RAVON jaarverslag Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland

RAVON jaarverslag 2012 Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland

Jaarverslag 2012

Kris Joosten & Raymond Creemers juni 2013 STICHTING RAVON POSTBUS 1413

6501 BK NIJMEGEN www.ravon.nl

[email protected]

Jaarverslag 2012

Colofon © 2013 Stichting RAVON Nijmegen Vestigingsplaats statutaire zetel Nijmegen, KvK 41077572 Eindredactie: Kris Joosten en Raymond Creemers Foto omslag: Bastaardkikker (Jelger Herder) Wijze van citeren: Joosten, C.M.C. en R.C.M. Creemers (redactie), 2013. Jaarverslag 2012 Stichting RAVON, Nijmegen.

2

Stichting RAVON

INHOUD 1 INLEIDING ............................................................................................. 5 2 DE STICHTING RAVON .......................................................................... 7 2.1 Raad van Toezicht ....................................................................... 7 2.2 Werkorganisatie .......................................................................... 8 2.3 Samenwerking ............................................................................. 9 3 THEMA VRIJWILLIGERS EN DONATEURS ............................................... 13 3.1 Werkgroepen en afdelingen ....................................................... 13 3.2 Afgegeven ontheffingen ............................................................ 13 3.3 RAVON-dag ............................................................................. 13 3.4 Weekenden ............................................................................... 14 3.5 Sleutelvrijwilligersdag ............................................................... 15 3.6 RAVON-tijdschrift ..................................................................... 16 3.7 Nieuwsbrief Schubben & Slijm ................................................... 16 3.8 Website ..................................................................................... 17 3.9 Webwinkel ................................................................................. 17 3.10 Stand ....................................................................................... 18 3.11 Bibliotheek ................................................................................ 18 3.12 Fotoarchief ................................................................................ 19 3.13 Helpdesk ................................................................................... 19 3.14 Natuurbericht ............................................................................ 20 3.15 Sociale media ............................................................................ 20 4 THEMA DATA ..................................................................................... 21 4.1 Nationale Databank Flora en Fauna ........................................... 21 4.2 Monitoring ................................................................................ 21 4.3 Verspreidingsonderzoek reptielen & amfibieën .......................... 22 4.4 Provinciale atlassen ................................................................... 23 4.5 Opmars exoten ......................................................................... 23 4.6 Donderpad in de schijnwerper ................................................... 24 5 THEMA ONDERZOEK ........................................................................... 25 5.1 Stagiaires ................................................................................... 25 5.2 Microhabitatgebruik en migratie van de grote modderkruiper .... 26 5.3 Dierproeven .............................................................................. 26 5.4 Environmental DNA ................................................................... 27 5.5 Chitridiomycose en ranavirus .................................................... 27 5.6 Lichtonderzoek tijdens de paddentrek........................................ 28 6 THEMA BESCHERMING ........................................................................ 29 6.1 Actieplan SOS Vuursalamander ................................................... 29 6.2 Effecten begrazing op levendbarende hagedis en gladde slang .. 29 6.3 Amfibieën in straatkolken ......................................................... 30 6.4 Rivierprik vogelvrij verklaard ...................................................... 30 6.5 Inspraak voor grote modderkruiper ............................................ 31 6.6 Brochures hazelworm en amfibieën Noord-Brabant .................... 31 7 THEMA DRAAGVLAK ........................................................................... 33 7.1 Nieuwe Natuurwet ..................................................................... 33 7.2 Groen en Doen .......................................................................... 33 7.5 Compensatie voor boomkikker .................................................. 34 7.6 Floriade ..................................................................................... 34 7.5 Verzorgen cursussen en colleges .............................................. 35

3

Jaarverslag 2012

8 THEMA INTERNATIONAAL ................................................................... 37 8.1 Conservation Committee SEH .................................................... 37 8.2 World Congress of Herpetology ................................................. 38 8.3 Congres Herpetologische Arbeitsgruppe NRW ............................ 38 8.4 Tweedaags symposium Froglife Peterborough ............................ 38 9 FLORON ….. ........................................................................................ 39 9.1 Organisatie ............................................................................... 39 9.2 Projecten ................................................................................... 39 9.3 Landelijke dag voor achterban ................................................... 39 9.4 FLORON Nieuws ........................................................................ 39 10 OVERIG …….. .................................................................................... 41 10.1 Financiën ................................................................................... 41 10.2 Opdrachtgevers, opdrachtnemers en samenwerkingspartners ....41 BIJLAGE 1 Publicatielijst 2012 ................................................................ 43

4

Stichting RAVON

1

INLEIDING In dit jaarverslag zijn de belangrijkste zaken uit 2012 vermeld met betrekking tot de Stichting Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland (RAVON). Er is zowel informatie over de vrijwilligersactiviteiten als over de werkorganisatie opgenomen. De indeling volgt de zes thema’s zoals deze zijn vastgesteld in het Meerjarenplan 2008-2012:  Vrijwilligers en donateurs  Data  Onderzoek  Bescherming  Draagvlak  Internationaal Een beknopte versie van dit jaarverslag is als kleurenbrochure uitgegeven. Heeft u vragen over een bepaald onderdeel uit dit jaarverslag, dan kunt u zich direct richten tot de schrijver van het betreffende onderdeel. RAVON zet zich, samen met haar betrokken donateurs en vrijwilligers, al jaren in voor de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen in Nederland, door:  voortdurend in de gaten te houden hoe het met onze diersoorten gaat (inventariseren en monitoren);  onderzoek uit te voeren;  organisaties te adviseren die zich bezighouden met het beheer en de inrichting van (natuur)gebieden, zoals ministeries, provincies, terreinbeheerders en adviesbureaus;  voorlichting en scholing te geven, bijvoorbeeld door het ontwikkelen van lespakketten voor het basisonderwijs, het geven van lezingen, het uitgeven van brochures, gidsen en boeken en het organiseren van cursussen en excursies. De afgelopen jaren is RAVON sterk in omvang gegroeid. Er zijn meer vrijwilligers actief en het aantal projecten en daarmee het aantal medewerkers is fors toegenomen. In de komende jaren willen we nóg meer betekenen in de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen in Nederland en uitgroeien tot dé gesprekspartner voor overheid en andere instanties als het gaat om deze diersoorten. Onze missie: RAVON is hét aanspreekpunt en de kennisorganisatie voor de bescherming en studie van reptielen, amfibieën en vissen in Nederland. .

