04
Thema Droge voeten in de 21e eeuw
Roofs & the City www.cityroofs.nl
November 2013
Volg ons ook op
Column Luc Urlings & Mark Klant aan het woord: Blaakman, Cityroofs Bas Verdoorn
02
03
Regenwater bufferen voor droge voeten
04
Het dak inspireert
06
Neerslagtrend in Nederland
07
Cityroofs project: Rotterdam
08
Het dak inzetten is geen keuze Nederland staat voor grote uitdagingen in het stedelijk waterbeheer. Klimaatverandering leidt de komende decennia tot grotere perioden van droogte in Nederland, maar ook tot het optreden van intensievere regenbuien en het ontstaan van overstromingsrisico’s. Zeker in stedelijke gebieden kan dit negatieve effecten veroorzaken voor de leefomstandigheden en de gezondheid van mensen. En dat terwijl de bevolking, volgens het CBS, tot 2025 vooral zal groeien in de steden. Dit vraagt om een andere inrichting van de stad.
In stedelijke gebieden is de bodem groten deels bedekt met bebouwing en bestrating. Normaal gesproken zorgt de bodem voor voldoende waterbergend vermogen en bij extreme hoeveelheden neerslag voor minder wateroverlast. Maar in deze bebouwde gebieden heeft het water weinig mogelijkheden om te infiltreren in de bodem en wordt het dus versneld afgevoerd naar de riolering en het oppervlaktewater. Daarom heeft elke gemeente in Nederland, in samenwerking met haar waterschap vanuit provinciale en overheidsplannen, regels om het watersysteem nu en in de toekomst goed te kunnen beheren. Ook om aan te geven hoe moet worden omgegaan met het watersysteem en veranderingen die daarop van invloed zijn.
Waterregels
Bij het neerzetten van een nieuw pand of het herstructureren van een gebied krijgen de initiatiefnemers te maken met deze
waterregels. Het verharden van grond met bebouwing of bestrating leidt tot een versnelling van de afvoer van regenwater naar het watersysteem en dat moet gecompenseerd worden door waterberging. Dit wordt ook wel hydrologisch neutraal ontwikkelen genoemd: de toekomstige situatie mag geen hydrologische achteruit gang ten opzichte van de huidige situatie tot gevolg hebben.
soms moeilijk toepasbaar; deze kratten moeten onder de grond geplaatst worden en met name bij herstructureringsprojec ten is het vaak lastig om in de grond te werken door bestaande leidingen en kabels. Met deze oplossingen van gisteren redden we het morgen niet meer. Het dak inzetten is de oplossing. Niet een keuze, maar een must.
De oplossing ligt op het dak
Het platte dak gebruiken is niet alleen functioneel, maar het wordt meteen omgebouwd tot iets esthetisch. Het kan zo aangelegd worden dat het er mooi uitziet én voldoet aan de bergingseis. De buffer capaciteit wordt gecreëerd door speciale drainagematten te combineren met een juiste dikte substraat en beplanting. Het regenwater wordt door deze verschillende lagen vastgehouden en bereikt veel later de afvoer. Bovendien wordt een deel van het water door de planten opgenomen en
Maar hoe is die compensatie te behalen? Hier zijn diverse mogelijkheden voor, denk aan het plaatsen van regentonnen of het ingraven van infiltratiekratten. Maar om met regentonnen aan bijvoorbeeld een minimale bergingseis van 120 m3 te voldoen is een onmogelijke opgave. Je hebt er al 480 stuks van 250 liter nodig en waar zet je deze neer, hoe zorg je ervoor dat ze allemaal water bergen en hoe gebruik je ze in de winter? Maar ook infiltratiekratten zijn
Bufferen, vertragen, verfraaien
verdampt een deel. Als het substraat niet verzadigd is, zal bij kleine buien geen regenwater in de riolering terecht komen. Een groendak gecombineerd met de speciale stormwaterkolk, zorgt ervoor dat het water te allen tijde vertraagd afge voerd wordt. Daarbij komt dat met de juiste inrichting het dak een positief effect kan hebben op de luchtkwaliteit, de biodiversi teit in een gebied en de levensduur van de dakbedekking. Er is, afhankelijk van de constructie, veel mogelijk op het dak; richt het in met planten, creëer een terras of verbouw er groente- en fruit. Voldoen aan de gestelde waterbergingseisen is met de inzet van het dak geen hoofdpijndossier meer, maar een aantrekkelijke en uitvoer bare opdracht.
