S t u d i e d a g. Voor muziekwerkers in zorg en (speciaal) onderwijs Vrijdag 7 November Het palet van de muzikale interventie in de zorg

Studiedag Voor muziekwerkers in zorg en (speciaal) onderwijs

Vrijdag 7 November 2014

Het palet van de muzikale interventie in de zorg Organisatie: Adres: Tijd: Kosten:

Stichting Muziekenz.org Muziekschool Artiance, Canadaplein 3, 1811 KE Alkmaar 9.30 uur tot 17.30 uur € 85 p.p. inclusief koffie/thee en lunch € 65 p.p. voor studenten incl. koffie/thee en lunch

Organisatie Yolanda Hulscher/organisatie & planning Remi Adriaansz/organisatie & planning Yntske Zijlstra/financiën

- [email protected] - [email protected] - [email protected]

Thema van de Studiedag De wetenschap bewijst het nu ook. Muziek werkt. De vraag om deze positieve werking wordt in de zorg en het (speciaal) onderwijs steeds groter. Kunnen we vanuit onze huidige functies buiten de gebaande paden treden en de daadwerkelijke vraag naar muziek zoeken? Met andere woorden: Is het palet aan muzikale interventies (therapie, agogie, activiteit, enz.) rijk genoeg om de behoefte in te kleuren? Op deze kleurrijke studiedag gaan we het er over hebben.

Programma 9.30 uur 10.15 uur 10.30 uur 11.30 uur 12.30 uur 13.30 uur 14.45 uur 16.15 uur 17.00 uur 17.30 uur

Zaal open, koffie, thee Opening door Remi Adriaansz Philip Curtis, lezing (plenair) Presentatieronde 1 Lunch en informeel samenzijn Presentatieronde 2 Workshopronde Prof. Jeekel, lezing (plenair) Afsluiting en informeel samenzijn met borrel Wel thuis!

1

Presentatieronde(s) met 4 presentaties 1. Barbara Wessel: iPod project 2. Magchiel Bakker: Radio Remember 3. Jaap de Jong: STEIM 4. Kirsten van den Bosch: Safe en Sound

Workshops 1. Mariska Krab: Neonatologie & Muziek 2. Andy Bruce: Klankspoor 3. Josephine te Pas en Karen Kal: Coaching van activiteitenbegeleiding in de muziek 4. Jennemieke Otger: Muziek en systeemtherapie

Plenaire Lezingen Prof. Dr. Hans Jeekel is sinds 1980 chirurg en hoogleraar in de algemene chirurgie op het Universitair Medisch Centrum Rotterdam en de Erasmus Universiteit. Hij deed o.a. onderzoek naar 'muziek als medicijn'. Patiënten die tijdens een operatie onder narcose naar klassieke muziek luisteren, zouden na afloop sneller herstellen en minder pijnbehandeling nodig hebben. Professor Jeekel ondervond dat muziek meer doet dan veel mensen denken. Zo kan muziek een positief effect hebben op de groei en ontwikkeling van te vroeg geboren baby’s en stress verminderen. Muziek als Medicijn Op zijn initiatief is daarom de projectgroep Muziek als Medicijn (MAM) in 2011 opgericht. Met steun van verschillende Rotterdamse fondsen, doen zij onderzoek naar het helende effect van muziek. Het is de missie van de projectgroep MAM om er voor te zorgen dat muziek als medicijn opgenomen wordt in de reguliere gezondheidszorg. Volgens de initiatiefnemers komt muziek als gezondheidszorg niet alleen de patiënt ten goede, de therapie heeft tevens een positief effect op kosten van de gezondheidszorg. MAM is op dit moment onderverdeeld in drie projecten: MAM bij te vroeg geboren baby’s, MAM bij kinderen met brandwonden en MAM bij kinderchirurgie. Onderzoek met te vroeg geboren kinderen en klassieke muziek had ook tot verrassende resultaten geleid; hun groei zou kunnen worden bevorderd door ze in een couveuse naar klassieke muziek te laten luisteren.