5

Jaarverslag 2012

6

Stichting RAVON

2

DE STICHTING RAVON RAVON coördineert de inventarisatie en monitoring van reptielen, amfibieën en vissen door vrijwilligers in Nederland. Op basis van deze gegevens zet RAVON zich in voor betere bescherming en het duurzaam behouden van de soorten en hun leefgebieden. Honderden deskundige en enthousiaste vrijwilligers inventariseren en monitoren jaarlijks vele gebieden. De stichting heeft ten doel: a. de studie en bescherming van de Nederlandse reptielen, amfibieën en vissen, waaronder begrepen ontwikkeling, behoud, adequaat beheer en herstel van haar leefgebieden; b. de bevordering van natuur- en milieubescherming in algemene zin. RAVON werkt op non-profit basis: het eventuele positieve resultaat van de jaarrekening wordt weer geïnvesteerd in de doelstelling van de organisatie. De werkorganisatie van RAVON is gehuisvest op de campus van de Radboud Universiteit te Nijmegen en bij IBED te Amsterdam (RAVON Werkgroep Monitoring). Vanuit Amsterdam coördineren we het Meetnet Amfibieën en het Meetnet Reptielen in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM). Vanuit Nijmegen coördineren we het Meetnet Beek- en poldervissen, het Verspreidingsonderzoek Reptielen & Amfibieën en voeren we professionele inventarisaties, kennisintensieve opdrachten en ecologisch en wetenschappelijk onderzoek uit. Verder werken we aan voorlichting en geven we praktijkgerichte cursussen. Bovendien is RAVON actief bij het opstellen en uitvoeren van regionale of landelijke beschermingsactiviteiten.

2.1

Raad van Toezicht (RvT) en Adviesraad – door Rob van Westrienen De RvT bestond uit: Hero Prins (voorzitter), Johan Cronau (lid), Reint Boer (lid), Michaël Steeghs (vice-voorzitter), Rob Lenders (lid) en John Melis (lid). In december is Harry Keereweer toegetreden als lid. Directeur/bestuurder van RAVON is Rob van Westrienen. De Raad van Toezicht vergadert 4 keer per jaar. Belangrijke onderwerpen die aan de orde kwamen in de RvT waren: de verdere intensivering van de samenwerking met de Zoogdiervereniging; het opnemen van FLORONwerkzaamheden (plantenprojecten) in RAVON, het overnemen van 3 FLORONmedewerkers en het mogen gebruiken van de merknaam FLORON; het in gang zetten van een nieuw Meerjarenplan; toekomst GaN/NDFF; toekomst PGO's/VOFF/Soortenbescherming Nederland; financieel jaarverslag en begroting en de samenwerking met de Adviesraad. De Raad van Toezicht is akkoord gegaan met het onderbrengen van de merknaam FLORON onder de organisatie van RAVON. Dit betekent dat alle bedrijfsmatige activiteiten van Stichting FLORON alsook de ondersteuning van de FLORONvrijwilligers nu onder de vlag van RAVON worden uitgevoerd. Meer lezen? Zie www.floron.nl De Adviesraad bestond uit: Fabrice Ottburg, Gerard Smit, Jarno Beijk, Michel Kapelle, Monica Wesseling, Romeo Neuteboom Spijker, Stefan Huijgens en Wim van den Heuvel. John Melis is vanuit de Raad van Toezicht voorzitter van de Adviesraad.

7

Jaarverslag 2012

Tijdens de landelijke dag heeft de Adviesraad van RAVON zich zowel mondeling als schriftelijk aan de achterban voorgesteld. Zij geven gevraagd en ongevraagd advies aan de werkorganisatie (het RAVON-kantoor), de Raad van Toezicht en het Bestuur over alle zaken die op een of andere manier de vrijwilligers betreffen. De adviesraad is bereikbaar via [email protected] 2.2

Werkorganisatie Ter ondersteuning van RAVON is in 1994 een bureau in Amsterdam opgericht en in 1999 een bureau in Nijmegen. Tezamen vormen zij de werkorganisatie. Eén van de belangrijke taken van de werkorganisatie is: ondersteunend zijn aan de vrijwilligers en donateurs: faciliteren, stimuleren en coördineren. Het landelijk bureau van FLORON is in afgeslankte vorm sinds juni 2012 onderdeel van Stichting RAVON, die ook de merknaam FLORON mag voeren. In 2012 waren er 30 personen werkzaam bij RAVON. (21,4 FTE per 31-12-2012). De meeste medewerkers werken in deeltijd. Op het bureau in Amsterdam, bij de RAVON Werkgroep Monitoring, waren werkzaam: Ingo Janssen en Edo Goverse. Op het bureau in Nijmegen waren werkzaam: Ruud Beringen, Wilbert Bosman, Arthur de Bruin, Raymond Creemers, Jeroen van Delft, Annemarie van Diepenbeek, Peter Frigge, Jelger Herder, Pien Hoogma, Erik Jan Hofmeyer, Gonny van Ingen, Jöran Janse, Kris Joosten, Jan Kranenbarg, Baudewijn Odé, Arnold van Rijsewijk, Wilma Roerink, Kim Rongen, Martijn Schiphouwer, Laurens Sparrius, Frank Spikmans, Annemarieke Spitzen, Richard Struijk, Sander Turnhout, Marjan Verdijk, Tonnie Woeltjes, Rob van Westrienen en Ronald Zollinger. Ton Stumpel is gastmedewerker van RAVON. Op het bureau in Nijmegen leveren meerdere vrijwilligers een grote bijdrage aan de organisatie RAVON. Zo werken Tonnie Woeltjes en Rianne van der Graaf aan de bibliotheek, Ria van den Boogaard werkt o.a. aan educatieve lespakketten voor kinderen, de RAVON-stand, de webwinkel, het ontsluiten tijdschrift RAVON en administratie. Claire Hengeveld houdt zich bezig met het vertalen en corrigeren van Engelse teksten ten behoeve van het tijdschrift, diverse toepassingen op internet, buitenlandse lezingen en wetenschappelijke artikelen en in dit jaar een engelstalige folder over RAVON. Han Peper heeft wederom veel technische ondersteuning voor de RAVON website geleverd. Allen hartelijk dank hiervoor! RAVON heeft sinds 2009 een personeelsvertegenwoordiging (PVT). Deze bestond eind 2012 uit Jan Kranenbarg, Arnold van Rijsewijk en Martijn Schiphouwer.