Luc Urlings & Mark Blaakman, Cityroofs
Column Cityroofs Groendaken hebben de toekomst maar dan wel net iets anders Experts in elevated landscapes
Pagina 2
Hugo Gastkemper, directeur Stichting RIONED
Groendaken hebben de toekomst
maar dan wel net iets anders Iedereen weet dat groendaken een hot item vormen binnen de hedendaagse architectuur. Terwijl de beschikbare ruimte op het maaiveld steeds schaarser wordt, neemt de hoeveelheid platte daken juist toe. Deze ruimte op daken kan met de juiste inrichting diverse functies vervullen, zeker in de vorm van een begroeid dak. Nu wordt er vooral nog vanuit esthetisch oogpunt gekozen voor een begroeid dak, maar er is een lichte verandering zichtbaar in de reden waarom gemeentes en bedrijven kiezen voor een groendak. Een goede ontwikkeling! Groendaken hebben niet alleen een esthetische functie, maar ze kunnen ook gebruikt worden voor een bijdrage aan de biodiversiteit en voor waterbuffering. Deze mogelijkheden moet je exploiteren, omdat ze een duidelijk belang hebben voor de toekomt!
Luc Urlings & Mark Blaakman, Cityroofs
‘‘Als er meer mogelijk is moeten we het optimale eruit halen’’
Bij veel gemeenten en bedrijven leeft de gedachte dat een dak begroeid met sedum een effectieve bijdrage levert aan de biodiversiteit binnen Nederland. Deze bijdrage is echter vele malen kleiner dan men denkt. Biodiversiteit staat voor een verscheidenheid aan soorten, een verscheidenheid aan levensvormen. Kies je voor sedumbegroeiing, dan heb je te maken met een geslacht uit de vetplantenfamilie waar vier- à vijfhon derd sedumsoorten onder vallen, maar waarvan er slechts enkele toepasbaar zijn op daken. Met sedum op daken draag je dus wel bij aan die biodiversiteit, maar in zeer beperkte mate. Wil je de verscheidenheid aan flora en fauna binnen Nederland echt behouden en waar mogelijk ook verbeteren, dan is een andere invulling nodig. Op een echt biodivers groendak moet zich een diversiteit aan plantensoorten bevinden. Hierbij wordt de voorkeur gegeven aan inheemse soorten, soorten die een daadwerkelijke bijdrage hebben aan de ecologie in Nederland. Zo creëer je op het dak een ‘mini-habitat’ voor vogels, insecten en vlinders. Hetzelfde geldt voor waterbuffering. Sedumdaken bufferen water, maar slechts minimaal. Waarom genoegen nemen met een minimale waterbuffering als er meer mogelijk is? Afhankelijk van het toegepaste systeem, buffert een standaard groendak met sedum circa 20 liter water per vierkante meter. Dit alles heeft te maken met de beperkte laag substraat van 5 à 7 cm. Daarnaast is sedum een plantensoort die de voorkeur geeft aan een droge grond. Meer dan het benodigde water neemt sedum niet op en overtollig water wordt direct afgevoerd. Sedum staat niet voor niets bekend als de plantensoort die het goed doet in droge omstandigheden. De toekomst voor water buffering ligt daarom in de semi-intensieve, biodiverse én intensieve groendaken. Het kost iets meer in de aanlegfase, maar heeft aantoonbare voordelen en levert uiteindelijk meer op. Gemeenten kunnen hierbij een belangrijke rol spelen door hun subsidiehoogte af te laten hangen van de hoeveelheid water dat een aangelegd dak buffert; hoe meer een dak buffert, hoe meer subsidie gegeven wordt. Om deze groendaken van de toekomst te ontwikkelen is er echter kennis nodig. Door een nauwe samen werking tussen zowel systeemleveranciers als uitvoerende partijen kunnen nieuwe systemen worden ontwikkeld. Samen kunnen we de optimale oplossing vinden tussen de opbrengst van een groendak en de kosten en de belastbaarheid van de constructie. Denk bijvoorbeeld aan de ontwikkeling van een substraat met daarin grind verwerkt, waardoor het zowel de functie van substraat als de functie van ballast
