Religie in Amsterdam

Religie in Amsterdam Gelovigen en plaatsen van samenkomst

In opdracht van: O+S Projectnummer: 13040-2

Derek Schippers MSc dr. Clemens Wenneker

Bezoekadres: Oudezijds Voorburgwal 300

Telefoon 020 251 0413

Postbus 658, 1000 AR Amsterdam

www.os.amsterdam.nl

[email protected]

Amsterdam, januari 2014

Gemeente Amsterdam, Bureau Onderzoek en Statistiek

___________________________ Foto voorpagina: Avondopname over de Amstel met Zuiderkerk in floodlight. (detail) Fotograaf: Edwin van Eis

2

Religie in Amsterdam

Inhoud 1 Religie 1.1 Religie in Nederland 1.2 Gelovig? Dat hangt van de vraag af… 1.3 Amsterdamse gelovigen: van 100% in 1849 naar 38% in 2012 1.3.1 Amsterdamse gelovigen: 1849-1971 1.3.2 Amsterdamse gelovigen: 1971-2012 1.3.3 Amsterdamse gelovigen: de verschillende religieuze stromingen

4 4 5 7 7 9 11

2 Plaatsen van samenkomst 2.1 Evangelische kerken en pinksterkerken 2.2 Rooms-katholieke kerken 2.3 Kerken van de Protestantse Kerk Nederland (PKN) 2.4 Gereformeerde kerken (orthodox-gereformeerd en bevindelijk) 2.5 Overige Christelijke kerken 2.6 Moskeeën 2.7 Synagogen 2.8 Boeddhistische, hindoeïstische en sikh tempels 2.9 Voormalige kerkgebouwen

14 15 16 16 16 17 17 17 18 18

Bijlage overzichtskaarten

19

Bijlage tabellen

26

Bijlage religies

28

3


1 Religie

Op 10 maart 2013 werd in de rooms-katholieke kerk De Liefde aan de Da Costakade in Amsterdam de laatste dienst gehouden. Doordat steeds minder mensen de diensten 1 bezochten, moest de kerk haar deuren sluiten. In het begin van de twintigste eeuw zette de ontkerkelijking van Nederland in, wat al snel tot bespiegelingen over de oorzaken 2 ervan leidde. Veel kerkgebouwen werden gesloopt of kregen een nieuwe bestemming. Ondanks de ontkerkelijking is nog steeds een groot deel van de Nederlandse en Amsterdamse bevolking gelovig. Het religieuze landschap blijkt veranderlijk en divers. In deze rapportage wordt ingegaan op de ontwikkeling van het aantal gelovigen in Amsterdam en op de locaties waar gelovigen samenkomen, zoals kerken, synagogen en moskeeën. Eerst wordt kort het landelijke beeld besproken.

1.1 Religie in Nederland Net als in veel andere Europese landen, zoals Duitsland, Frankrijk en de Scandinavische 3 landen is de kerkelijke betrokkenheid in Nederland laag. Deze lage betrokkenheid in Nederland en grote delen van West-Europa is mondiaal gezien echter een uitzondering. Het merendeel (88%) van de wereldbevolking van ongeveer zeven miljard mensen is 4 religieus. De drie religies met wereldwijd de meeste aanhangers zijn het christendom (33%), de islam (23%) en het hindoeïsme (14%). Van de 12% die niet religieus is, is tien procentpunt agnost (niet gelovig, maar weet niet of god al dan niet bestaat) en twee procentpunt atheïst (gelooft dat er geen god bestaat). Wereldwijd komen regelmatig grote groepen gelovigen bijeen. Zo trokken er in oktober 2012 ongeveer 3 miljoen moslims uit 160 landen naar Mekka in Saudi-Arabië voor de 5 hadj, de jaarlijkse bedevaartstocht, waaronder ruim 4.500 Nederlanders. Op 12 februari 2013 trok de drukste bezochte dag van de twaalfjaarlijkse Kumbh Mela, het grootschaligste hindoeïstische feest, naar schatting van de organisatie 30,5 miljoen 6 bezoekers, die zich ritueel wasten in o.a. de Ganges. En op 19 maart 2013 werd in Rome Franciscus, de nieuwe paus, geïnstalleerd, wat honderdduizenden rooms-katholieken 7 naar het Sint-Pietersplein trok. 1

Het Parool, 11 maart 2013. Kerk verdwijnt, liefde niet. Kruyt, J.P. (1933). De onkerkelijkheid in Nederland. Haar verbreiding en oorzaken. Proeve eener sociografische verklaring. In: Becker, J. en Hart, J. de (2006). Godsdienstige veranderingen in Nederland. SCP, Den Haag. 3 Becker, J. en Hart, J. de (2006). Godsdienstige veranderingen in Nederland. SCP, Den Haag. 4 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1731588/Religion-Year-In-Review-2010/298437/WorldwideAdherents-of-All-Religions 5 http://www.nrc.nl/inbeeld/2012/10/25/miljoenen-moslims-in-mekka-voor-bedevaart/ 6 http://kumbhmelaallahabad.gov.in/english/index.html 7 Er werden een miljoen mensen verwacht, maar het precieze aantal is niet bekend gemaakt. Zie bijvoorbeeld http://nos.nl/artikel/486074-miljoen-mensen-bij-inauguratie-paus.html 2

4


Religie in het maatschappelijk debat Ook in het geseculariseerde Nederland speelt religie in het maatschappelijk debat nog altijd een rol. Een confessionele politieke partij als de SGP kwam bijvoorbeeld in de afgelopen jaren in het nieuws in verband met de rechterlijke uitspraak om vrouwen in de partij kiesrecht te geven. In augustus 2013 kreeg de SGP voor het eerst een vrouwelijke verkiezingskandidaat (in Vlissingen). Verder werd er in 2013 naar aanleiding van een uitbraak van de mazelen onder kinderen in de zogenaamde bible belt gediscussieerd over de vraag hoe vrijheid van godsdienst zich verhoudt tot de bescherming van kinderen tegen ziekten. Daarnaast speelt de islam een rol in het publieke debat; de rol van deze godsdienst is sinds de aanslagen in de Verenigde Staten op 11 september 2001 niet alleen in Nederland, maar in de hele westerse wereld onderwerp van gesprek. Meestal richt het debat zich dan op ‘geradicaliseerde’ moslims, die zowel orthodox zijn als ook de 8 Islam als politiek strijdpunt zien. Kortom, het maatschappelijke debat richt zich vaak op onderwerpen waarbij de vrijheid van godsdienst zich in ieder geval volgens sommigen slecht verhoudt met andermans of het algemeen belang.

1.2 Gelovig? Dat hangt van de vraag af… Religie wordt op diverse niveaus geduid en verklaard, van wetenschappelijk onderzoek 9 naar de bij religieuze overtuigingen betrokken hersengebieden tot 10 onderzoeksprogramma’s naar de evolutionaire voordelen en het ontstaan van geloof , 11 waaronder studies naar het evolutionaire nut van atheïsten . Veel kerkgenootschappen houden bij hoeveel leden ze hebben of hoeveel mensen er gedoopt zijn. En in enquêteonderzoek wordt mensen gevraagd of ze gelovig zijn en op basis daarvan kunnen we uitspraken doen over bijvoorbeeld de secularisering van Nederland (en Amsterdam). Verschillen in landelijk enquête-onderzoek Het blijkt nogal uit te maken hoe mensen gevraagd wordt of ze gelovig zijn (zie figuur 12 1.1). Deze figuur laat de resultaten van enquête-onderzoek onder de Nederlandse bevolking zien door het SCP en het CBS. Het SCP (blauwe lijn) stelt in bevolkingsonderzoek twee vragen. Eerst wordt gevraagd of iemand zichzelf beschouwt als behorend tot een kerkgenootschap of levensbeschouwelijke groepering. Vervolgens wordt gevraagd aan te geven om welk kerkgenootschap of welke groepering het gaat. Het CBS (oranje lijn) stelt slechts één vraag, waarbij respondenten meteen kunnen aangeven tot welke kerkelijke gezindte of levensbeschouwelijke groepering zij behoren.