Philip Curtis is zanger, acteur en regisseur. Nu is hij docent en workshopleider aan het Prins Claus Conservatorium, verbonden aan het lectoraat Lifelong Learning in Music. Dit lectoraat onderzoekt het concept van Lifelong Learning voor het muziekvakonderwijs. “We willen de functie van musici in de maatschappij uitbreiden. Een musicus is niet alleen een entertainer, maar ook beoefenaar van muziek als gereedschap om de kwaliteit van leven van kwetsbare groepen te verbeteren. We bieden musici ook meer mogelijkheden. Hoe meer vaardigheden, des te beter!” Music for Life Muziek draagt bij aan de kwaliteit van leven van mensen met dementie en kan de persoon achter de dementie zichtbaar maken. Sinds januari 2013 is er een start gemaakt met de ontwikkeling van training voor musici die door middel van creatieve muziekworkshops willen werken met dementerende ouderen en hun verzorgenden. Masterstudenten van het Prins Claus

2

Conservatorium en het Koninklijk Conservatorium nemen deel aan deze trainingen. Vervolgens werden pilots uitgevoerd in een centrum voor dagopvang in de regio Groningen en een verpleeghuis in Den Haag. Het project wordt afgesloten met een slotsymposium in juni 2014. Het lectoraat Lifelong Learning in Music doet dit in samenwerking met partners uit de gezondheidszorg en de muziekprofessie. Deze nieuwe praktijk biedt (toekomstige) professionele musici kansen om hun beroepspraktijk uit te breiden. Het aantal mensen met dementie in Nederland neemt komende jaren toe en een innovatieve praktijk als deze, die bijdraagt aan het welzijn van dementerende ouderen en de communicatie met hun verzorgenden, is daarom belangrijk.

De presentaties Iedere deelnemer aan de studiedag volgt alle (4) aangeboden presentaties in een wisselschema. Iedere presentatie duurt een half uur en is bedoeld als kort maar informatief aanbod, om de deelnemers bewust te maken van andere muzikale paden en innovatieve mogelijkheden die in het muziekwerk kunnen worden geïmplementeerd.

1. Barbara Wessel: iPod en dementie Barbara Wessel is sinds 2000 werkzaam bij Verpleeghuis Hogewey in Weesp, als activiteitenbegeleider muziek. Daarnaast is zij werkzaam als zangeres, zangdocent en dirigent (www.barbarawessel.nl en www.movingthroughmusic.nl) In Hogewey gaf zij vele workshops over Muziek en Dementie, over muziekactiviteiten en over muziek op de kleinschalige woning. In 2012 won zij de prijs voor ‘het Beste Idee van Vivium’ met het idee van het iPod-project, hiertoe geïnspireerd door Music & Memory. Zij kreeg de gelegenheid dit iPod-project in Verpleeghuis Hogewey op te zetten. De uitwerking van de muziek op de bewoners die hiermee in aanraking zijn gekomen, is zeer positief. Vanuit ‘Moving through Music’ ontplooit Barbara Wessel momenteel verschillende initiatieven om de iPod als medium voor mensen met dementie en hun mantelzorgers toegankelijk te maken en te benutten, o.a. onder de titel ‘Muzikaal Levensverhaal’. Persoonlijke muziek, d.w.z. muziek die voor een persoon in zijn/haar leven betekenisvol is geweest, kan voor mensen met dementie een goede uitwerking hebben. Het kan herinnering oproepen en hen terugbrengen naar een gelukkig verleden. Deze herinnering zorgt voor een groter gevoel van geluk en welzijn in het heden. Het verhoogt daarmee het leefplezier. De iPod is heel geschikt is om de persoonlijke muziek te beluisteren op elk gewenst moment van de dag. De iPod- Shuffle is sterk en eenvoudig in het gebruik. Het enige dat nodig is, afgezien van de iPod, is het verzamelen van de persoonlijke muziek, om deze vervolgens in een digitaal bestand op de computer op te slaan en van daaruit op de iPod te zetten. Zo komt de mooiste muziek van de persoon om wie u geeft, in een vorm te staan die hij/zij makkelijk kan beluisteren. Kijk voor meer informatie op www.mijnmooistemuziek.nl