2
Cityroofs
“De ontwikkeling van waterberging op het dak juichen we toe” In oktober 2013 had vooral het westen van Nederland te maken met soms ernstige wateroverlast als gevolg van veel en langdurige neerslag. De afvoer uit stedelijk gebied werd daarbij bemoeilijkt doordat de sloten en afvoerkanalen helemaal vol zaten. De riolering kon niet langer afvoeren en in de bebouwde omgeving ontstond wateroverlast of zelfs waterschade. Stichting RIONED is de koepelorganisatie voor riolering en stedelijk waterbeheer in Nederland, waarin overheden en het bedrijfsleven samenwerken. Ook zij volgen de KNMI-scenario’s op de voet en beseffen dat door klimaatverandering extreme regenbuien vaker voor zullen komen. Het traditionele rioolstelsel kan deze grote hoeveelheden neerslag niet meteen op alle plaatsen verwerken. Hugo Gastkemper, directeur van Stichting RIONED, vindt dat je ook niet mag verwachten dat de afvoer capaciteit, met buizen of infiltratie, zo groot is dat het zelfs de zwaarste bui aan kan. Een goede mix van meer afvoer capaciteit en ruimte voor waterberging, afgestemd op de lokale situatie, is het
meest efficiënt. Water op straat is deel van de oplossing, maar de samenleving accep teert dit niet als het langdurig of zeer regelmatig gebeurt. Het bergen van water kan op vele plekken. De straat en groene gebieden vormen goede plekken. Maar ook platte daken zijn grote oppervlakken waarop water vast gehouden kan worden. Hugo Gastkemper is positief over de inzet van het dak, maar ziet dat er vanuit de sector van stedelijk waterbeheer vraag is naar zekerheid; op hoeveel waterberging kan er gerekend worden als het echt hard regent? Gelukkig ziet hij ook dat er actief gezocht wordt naar een antwoord op deze vraag. En ook
Om in de toekomst te kunnen blijven omgaan met hevige regenval, moet er volgens RIONED goed gekeken worden naar modelvoorspellingen in combinatie met feitelijke gebeurtenissen om precies mee te groeien in de maatregelen. Zo kun je Tevens heerst er volgens RIONED een anticiperen op recente gebeurtenissen en tendens waarbij bedrijven, al dan niet overbodige maatregelen voorkomen. verplicht, proberen om de gemeentelijke Waterberging op particulier terrein wordt riolering te ontlasten. Dit doen zij door het hierbij steeds belangrijker. Dat kan door water op eigen terrein verwerken. Dat tuinen niet te verharden, maar ook het dak hiervoor het dak ingezet wordt, vindt RIONED een goede ontwikkeling. Bovendien wordt onderdeel van de waterberging. Het ontstaat er een mooie vorm van samenwer zal steeds meer geaccepteerd worden dat je niet zo maar water via de openbare king tussen gemeentes en bedrijven, doordat de gemeentes vanuit hun klimaat ruimte kunt afvoeren. Dat past zowel in het waterbeleid, als in het klimaatadaptiebeleid. beleid subsidies geven voor de aanleg van vegetatiedaken. dat een waterbergend dak ingericht met beplanting bijkomende voordelen heeft, zoals een luchtzuiverend en warmtewerend effect voor de stad.