8

Onderzoek op basis van o.a. de Amsterdamse Burgermonitor (O+S; 2005) toont aan dat dat de religieuze en politieke dimensie onafhankelijk zijn: orthodoxie leidt niet automatisch tot politieke onvrede en andersom. Alleen moslims die op beide dimensies hoog scoren lopen kans te radicaliseren. Slootman, M. & Tillie, J. (2006). Processen van radicalisering; waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden. Instituut voor Migratie- en Etnische Studies, Universiteit van Amsterdam 9 Kapogiannis, D., Barbey, A.K., Su, M., Zamboni, G., Krueger, F. en Grafman, J. (2009). Cognitive and neural foundations of religious belief. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 106(12), p.4876 -4881. 10 http://evolution-of-religion.com 11 Jonhsen, D. (2012). What are atheists for? Hypotheses on the functions of non-belief in the evolution of religion. Religion, Brain & Behavior, 2(1), p.48-70. 12 zie ook: Becker, J. en Hart, J. de (2006).Godsdienstige veranderingen in Nederland. SCP, Den Haag.

5


Het is duidelijk dat twee vragen (blauw) een aanzienlijk kleiner aandeel gelovige Nederlanders opleveren dan één vraag (oranje), in 2008 respectievelijk 30 en 58%. De 13 verklaring hiervoor is dat zogenaamde ‘randkerkelijken’ bij een eerste selectievraag geneigd zijn aan te geven dat zij niet bij een kerkgenootschap behoren, terwijl zij het kerkgenootschap waarbij ze nog ingeschreven staan wel aankruisen als ze slechts één 14 vraag voorgelegd krijgen en meteen uit een lijst kunnen kiezen. Figuur 1.1 Aandeel Nederlanders dat zich beschouwt als behorend tot een kerkgenootschap (in latere jaren ook: levensbeschouwelijke groepering), Nederland, 1970-2008 (procenten)* 90 80 70 60

CBS (één vraag)

50 40 SCP (eerste van twee vragen)

30 20

10 0 1970

1980

* CBS 18 jaar en ouder, SCP 21-70 jaar. Zie de bijlage voor de cijfers in tabelvorm.

1990

2000

2008

bron: Statline (CBS), DANS

15

(SCP)

Andere bronnen dan enquête-onderzoek Naast enquête-onderzoek zoals dat van het CBS, het SCP en de volkstellingen, wordt er soms ook gebruik gemaakt van ledenadministraties van kerkgenootschappen of van de 16 gegevens in het bevolkingsregister. Enerzijds lijkt het waarschijnlijk dat dit soort institutionele tellingen tot een hogere schatting van het aantal gelovigen leidt dan resultaten van enquêtes: veel mensen staan weliswaar nog ingeschreven bij een kerk, maar voelen er geen verwantschap meer mee. In de afgelopen jaren werd er bijvoorbeeld bericht over de bureaucratische procedures die overwonnen moesten worden om zich uit te schrijven bij de Rooms-Katholieke kerk, waarna de bisschoppenconferentie begin 2013

13

Mensen die weliswaar ingeschreven staan bij een kerk en vroeger actief lid waren, maar dat nu niet meer zijn. Id. 15 DANS datasets: P0079, P0216, P0739, P0740, P0741, P0742, P0828, P0836, P0946, P0947, P1018, P1053, P1108, P1152, P1205, P1290, P1291, P1347, P1417, P1451, P1525, P1624, P1692, P1757, 44981. Met dank aan Jan Spit (SCP) voor aanvullende informatie t.b.v. de analyse. 16 zie bijvoorbeeld Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., & Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke domein, p.35. Amsterdam: Amsterdam University press.; KASKI, Kerncijfers Rooms-Katholieke Kerk 2011 (2012), http://www.ru.nl/kaski/ 14

6


17

besloot de uitschrijfprocedure te vergemakkelijk. Anderzijds zijn er voor veel kerkgenootschappen en levensbeschouwelijke groeperingen geen (betrouwbare) administraties bekend, terwijl mensen in een enquête wel kunnen aangeven er toe te behoren. De Amsterdamse cijfers in deze rapportage zijn voornamelijk gebaseerd op enquêtes, maar voor een aantal jaren zijn er alleen gegevens uit het bevolkingsregister bekend.

1.3 Amsterdamse gelovigen: van 100% in 1849 naar 38% in 2012 In deze paragraaf gaan we in op de ontwikkeling van het aantal Amsterdamse gelovigen tot 2012, de laatst bekende gegevens. De laatste keer dat O+S een dergelijk overzicht 18 maakte was in een fact sheet in 2001. In figuur 2 wordt voor de periode 1849-2012 weergegeven wat het aandeel gelovigen in Nederland en Amsterdam is. Eerst zal worden ingegaan op de periode 1849-1971, de periode van de volkstellingen, vervolgens op de periode 1972-2012.

1.3.1 Amsterdamse gelovigen: 1849-1971 Voor de cijfers van het aandeel gelovige Amsterdammers en Nederlanders in de periode 1849-1971 maken we gebruik van de resultaten van enquêtes in het kader van volkstellingen (zie figuur 1.2, blauwe lijnen; boven Nederland, onder Amsterdam). Bij deze volkstellingen werden alle Nederlanders huis-aan-huis bezocht, waarbij vragenlijsten 19 (‘telkaarten’) werden uitgedeeld en later weer opgehaald. Er werd gevraagd naar het kerkgenootschap waartoe men behoorde, meer refererend aan de formele inschrijving dan aan de subjectieve ervaring. Tot en met de volkstelling van 1869 werd bij de verwerking van de resultaten geen onderscheid gemaakt tussen ontbrekende antwoorden en het antwoord ‘geen kerkgenootschap’ – dit kwam ook nauwelijks voor. Nog in 1879 gaven alle Amsterdammers aan bij een kerkgenootschap te horen. Vanaf de volkstelling van 1889 zien we een dalende lijn in het aantal gelovigen en die daling zet zich tot en met de volkstelling van 1930 steeds sneller voort. Vanaf 1930 tot 1960 vlakt de daling iets af, om vervolgens tussen 1960 en de laatste volkstelling van 1971 weer iets toe te nemen. In dat jaar geeft 46% van de Amsterdammers aan bij een kerk te horen en 77% van de Nederlanders. e

Oorzaken van secularisering vanaf eind 19 eeuw e Aan het eind van de 19 eeuw zette niet alleen in Nederland de secularisering in. Een 20 vergelijkbare ontwikkeling is te zien in grote delen van Europa en de rest van de wereld. 21 Van Eijnatten en van Lieburg beschrijven deze ontwikkeling tot in detail voor Nederland. 17

http://www.katholiek.nl/nieuws/katholieke-kerk-maakt-uitschrijven-makkelijker-een-brief-is-voldoende/ Steenhoven, P. van der (2001). Geloven in Amsterdam. 19 In 1859 bijvoorbeeld werd de gemeentebesturen hiervoor ‘eene schadeloosstelling van één' cent per persoon’ toegekend. (gegevens volkstelling 1859 op http://www.dans.knaw.nl). 20 zie bijvoorbeeld: Becker, J. en Hart, J. de (2006).Godsdienstige veranderingen in Nederland. SCP, Den Haag. 21 Eijnatten, J. van en Lieburg, F. van (2006). Nederlandse Religiegeschiedenis. Uitgeverij Verloren, Hilversum. 18

7


Toegenomen scholing en welvaart leidt tot mondigere burgers met eigen ideeën over onder andere geloofszaken. Dit leidde niet alleen tot versplintering van het godsdienstig landschap, met vele splitsingen in bestaande kerkgenootschappen en nieuw opgerichte kerkgenootschappen, maar ook tot burgers die zich geheel afwendden van het geloof. Er was sprake van een bevolkingstoename met bijbehorende trek naar de steden waar veel burgers in grote armoede leefden en de opkomst van het socialisme, onder invloed waarvan velen zich afzetten tegen religie. Was het afwenden van het geloof, of het ontwikkelen van nieuwe overtuigingen door zich ontplooiende burgers een bewuste keuze, voor vele in grote armoede levende arbeiders was het meer een onbewuste keuze: zij hadden in het dagelijkse leven al genoeg beslommeringen. Wat de reden ook was, onder beide groepen, opgeleide, zich ontplooiende burgers enerzijds en arbeiders anderzijds, verliep de secularisering sneller dan gemiddeld. De ontkerkelijking ging daarom in deze periode in Amsterdam (en andere grootstedelijke gebieden) veel sneller dan in Nederland als geheel. Dit valt vooral te verklaren doordat verstedelijkte gebieden relatief veel arbeiders herbergden. Anderzijds woonden er ook relatief veel hoogopgeleide burgers. Uiteindelijk rekent in 1947 83% van de Nederlanders zichzelf tot een kerkgenootschap tegen 55% van de Amsterdammers. Figuur 1.2 Aandeel gelovigen in Amsterdam en Nederland, 1849-2012 (procenten) 100