2. Magchiel Bakker: Radio Remember- Belevingsradio voor mensen met dementie Voor iedere doelgroep is er tegenwoordig wel een radio station te vinden. Radio 5 Nostalgia voor de 65-plus doelgroep met een mix van lichte muziek, spelletjes en educatie, 3FM en Radio 538 richten zich meer op de jongeren tot 34 jaar met een primair muziek gedreven programmering terwijl Radio 1 zich profileert als dé nieuws- en sportzender. Voor mensen met dementie is er echter geen kanaal om op af te stemmen. Logisch ook, want commercieel is deze doelgroep niet interessant en, nog belangrijker, welke muziek moet je programmeren? Bestaat er wel zoiets als een

3

homogene muzieksmaak bij deze groep? Radio Remember voorziet in die leemte. Dit online station programmeert muziek die aansluit bij de belevingswereld van de huidige groep mensen met dementie (overwegend 80-plus). Niet alleen speelt het ‘relevante’ muziek, maar koppelt deze vervolgens ook aan het dagritme binnen de zorginstelling. Dat wil zeggen dat de bewoner bij het opstaan andere muziek te horen krijgt dan als hij/zij eenmaal aan de koffie zit. Dit alles voorziet in een station dat van 8 uur ‘s ochtends tot 10 uur ‘s avonds continu kan draaien met de mogelijkheid van het aanzetten van aparte ‘playlists’ (nu willen we even Sinterklaasliedjes horen of met Pasen, stukken uit de Matthäus Passion). Magchiel Bakker van ‘De Zaak Bakker’ was verantwoordelijk voor de muziekprogrammering van Radio Remember. Het station is van september tot en met december 2013 getest in twintig huiskamers voor bewoners met overwegend gevorderde dementie in drie verpleeghuizen behorende tot de Haagse zorgorganisaties Florence en WoonZorgcentra Haaglanden. Van de bewoners gaf 56% aan de gedraaide muziek prettig te vinden. Bij de zorgmedewerkers lag dit percentage nog hoger – 90% liet zich positief uit over dit station. www.dezaakbakker.nl

3. Jaap de Jong: STEIM (Studio voor Elektronische Instrumentale Muziek) Jaap de Jong heeft gestudeerd aan de Hogeschool Groningen, het conservatorium in Alkmaar, en is in het bezit van diverse diploma’s, waaronder een management- en OMB-diploma. Tevens is hij klankmasseur en gecertificeerd voor de BiM (Beleven in Muziek). Muziek geeft kleur aan het leven en Jaap voelt zich een bevoorrecht mens dat hij muziek aan anderen mag doorgeven. Als muziekagoog binnen Van Boeijen ondersteunt hij mensen met een verstandelijke beperking middels het medium muziek. Verwijs (hulp)- vragen kunnen gerelateerd zijn aan het versterken van de eigenwaarde door het opdoen van succeservaringen en/of het reguleren van stress en spanning en dit om kunnen zetten in ontspanning en rust waardoor het leven een stuk aangenamer kan worden. Twee jaar achtereen leverde hij een actieve bijdrage aan het opnieuw aantonen van het belang van muziek(therapie) t.b.v. patiënten die binnen de FPK/GGZ Drenthe te Assen verblijven. Momenteel actief betrokken bij het muziekproject binnen Van Boeijen i.s.m. STEIM te Amsterdam. Het doel is in eerste instantie gericht op het plezier beleven aan muziek waarin de eigen regie centraal staat. In de presentatie zal hij meer uitleg geven over STEIM. “Veel cliënten met zeer beperkte mogelijkheden, aan wie ik muziekagogie heb aangeboden, kunnen veelal niet zelfstandig in de woning of op de dagbesteding hun eigen muziekbeleving bepalen/regisseren. Gelukkig ben ik via-via, in contact gekomen met enkele medewerkers van STEIM in Amsterdam. STEIM, Studio voor Elektronische Instrumentale Muziek, is samen met mij en enkele collega 's in 2012 een zoektocht gestart om specifiek elektronische instrumenten te ontwikkelen. Na een presentatie voor de directie en het bestuur is er een aanzienlijke bedrag toegekend om een muziekproject te kunnen starten. Het doel wat we geformuleerd hebben is in eerste instantie plezier en lol beleving maar de regie van de individuele muziekbeleving is een daarmee onlosmakelijk doel om de kwaliteit van leven meer inhoud te geven. Op dit moment zijn we in de fase terecht gekomen dat STEIM, na het uitvoeren van vele testdagen met zes cliënten, een muziekdoos en een rammelaar met geluiden-zuil hebben ontwikkelt. STEIM heeft dit na een lange zoektocht i.s.m. onder andere de ergotherapeut, de orthopedagoog en mij, beide instrumenten vraag- gestuurd en op maat weten te produceren. Tijdens de presentatie wil ik een ieder graag mededeelgenoot maken van de vele technologische mogelijkheden waar veel mensen met een verstandelijke en/of motorische beperking zeker baat bij kunnen hebben