vervuld. Of een lichtgewicht substraat met gerecyclede materialen dat als ondergrond kan dienen voor inheem se beplanting. Gezamenlijk nadenken over een norm voor de wind- en brandklasses van groendaken is ook een belangrijk punt van ontwikkeling. Groendaken dienen gegarandeerd veilig te zijn. Systemen en substraten voor groendaken zijn op dit moment volledig afgestemd op de vraag vanuit de markt. Wanneer deze vraag veranderd, zullen systeem leveranciers mee veranderen. Om deze omslag voor te zijn moet er nu al nagedacht worden over nieuwe oplossingen. Het groendak van de toekomst zal veel zorgvuldiger ingericht worden. Het aanleggen van een groendak vanuit esthetisch oogpunt blijft aanwezig, maar men gaat het groendak steeds meer zien als een duurzame maatregel die een verbetering oplevert. Wij zien in de toekomt een duidelijke verandering in de opbouw en samenstelling van het begroeide dak. Je kunt niet meer volstaan met een standaard opbouw. Men zal meer onderzoek gaan doen naar welk type dak, in een bepaalde regio, het meest oplevert. Substraat en beplanting moet steeds meer worden afgestemd op de uiteindelijke functie van het dak. Hierbij worden eerder genoemde functies als de bijdrage aan de biodiversiteit en waterberging een steeds belangrijker aspect. Bij semi-intensieve en biodiverse daken zullen de vegetatie matten worden afgestemd op de locatie en dit dient aangevuld te worden met gebiedseigen planten, kruiden en grassen. De waterbuffercapaciteit van begroeide daken neemt daarbij toe, omdat het dak met intensie vere beplanting en een dikkere laag substraat meer water vasthoudt. Daarnaast neemt de beplanting zelf ook water op en geeft een deel hiervan, door verdam ping, weer af. In het stedelijk gebied zal ook vooral de groei van intensieve groendaken merkbaar zijn. De bouwpercelen in steden worden steeds kleiner en zodoende wordt er gekozen voor hoogbouw in de vorm van appartementen complexen. Deze complexen kenmerken zich veelal door commerciële ruimtes op de begane grond waarvan het dak gebruikt en ingericht wordt als gezamenlijke binnen tuin. Samen met deskundige partners streven we ernaar om groendaken te realiseren die niet alleen esthetisch, maar ook nuttig zijn. Daar waar niet meer mogelijk is dan sedum, vormt een sedumdak de juiste oplossing. Maar wanneer er meer mogelijk is dan moeten we onze kennis bundelen en het optimale eruit halen. Luc Urlings, Sales representative Cityroofs Mark Blaakman, Business unit manager Cityroofs
De zekerheden van Cityroofs De ruimte op het dak gebruiken is geen keuze meer, het is noodzakelijk en nuttig. Maar hoe die ruimte optimaal benut kan worden en wie dat gaat realiseren kan een moeilijke keuze zijn. Kiest u Cityroofs, dan kiest u voor zekerheid. 01
Van schets tot onderhoud
Wij zijn uw aanspreekpunt als het gaat om de dakinrichting. Niet alleen in de uitvoering, maar ook in de ontwerpfase denkt Cityroofs met u mee. Aan de hand van uw wensen en eisen zoeken we naar een passende oplossing die technisch en esthetisch verantwoord is. We kunnen bijvoorbeeld exact aangeven welke opbouw voor uw dak het beste is om het gewenste aantal liters regenwater te kunnen bufferen, welk type bestrating daarbij past en hoe de beplanting een bijdrage kan leveren.
02
10 jaar verzekerde daktuingarantie
Als u voor een prachtige daktuin kiest, wilt u daar ook jaren plezier van hebben. Daarom dragen we zorg voor een perfecte uitvoering, krijgt u garantie en sluiten we onderhoudscontracten. Maar ook leveren we de daken die wij samen met Wédéflex realiseren, met 10 jaar verzekerde daktuingarantie op.
03
Keurmerk
Cityroofs beschikt over hét keurmerk in de dakenbranche: BDA praktijkbladen. Bureau Dakadvies (BDA) heeft de opbouw en materialen van de verschillende dakoplossingen van Cityroofs getoetst. Zo ook voor het daksysteem voor stormwatervertraging op daken. De bevindingen over ontwerp, uitvoering, details en onderhoud hebben zij overzichtelijk in praktijkbladen gezet. BDA geeft een praktijkblad alleen af bij producten waar zij volledig achterstaat.