100

100

100

100

98

98 95 92

90

86

94

83 88

80

82

79

77 73

70

65 60

60

60 56

55

NL (CBS)

52 51

50

42

38

46

40

Amsterdam

40

NL (SCP)

30 30

20

2012

2000

1993

1981

1971

1960

1947

1930

1920

1909

1899

1889

1879

1869

1859

0

1849

10

volkstellingen (NL)

volkstellingen (Amsterdam)

register

O+S

bron: CBS, O+S, DANS

Tijdelijke afvlakking secularisering Na de Tweede Wereldoorlog vlakt de secularisering tijdelijk iets af, om vervolgens in de e jaren ‘60 weer toe te nemen. Tot dan toe had de verzuiling die in het begin van de 20 eeuw had plaatsgevonden nog standgehouden en hoewel weliswaar een flink deel van de Nederlandse bevolking ontkerkelijkt was, voelde veruit het grootste deel zich nog verwant met een geloofsovertuiging. Nog in 1966 werd schrijver Gerard Reve in het zogenaamde

8


‘Ezelsproces’ vervolgd wegens godslastering (en vrijgesproken), omdat hij zich in een passage voorstelde gemeenschap te hebben met god in de gedaante van een ezel. De grootschalige kerkverlating in de jaren ’60 ging gepaard met kerkelijken die het geloof aan de moderne tijd wilden aanpassen. De secularisering hing dus vooral samen met het feit dat de kerk niet aansloot bij de nieuwe idealen van de jaren ’60, waarbij bevrijding van oude patronen en normen en waarden centraal stond, waaronder seksuele bevrijding. De kerken veranderden gedeeltelijk mee, maar konden de secularisering geen halt toe roepen. Onder degenen die nog wel geloofden nam het kerkbezoek in deze periode af. Zo gingen in 1956 negen van de tien van de katholieken zondags naar de kerk en twintig jaar 22 later nog maar drie op de tien.

1.3.2 Amsterdamse gelovigen: 1971-2012 Voor de periode 1971-2012 maken we gebruik van verschillende bronnen. Voor Amsterdam hebben we de beschikking over bevolkingsregistergegevens voor de periode 1981-1993 (oranje lijn) en over enquêtegegevens van O+S uit de Amsterdamse 23 Burgermonitor en de Staat van de Stad voor de periode 2000 tot heden (paarse lijn). Voor Nederland nemen we de cijfers van de eerder besproken enquêtes van het CBS en het SCP op, waarvan we ten behoeve van de overzichtelijkheid van de grafiek alleen de globale ontwikkeling weergeven (zwarte stippellijnen). Afwijkende registergegevens De zwarte streepjeslijn verbindt voor Amsterdam het aandeel gelovigen van de laatste volkstelling in 1971 (46%) met het aandeel gelovigen volgens O+S in 2000 (42%). Hiermee vergeleken valt op dat de registergegevens in de jaren 1981-1991 een duidelijk groter aandeel gelovigen oplevert (rond de 50%), terwijl de jaren 1992 en 1993 percentages oplevert die op de doorgetrokken lijn vallen (ruim 40%). Dit heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat veel personen die in het register weliswaar nog met een aantekening van een bepaald kerkgenootschap genoteerd stonden, zichzelf hier 24 niet meer toe rekenden. Amsterdam versus Nederland In de grafiek ligt het aandeel gelovige Nederlanders volgens het SCP vanaf eind jaren negentig onder het aandeel gelovige Amsterdammers, terwijl volgens het CBS het aandeel gelovigen nog duidelijk hoger is dan in de hoofdstad. Waar moeten we onze vergelijking op baseren? Hoewel de enquêtes van het CBS, het SCP en O+S hetzelfde 25 beogen te meten, zijn er diverse methodologische verschillen. Uit landelijke 22

Eijnatten, J. van en Lieburg, F. van (2006). Nederlandse Religiegeschiedenis, p.335. Uitgeverij Verloren, Hilversum. 23 zie voor de meest recente rapportages http://www.os.amsterdam.nl/pdf/2012_amsterdamse_burgermonitor_2011 en http://www.os.amsterdam.nl/pdf/2013_staatvandestadvii_compleet 24 In het vervolg van deze rapportage wordt bij de bespreking van de verschillende geloofsovertuigingen in Amsterdam wel gebruik gemaakt van de registerdata, aangezien er geen alternatieve data beschikbaar is. 25 Bijvoorbeeld verschilt niet alleen de vraagstelling tussen onderzoeken en binnen onderzoeken over de tijd heen, maar ook de wijze van dataverzameling (schriftelijk, face-to-face, online, telefonisch) en de context van het onderzoek.

9


26

onderzoekgegevens van het CBS valt in ieder geval op te maken dat niet stedelijke gebieden een hoger aandeel gelovigen hebben dan stedelijke gebieden, lopend van 68% in niet stedelijke gemeenten tot 44% in zeer sterk stedelijke gemeenten. Uit de periode 1999-2003 zijn er cijfers bekend op basis waarvan het aandeel gelovigen in Groot 27 Amsterdam (rond de 40%) vergeleken kan worden met het Nederland gemiddelde (rond de 60%). Kortom, het is waarschijnlijk dat het aandeel gelovigen in Amsterdam onder het Nederlands gemiddelde ligt. In de periode 1971 tot heden lijkt de secularisering in Amsterdam minder snel te gaan dan in Nederland als geheel. Dit heeft hoogstwaarschijnlijk te maken met een relatief grote instroom van immigranten in de hoofdstad, die hun eigen geloofsovertuigingen meebrachten. Overigens lijken Amsterdamse moslims minder praktiserend gelovig dan gemiddeld. Terwijl landelijk een op de vijf moslims van Turkse of Marokkaanse herkomst nooit naar een moskee gaat, geldt dit in Amsterdam voor vier van de tien moslims van Turkse of Marokkaanse 28 herkomst. Gelovig of ‘ietsist’ In 2012 gaf nog 38% van de Amsterdammers aan gelovig te zijn, tegenover alle Amsterdammers in 1849. Betekent dit nu dat 62% van de Amsterdammers ondertussen areligieus zijn? Misschien wel als we uitgaan van de definitie van ‘religieus’ op basis van de religieuze beleving zoals die vóór de golven van secularisering gemeengoed was, waarbij het lidmaatschap van een kerkgenootschap, de wekelijkse bijwoning van diensten en de als vaststaand ervaren verbondenheid met een geloofsgemeenschap gemeengoed waren. Als we echter uitgaan van een bredere definitie, of beter nog het begrip religie inruilen voor het begrip spiritualiteit, en alle vormen en uitingen van geloof van mensen dat zich richt op zaken waar men geen (wetenschappelijke) verklaring voor heeft, zoals ideeën over een hiernamaals, natuurkrachten, energieën et cetera, dan is zeker dat een aanzienlijk deel van de 62% ‘areligieuze’ Amsterdammers wel enige vorm van geloof in meer dan het tastbare ervaart. Ter vergelijking, in landelijk onderzoek uit 2008 was 66% buitenkerkelijk, maar geloofde in totaal 84% (soms) in god, of in een of andere hogere 29 macht (de ‘ietsisten’). Nieuwe spiritualiteit De term ‘spiritualiteit’ sluit aan bij de Britse onderzoekers Paul Heelas en Linda Woodhead, die ook een afname van traditionele religie waarnemen, en tegelijkertijd een 30 groei van spiritualiteit. Er wordt ook wel gesproken over ‘nieuwe spiritualiteit’ of 31 ‘holistische spiritualiteit’. Over de schijnbare tegenstelling tussen een samenleving die enerzijds geseculariseerd lijkt en anders te maken heeft met toenemende spiritualiteit concludeert de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid: “tegenover elkaar staan nu niet zozeer een geseculariseerd wereldbeeld, in de zin van ‘vrij-van-religie’ en 26

http://statline.cbs.nl/statweb/ Aalsmeer, Amstelveen, Amsterdam, Beemster, Diemen, Edam-Volendam, Graft-De Rijp, Haarlemmermeer, Landsmeer, Oostzaan, Ouder-Amstel, Purmerend, Uithoorn, Waterland, Zeevang 28 zie http://www.os.amsterdam.nl/nieuws/10597, bronnen: O+S en SCP 29 Culturele Veranderingen 2008. In: Hart, J. de (2013). Zwevende gelovigen. p.210. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 30 Woodhead, L. & P. Heelas (with B. Seel, B. Szerszynski & K. Tusting) (2005). The Spiritual Revolution. Why religion is giving way to spirituality. Malden: Blackwell Publishing. In: Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., & Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke domein. Amsterdam: Amsterdam University press. 31 Hart, J. de (2013). Zwevende gelovigen. p.21. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 27