4

4. Kirsten van den Bosch: Safe en Sound Kirsten van den Bosch is promovenda bij de afdeling Orthopedagogiek van de Rijksuniversiteit Groningen en werkt daarbij nauw samen met de afdeling Kunstmatige Intelligentie. Haar onderzoek richt zich op de kwaliteit van de auditieve omgevingen (ook wel soundscapes) in residentiële zorginstellingen, en het effect daarvan op de stemmingen en gedrag van mensen met ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen. Onderzoek hiernaar is belangrijk vanwege het hoge aantal visuele beperkingen in deze doelgroep, wat hen afhankelijk maakt van het geluid in hun omgeving. Het uitgangspunt hierbij is dat hoorbare veiligheid (en niet zozeer akoestische eigenschappen) het belangrijkste aspect is van een goede soundscape. Door middel van haar onderzoek is aangetoond dat wanneer de kwaliteit van de soundscape verbeterd, er een vermindering van probleemgedrag plaatsvindt. Tot slot heeft zij een smartphone applicatie ontwikkeld voor de praktijk, MoSART (Mobile Soundscape Appraisal and Recording Technology), waarmee eenvoudig de aandacht voor soundscapes onder werknemers vergroot kan worden en zij de kwaliteit van de auditieve omgeving kunnen beoordelen en mogelijk verbeteren. In haar presentatie zal Kirsten ingaan op het belang van hoorbare veiligheid en mogelijke toepassingen van nieuwe technologie om de kwaliteit van auditieve omgevingen te bewaken.

De Workshops In de middag kunnen de deelnemers één workshop kiezen uit een viertal aangeboden workshops. Een workshop duurt vijf kwartier en is qua inhoud gekoppeld aan het thema van de Studiedag.

1. Mariska Krab: Neonatologie & Muziek Mariska werkte in aanvang met haar SPW diploma als groepsleidster in de kinderopvang en in de somatische en licht psycho-geriatrische verzorging. Na het behalen van de PABO ontwikkelde ze creatieve- educatieve- en muzikale programma’s, gaf een kinderboek uit, maakte theaterproducties en werkte ondertussen in het ontwikkelingsgericht onderwijs en in het Speciaal Basisonderwijs. De opleiding OMB, voelde als thuiskomen en Mariska startte aansluitend als zelfstandig Ortho-Agogisch Muziekbegeleider(ZZP) Tijdens haar pilotstudie ‘Valse Start' heeft Mariska muziektherapeutische sessies uitgevoerd met ouders en kindjes vanaf 28 weken zwangerschap tijdens het kangoeroën. Uit literatuuronderzoek blijkt dat muziektherapie een positieve invloed heeft op prematuren vanaf 28 weken zwangerschapsduur. Muziek verhoogt de fysiologische stabiliteit, verlaagt stress en draagt op de lange termijn bij aan voedingsbereidheid en toename van gewicht, waardoor de opnameduur korter wordt. Muziektherapie is op Nederlandse NICU's nog geen onderdeel van het zorgaanbod. Mariska Krab heeft voor haar speciaalstudie OMB in 2014 onderzocht of de toepassing van muziek haalbaar, wenselijk en uitvoerbaar is op een regulier werkende Nederlandse NICU; de afdeling neonatologie van het Wilhelmina Kinderziekenhuis Geboortecentrum. En dit bleek inderdaad zo te zijn; de pilot werd een succes! De subjectieve bevindingen van ouders, verpleegkundigen, artsen, op de afdeling aanwezige ouders en de muziektherapeut werden verzameld door middel van evaluatieformulieren, gesprekken en video-interactie begeleiding. Tijdens deze pilotstudie werden in overeenstemming met de literatuur positieve effecten geobserveerd bij het kind (o.a. meer ontspanning, rustiger en diepere ademhaling, reactie op stem van ouders) en bij de ouders (o.a. hechting, empowerment) Hiermee is er een nieuw werkveld gecreëerd en is Mariska de eerste Neonatologie muziekspecialist (NICU-MT) in Nederland. Meer onderzoek is wenselijk en breed