Klant aan het woord Bas Verdoorn, Senior adviseur bij Avijftien BV
“Op het dak kan worden voldaan aan de gehele waterbergingseis” “Voor het nog te realiseren project Boulevard Zuid in Eindhoven ben ik gevraagd een adviserende rol op het gebied van installatietechniek te vervullen richting opdrachtgever Ruysdael Ontwikkeling en de bouwbedrijven Van Schijndel en Hurks. In dit project hebben we onder andere te maken met een waterbergingseis vanuit de gemeente. Zolang we voldoen aan de voorwaarden van de gemeente, kunnen we zelf bepalen hoe we deze eis behalen. In dit geval is er in eerste instantie gekozen om via een daktuin een deel van de eis te behalen, mede omdat dit de esthetische voorkeur van de opdrachtgever was. De opdrachtgever was al bekend met Cityroofs en zodoende ben ik in gesprek gegaan over de mogelijkheden met betrekking tot de waterbergingseis. Cityroofs kon exact benoemen hoeveel liter water per vierkante meter gebufferd kan worden met een bepaalde opbouw op het dak. Ook heeft ze haar partner Wavin bij het project betrokken voor de inzet van een speciale waterafvoerkolk. Met deze inrichting kunnen we op het dak al voldoen aan de gehele waterbergingseis. We zijn al in een vroeg stadium bij elkaar gekomen, met als voordeel dat wij de juiste posities van de verschillende hemelwaterafvoeren kunnen aangeven en dat de landschapsarchitect deze technische aspecten kan integreren in het daktuinontwerp.“
Experts in elevated landscapes
3
3
Extensief groendak
Regenwater bufferen voor droge voeten
Extensief groendak: buffert gemiddeld 20 liter water per vierkante meter
Een extensief groendak buffert een minimale hoeveelheid water door een beperkte substraatlaag en het gebruik van sedum. Voor een hooggelegen dak met een minimale belastbaarheid een goede oplossing.
3
4
Hevige regenbuien zorgen, vooral in stedelijke omgeving, steeds vaker voor wateroverlast. Riolering, sloten en andere afvoerkanalen kunnen piekmomenten niet snel genoeg verwerken. Wij bieden verschillende oplossingen voor de opslag en vertraagde afvoer van water op het platte dak.
Stormwatervertraging Regenwater laten we in 26 uur vertraagd afvoeren door gebruik van de stormwaterkolk. Hiermee voorkomen we piekbelasting op het riool. Zo wordt de kans op wateroverlast bij hevige regenval op maaiveldniveau nihil.
5
1
Biodivers groendak Met een biodivers groendak bufferen we een gemiddelde hoeveelheid water. De substraatlaag van ten minste 12 centimeter houdt water vast, daarnaast neemt ook de beplanting water op. Bovendien zorgen we met de juiste beplanting voor een bijdrage aan het behoud van de biodiversiteit. Door het biodiverse groendak op zichthoogte toe te passen zorgt het tevens voor een mooi aanzicht.
1
Bestrating met DNS®
Biodivers groendak: buffert gemiddeld 35 liter water per vierkante meter
Stormwatervertraging: de speciale waterafvoerkolk laat het water in 26 uur vertraagd afvoeren
4
Bestrating met DNS®: een vlak en droog oppervlak
2
2
DNS® brengt het loopoppervlak op de gewenste hoogte. Tevens wordt het water afgevoerd naar de ruimte onder de tegels waardoor een droog dakterras ontstaat. 5
Intensief groendak: buffert vanaf 70 liter water per vierkante meter
6
Intensief groendak Met een intensief groendak creëren we een maximale waterbuffercapaciteit, omdat we minstens 25 centimeter substraat gebruiken in combinatie met intensieve beplanting. Bovendien verhogen we met een intensief groendak de leefbaarheid in steden door extra recreatieruimte die ontstaat.