10


32

religie, … maar een traditioneel … beeld van religie en een nieuw beeld ervan.” Dit nieuwe beeld van religie sluit in sommige gevallen, voorheen samengevat onder de term New Age, aan bij de moderne, geïndividualiseerde maatschappij, waarbij mensen op persoonlijke basis een greep doen uit allerhande stromingen en interesses - of zoals Van 33 Eijnatten en Van Lieburg het verwoorden beantwoordt deze ‘paracultuur’ aan een ‘postmaterialistisch waardenpatroon’ met een nadruk op persoonlijke ontwikkeling en zelfexpressie. Soms is de scheidslijn moeilijk te trekken – er zijn mensen die yoga, meditatie, mindfulness beoefenen op een manier zoals sport beoefend wordt, zonder veel spirituele connotatie; maar er zijn ook mensen die hierbij naar méér op zoek zijn dan lichamelijke en geestelijke ontspanning alleen, en wel degelijk spirituele gevoelens ervaren. Tegelijkertijd zijn er vormen van sport, zoals hardlopen, die in de media neergezet worden als een 34 nieuwe vorm van religie. Bij andere onderwerpen lijkt de scheidslijn makkelijker, zoals bij (deze opsomming is niet uitputtend) spirituele en paranormale beurzen, het bezoek aan paragnosten of vormen van alternatieve geneeskunde die uitgaan van hogere machten en hekserij. Al met al zijn deze ‘nieuwe’ vormen van religie en spiritualiteit in te delen in drie 35 groepen. De eerste groep bestaat uit klassieke vormen van kennis(vergaring) waar onvermoede machten aan worden toegekend, zoals magie en sjamanisme, astrologie, tarot. De tweede groep betreft Oosterse invloeden, zoals reïncarnatie, vegetarisme, yoga en meditatie. De derde groep beslaat opvattingen die zijn ontstaan aan het eind van de e 19 eeuw, bijvoorbeeld telepathie, pendelen, parapsychologie en alternatieve geneeswijzen. Conclusie Op basis van voorgaande analyse kunnen we concluderen dat in het besproken en te bespreken enquête-onderzoek we te maken hebben met een traditionele, enge opvatting van religieuze verbondenheid. Dit neemt niet weg dat de traditionele kerkgenootschappen en religieuze stromingen van grote invloed zijn geweest en nog steeds zijn op de maatschappij. In het vervolg van deze rapportage gaan we op de verschillende in Amsterdam aanwezige klassieke religieuze stromingen. Hierbij betrekken we plaatsten van samenkomst, de kerkgebouwen, moskeeën en tempels, soms oud, soms nieuw, en de plaatsen van samenkomst van meer recent in Amsterdam neergestreken religieuze stromingen.

1.3.3 Amsterdamse gelovigen: de verschillende religieuze stromingen In figuur 1.3 wordt een overzicht gegeven van de ontwikkeling van vier grote of voor Amsterdam belangrijke religieuze stromingen. De Nederlands-Hervormde Kerk was lange tijd de grootste godsdienst in Amsterdam, gevolgd door de Rooms-Katholieke Kerk. Vanaf de jaren ’30 tot eind jaren ‘90 had de Rooms-Katholieke Kerk de meeste aanhangers 32

Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., & Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke domein, p.35. Amsterdam: Amsterdam University press. 33 Eijnatten, J. van en Lieburg, F. van (2006). Nederlandse Religiegeschiedenis, p.363. Uitgeverij Verloren, Hilversum. 34 zie bijvoorbeeld http://www.eo.nl/radio/ditisdedag/artikel-detail/hardlopen-heeft-religieuze-trekjes/ 35 Eijnatten, J. van en Lieburg, F. van (2006). Nederlandse Religiegeschiedenis. Uitgeverij Verloren, Hilversum.

11


onder de Amsterdammers. Tussen 1971 en 2000 daalde het aantal rooms-katholieke 36 Amsterdammers van drieëntwintig naar elf procent. Vanaf eind jaren ’90 tot heden is de islam de grootste godsdienst in de hoofdstad. Figuur 1.3 Aandeel nederlandse-hervormde, rooms-katholieke, joodse en islamitische Amsterdammers, 1849-2012 (procenten)* 60

50

40

30

20

Nederlands Hervormde Kerk

*Zie de bijlage voor de cijfers in tabelvorm.

Rooms-Katholieke Kerk

jodendom

2012

2000

1993

1981

1971

1960

1947

1930

1920

1909

1899

1889

1879

1869

1859

0

1849

10

islam

bron: O+S, DANS

Het jodendom mag in een eerste overzicht niet onvermeld blijven. Amsterdam telde bij de inval van Duitse troepen in 1940 ongeveer 80.000 joden. Dit betrof 10% van de bevolking, 37 waarmee Amsterdam de West-Europese stad met het grootste aandeel joden was. Na de bevrijding in 1945 bleek dat ruim 70% van de joodse Nederlanders vermoord waren in 38 concentratiekampen. Vanaf 1947 tot heden behoort nog maar één procent van de Amsterdammers tot de joodse gemeenschap. Amsterdamse gelovigen (2012) In figuur 1.4 wordt overzicht gegeven van het aandeel Amsterdammers dat zich verbonden voelt met een religie in 2012. Zoals al aangegeven is de islam (13%) de grootste godsdienst in de hoofdstad, gevolgd door de rooms-katholieken (7%). Vier procent van de Amsterdammers geeft aan zich verbonden te voelen met het christendom in het algemeen. Hier vallen waarschijnlijk bijvoorbeeld Amsterdammers onder die zich rekenen tot één van de kerkgenootschappen die geschaard kunnen worden onder de

36

In de tussenliggende periode zijn er voor Amsterdam geen enquêtegegevens beschikbaar, maar alleen gegevens uit het bevolkingsregister, die waarschijnlijk een te hoge schatting van het werkelijke aandeel rooms-katholieke Amsterdammers geven. 37 Een aandeel dat in de negentiende en achttiende eeuw met 13 procent nog groter was, zie Bregstein, P. en Bloemgarten, S. (2004) Herinnering aan Joods Amsterdam. Uitgeverij de Bezige Bij, Amsterdam. 38 Eijnatten, J. van en Lieburg, F. van (2006). Nederlandse Religiegeschiedenis. Uitgeverij Verloren, Hilversum.

12


39

noemer evangelische en pinkstergemeenten. Met andere godsdiensten of religieuze/levensbeschouwelijke stromingen voelt 1% of minder van de Amsterdammers zich verbonden. Figuur 1.4 Verwantschap godsdienst, religieuze of levensbeschouwelijke stroming in Amsterdam, 2012 (procenten) 14

%

12 10 8 6

4 2 0

bron: O+S, Staat van de Stad VII

39

Geen van de geënquêteerde Amsterdammers rekent zich tot een ‘pinkstergemeente’ als religieuze stroming, één van de antwoord categorieën. Mogelijk sluit deze overkoepelende, beschrijvende term niet aan bij hoe leden van een dergelijke gemeente zichzelf beschrijven en kiezen zij voor ‘christendom algemeen’.