Gezamenlijk personeelsuitje met de Zoogdiervereniging naar de Floriade waar een lipdub (video) is opgenomen. 8

Stichting RAVON

2.3

Samenwerking – door Raymond Creemers RAVON participeert in diverse samenwerkingsverbanden op het gebied van natuuronderzoek en –bescherming: 

Stichting Veld Onderzoek Flora en Fauna (VOFF); een brancheorganisatie van Particuliere Gegevensbeherende Organisaties (PGO’s), die onderzoeksactiviteiten door vrijwilligers op het gebied van flora en fauna coördineert en aanvullende werkzaamheden uitvoert die te maken hebben met externe vertegenwoordiging en acquisitie ten behoeve van gezamenlijke projecten.



Stichting Gegevensautoriteit Natuur (GaN) en Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF). De PGO's en de Stichting Gegevensautoriteit Natuur (GaN) beheren, ontwikkelen en exploiteren samen de NDFF. Rob van Westrienen maakt deel uit van het Uitvoeringsorgaan, het bestuur van de samenwerkingsconstructie. De komende jaren zal de VOFF stimuleren dat de PGO’s in samenwerking met de GaN komen tot een optimale exploitatie en ontwikkeling van de NDFF. Daaronder valt onder andere: het werven van abonnementen, de verdere ontwikkeling van de NDFF als werkdatabase van de PGO’s, de ontsluiting van de NDFF voor publieke en wetenschappelijke doeleinden en de ontsluiting van de NDFF voor gebruik door vrijwilligers.



Soortbescherming Nederland, dat soortgerichte beschermingsactiviteiten op landelijk niveau behartigt. Voorheen heette dit samenwerkingsverband Platform Soortenbeschermende Organisaties (PSO). Belangrijke onderwerpen in 2012 waren: 1. Versterken samenwerking met landschapsbeherende organisaties via Landschapsbeheer Nederland. 2. Inbreng geleverd in de nieuwe Wet Natuurbescherming. 3. Actieve inbreng geleverd aan een nieuw en effectiever stelsel van Agrarisch Natuurbeheer en voor natuurcompensatie. 4. Inbreng geleverd in de discussie over de toekomst van de natuursector (Woudschotenconferenties). 5. Aanvraag structureel beneficiëntschap Postcodeloterij; is helaas afgewezen. 6. Actieve deelname aan de Groene 11 (lobby faciliteit in politiek Den Haag van de natuursector). 7. Samengewerkt met de natuursector voor een tienpuntenplan tbv de verkiezingen 8. Aantal gesprekken gevoerd met gedeputeerden in verband met de decentralisatie van het soortenbeleid 9. Lobby gevoerd om de negatieve effecten van neonicotinoïden op natuur onder de aandacht te brengen van de politiek en de media 10. De banden met de recreatiesector versterkt en met hen gediscussieerd over de rol van soorten in het natuurbeleid.

9

Jaarverslag 2012

10



Natuurplaza; een samenwerkingsverband tussen Stichting Bargerveen, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Zoogdiervereniging, FLORON en RAVON. De partners werken aan de ontwikkeling en verspreiding van toepasbare kennis voor natuurbeheer. We doen dit door systeem- en soortgericht onderzoek te combineren. Hierin werken we samen met de Radboud Universiteit Nijmegen. Tevens worden in Natuurplazaverband colleges en practica gegeven, colloquia en symposia georganiseerd en worden studenten voor onderzoek begeleid.



Vissennetwerk; een netwerk van personen die informatie, kennis en ideeën uitwisselen, zowel vanuit een wetenschappelijke als praktische invalshoek, gericht op vissen, visserij en de leefomgeving van vissen. In 2012 zijn er bijeenkomsten georganiseerd op het gebied van waterkwaliteit en de effecten van herstelmaatregelen in stromende en stilstaande wateren. Jan Kranenbarg participeert namens RAVON in de stuurgroep van dit netwerk.



Societas Europaea Herpetologica (SEH); Raymond Creemers is lid van het Mapping Comittee, dat zich o.a. richt op de productie van een nieuwe Europese atlas voor herpetologie. Ton Stumpel heeft dit jaar het stokje overgedragen aan Ronald Zollinger als lid (en Nederlandse vertegenwoordiging) van de Conservation Committee van de Societas Europaea Herpetologica (SEH-CC). De SEH-CC zet zich in voor zowel de lobby op het politieke vlak als het geven van praktische adviezen over bedreigde Europese herpetofauna. Zij combineert vergaderingen vaak met veldexcursies om de situatie over bedreigde soorten en hun habitats gezamenlijk, als expertgroep, te beoordelen.



EPCN; RAVON is vertegenwoordiger voor de Benelux van het European Pond Conservation Network, een Europese herpetologische club. Ronald Zollinger participeert namens RAVON in dit comité.



Vivara Natuurbeschermingsproducten; een postorderbedrijf dat producten voor dieren in en rond de tuin verkoopt. Met deze samenwerking krijgt RAVON een grotere naamsbekendheid onder het brede publiek. Dankzij Vivara kon RAVON dit jaar aanwezig zijn op de Floriade in een gezamenlijke inzending “Through Animal Eyes”. Meer info op: www.vivara.nl en www.floriade.nl



Projectgroep Aalherstel; een initiatief van Sportvisserij Nederland, Stichting de Noordzee, het Wereld Natuur Fonds, Vereniging Natuurmonumenten, Greenpeace en RAVON onder voorzitterschap van oud politicus Dr. J.C. Terlouw. De projectgroep initieert en stimuleert belangeloos activiteiten die bijdragen tot het herstel van de aal op een zo kort mogelijke termijn. Jan Kranenbarg participeert namens RAVON in deze projectgroep.

Stichting RAVON



IUCN; RAVON is lid van de International Union for Conservation of Nature (IUCN) en draait mee in het IUCN-NL comité. Rob van Westrienen is lid van de Raad van Toezicht. Annemarieke Spitzen vertegenwoordigt RAVON in de IUCN amphibian specialist group. Meer info op: http://www.amphibians.org



RAVON Werkgroep Monitoring (WM) werkt nauw samen met de Universiteit van Amsterdam. Zo worden er bijvoorbeeld colleges gegeven en studenten begeleid. RAVON WM maakt dankbaar gebruik van de door de Universiteit van Amsterdam aangeboden kantoorruimte en technische ondersteuning.



RAVON werkt nauw samen met het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in het NEM (Netwerk Ecologisch Monitoring). Hierin zijn de meetnetten en het verspreidingsonderzoek opgenomen. Het CBS heeft met name een belangrijke rol in de verwerking van alle data, de controle van de dataset en de statistische analyses.



