WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
Roadshow Rochdale 24 November 2011
Delft University of Technology
Challenge the future
Roadshow Rochdale 1 Programma WK2020 – Henk Visscher 2 Koppeling aan natuurlijk ingreepmomenten – Nico Nieboer 3 Financieringsmogelijkheden - Nico Nieboer 4 Inzichten voor duurzaam onderhoud – Arjen Meijer 5 Invloed van bewonersgedrag op energiegebruik – Henk Visscher
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
2 | 47
Programma WK2020 - 2011 1: Sturing geven in voorraadbeleid en technisch beheer – Nico Nieboer, Robert Kroese 2: Integrale Milieuimpact van onderhoud en renovatie – Arjen Meijer, Ad Straub 3: Binnenmilieu en energiebesparing – Evert Hasselaar
5: Monitoring – Frits Meijer, Robert Kroese 6: Bewoners meekrijgen bij energiebesparende renovaties – Evert Hasselaar 7: Bewoners bepalen (gedeeltelijk) het feitelijk energiegebruik – Laure Itard, Dasa Majcen
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
3 | 47
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
Koppeling van energieinvesteringen aan natuurlijke ingreepmomenten
Delft University of Technology
Challenge the future
Kader: in welk verband ook al weer? • Nagaan in hoeverre gangbare beleidsambities nog haalbaar zijn • Wens om energie-investeringen te koppelen aan natuurlijke ingreepmomenten • Ingreepsoorten verschillen naar frequentie • Tempo van energetische verbetering van de voorraad dus afhankelijk van gekozen ingreepsoort • Daarom inzicht nodig in verdeling energie-investeringen over ingreepsoorten
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
5 | 47
Voorbeeld A Mutatieonderhoud
Planmatig onderhoud
Renovatie
Binnenwerk (bijv. voorzetwanden, plafondisolatie)
Enkel dubbel glas Ketelvervanging Dakisolatie
Allerlei maatregelen om label B te halen
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
6 | 47
Voorbeeld B Mutatieonderhoud
Planmatig onderhoud
Renovatie
(alleen narooien)
Allerlei maatregelen om label B te halen, afhankelijk van uitkomst Vabiberekening
-
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
7 | 47
Voorbeeld C Mutatieonderhoud
Planmatig onderhoud
Renovatie
‘voorrooien’ indien PO nog niet geweest is; mogelijk in de toekomst ook narooien
Keuze uit 3 maatregelenpakketten, afhankelijk van exploitatieduur. In elk geval HR++glas, dakisolatie en gevelisolatie.
Indien aan de orde en indien PO nog niet geweest is, maatregelenpakket uitvoeren
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
8 | 47
Voorbeeld D Mutatieonderhoud
Planmatig onderhoud
Renovatie
Indien strak geregeld: enkel dubbel glas, ketelvervanging, dakisolatie (pilot laat grote verschillen per rayon zien)
Allerlei maatregelen om labelstappen te zetten, in de praktijk vooral: enkel dubbel glas, ketelvervanging, dakisolatie
Allerlei maatregelen om label B te halen
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
9 | 47
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
Financieringsconstructies voor energie-investeringen
Nico Nieboer
Delft University of Technology
Challenge the future
Relevante typen producten en diensten • Bouwdelen, materialen • Installaties • Proces- en begeleidingskosten
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
11 | 47
Betalingswijze x product/dienst Bouwdelen en materialen Lening van bank
X
Proces- en begeleiding
Installaties
X
X
Lening van leverancier
X
Huur / lease
X
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
12 | 47
Eigendomsverhouding en betalingswijze kopen of huren aankoop zonder doorverkoop met lening
zonder lening
lening van een bank
‘sale and lease back’
huur/lease zonder aankoop
met terugkoop op termijn
met koop op termijn
zonder terugkoop op termijn
zonder koop op termijn
lening van een leverancier WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
13 | 47
Verdere aspecten bij financieringsconstructies • Subsidies beschikbaar? • Zachte leningsvoorwaarden mogelijk? • Prestatiecontracten af te sluiten voor onderhoud van systemen? • Borging door WSW mogelijk? (meestal niet)
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
14 | 47
Specifiek voorbeeld van lening in VvE-verband • Bank verstrekt (groen)lening niet aan VvE, maar aan beherende corporatie. • Corporatie stelt deze lening ter beschikking aan VvE of aan VvE-beheerder. • Eigenaren betalen lening af via opslag op servicekosten.