13


2 Plaatsen van samenkomst

In totaal zijn er in Amsterdam 265 gebouwen waarvan is vastgesteld dat Amsterdammers er samenkomen voor religieuze bijeenkomsten. In totaal komen hierin ruim 300 gemeentes samen. Deze aantallen kunnen beschouwd worden als een ondergrens: aangezien er geen centraal bijgehouden register is van religieuze gebouwen en groepen is het bijhouden en controleren hiervan een doorlopend proces, O+S pretendeert dan ook niet 100% volledig te zijn. Vooral kleinere (huiskamer)bijeenkomsten zijn lastig vast te 40 stellen. Een kleine minderheid van de 265 gebouwen (45%) is ooit ook gebouwd als kerk, moskee, synagoge of tempel. De overige 55% had oorspronkelijk (en heeft soms nog steeds) een andere functie en betreft een voormalige school, een bedrijfspand of een woonhuis. Opgesplitst naar twaalf religieuze stromingen levert dit 279 locaties van religieuze samenkomst op (zie tabel 2.1 en figuur 2.2). In deze rapportage gaan we uit van de huidige functie en noemen bijvoorbeeld een plaats van samenkomst van christenen een kerk, wat de oorspronkelijke functie van het gebouw ook was. Tabel 2.1 Locaties van religieuze samenkomst in Amsterdam naar religie, 2013 abs.

%

evangelische kerk /pinksterkerk

65

23

Rooms-Katholieke kerk

33

12

Protestantse Kerk Nederland (PKN)

31

11

9

3

Gereformeerde Kerk overig christelijke kerk

41

59

21

197

71

Marokkaanse moskee

21

8

Turkse moskee

14

5

totaal kerken

Surinaamse / Pakistaanse moskee

7

3

totaal moskeeën

42

15

boeddhistische tempel

16

6

hindoeïstische tempel

6

2

sikh tempel

3

1

joodse synagoge totaal

15

5

279

100 bron: DRO, UvA, O+S

40

De functiekaart van de Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO) is ten eerste als uitgangspunt genomen, zie http://maps.amsterdam.nl/functiekaart. De meest recente functiekaart dateert van 2010. O+S heeft deze lijst met gebouwen voor zover mogelijk gecontroleerd en bijgewerkt voor de huidige situatie. Ten tweede zijn de nog relevante plekken van samenkomst uit het onderzoek van de UvA uit 2000 meegenomen. (CD-rom Gebedshuizen in Amsterdam: van kerk tot moskee, 1650 tot nu; zie ook De Rooy, P. (Red., 2007) Geschiedenis van Amsterdam deel IV, Amsterdam: SUN.) Ten derde is er aanvullend onderzoek gedaan op internet. 41 Hieronder vallen bijvoorbeeld: Anglicaanse Kerk, Apostolisch Genootschap, Jehovah’s Getuigen, Koptisch Orthodoxe kerk, Lectorium Rosicrucianum, Nieuw-Apostolische Kerk, Oecumenische groepen en gemeenschappen, Oud-Katholieke Kerk en Remonstrantse Broederschap.

14


2.1 Evangelische kerken en pinksterkerken In Amsterdam zijn er 65 kerken die onder de noemer evangelische kerken en pinksterkerken geschaard kan worden. Er zijn twee kerkelijke centra waar meerdere evangelische en pinksterkerken samenkomen en het aantal kerken / gebouwen staat dus 42 niet gelijk aan het aantal gemeenten. Zo maken 15 pinkstergemeenten gebruik van kerkcentrum de Kandelaar in de Bijlmer en biedt ook kerkcentrum de Nieuwe stad in Stadsdeel Zuidoost ruimte voor verschillende Pinkstergemeenschappen. Naast deze 43 kerkelijke centra worden voormalige kerken, flats en woonhuizen, bedrijfspanden, en zalencomplexen gebruikt als samenkomstplaats. In de bijlage zijn overzichtskaarten per stadsdeel te vinden. Figuur 2.2 Locaties van religieuze samenkomst in Amsterdam naar religie, 2013 (n=279)*

) )) )) ) ) ) ) ) )* ) )) ) ) ) ) * ) ) ) -) *) )

) )

* 3 ) 2 ))) ) - )) ) ,2 ) ) * ) ) )) )) )) ) *)) ) )) ) 2 2 )* ) ) 2 )) )) ) 2 ) + ) )+ )) )3 2 ) * + ) ) )* ) * + ) )2 ) )) ) 2 ) ,) 2 -)) )* ) * ) ) )** 3 ) 2 ) 2 ) * + ) - )*** ) ) ) 2 ) ) - )- ) )2 2*2 *)) -) )+ ) ) ) ) ) +, ) ) ) ) )+ ) ) ) ) ) ) ) ) ) + )) +) ) + +++ ) ) evangelische/pinksterkerk )) ) ) ) + ) ) )) ) - rooms-katholieke kerk ) ) )) )) ) * ) )) ) protestantse kerk (PKN) ) ) ) ) ) gereformeerde kerk ) ), ) ) overige christelijke kerk ) ) ) ) - , Marokkaanse moskee ) * Turkse moskee * Surinaamse/Pakistaanse moskee , + joodse synagoge , hindoeïstische tempel 2 boeddhistische tempel 3 sikh tempel

* Het betreft 265 gebouwen, maar in sommige

bron: DRO, O+S

gebouwen komen verschillende stromingen samen.

42

Omdat er geen centrale administratie is voor Pinkstergemeenten en er een hoge mate van zelfstandigheid is, is het aantal Pinkstergemeenschappen in Amsterdam lastig vast te stellen. 43 In de Bijlmer worden ‘kelder boxen’ (van flats) gebruikt als plaats van samenkomst voor pinkstergemeenten, zie Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., & Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke domein, p.108. Amsterdam: Amsterdam University press.

15


2.2 Rooms-katholieke kerken 44

Amsterdam telt momenteel 33 rooms-katholieke kerken. Het oudste gebouw is de 45 Johannes en Ursulakerk dat in zijn huidige vorm dateert uit 1672 en er van buiten niet uitziet als een kerk, een zogenaamde schuilkerk die bestaat uit twee omgebouwde woonhuizen. In de periode 1578 tot 1795 kwamen rooms-katholieken in Amsterdam samen in dit soort verborgen plaatsen in woningen of pakhuizen, omdat er nog geen vrije godsdienstuitoefening was en de Rooms-Katholieke Kerk officieel niet getolereerd werd. In de periode 1795 tot 1848 werden de schuilplaatsen vervangen door kerkgebouwen en op deze manier werden de rooms-katholieken zichtbaar in het straatbeeld van Amsterdam. Ook in de periode van 1849 tot 1945 werden vele rooms-katholieke kerkgebouwen gesticht. Vanaf 1945 spreidden de rooms-katholieke kerkgebouwen zich verder over de stad uit, toen de bevolking uit de binnenstad naar nieuwgebouwde 46 buitenwijken migreerde.

2.3 Kerken van de Protestantse Kerk Nederland (PKN) De PKN beschikt in Amsterdam over 31 kerken. De oudste kerk, die haar naam de Oude Kerk eer aan doet, dateert uit 1306. In de periode 1578 tot 1795 was de Nederlandse Hervormde Kerk (tegenwoordig onderdeel van de PKN) de erkende en begunstigde kerk en de groei van het aantal protestantse kerkgebouwen nam in deze periode dan ook sterk toe in Amsterdam. In de periode van 1848 tot 1945 werden eveneens vele kerkgebouwen 47 gesticht. De meest recent opgeleverde kerk is de Binnenwaai, gebouwd in 2011. Het gaat hierbij niet om een kerk die zich qua vormgeving duidelijk als kerk onderscheidt, maar om een onderdeel van een appartementencomplex.

2.4 Gereformeerde kerken (orthodox-gereformeerd en bevindelijk) Hoewel de bevindelijk gereformeerden voornamelijk gevestigd zijn in de zogeheten ‘Bible Belt’ in Nederland, zijn er twee bevindelijk gereformeerde kerken te vinden in Amsterdam. De oudste van de twee, de Simon de Looijerkerk (1894), is te vinden in de Jordaan; de andere kerk, de Gereformeerde Gemeente (1951) staat in Amsterdam Noord. In Amsterdam zijn meer orthodox-gereformeerde kerken te vinden, in totaal zeven. In de houten Amstelkerk uit 1668 komt sinds een jaar of vijf een orthodox-gereformeerde kerk bijeen.

