meer gentrificatie Geen garantie voor opwaartse sociale mobiliteit Bedreiging van netwerken en voorzieningen voor kwetsbare bewoners Wat is er mis met sociale segregatie?
Stijn Oosterlynck, Stadssocioloog Universiteit Antwerpen 13/03/2013
35
Alternatieve strategieën Sociale preventie
Sociaal-artistiek werk Opbouwwerk >>> sociale
stadsvernieuwing
13/03/2013
Besluit competitieve stadsontwikkeling of sociale stadsvernieuwing? 36
13/03/2013
Competitieve stadsontwikkeling 37
Steden gericht op competitieve positie in markteconomie Tegenstelling
Discours: competitieve ontwikkeling + sociale cohesie: “én én” Praktijk: economische groei + groei van sociale ongelijkheid!
Remedie?
Geen overgang naar alternatief ontwikkelingsmodel Wel gebiedsgericht aanpak > geen impact op ongelijkheid!
“zolang stedelijke regimes gevangen zitten in een zeer concurrentieel en
sociaal exclusief groeimodel, kunnen ze niet in staat worden geacht om het verschil te maken.” Economische groei en sociale cohesie in de stad (Corijn, 2010, p. 12) 13/03/2013
Sociale stadsvernieuwing 38
Een kwestie van rechtvaardigheid…. “Gent zit op een interessant tijdsgewricht dat een kanteling kan inhouden naar meer sociale rechtvaardigheid of naar meer neoliberale competitiviteit. Specifiek voor gentrificatie in de 19de-eeuwse gordelwijken houdt dit de essentiële vraag in of het vruchteloze beleid naar het aantrekken van een segment uit de middenklasse zonder woonnood, ten koste van de reële woonnood van de meest kwetsbare groepen in de stedelijke samenleving, kan kantelen naar een beleid dat die massieve woonnood als uitgangspunt durft te nemen voor een sociaal rechtvaardige stadspolitiek.”
… maar ook van realisme Suburbane middenklasse wil
blijven
Kinderen opvoeden in fysiek en sociaal veilige omgeving Migranten:lage status en onveiligheid Suburbaan gebied als ‘uitgezuiverde versie’ van de stad
Is de gekozen beleidsweg
een doodlopende straat? Onderzoek naar woonwensen (Meeus, De Decker & Claessens, 2012) 13/03/2013
Sociale stadsvernieuwing? 39
Beleid van sociale stijging (Oosterlynck, 2012)
19de eeuwse gordel: aankomstwijken voor mensen in armoede Erkenning door overheid > beleid voeren van individuele sociale stijging en collectieve emancipatie Onderwijs Wonen Tewerkstelling Netwerken
Cruciaal daarbij is het toevoegen van meer treden onderaan de maatschappelijke ladder, zodat individuen en groepen stap voor stap kunnen stijgen op de maatschappelijke ladder.” Stijn Oosterlynck, stadsdebat Tiens Tiens Gentse Feesten 13/03/2013
Een rechtvaardige stadsvernieuwing… … vraagt een rechtvaardig stedenbeleid 40
Impliciet (anti)stedenbeleid Op verschillende schalen (Vlaams, Belgisch,
Europees)
Woonbonus Onderwijs en kinderopvang Basismobiliteit op platteland Fiscale concurrentie stad – suburbaan gebied Laaggeschoolde werknemers voor Europese economie? ….