Samenwerking met Universiteiten; RAVON heeft door haar aanwezigheid bij Natuurplaza een intensieve samenwerking met de Radboud Universiteit en werkt nauw samen met de Universiteit Gent in het kader van het dierziektenonderzoek.



Zoogdiervereniging. Halverwege 2011 hebben het bestuur van de Zoogdiervereniging, het bestuur van de Steunstichting VZZ en de Raad van Toezicht van RAVON besloten om intensief samen te werken. Beide werkorganisaties zijn bij elkaar gehuisvest worden en Rob van Westrienen is sinds dit jaar ook directeur van de Zoogdiervereniging.



SPYGEN, een Franse organisatie, is opgericht als spinn-off van de onderzoeksgroep die de environmental DNA-methode (eDNA) voor het eerst beschreef in 2008. Sinds 2011 heeft RAVON een partnerschap gesloten met SPYGEN voor het uitvoeren van gezamenlijke pilotstudies, het verrichten van onderzoek naar verbetering en toepassingen van de methode, en het werken aan de DNA-referentiedatabase. In 2012 hebben De Zoogdiervereniging en De Vlinderstichting zich hierbij aangesloten. Gezamenlijke pilotstudies zijn uitgevoerd voor grote modderkruiper, groene glazenmaker, gevlekte witsnuitlibel, noordse woelmuis en waterspitsmuis. Daarnaast zijn er door RAVON voor een breed scala aan opdrachtgevers inventarisaties uitgevoerd met eDNA voor grote modderkruiper, kamsalamander, Amerikaanse brulkikker en knoflookpad. Met name voor de knoflookpad was dit een groot succes omdat deze op 6 locaties, waar de soort al jaren niet meer was waargenomen, via deze methode toch kon worden vastgesteld!



Groene11, de VOFF is lid van de Groene11, de lobbyfaciliteit voor de natuursector in politiek Den Haag. RAVON draagt hier actief aan bij, oa. doordat Rob van Westrienen lid is van het directeurenoverleg.

11

Jaarverslag 2012

12

Stichting RAVON

3

THEMA VRIJWILLIGERS EN DONATEURS Aan de basis van RAVON staan onze vrijwilligers. RAVON investeert niet alleen in het werven van nieuwe vrijwilligers, maar ook in het versterken van de band met onze huidige vrijwilligers.

3.1

Werkgroepen en afdelingen In 2012 hebben zich geen nieuwe werkgroepen aangesloten. RAVON heeft 22 afdelingen en werkgroepen, die actief zijn met inventarisatie, monitoring, onderzoek, bescherming, het geven van voorlichting en beheerwerk. Dit zijn: RAVON Flevoland, RAVON Gelderland, RAVON Groningen, Herpetologische Studiegroep Limburg, RAVON Noord-Brabant, RAVON NoordHolland, RAVON Overijssel, RAVON Utrecht, Ringslangwerkgroep Houten, WARD (werkgroep Amfibieën en Reptielen Drente), WARF (Werk- en studiegroep Amfibieën en Reptielen Friesland), RAVON Zeeland, RAVON Zuid-Holland, Gelderse Vissers, RAVON Werkgroep Monitoring, Werkgroep Poldervissen, Visclub de Prik, Werkgroep Verspreidingsonderzoek Noord-Oost Brabant, WVOF (Werkgroep VissenOnderzoek Friesland), WAN (Werkgroep Adderonderzoek Nederland) en Werkgroep Vissenonderzoek GroningenDrenthe. Wij willen alle regiocoördinatoren, sleutelvrijwilligers, werkgroepen en afdelingen danken voor hun grote inzet.

3.2

Afgegeven ontheffingen - door Kim Rongen RAVON is gemachtigd om namens het Ministerie van Economische Zaken, ontheffingen te verlenen aan onze vrijwilligers. Het gaat om ontheffingen voor verbodsbepalingen in artikel 9 en 10 van de Flora- en faunawet: het vangen, bemachtigen, met het oog daarop opsporen en het opzettelijk verontrusten van beschermde inheemse amfibieën, reptielen en vissen. De ontheffing kan worden aangevraagd door het invullen van een formulier via de RAVON-website. Op deze wijze zijn er dit jaar weer vele ontheffingen verleend aan de vrijwilligers. Het schepnet dat al decennia in gebruik is bij herpetologen en vissers, is sinds oktober 2012 geen verboden vangtuig meer volgens de Visserijwet. Dus hiervoor is geen ontheffing meer nodig.

3.3

RAVON-dag – door Kris Joosten Grensoverschrijdend was het centrale thema van onze landelijke dag op 10 november. Tijdens de lezingen werden landsgrenzen (Kemps zeeschildpad en rivierprik), artistieke grenzen (blik onder water en op pad met Dirk-Jan) en onzichtbare grenzen (eDNA) met gemak genomen. De Lendersprijs werd dit jaar gewonnen door Ton Stumpel, die zich zowel nationaal als internationaal zeer actief inzet voor de bescherming van onze soortgroepen. Joris Drubbel won de columnwedstrijd met zijn Gekke-beestjes-mensen. Onze jongeren maakten tijdens het jeugdprogramma prachtige fantasiedieren die een eigen paspoort kregen. En Koos van Zomeren sloot de dag af met een voorproef van Het verlangen naar hazelworm, een boek dat in 2013 is uitgebracht. Een uitgebreid verslag van deze leuke dag staat op www.ravon.nl.

13

Jaarverslag 2012

3.4

Weekenden RAVON organiseert jaarlijks twee inventarisatieweekeinden. Met Hemelvaart gaat de aandacht vooral uit naar amfibieën en reptielen en in september is het traditionele Vissenweekeinde. Voor meer informatie over en de resultaten van de weekenden, zijn de verslagen via de website www.ravon.nl te downloaden. 3.4.1 Hemelvaartweekend 2012 - door Peter Frigge Het RAVON Hemelvaartweekeind is dit jaar van 16 t/m 20 mei gehouden in Noord-Brabant. Uitvalsbasis was Loon op Zand. Deze keer hebben meer dan 50 personen aan het weekeinde deelgenomen, als daggast of het gehele weekeinde. Tijdens het weekeind stond het verzamelen van informatie met betrekking tot de verspreiding van amfibieën en reptielen centraal. Als er echter toevallig vis werd gevangen of individuen uit overige soortgroepen zijn waargenomen, zijn daarvan ook gegevens genoteerd. Bij de selectie van de te bezoeken gebieden is, zoals altijd, rekening gehouden met de bekende gegevens en zijn er slecht onderzochte gebieden geselecteerd. Daarnaast zijn er ook topgebieden geselecteerd om (nieuwe) waarnemers een kans te bieden kennis te maken met enkele leuke soorten. Voor een groot aantal terreinen zijn er betredingsvergunningen geregeld, zowel bij particulieren als bij Brabants Landschap, Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten.