44

In 1987 waren er nog 36 Rooms-Katholieke kerkgebouwen in Amsterdam, zie de Nota kerkgebouwenbeleid (1987). Bij deze relatief kleine daling dient opgemerkt te worden dat er na 1987 nog zeven kerken zijn bijgekomen. Het gaat hierbij niet om traditionele kerkgebouwen, maar om kerken die gebouwd zijn in de jaren ‘80 en ‘90 en bijvoorbeeld onderdeel uitmaken van een woningbouwcomplex. 45 Ook: Mirakelkerk of Begijnhofkapel 46 Nota kerkgebouwenbeleid (1987). 47 Hier vallen gebouwen onder van de Vrije Gemeente, Christelijk Gereformeerden, de Gereformeerde Kerk, de Vereniging Vrijzinnige Hervormden en de Oud Gereformeerde Kerk. zie Nota kerkgebouwenbeleid (1987), p. 8.

16


2.5 Overige Christelijke kerken De religieuze stroming met de meeste gebouwen van de overige christelijke kerken zijn de Jehovah’s Getuigen. Samenkomstplekken worden onder Jehovagetuigen niet aangeduid als kerkgebouw of kerk, maar als ‘Koninkrijkszaal’. In Amsterdam zijn er tien Koninkrijkszalen die geen van allen gevestigd zijn in voormalige kerken of andere op het oog religieuze gebouwen. De zalen en woonhuizen waar Jehovagetuigen gebruik van e 48 maken zijn aan het eind van de 20 eeuw in gebruik genomen.

2.6 Moskeeën Tussen 1970 en 2000 groeide het aantal moskeeën in Nederland tot ruim 400; veelal gebouwen die ooit dienstdeden als bedrijf, school of kerk. Bijna drie kwart van de moslims is neergestreken in de Randstad en een groot aantal moskeeën bevindt zich dan ook in 49 de hoofdstad. Moskeeën zijn veelal per etnische groep georganiseerd. In Amsterdam 50 zijn er op dit moment 42 moskeeën , waarvan de helft Marokkaans is, een kwart Turks en de overige moskeeën (Hindoestaans-)Surinaams, Pakistaans, of een combinatie van beide. Eén moskee, de Blauwe Moskee, valt minder eenvoudig onder een noemer te plaatsen. Deze moskee heeft atypische eigenschappen als het Nederlands als voertaal en de afwezigheid van minaretten en luidsprekers, die hebben de meeste nieuw gebouwde moskeeën wel. In totaal heeft ongeveer een kwart van de moskeeën het typische aanzicht van een moskee met een koepel en een minaret. Voor zover bekend is de Turkse Fatih Moskee de eerste moskee in Amsterdam, in 1981 gehuisvest in een voormalig Rooms-Katholieke kerk. Van de zeven moskeeën die nieuw zijn opgeleverd in Amsterdam is de Surinaams-Pakistaanse Taibah Moskee de grootste e en de oudste. Zeker tien moskeeën zijn gebouwd in de 21 eeuw. De meest recent gebouwde moskee is de omvangrijke Surinaamse Taqwah Moskee in Westpoort. Verder wordt op dit moment gewerkt aan de Turkse Westermoskee waarvan de bouw na verschillende vertragingen uiteindelijk toch van start is gegaan. De meeste Marokkaanse en Turkse moskeeën zijn gevestigd in het westelijk deel van Amsterdam. Dit is niet opvallend gezien het grote aandeel Turkse en Marokkaanse Amsterdammers woonachtig in dit deel van de stad. De Surinaamse en Pakistaanse moskeeën zijn verspreid over de stad.

2.7 Synagogen In Amsterdam zijn er 15 synagogen, voornamelijk in stadsdeel Zuid en stadsdeel e Centrum. De synagogen in Amsterdam zijn gebouwd vanaf de 17 eeuw door ofwel Portugese Joden die zich in omstreeks 1600 vestigden in Amsterdam ofwel door Joden (uit Duitsland of Polen) die zich kort daarna in Amsterdam vestigden. Portugese Joden 48

Van een aantal Koninkrijkszalen is niet bekend wanneer de intrede van Jehova’s heeft plaatsgevonden. Maliepaard, M. en Gijsberts, M. (2012). Moslim in Nederland 2012, p.24. SCP, Den Haag. 50 Gegevens zijn gebaseerd op de functiekaart en op beperkt bestaande (en soms onvolledige) websites. Mogelijk is dit aantal daarom een onderschatting van het daadwerkelijke totale aantal moskeeën. 49

17


bouwden in 1675 de eerste synagoge aan het Meester Visserplein. Zowel in het 51 Amsterdams als in het huidige straatbeeld van de stad zijn nog veel aanwijzingen te vinden van de voorheen veel grotere Joodse gemeenschap in vooroorlogs Amsterdam. Voorbeelden zijn de diamantslijperij van Asscher in de Pijp, de Waterloopleinmarkt, de Diamantbeurs, Theater Tuschinski en het huis van de Portugese-Joodse koopmanfamilie Pinto.

2.8 Boeddhistische, hindoeïstische en sikh tempels Er is één (Chinese) Boeddhistische tempel te vinden aan de Zeedijk en daarnaast zijn er nog 15 boeddhistische locaties van samenkomst. In Amsterdam zijn er zes Hindoeïstische tempels. De tempel aan de Saaftingestraat is de enige in Amsterdam die zich qua vormgeving duidelijk als hindoeïstische tempel onderscheidt. Voor zover bekend zijn er op drie locaties sikh bijeenkomsten.

2.9 Voormalige kerkgebouwen Veel voormalige religieuze gebouwen, vooral kerken, zijn gesloopt of worden gebruikt voor andere doeleinden, bijvoorbeeld als museum, cultureel centrum of expositieruimte. Zo deed het gebouw van de Amsterdam Dungeon, een bij toeristen populaire attractie over de ‘donkere geschiedenis’ van de hoofdstad, in 1970 nog dienst als Nederlands Hervormde Kerk. Een ander voorbeeld is restaurant Bazar op de Albert Cuypstraat, dat gevestigd is een voormalig gereformeerde kerk. Voormalige synagogen worden gebruikt als joods cultureel centrum of museum.

51

18

Omstreeks 1850 hebben de Amsterdamse Joden het Jiddisch vervangen voor het Nederlands. Omdat dit Nederlands nog altijd doorspekt was met Jiddische woorden, vinden vele hedendaagse Amsterdamse en Nederlandse woorden en gezegden hun oorsprong in de Jiddische taal. Voorbeelden hiervan zijn Mokum als koosnaam voor Amsterdam en woorden als bajes, gajes, jatten, schlemiel, smeris, achenebbisj, mesjogge, goochem, sjacheraar en mazzel.


Bijlage overzichtskaarten

Figuur 1 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel Centrum naar religie, 2013 (n=39)* *

-

) )

) ) ) )

) , * * + , 2 3

2

)

)

) )

)

) )

) ) -

*

-

evangelische/pinksterkerk rooms-katholieke kerk protestantse kerk (PKN) gereformeerde kerk overige christelijke kerk Marokkaanse moskee Turkse moskee Surinaamse/Pakistaanse moskee joodse synagoge hindoeïstische tempel boeddhistische tempel sikh tempel

) 2

2

)

) -

2

)

) +

) ) ))

)

)

) +)

)

)

2 ) )

*

-

- +

) 2

))

*

) 3 )

2

2

* Het betreft 38 gebouwen, maar in één gebouw komen

-

bron: DRO, O+S

verschillende stromingen samen.

19


Figuur 2 Locaties van religieuze samenkomst in Westpoort naar religie, 2013 (n=2) ) ) ) ) * * + , 2 3


) )

))

* 3

) )

-

2

) )

-

)

),

bron: DRO, O+S

Figuur 3 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel West naar religie, 2013 (n=36)* -

*

))

) * )

) )

) -

3 *

-

2 )

) )

) -

)

), -

)

2

)

)

) *

)

)

)

) )

2

) -

)

)

*

) ) + ) )

) )

-

)

2

)

2 * 3

) ) -

)

)

-

) 2) evangelische/pinksterkerk 2 ) - rooms-katholieke ) kerk - 2 ) )) protestantse kerk (PKN) + ) gereformeerde kerk ) ) ) ) ) overige christelijke kerk ) +) )

2

-

) )

)

3 )

) 2 )

)

-

*

+ *

* * + , 2 3

Marokkaanse moskee Turkse - + moskee ) Surinaamse/Pakistaanse moskee ) * joodse2 synagoge )) hindoeïstische tempel ) boeddhistische tempel 2 sikh tempel

bron: DRO, O+S

20


Figuur 4 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel Nieuw-West naar religie, 2013 (n=49)* 3 ) )

)

)

)

-

)

* )

)

*

)) -

)

)

) ) , )) *

-

* * + , 2 3


* Het betreft 48 gebouwen, maar in één gebouw komen

2

)

*

*) *

) ) ) )

) ) ) ) )

) +

) ) ) )

*

-

)

-

) )

) )

) )-

bron: DRO, O+S

verschillende stromingen samen.