5

draagvlak van muziekwerkers is nodig voor uitvoering. Hiervoor is een werkveldgroep opgericht en is Mariska bezig met internationale certificering. De workshop: “Ik wil jullie zelf laten ervaren wat NICU-MT kan betekenen en laten uitproberen hoe jij jouw eigen vaardigheden als muziekwerker kunt inzetten tot goed NICU-MT materiaal “ www.mariskakrab.nl

2. Andy Bruce - Klankspoor Andy Bruce is een Schotse musicus die ruim twintig jaar ervaring heeft in het vak. Hij trad op in de nok van een circustent in Freiburg (jaren negentig), speelde filmmuziek op het Jazz Festival in San Francisco, maakte diverse tournees en cd-opnames met o.a. het Willem Breuker Kollektief, het Metropole Orkest en het Jazz Orchestra of the Concertgebouw. De kwaliteiten die Andy in de loop van de jaren heeft opgebouwd zet hij nu in voor een speciale doelgroep die aandacht nodig heeft: dementerenden. In 2014 heeft Andy 'Klankspoor' opgericht. Klankspoor maakt gebruik van het effect dat muziek en geluid kan teweegbrengen op het geheugen. Het luisteren naar muziek kan het gevoel van identiteit van de dementerende versterken, en zo diens kwaliteit van leven verhogen. Klankspoor voegt hier een unieke dimensie aan toe door gebruik te maken van specifieke geluiden, die een persoonlijke betekenis hebben voor de dementerende. Zo ontstaan er persoonlijke speellijsten, die zijn afgestemd op het individu. Dankzij ondersteuning van het Schokkenkamp Wegener Lonzième fonds, kon het pilotproject Klankspoor in het Flevohuis worden voortgezet. Tijdens deze workshop zal Andy dit project bespreken. Hij gaat daarbij onder meer in op het ontstaan van een Klankspoor-speellijst en de effectiviteit van Klankspoor als middel ter bestrijding van gezondheidsklachten en gedragsproblematiek bij psychogeriatrische patiënten. Tevens komen toekomstige plannen voor Klankspoor aan de orde, namelijk als nieuwe therapeutische methode binnen de zorg. “Met Klankspoor hoop ik een sociaal hulpmiddel aan te kunnen bieden waarmee de familie en andere betrokkenen zo lang mogelijk in contact kunnen blijven met de dementerende.” Op www.klankspoor.nl leest u meer over deze methode en de onderbouwing ervan.

3. Josephine te Pas en Karen Kal: Coaching van activiteitenbegeleiding in de muziek Josephine heeft onder andere de Djam opleiding gedaan (jazz en ook lichte muziek) en aansluitend de ABM- en OMB leergang, beiden in Alkmaar. Daarna studeerde zij Creatieve Therapie/Muziek in Utrecht. Karen heeft de muziekafdeling binnen Swetterhaghe (Stichting Gemiva) in Zoeterwoude opgezet en overgedragen en is daarna gaan werken voor de Hartekampgroep in Heemstede. Hier is zij inmiddels 13 jaar werkzaam als OMB-er, muziekconsulent en gezinsondersteuner. Binnen haar muziekaanbod maakt ze ook gebruik van Ervaar het Maar, BIM en Belevingstheater. Als muziektherapeut zie je dat muziek zo heilzaam kan werken bij de mens met een beperking. Je beseft ook dat de reikwijdte van je werk, niet verder is dan de duur van de behandeling. Wat blijft er over van de muziek als de muziektherapie afgerond is? Krijgt de cliënt of bewoner dan nog wel muziek? Gelukkig wel, maar of het dan ook goed wordt toegepast? Soms is het nodig andere disciplines als bijvoorbeeld de activiteitenbegeleiding hiervoor in te schakelen. Maar kennen ze ook de mogelijkheden binnen dit medium? Josephine te Pas en Karen Kal, beiden werkzaam bij de Hartekamp Groep als muziektherapeut en muziekagoog hebben een methode ontwikkeld om de