Waar is die kamsalamander?(Foto: C. v.d. Graaf)

14

Stichting RAVON

3.4.2 Vissenweekend 2012 - door Martijn Schiphouwer Het Vissenweekend 2012 is dit jaar gehouden van 21 t/m 23 september. Uitvalsbasis was een locatie in Hei- en Boeicop te Zuid-Holland. In het onderzoeksgebied in de Alblasserwaard en Vijfheerenlanden lag de focus dit jaar op de grote modderkruiper, kleine modderkruiper en bittervoorn, maar uiteraard werden alle vissen met enthousiasme opgeschept en gedetermineerd. De kribvakken van de Lek waren als onderzoekslocaties geselecteerd.voor het zegenvissen. Het is zwaar om het net door het water te trekken, maar erg leuk omdat je heel andere soorten vangt dan met schepnet in poldersloten zoals platvissen (botje) en veel alver, kolblei en roofblei. Edo Goverse verzorgde een presentatie over zaklampvissen in Noord-Holland. Vooral voor moeilijk te vangen vissen, die zich overdag tussen de stenen verschuilen en ’s nachts actief zijn zoals rivierdonderpad en exotische grondels, is dit een goede methode. Dit werd tijdens het vissenweekend natuurlijk direct in praktijk gebracht en de deelnemers waren verrast wat je ’s avonds allemaal tegenkomt in het water: paling, snoek, krabben, kreeften, baarzen, scholen voorntjes en zwartbekgrondels. De terugkerende vissenquiz werd dit jaar gewonnen door Richard Struijk. De organisatie was in handen van Martijn Schiphouwer. De resultaten zijn te lezen in het verslag dat is te downloaden op www.ravon.nl 3.5

Sleutelvrijwilligersdag – door Annemarie van Diepenbeek Onze ‘sleutelvrijwilligers’, zeer actieve en betrokken RAVON vrijwilligers, ontvangen regelmatig informatie over lopende en nieuwe vrijwilligersprojecten zodat zij ons en andere vrijwilligers goed kunnen helpen. Daarnaast organiseren we ieder jaar een speciale contactdag voor sleutelvrijwilligers die wordt afgesloten met een leuke excursie. In 2012 was dit vissen met de zegen in de Waal. Er werden leuke vangsten gedaan zoals sneep, alver, winde en blankvoorn.

Sleutelvrijwilligers bewonderen een net gevangen sneep op hun jaarlijkse contactdag (Foto: Annemarie van Diepenbeek)

15

Jaarverslag 2012

3.6

RAVON-tijdschrift - door Kris Joosten Onze donateurs en relaties ontvangen vier keer per jaar het tijdschrift RAVON, vol interessante artikelen en informatie. In het septembernummer is een interview opgenomen met de laatste Lendersprijswinnaar en in het decembernummer is het waarnemingenoverzicht een vast onderdeel waar velen gebruik van maken. Er zijn in 2012 volgens planning 4 nummers verschenen. Alle soortgroepen waren weer goed vertegenwoordigd. Oudere nummers van ons tijdschrift zijn gratis te downloaden op www.ravon.nl Het aantal abonnees (donateurs en externe relaties) op het tijdschrift is in 2012 afgenomen van 1305 naar 1284. De financiële crisis is vaak als reden voor afmelding aangegeven.

3.7

Nieuwsbrief Schubben & Slijm - door Kris Joosten RAVON ontvangt veel kopij en mooie foto’s van vrijwilligers en daar zijn we zeer dankbaar voor omdat het uitgangspunt van de nieuwsbrief is: voor en door vrijwilligers. Mede dankzij deze kopij konden wij dit jaar weer vier prachtige nummers uitbrengen. De nieuwsbrief Schubben & Slijm wordt uitgegeven vanuit de vier grote vrijwilligersprojecten: Meetnet Amfibieën, Meetnet Reptielen, Verspreidingsonderzoek Reptielen en Amfibieën en Meetnet Vissen en in het middenkatern van iedere nieuwsbrief presenteert één van de projecten zijn resultaten. De nieuwsbrieven zijn altijd direct na verschijning gratis te downloaden via de RAVON-website. Het aantal abonnees op de nieuwsbrief is in 2012 toegenomen van 1752 naar 1816. Alle nieuwsbrieven zijn na verschijning direct gratis te downloaden op www.ravon.nl.

16

Stichting RAVON

3.8

Website www.ravon.nl - door Jelger Herder De RAVON-website is in 2012 net als in voorgaande jaren zeer goed bezocht. De huidige website is inmiddels ruim 5 jaar oud en was toe aan vernieuwing. In 2012 is een start gemaakt aan een nieuwe website. Deze is gebaseerd op de pagina’s van de oude website maar wordt in een nieuw jasje gestoken waardoor de website een frisser en modernere uitstraling zal krijgen. Daarnaast wordt er gewerkt aan meerdere functionaliteiten, zoals een uitgebreid literatuursysteem. Het omzetten van de vele pagina’s en aanpassen van de lay-out is een enorme klus. Medio 2013 hoopt RAVON de nieuwe website te lanceren.

3.9

Webwinkel - door Kim Rongen Via de webwinkel van RAVON kunnen de RAVON-vrijwilligers en -donateurs met korting allerlei materialen aanschaffen. In 2012 zijn er 233 bestelformulieren verwerkt. Het betreft vooral bestellingen van boeken, cuvetten en de veldgidsen Herkenning en waarnemen van Reptielen, Amfibieën en Zoetwatervissen. In 2012 zijn er verder 152 schepnetten verkocht. Speciaal te vermelden voor 2012 is het nieuwe vuursalamander T-shirt. De opbrengst van de verkoop van het shirt komt ten goede aan het project SOS vuursalamander.