21


Figuur 5 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel Zuid naar religie, 2013 (n=50)* * 3

+ ) ) ) ) * * + , 2 3

) evangelische/pinksterkerk ) ) ) rooms-katholieke kerk protestantse kerk (PKN) 2 ) gereformeerde kerk * overige christelijke kerk Marokkaanse moskee ) Turkse moskee Surinaamse/Pakistaanse ) moskee ) ) ) joodse) synagoge ) hindoeïstische tempel ) boeddhistische tempel ) sikh tempel )

) )

+)

)

)

-+

2 ) )

)

2 )

3 ) 2 -

-

+ *

*

*

)

)

)

+

)

)+

)

) ) )

2

2

2

,) +

)

)

) ) )

-

) ) +

+

+

)

+

)

+ ) ) )

+

-+

* Het betreft 45 gebouwen, maar in vier gebouwen komen verschillende stromingen samen.

22

bron: DRO, O+S


Figuur 6 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel Oost naar religie, 2013 (n=29)*

)

)

) 2 2 ) -2) ) + ) + ) -+ 2 ) 2 ) 3 + *

) ) * ) -

2

* ) 2

-* ) )

)

) 2 ) * ) ) )

2 2

*

) ) ) ) ) ) +

+ -

) -

) ) ) )

) )

)) ) ) )

))

)

) ) ) ) ) ) ) ) * ) ) )) ) )

* Het betreft 27 gebouwen, maar in twee gebouwen

)

* * + , 2 3


bron: DRO, O+S

komen verschillende stromingen samen.

23


Figuur 7 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel Noord naar religie, 2013 (n=35)* ) ) ) ) * * + , 2 3 ) )) ) )

) ) ) ) ) ) -

2 )

)

2 ) ) 2 * + 3

-

)) ) * ) ) * ) )

), 2 ) ) ) ) )) )) ) ) * ) -) )2 2 -2) )+ ) ) ) ) ) ) ) + )

) )

* ) )

)) ) -)

)

*

* Het betreft 33 gebouwen, maar in twee gebouwen komen verschillende stromingen samen.

24


bron: DRO, O+S


Figuur 8 Locaties van religieuze samenkomst in Stadsdeel Zuidoost naar religie, 2013 (n=39)*

)) ) ) )

)

)

)

) ) ) ) ) ) ) * ) ) ) ) ) ) ) ) )

)

) )

, )

) ) -

) ) )

)

,

* Het betreft 36 gebouwen, maar in twee gebouwen

,

) ) ) ) * * + , 2 3


bron: DRO, O+S

komen verschillende stromingen samen.

25


Bijlage tabellen

Tabel 1 Aandeel Nederlanders dat zich beschouwt als behorend tot een kerkgenootschap (in latere jaren ook: levensbeschouwelijke groepering), Nederland, 1970-2008 (procenten)* CBS

SCP

1970

-

62

1971

77

-

1975

74

59

1977

74

-

1978

-

62

1979

-

58

1980

74

50

1981

-

51

1983

70

50

1985

69

48

1986

67

48

1987

68

46

1988

68

57

1989

63

53

1990

62

-

1991

63

43

1992

61

43

1993

60

40

1994

61

42

1995

60

38

1996

60

38

1997

61

40

1998

60

40

1999

59

-

2000

60

35

2001

60

-

2002

60

34

2003

58

-

2004

59

36

2005

59

-

2006

58

35

2007

57

-

2008

58

30

* CBS 18 jaar en ouder, SCP 21-70 jaar.

52

26

bron: Statline (CBS), DANS52 (SCP)

DANS datasets: P0079, P0216, P0739, P0740, P0741, P0742, P0828, P0836, P0946, P0947, P1018, P1053, P1108, P1152, P1205, P1290, P1291, P1347, P1417, P1451, P1525, P1624, P1692, P1757, 44981. Met dank aan Jan Spit (SCP) voor aanvullende informatie t.b.v. de analyse.


Tabel 2 Aandeel nederlandse-hervormde, rooms-katholieke, joodse en islamitische Amsterdammers, 1849-2012 (procenten)* Rooms-

Nederlands

Katholieke Kerk

Hervormde Kerk

jodendom

islam

1849

22

49

11

-

1859

22

50

11

-

1869

22

49

11

-

1879

22

49

13

-

1889

22

40

13

-

1899

23

42

12

-

1909

24

36

11

-

1920

23

30

10

-

1930

22

21

9

-

1947

23

19

1

-

1960

24

17

1

-

1971

23

13

-

1

1981

24

10

-

6

1982

24

10

-

6

1983

24

10

-

7

1984

24

9

-

7

1986

24

9

-

8

1987

23

8

-

8

1988

23

8

-

8

1989

23

8

-

9

1990

22

7

-

9

1991

22

6

-

9

1992

20

6

-

9

1993

19

6

-

8

2000

11

3

1

14

2002

11

4

1

11

2004

11

3

1

11

2006

10

3

1

11

2008

9

2

1

13

2010

9

2

1

13

2012

7

1

1

13

2014

8

2

1

13

Bron: volkstellingen (DANS; 1849-1971), bevolkingsregister (O+S; 1986-1993), Amsterdamse Burgermonitor en Staat van de Stad (O+S; 2000-2012), Staat van de Stad (O+S, 2014)

27


Bijlage religies

Protestantse Kerk Nederland (PKN) Een van de klassieke religieuze stromingen in Amsterdam is de Nederlandse Hervormde Kerk. Dit is de naam die in 1816 werd gegeven aan de bevoorrechte kerk in Nederland. De Nederlandse Hervormde Kerk werd officieus ook wel de ‘vaderlandse kerk’ 53 genoemd. Protestanten in algemene zin zijn die leden van een kerkgenootschap die de Bijbel zien als enige bron van waarheid, de universele autoriteit van de paus ontkennen, het priesterschap van alle gelovigen onderkennen (dus niet enkel de “aangestelde 54 priester”) en uitgaan van het sola fide-principe uit de Reformatie. Dit laatste heeft betrekking op het idee dat pardon of vergiffenis aan zondaars enkel door geloof in Jezus Christus kan worden gegeven en niet door goede daden te verrichten. Sinds 1834 leidt verdeeldheid onder protestanten regelmatig tot afscheiding, vrijmaking of scheuring. Theologische conflicten over het gezag van de Bijbel en belijdenis lagen hier 55 aan ten grondslag. In 2004 heeft de meest recente verandering plaatsgevonden onder de protestanten. In dat jaar is de Nederlandse Hervormde Kerk samengegaan met de Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN) en de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden (ELK) onder de naam de Protestantse Kerk Nederland 56 (PKN). Tegelijkertijd is er scheuring ontstaan omdat diverse kerkgenootschappen niets voelde voor een samenvoeging.

Rooms-Katholieke Kerk De Rooms-Katholieke Kerk onderscheidt zich op verschillende punten van het protestantse geloof. Voorbeelden van verschillen zijn de hechtere eenheid van de RoomsKatholieke Kerk, de rol van de paus die wordt gezien als plaatsbekleder van Jezus Christus en het hoogste gezag binnen de Kerk heeft, een duidelijk afgebakende hiërarchie van bisschoppen en priesters en de publiekelijke audiënties en erediensten (op het Sint57 Pietersplein in Rome). Ook wordt het sola fide-principe niet erkend door de RoomsKatholieke Kerk: geloof alleen is niet voldoende om te worden vergeven voor zonden, maar daden moeten er voor zorgen dat Gods vergiffenis wordt verdiend. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), toen de Nederlands Hervormde Kerk het predicaat

53

Gelder, B. van en Hoekstra, E.G. (1973). Spoorzoeken in de bonte wereld van geloven en denken, p. 91. Uitgeverij J.M. Meulenhoff bv, Amsterdam. 54 http://www.merriam-webster.com/dictionary/protestant 55 Eijnatten, J. van en Lieburg, F. van (2006). Nederlandse Religiegeschiedenis, p. 312. Uitgeverij Verloren, Hilversum. 56 Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., & Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke domein, p.95. Amsterdam: Amsterdam University press. 57 http://rkkerk.nl/

28


vaderlandse kerk kreeg, werd de Rooms-Katholieke Kerk officieel verboden. Tegen 58 betaling werd de godsdienst getolereerd.