4
Cityroofs
Wadi Wadi: het water van het dak wordt vertraagd afgevoerd naar een wadi
Een wadi is een tijdelijke bufferings- en infiltratievoorziening voor regenwater. Zo lopen de straten niet onder water. Via de wadi kan het water infiltreren in de bodem. 6
Experts in elevated landscapes
5
Neerslagtrend in Nederland Gemiddelde neerslag afgelopen 100 jaar Binnenplein met kunstgras bij wooncomplex ‘Hilverhof’, Hilvarenbeek
van 1910 tot 2010
25%
*
toegenomen*
Bron KNMI
Hoeveelheid neerslag op 1 dag
Met name in het najaar worden de buien heviger, zo ook op 13 oktober 2013. Er viel op die dag net zoveel als normaal de hele maand*. Dat komt overeen met:
Groen leefdak bij appartementencomplex ‘Endhof’, Poeldijk
Oppervlakte
1 m2
Gezamenlijke daktuin bij ‘Plein 2011’, Monster
Het dak inspireert Bekijk meer projecten op www.cityroofs.nl
Licht hellend sedumdak voor nieuw ‘Kulturhus’, Haaften
Extensief groendak op winkelcentrum, Kerkdriel
10 liter
10 liter
10 liter
10 liter
10 liter
10 liter
10 liter
10 liter Kun je bijna de helft van het IJsselmeer vullen
Gemiddeld 80 liter water per m²
Met de totale hoeveelheid neerslag op 13 oktober 2013
50% IJsselmeer
1.111x in bad Kan elke Nederlander 1111 keer in bad
414 uur de tuin sproeien Kan elk huishouden in Nederland 414 uur de tuin sproeien Kan elk huishouden in Nederland 5233 keer de wasmachine laten draaien
5233x wasmachine draaien 6
Cityroofs
Experts in elevated landscapes
*
Bron: AD
7
Project
Vestia kiest voor groendaken op 42 meter hoogte in Rotterdam In het noordoosten van Rotterdam staat op zowel de Albert Camusplaats als de Tagoreplaats een ruim 40 jaar oude flat. Beide flats zijn gebouwd in een tijd waarin niet werd gekeken naar isolatie en energieverbruik, waardoor de energielasten nu erg hoog zijn. In opdracht van Vestia hebben de flats daarom onlangs zowel aan de binnenkant als aan de buitenkant een ambitieuze renovatie onder gaan. Zo is onder andere het comfort en het energielabel van de woningen verbeterd.
Deze verbetering is mede gerealiseerd door een volledig nieuwe kopgevel, een nieuw verwarmingssysteem, dubbel glas met ventilatieroosters en een groendak. Dit groendak zorgt ervoor dat de nieuwe dakbedekking langer mee gaat, maar het neemt ook geluid op en het buffert en vertraagt de afvoer van regenwater. Ook de gemeente Rotterdam kent deze positieve eigenschappen van een groendak en stimuleert de aanleg van groene daken in haar stad met een aantrekkelijke subsidie. Al deze voordelen hebben ervoor gezorgd dat Vestia heeft gekozen voor een groendak op beide flats.
Op de 14 verdiepingen tellende Albert Camusflat legden we over een lengte van 100 meter een extensief groendak met sedumpluggen aan, met daarbij een smal looppad voor de bereikbaarheid van het dak. Zodra deze pluggen volledig volgroeid zijn is de flat voorzien van een functioneel groendak. Op het dak van de flat aan de Tagoreplaats hebben we gewerkt met sedumspruiten en hebben we sedum ingezaaid, omdat dit in een andere tijd van het jaar aangelegd is. De groendaken bufferen minimaal 15 liter regenwater per vierkante meter en voldoen hiermee aan de eis van de gemeente Rotterdam.
Wilt u meer informatie over de inrichting van uw dak? Neem contact op met Mark Blaakman of Luc Urlings via
[email protected] of bel 013 45 82 800.
www.cityroofs.nl Redactie: Mark Blaakman, Pien van Rijswijk, Roel Stavorinus, Francis Tolkamp, Luc Urlings, Barbara Wolfs en maan.nl concept en creatie Illustraties: Explanation Design en maan.nl concept en creatie
Fotografie: Projecten: Fotostudio Image & Motion Portretten: Michel Klop Fotografie
Cityroofs is ontstaan uit Zoontjens met als doel nieuwe dakoplossingen in te zetten voor een beter leefklimaat. Zoontjens is onderdeel van CRH plc.
Vormgeving en opmaak: maan.nl concept en creatie Oplage: 2.000 exemplaren
De specificaties, constructies en details zijn opgesteld volgens de laatste stand van de techniek en met de grootst mogelijke zorg bijeengebracht. Cityroofs aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor eventuele fouten of onvolledigheden en de gevolgen daarvan. In het belang van vernieuwingen en verbeteringen behouden wij ons het recht voor om wijzigingen in de producten en systemen aan te brengen. November 2013
Experts in elevated landscapes
Cityroofs Centaurusweg 19 - 25 Postbus 61, 5000 AB Tilburg
013 45 82 800
[email protected] www.cityroofs.nl
maan.nl 10920 1113
Colofon