17

Jaarverslag 2012

3.10

Stand - door Kris Joosten RAVON wordt vaak gevraagd om met een stand aanwezig te zijn tijdens festivals, beurzen, landelijke dagen, symposia en natuurdagen. Vooral in voor- en najaar zijn er veel evenementen. Dankzij de inzet van vrijwilligers kunnen we op de meeste aanvragen ingaan en als we niet aanwezig kunnen zijn dan sturen we materialen naar de organisatie. Zo waren we in februari aanwezig op de Genootschapsdag in Limburg; in april op de Bos en Kuil Fair te Malden/Mook ; in juni op de 1001soortendag in Alblasserwaard; in augustus op de Dutch Bird Fair Lelystad (thema amfibievriendelijk inrichten tuinen) en de Tilburgse Terrarium Dagen; in september op de Jubileumdag van de natuurvereniging Ridderkerk, de Dunea natuurfeestdag in Meyendel te Den Haag, het SBB Buitenfestival Boomkroonpad te Gieten); in oktober Zoo Wild Diergaarde Blijdorp Rotterdam; in november op de landelijke dag van RAVON en SOVON/VOFF. Vanaf dit jaar zijn we per evenement gaan werken met thema’s en werden hiervoor aanvullend posters gemaakt. Thema’s als het amfibievriendelijk inrichten tuinen, SOS vuursalamander, speciale Groen en Doen projecten en daarnaast veel activiteiten voor kinderen. Vanaf volgend jaar zullen RAVON, FLORON en de Zoogdiervereniging hun stand waar mogelijk gaan combineren.

RAVON stand tijdens de Zoo Wild in Diergaarde Blijdorp te Rotterdam met standbezetting door vrijwilligers Tjitske en Natascha (Foto: Kris Joosten) 3.11

RAVON-bibliotheek – door Annemarieke Spitzen De bibliotheek van RAVON groeit nog steeds door onder andere genereuze donaties van privécollecties, zoals dit jaar door de donatie van het archief van Rombout van Eekelen Met in totaal meer dan 17.000 items vormt deze bibliotheek het ultieme startpunt voor je onderzoek, werkstuk, lezing, of voor je eigen nieuwsgierigheid. In de bibliotheek staan naast wetenschappelijke literatuur, waaronder ook heel oude artikelen die elders lastig te verkrijgen zijn, ook vele naslagwerken, determinatiegidsen voor binnen- en buitenland, standaardwerken over fysiologie, ecologie & genetisch onderzoek, onderzoeksrapporten en informatie over beheer. Wij heten belangstellenden en specifiek studenten van harte welkom in onze grote ichthyologische en herpetologische bibliotheek. Om dit onder de aandacht te brengen is daarom dit jaar een flyer gemaakt die breed is verspreid, met dank aan het Prins Bernhard Cultuurfonds.

18

Stichting RAVON

3.12

Fotoarchief – door Kris Joosten RAVON ontvangt regelmatig prachtige foto’s voor het fotoarchief en daar zijn we zeer dankbaar voor. De invoer van alle ontvangen foto’s heeft enige vertraging opgelopen wegens tijdgebrek. Wij zijn hiervoor nog steeds op zoek naar een vrijwilliger die dit voor ons kan oppakken.

3.13

Helpdesk - door Arnold van Rijsewijk Via de helpdesk, een extra service die RAVON biedt aan het publiek, is het mogelijkheid om vragen te stellen betreffende onze soortgroepen. Dit draagt bij aan onze naamsbekendheid en soms (in)direct ook aan de bescherming van onze soorten. Aantal helpdeskvragen naar onderwerp in 2010, 2011 en 2012 onderwerp

aantal

Aantal

Aantal

2010

2011

2012

determinatie

91

57

109

bescherming

56

58

48

wetgeving

20

17

20

ecologie

55

50

50

beheer en inrichting

21

20

29

verspreiding en

63

waarnemingen

72 67

educatie en voorlichting

65

17

35

overige

16

12

7

Totaal

387

298

370

In 2012 is het aantal vragen dat werd gesteld via de Helpdesk gestegen. Hiervoor zijn enkele oorzaken bekend, zoals acties voor brulkikker en vuursalamander die aanleiding gaven tot meer meldingen en vragen over deze soorten. Ook uitgebrachte Natuurberichten (zie pagina 20) leiden tot een toename van het aantal vragen, bijvoorbeeld een Natuurbericht over het voorkomen van melanistische hagedissen. Het aantal determinatievragen is na een daling in 2011 weer sterk gestegen. Het valt dit jaar weer op dat veel kikkers die niet herkend werden, “gewone” bruine kikkers blijken te zijn. De variatie in kleur en tekening bij bruine kikkers is zo groot dat men de soort niet herkend met behulp van determinatiegidsen of informatie via het internet. Via de helpdesk vragen mensen dan om een bevestiging van hun determinatie. De determinatievragen over vissen nemen ieder jaar toe en enkele malen werden er waarnemingen van diverse exotische grondelsoorten gemeld die ons helpen bij het in kaart brengen van de verspreiding van deze soorten. Dit jaar werden ook weer dode dieren (18) gemeld. Zes verdachte meldingen werden doorverwezen naar het DWHC voor aanvullend onderzoek (zie pagina 27). Opvallend was dit jaar het aantal keren (> 7) dat vragenstellers een ‘hagedis’ in de kelder melden of een ‘salamander’ op de muur. Het verschil tussen een hagedis en een salamander blijkt nogal eens tot verwarring te leiden. Dit was aanleiding voor een Natuurbericht over deze kwestie. Ook meldingen van bijzondere waarnemingen zijn soms gebruikt voor het maken van een Natuurbericht, bijvoorbeeld de vondst van een snoek op het strand bij Katwijk en de Meerval die een eend pakte.

19

Jaarverslag 2012

3.14

Natuurbericht - door Kris Joosten Bijna 80 natuurberichten heeft RAVON dit jaar uitgegeven, die allen te lezen zijn op www.natuurbericht.nl. Veel berichten werden ons aangereikt door actieve vrijwilligers die hun mooie waarnemingen met ons deelden, waarvoor dank! In de top 5 van meest gelezen RAVON natuurberichten in 2012 staan de volgende natuurberichten: 1. Voorkom dat uw kikkers en vissen stikken onder het ijs (1 februari) 2. Het gaat padden regenen (24 februari) 3. Monsterlijk grote kikkerlarven (18 juli) 4. Wees wijs met wakkere kwakers (29 februari) 5. Herken de kikker (2 mei) Een aantal natuurberichten uit voorgaande jaren zijn al meer dan 10.000 keer gelezen, zoals: 1. Zoetwaterkreeft: Nieuwe bewoners, grote gevolgen? (24 december 2008) 2. Gevaarlijke reuzenkikker nadert Nederlandse grens! (25 maart 2009) 3. Hagedissen in Nederland, het kan verkeren (22 juni 2008) 4. Horror bij padden; maden als parasiet (16 september 2010) 5. Vroege en late eitjes (8 april 2010) Wilt u geen natuurberichten van RAVON missen? Abonneer u dan op de gratis digitale nieuwsbrief via www.natuurbericht.nl

3.15

Sociale media - door Kris Joosten De sociale media voor Twitter, Facebook en LinkedIn wordt verzorgd door een team van RAVONmedewerkers. Op woensdag is er een wekelijkse fotoquiz op Facebook waarmee in de eerste periode kortingskaarten voor de Floriade te winnen waren. Voor SOS vuursalamander is een apart twitteraccount aangemaakt voor @VurigeSjeng en een aparte Facebookpagina. Tijdens de RAVONdag werden livestreams met twitterberichten getoond aan de deelnemers. Het aantal volgers blijft groeien.