Evangelische en Pinksterkerken Na rooms-katholieken vormen pinksterchristenen de grootste christelijke groepering op de e wereld. De pinksterbeweging is in het begin van de 20 eeuw in de Verenigde Staten ontstaan en kort daarna vestigden zich de eerste pinkstergemeenten in Nederland. In Nederland worden pinksterkerken beschouwd als een specifieke groep binnen de 59 evangelische kerken en de meesten zijn van niet-Nederlandse origine. Er is een grote variëteit en zelfstandigheid onder pinkstergemeenten. In 2006 is er een schatting gemaakt 60 van ongeveer 148.000 pinkstergelovigen, verspreid over 890 gemeenten in Nederland. Hoewel er door de verscheidenheid geen alomvattende beschrijving te geven is, zijn er elementen te noemen die leden van zowel de verschillende evangelische als pinksterbewegingen met elkaar verbinden. Zo dient de Bijbel als onvoorwaardelijk gezaghebbend woord van God, is er een persoonlijke geloofsband met Jezus Christus en wordt er nadruk gelegd op de missionaire taak van heiligen.

Orthodox-Gereformeerde Kerk en Bevindelijk Gereformeerde Kerk Twee te onderscheiden gereformeerde stromingen in Nederland zijn de orthodoxgereformeerden en de bevindelijk gereformeerden. De overeenkomsten tussen beide zijn de calvinistische traditie, de Nederlandse origine en behoudende kerkelijke leer. Ze verschillen in benadering, maar ook in cultureel en politiek opzicht. Orthodoxgereformeerden hebben een rationelere benadering en zijn cultureel gezien moderner dan de bevindelijk gereformeerden. Bij bevindelijk gereformeerden staat het ingrijpen van God in het dagelijks leven en de menselijke reactie daarop centraal. Ze zijn cultureel behoudend en worden ook wel de ‘zwarte kousenkerken’ genoemd. In politiek opzicht kunnen de orthodox-gereformeerden ingedeeld worden bij de ChristenUnie (CU) en de 61 bevindelijk gereformeerden bij de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP).

Jehovah’s Getuigen Jehovah’s Getuigen is ontstaan uit een bijbelstudiegroep, opgericht onder aanvoering van Charles Taze Russell in 1872. Sindsdien hebben hun predikingsactiviteiten in grote delen

58

Gelder, B. van en Hoekstra, E.G. (1973). Spoorzoeken in de bonte wereld van geloven en denken, p. 45. Uitgeverij J.M. Meulenhoff bv, Amsterdam. 59 Kerken die in Nederland worden gesticht door of voor migranten worden ook wel migrantenkerken genoemd. Omdat deze benaming niet wijst op een gemeenschappelijk geloof of elementen van een geloof, wordt deze term niet gebruikt in deze rapportage. 60 Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., & Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke domein, p.108. Amsterdam: Amsterdam University press. 61 Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., & Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke domein, p.99-105. Amsterdam: Amsterdam University press.

29


62

van de wereld een grote omvang aangenomen . Naar eigen zeggen eren 63 Jehovagetuigen Jehova, de God van de bijbel en de schepper van alles. In Nederland staan de Jehovagetuigen bekend om hun deur-aan-deurpredikingen. Er zijn 30.728 Jehovagetuigen in Nederland die actief zijn in de evangelisatie. Minder actieve leden worden niet meegenomen in de statistieken en daarom is dit aantal leden een 64 onderschatting van het daadwerkelijke aantal.

Islam Er is een vijftal zuilen binnen de Islam. Deze zuilen zijn het handhaven van de geloofsbelijdenis, het vijfmaal daags verrichten van de heilige salât (plichtgebed) naar Mekka, het opbrengen van de voorgeschreven zakât (godsdienstige belasting ofwel aalmoezen als verering van Allah), het houden van de vasten en het maken van de heilige 65 bedevaart naar Mekka . Hoewel deze gedachten duiden op eenheid en de Islam door niet-moslims dan ook veelal wordt gezien als een monolithische religie, zijn er wel degelijk verschillen binnen de Islam. Van oudsher zijn er verschillende richtingen en ook verschilt de beleving per land. De twee belangrijkste richtingen zijn de soennieten en de sjiieten waarbij het verschil tussen deze stromingen oorspronkelijk van politiek-theologische aard is. Waar sjiieten het politieke en religieuze leiderschap na de dood van profeet Mohammed toedichten aan zijn afstammelingen, steunden de soennieten een vriend van 66 de profeet genaamd Abu Bakr. In totaal 80% van de moslims in de wereld volgen de soennitische traditie en ook de moslims die zich in Nederland vestigden waren en zijn overwegend soennitisch. Hoewel de eerste omvangrijke islamitische gemeenschap van Molukse afkomst was, nam het aantal moslims in Nederland pas echt sterk toe met de komst van Turkse en Marokkaanse arbeidsmigranten in de jaren ’60 en ’70. Zeker toen in 1970 de vreemdelingenwet voor buitenlandse arbeidsmigranten de mogelijkheid bood gezinsleden over te laten komen, 67 ontstonden er grote moslimgemeenschappen.

Jodendom Omdat joden zowel als volk als religie worden aangeduid, neemt het Jodendom een unieke plaats in binnen de verschillende behandelde religies. Het aantal mensen dat zich tot het joodse volk rekent is aanzienlijk groter dan het aantal religieuze joden. Het Jodendom berust op het heilige boek de Tenach en bestaat uit een aantal hoofdgedachten. De eerste betreft het verbond dat God sloot met de ‘uitverkoren’ 62

Gelder, B. van en Hoekstra, E.G. (1973). Spoorzoeken in de bonte wereld van geloven en denken, p. 119. Uitgeverij J.M. Meulenhoff bv, Amsterdam.. 63 http://www.jw.org/en/ 64 Donk, W. van, Jonkers, A., Kronjee, G., & Plum, R. (red.) (2006). Geloven in het publieke domein, p.112. Amsterdam: Amsterdam University press. 65 Gelder, B. van en Hoekstra, E.G. (1973). Spoorzoeken in de bonte wereld van geloven en denken, p. 30. Uitgeverij J.M. Meulenhoff bv, Amsterdam. 66 http://www.economist.com/blogs/economist-explains/2013/05/economist-explains-19 67 Eijnatten, J. van en Lieburg, F. van (2006). Nederlandse Religiegeschiedenis, p. 348-351. Uitgeverij Verloren, Hilversum.

30


nakomelingen van Abraham. De tweede hoofdgedachte slaat op het monotheïsme, oftewel de verering van de enige God Jahweh. De Wet vormt de derde gedachte, waarin naleving van de wetten van Mozes centraal staan. De kern van deze wetten vormen de ‘tien geboden’. Het messianisme is de gedachte die wijst op het geloof in de komst van de 68 Messias als verlosser.

Boeddhisme Het Boeddhisme is een godsdienst zonder god en heeft een sterk ethisch-mystiek karakter. Het Boeddhisme is gericht op het bereiken van het nirwana, oftewel de volledige 69 rust, de volmaakte innerlijke vrede.

Hindoeïsme Hindoes delen de volgende eigenschappen: het geloof in de reïncarnatie, erkenning van de veda’s als heilige schrift, brahmanen als dragers van religieuze autoriteit en van de koe als heilig dier. Er zijn talloze goden binnen het hindoeïsme waarvan de meest vereerde 70 goden Vishnu, Shiva en Brahman zijn.

68

Gelder, B. van en Hoekstra, E.G. (1973). Spoorzoeken in de bonte wereld van geloven en denken, p. 26. Uitgeverij J.M. Meulenhoff bv, Amsterdam. 69 Gelder, B. van en Hoekstra, E.G. (1973). Spoorzoeken in de bonte wereld van geloven en denken, p. 19. Uitgeverij J.M. Meulenhoff bv, Amsterdam. 70 Gelder, B. van en Hoekstra, E.G. (1973). Spoorzoeken in de bonte wereld van geloven en denken, p. 14. Uitgeverij J.M. Meulenhoff bv, Amsterdam.

31

Religie in Amsterdam

Recommend Documents