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
15 | 47
Uitbesteden Waarvan? • Van installaties (zie eerder) • Van het behalen van een energieprestatie Aan wie/waaraan? • Aan installateurs • Aan ‘Energy Service Companies’ (ESCO’s) • Aan (andere) energiediensten
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
16 | 47
ESCO’s: definitie • Ruime definitie: organisaties die energiediensten leveren • Smalle definitie: organisaties die één of meer overeengekomen energieprestaties leveren (veronderstelt prestatiegerichte contracten) • Voorkeur voor smalle, want niet verwaterde definitie
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
17 | 47
ESCO’s: ervaringen • Europa: ESCO-markt gedomineerd door energiebedrijven of overheden • Nederland: vrijwel geen ESCO-activiteiten
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
18 | 47
Verwijzingen • SenterNovem, Dure plannen, goedkope oplossingen, http://www.senternovem.nl/mmfiles/Dure_plannen,_goedkope_ oplossingen_Adviseren_over_organisatie_en_financiering_van_e nergiebesparing_in_de_utiliteitsbouw_tcm24-118528.pdf • Aedes (2010), De Energie BV (Compact-reeks, nr. 46) • www.energiesubsidiewijzer.nl
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
19 | 47
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
Integrale duurzaamheid van onderhoud en renovatie Arjen Meijer
Delft University of Technology
Challenge the future
Duurzaamheid van woningen Waar in de keten vinden ingrepen plaats die effect hebben op het milieu? • Bouwmaterialen zelf (schadelijke emissies) • Afval (storten, verbranden, recycling) • Productie van bouwmaterialen • Cradle-to-gate • Gebruiksfase (energieverbruik, onderhoud, aanpassingen)
Levenscyclusanalyse (LCA) Winning grondstoffen
Productie bouwmaterialen
Bouwactiviteiten
Gebruiksfase
Sloopfase
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
Afvalverwerking
21 | 47
Duurzaamheid van woningen • Operationeel energieverbruik • Materiaalgebruik tijdens bouw • Materiaalgebruik tijdens onderhoudsactiviteiten en aanpassingen • Gezondheid van bewoners • Gezondheid van onderhoudsmedewerkers Winning grondstoffen
Productie bouwmaterialen
Bouwactiviteiten
Gebruiksfase
Sloopfase
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
Afvalverwerking
22 | 47
Integrale duurzaamheid Vaak ligt focus op slechts één milieueffect: • CO2-emissies (Kyoto-protocol) • Energieverbruik • Gezondheid
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
23 | 47
Milieueffecten Uitputting grondstoffen
Ecotoxiciteit water
Broeikaseffect
Ecotoxiciteit bodem
Ozonlaagaantasting
Verzuring
Smogvorming
Vermesting
Humane toxiciteit WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
24 | 47
Milieueffecten Uitputting grondstoffen
Ecotoxiciteit water
Broeikaseffect
Ecotoxiciteit bodem
Ozonlaagaantasting
Verzuring
Smogvorming
Vermesting
Humane toxiciteit WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
25 | 47
Milieueffecten Uitputting grondstoffen
Ecotoxiciteit water
Broeikaseffect
Ecotoxiciteit bodem
Ozonlaagaantasting
Verzuring
Smogvorming
Vermesting
Schaduwprijs Humane toxiciteit WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
26 | 47
Schaduwprijs • Milieueffecten inzichtelijk maken, wegen en financieel waarderen • Eéngetalscore Hoe? • Theoretische schatting van de kosten om de milieuschade te voorkomen of te verhelpen
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
27 | 47
Duurzaam onderhoud • • • •
Aanbrengen van isolatie Installeren van energiebesparende installaties Installeren van PV-panelen Transport tijdens onderhoud verminderen (kortere afstand, minder vaak) • Tijdsinterval tussen onderhoudsmomenten vergroten door levensduur van bouwdelen te verlengen • Gebruik van duurzame materialen, zoals cellulosevezel of glaswol in plaats van steenwol of kurk WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
28 | 47
Vergroten tijdsinterval tussen onderhoudsmomenten Voorbeeld: schilderbeurten: 5 jaar 6 jaar 0 jaar