20

Stichting RAVON

4

THEMA DATA Ieder jaar neemt het aantal data in onze databank toe dankzij de inzet van vele vrijwilligers en waarnemers. Ook onze eigen projecten leveren veel data op. En dankzij deze data kunnen we nieuwe atlassen maken, adviseren en beschermen.

4.1

Nationale Databank Flora en Fauna - door Raymond Creemers Samen met een groot aantal andere partijen heeft RAVON haar verspreidingsgegevens ondergebracht in de Nationale Databank Flora en Fauna, de centrale landelijke database voor natuurgegevens in Nederland die met de Gegevensautoriteit Natuur (de GAN) is opgezet. De gegevens worden aangeleverd via invoerportalen voor losse waarnemingen/projectgegevens (telmee.nl en waarneming.nl) en via invoerportalen voor de meetnetten voor reptielen en voor beek- en poldervissen. Eind 2012 is gestart met de bouw van het laatste, nog ontbrekende invoerportal voor het meetnet amfibieën. Dit zal in 2013 in gebruik worden genomen en samen met de invoer via mobile applicaties (WebObbs en ObbsMap) is RAVON dan de eerste PGO die al haar gegevens via digitale applicaties rechtstreeks in de NDFF invoert. De validatie van gegevens gebeurt rechtstreeks in waarneming.nl en via de validatieservice in telmee.

4.2

Monitoring 4.2.1 Meetnet Reptielen - door Ingo Janssen In 2012 werden op honderden trajecten van het Meetnet Reptielen voor het 19de achtereenvolgende jaar de reptielen geteld. Hierdoor heeft RAVON in samenwerking met het CBS en GaN een goed beeld hoe het gesteld is met de nederlandse reptielen. Naast het berekenen van indexen en trends genreerd het Meetnet ook interessante verspreidingskennis want zelfs op langlopende trajecten worden verrassende waarnemingen gedaan. Zo dook in 2012 de moeilijk vindbare gladde slang op, op een traject nabij Ede waar enkele gekende reptielspotters al jarenlang de reptielen monitoren. Met de in gebruikname van de invoerportal om monitordata online door te geven, heeft het Meenet Reptielen in 2012 een belangrijke stap gezet om monitoring ‘vrijwilligersvriendelijk’ te maken. 4.2.2 Meetnet Amfibieën - door Edo Goverse Waarnemers door het hele land monitoren de inheemse amfibieën. In het voorjaar van 2012 zijn de nieuwe indexen berekend door het CBS over de periode 1997-2011. Het aantal meetlocaties bedraagt ruim 404 gebieden (2.903 afzonderlijke wateren en luisterpunten), waarvan er in 2011 229 werden geteld. In 2011 zijn er 7.556 records verwerkt waarvan 4.566 positief waren, met een amfibie dus (totaal aantal records is 103.090 waarvan 54.108 positief). Binnen het Meetnet Amfibieën zijn enkele opvallende zaken te zien. Zo wordt de vuursalamander, ondanks intensief monitoren, praktisch niet meer gevonden in Nederland. De campagne SOS Vuursalamander heeft als doel de soort te behouden in Nederland. De rugstreeppad lijkt uit zijn dip te kruipen als heeft de soort nog een matige afname als beoordeling.

21

Jaarverslag 2012

4.2.3 Meetnet Beek- en Poldervissen - door Jan Kranenbarg Het in 2011 gestarte Meetnet Beek- en Poldervissen is onderdeel van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM), een samenwerkingsverband van overheidsorganisaties en NGO’s voor de monitoring van de natuur in Nederland. Binnen het meetnet zijn vrijwillige natuurwaarnemers actief die met behulp van schepnetten of op zicht het voorkomen van zeven doelsoorten uit de Habitatrichtlijn in kaart te brengen. Het betreft bittervoorn, kleine- en grote modderkruiper, beek- en rivierprik, beek- en rivierdonderpad. Aanvullend wordt gebruik gemaakt van de gegevens die door regionale waterbeheerders (vooral waterschappen) verzameld worden. Het CBS verwerkt deze gegevens tot natuurstatistieken zodat de ontwikkelingen in de natuur en de resultaten van het natuurbeleid gevolgd kunnen worden. In 2012 lag de nadruk op het werven en begeleiden van de vrijwilligers voor het meetnet en het bekend maken van vrijwilligers met het voor het meetnet ontwikkelde invoerportaal (www.vissen.invoerportaal.nl). Het aantal verspreidingsgegevens dat online werd doorgegeven nam wederom toe met 5%. Download het rapport op www.ravon.nl. 4.3

Verspreidingsonderzoek reptielen & amfibieën - door Jelger Herder Het hoofddoel van het verspreidingsonderzoek is het verspreidingsgebied van de doelsoorten op 10x10 km compleet te actualiseren over een periode van 6 jaar. Deze gegevens worden gecontroleerd door het CBS en naar de EU gestuurd waar ze gebruikt worden in de ter beoordeling van de instandhoudingsdoelstellingen van de beschermde soorten. Afgelopen jaar is de balans opgemaakt over de eerste periode. Het verspreidingsonderzoek wordt als goed beoordeeld wanneer 85% of meer van de verspreiding van een soort geactualiseerd is. Dit is voor 12 van de 13 doelsoorten gehaald. Voor enkele soorten is hun range zelfs compleet geactualiseerd (vuursalamander, zandhagedis en knoflookpad). Voor de knoflookpad is een ware eindsprint gemaakt met behulp van environmental DNA (zie pagina 27). De enige soort waarvoor de 85% niet gehaald is betreft de gladde slang die bleef steken op 78%. Dit is dan ook een zeer moeilijk te inventariseren soort die door haar verborgen levenswijze vaak onopgemerkt blijft. Samengevat mag gesteld worden dat er met dank aan de vele honderden vrijwilligers een prachtige prestatie is geleverd. 2012 was ook het eerste jaar van de nieuwe periode waarbij direct een vliegende start gemaakt is. In dit eerste jaar zijn reeds 58% van het totaal aantal te hokken geactualiseerd. De overgebleven hokken zijn echter lastiger, ze liggen veelal op locaties waar minder waarnemers komen en betreffen lastige soorten. Er is dus nog veel werk aan de winkel om het resultaat uit de eerste periode te evenaren of zelfs te overtreffen.