6

activiteitenbegeleiding te coachen in het hanteren van muziek. Binnen stichting de Hartekamp Groep hebben muziektherapie en OMB een duidelijke plaats binnen de organisatie verworven, waarmee de organisatie het belang van het aanbod van muziek aan cliënten met een verstandelijke beperking onderschrijft. Vanuit het Expertisecentrum worden dan ook op de diverse locaties zowel muziektherapie (gegeven door Josephine te Pas) als OMB (gegeven door Karen Kal en Josephine) op indicatie aangeboden. Daarnaast hebben Josephine en Karen het coachen van activiteitenbegeleiding verder ontwikkeld. Andries Mok en Josephine zijn jaren geleden daarmee gestart. Het is een methode waarin activiteitenbegeleiders en woonbegeleiders worden gecoacht in het aanbieden van muziekactiviteiten en de omgang met geluid op de groepen. Het laatste is ontstaan door de grote vraag naar muziekactiviteiten waar zij niet aan konden voldoen. Als binnen de muziektherapie namelijk blijkt dat bepaalde muzikale componenten ervoor zorgen dat de cliënt zijn balans terug weet te vinden en deze het niet zelfstandig kan voortzetten, dan is het van groot belang dat de begeleiding dit weet te hanteren bij de cliënt. Via de ontwikkelde methode zorgen Karen en Josephine er dan voor dat deze muzikale componenten worden ingezet in het dagelijks leven van de cliënt. Tijdens de workshop zullen wij onze methode zowel theoretisch als praktisch uit de doeken doen.

4. Jennemieke Otger: Help! ik word overstemd.. Jennemieke Otger werkt sinds 1990 als muziektherapeut. Zij heeft haar opleiding creatieve therapie muziek gedaan aan de Jelburg in Baarn. Zij werkt sinds 15 jaar bij Triversum, centrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie. Daar is muziektherapie een vast onderdeel van de diagnostiek- en behandelfase. Zij werkt met individuele patiënten, groepen en gezinnen. Verder geeft zij gastlessen aan de opleiding muziektherapie aan de Leidse Hogeschool. Voor de OMB-opleiding is zij vaste examinator. Hiernaast heeft zij een eigen praktijk voor supervisie, coaching en intervisie. Zij begeleidt professionals die hun handelen willen onderzoeken en verbeteren. Voor de leergang supervisiekunde is zij vaste gastdocent en heeft zij haar bijdrage geleverd aan het nieuwe handboek supervisiekunde dat in 2015 uitkomt. Tot slot werkt Jennemieke als interne en externe vertrouwenspersoon ongewenste omgangsvormen voor diverse organisaties. Jennemieke richt zich met al haar werkzaamheden op kinderen, jeugdigen en volwassenen die op een bepaald moment in hun leven extra ondersteuning nodig hebben. Zij voelt zich bevoorrecht dat zij hiervoor zoveel verschillende invalshoeken en mogelijkheden tot haar beschikking heeft. Voor al haar functies heeft zij de benodigde beroepsregistraties, waarvoor zij regelmatig intervisie en bijscholing volgt. Muziektherapeuten werken in de kinder- en jeugdpsychiatrie regelmatig samen met systeemtherapeuten. Het gezin in actie zien, levert extra informatie op. Musiceren is communiceren. In de muzikale improvisatie worden de communicatieve patronen hoorbaar, zichtbaar en beïnvloedbaar. Muziek biedt vele mogelijkheden om het ‘onzegbare’ uit te drukken. Jennemieke, zal aan de hand van verschillende werkvormen laten zien hoe zij vanuit de muziektherapie met gezinnen werkt. www.jennemiekeotger.nl

Aanmelden voor deze studiedag? Kijk op de website www.muziekenz.org en schrijf u in !!

7