50 jaar
Van 10 schilderbeurten naar 9 schilderbeurten in 50 jaar Combineren met vervangen kozijnen na 25 jaar? WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
29 | 47
GPR Onderhoud Materiaalgebonden milieubelasting van onderhoudsscenario’s • Duurzaamheid van materiaalgebruik (geen energie) op basis van LCA • Onderhoudsfase van gebouwen • Vervangingen, reparaties en reiniging
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
30 | 47
Gebouwonderdelen in GPR Onderhoud Gebouwschil: • Gevelopeningen • Gesloten geveldelen • Daken • Balkons en galerijen Toekomst: • Installaties • Andere bouwdelen (binnenwerk, keukens, badkamers) WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
31 | 47
GPR Onderhoud: resultaten • Schaduwprijs • Milieueffect (bijvoorbeeld klimaatverandering) • Kosten: Netto Contante Waarde (NCW) Doel: • Optimaliseren (binnen scenario’s) • Vergelijken (tussen scenario’s binnen project) • Benchmarken (met referentie)
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
32 | 47
Voorbeeld: materiaalkeuze Kozijnen: • Vurenhout • Duurzaam te produceren • Regelmatig schilderen
• Tropisch hardhout • Minder duurzaam (tenzij FSC-keur) • Onderhoudsarm
• PVC • Minder duurzaam te produceren • Onderhoudsarm WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
33 | 47
Houten kozijnen
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
34 | 47
PVC-kozijnen
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
35 | 47
Vergelijking hout en PVC
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
36 | 47
Passief huis-renovatie Een passief huis is een woning waarin een comfortabel binnenklimaat wordt verkregen zonder actieve verwarming of koeling. Wat zijn de kenmerken van een passief huis? • Veel beglazing op de zuidelijke gevel • Hoge isolatiewaarden ramen, kozijnen, gevels en daken (R-waarde > 7) • Aandacht voor voorkómen van koudebruggen • Hoge luchtdichtheid • Vaak toepassing van balansventilatie met warmteterugwinning • Vaak toepassing van warmtepompen
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
37 | 47
Isolatiematerialen Isolatiematerialen met gunstige scores voor milieu: • Cellulosevezels • Ureaformaldehyde-schuim • Polystyreen-schuim (piepschuim)
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
38 | 47
Materialen vs. energieverbruik
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
39 | 47
Materialen vs. energieverbruik
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
40 | 47
Materialen vs. energieverbruik
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
41 | 47
Ander isolatiemateriaal
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
42 | 47
Welke R-waarde? • De optimale R-waarde van de gebouwschil ligt bij 7 • R-waarde < 7: Milieuwinst energiebesparing > milieubelasting isolatiemateriaal • R-waarde > 7: Milieubelasting isolatiemateriaal > milieuwinst energiebesparing • Bij een korte doorlooptijd (10-20 jaar) ligt de optimale R-waarde lager • Bij materialen met een hogere milieubelasting ligt de optimale Rwaarde lager
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
43 | 47
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
Bewonersinvloed op energiegebruik Henk Visscher
Delft University of Technology
Challenge the future
Werkelijk energiegebruik in woningen: Nieuwbouw
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
45 | 47
Effect van bewonersgedrag op verwarmingsenergie Welke factoren spelen een rol op voorraad niveau: • • • • •
Aantal uren in de hoogste temperatuur setting Aantal uren radiatoren aan zijn in andere ruimten dan de woonkamer Opening van ramen in de woonkamer (meer dan 1 uur per dag) (Aantal douchen per week) (Aantal slaapkamers dat ook voor iets anders gebruikt wordt)
Verklaart 12% of variatie in energiegebruik WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
46 | 47
Werkelijk energiegebruik in woningen: Woningvoorraad
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
47 | 47