Knoflookpad (Foto: Jelger Herder) 22

Stichting RAVON

4.4

Provinciale atlassen – door Kris Joosten Wat vissen betreft was december met recht een feestmaand, want er verschenen maar liefst drie visatlassen (Gelderland, Noord-Holland en Flevoland) waarbij RAVON betrokken was. Een mooie afronding van vele jaren inventariseren door een groot aantal vrijwilligers in deze provincies. In de atlassen zijn alle gegevens met betrekking tot de verspreiding van zoetwatervissen gebundeld met voor elke soort een actueel en compleet overzicht van de verspreiding, de ecologie, het leefgebied en de uiterlijke kenmerken. Hiernaast gaan de atlassen uitgebreid in op zaken als de geschiedenis van de visserij en beheer- en inrichtingsmaatregelen ten behoeve van vissen. In de provincies Zeeland, Zuid-Holland en Friesland zijn vrijwilligers nog druk bezig met het verzamelen van verspreidingsgegevens. Meer info: www.vissenatlas.nl

4.5

Opmars exoten - door Jeroen van Delft Het aantal exotische soorten in Nederland neemt nog altijd toe en veel soorten verspreiden zich snel. Sommige hebben nauwelijks impact op de leefomgeving, maar er zijn ook exoten die negatieve gevolgen hebben op ecologie, gezondheid of veiligheid. Maatregelen ter preventie en bestrijding kennen verschillende knelpunten, die beheersing tot een lastige klus maken. Daarom participeert RAVON in het Nederlands Expertise Centrum Exoten (NECE) en werken we nauw samen met het Team Invasieve Exoten (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit). Dit jaar hebben wij onder andere een bijdrage geleverd aan het Natuurplaza-symposium over exoten, dat goed werd bezocht. We zijn actief geweest met de problematiek rond de Amerikaanse brulkikker, blauwband, zonnebaars en Italiaanse kamsalamander. Voor de laatste soort is dit jaar een speciale herkenningskaart uitgegeven.

23

Jaarverslag 2012

Er is een risicoanalyse opgesteld over de springkikker, die door uitzetting in Drenthe een populatie heeft weten te vestigen. Vanuit het Signaleringsproject Exoten, dat als doel heeft vrijwilligers te enthousiasmeren uit te kijken naar exoten en waarnemingen te melden, heeft RAVON in samenwerking met een breed palet aan partnerorganisaties de nieuwsbrief ‘Kijk op Exoten’ opgezet (te downloaden op www.ravon.nl). Ook heeft RAVON in samenwerking met diezelfde partners gewerkt aan een themanummer over exoten van het KNNV-tijdschrift Natura, dat in april 2013 is verschenen. Meer weten? Kijk op www.natuurplaza.org (> Exotencentrum) of op www.ravon.nl 4.6

Donderpad in de schijnwerper - door Martijn Schiphouwer Een vis waarnemen die zich overdag tussen de stenen verstopt? Onmogelijk zou je denken, maar het tegendeel blijkt waar. De rivierdonderpad verlaat ’s-nachts zijn schuilplaats en gaat op jacht in ondiep water. En met een sterke zaklamp en een geoefend oog is hij dan goed waar te nemen. Dat kunnen de deelnemers aan de vele zaklampexcursies bevestigen. Zo zijn er heel wat stippen toegevoegd aan de verspreidingskaart van de rivierdonderpad. Het in kaart brengen van de verspreiding is belangrijk, omdat een aantal van de exotische grondelsoorten op dezelfde plaatsen voorkomen en mogelijk een bedreiging vormen.

Op zoek naar donderpadden (Foto: Jelger Herder)

24

Stichting RAVON

5

THEMA ONDERZOEK

5.1

Stagiaires - door Kim Rongen In 2012 is er onderzoek verricht door stagiaires. In totaal hebben 22 studenten een stage bij RAVON in Nijmegen of Amsterdam uitgevoerd. In stageverslagen, welke zijn vermeld in de publicatielijst (bijlage 1), zijn de resultaten van hun onderzoek te lezen. Deze verslagen kunnen worden opgevraagd bij RAVON te Nijmegen. De stagiaires zijn hieronder op alfabetische volgorde weergegeven: Barkman, Barbara, Universiteit van Amsterdam/IBED. Onderwerp: populatiegenetica van de Nederlandse ringslangen; Begeleiding: Ingo Janssen Breugel, Dirk, van, Sportvisacademie, Gorinchem. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Martijn Schiphouwer Breukel, Jarno, Sportvisacademie, Gorinchem. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Martijn Schiphouwer Clements, Adri, Van Hall Larenstein, Velp. Onderwerp: Onderzoek naar de migratiepatronen van ringslangen in de Reeuwijkse plassen op bassis van buikpatronen; Begeleiding: Richard Struijk Demmer, Jeroen, Wageningen UR. Onderwerp: Ecologisch onderzoek grote modderkruiper; Begeleiding: Jan Kranenbarg en Arthur de Bruin Dijk , Pieter, Van Hall Larenstein, Velp. Onderwerp: Onderzoek naar 35 Rode Lijstsoorten, de bedreigingen en maatregelen tot bescherming, Laurens Sparrius (FLORON) Fransen, Iris, HAN, Nijmegen. Onderwerp: Beschrijving administratieve organisatie, interne controle; Begeleiding: Wilma Roerink Giesen, Jochem, Van Hall Larenstein, Velp. Onderwerp: Ecologische verspreiding vuursalamander; Begeleiding: Wilbert Bosman Gratama, Tjitske, CAH Vilentum, Almere. Onderwerp: Herkenningscursus reptielen en amfibieën; Begeleiding: Annemarie van Diepenbeek Holzhauer, Jeroen, Van Hall Larenstein, Velp. Onderwerp: Populatiestructuur en fitness van de levendbarende hagedis in de Overasseltse en Hatertse Vennen; Begeleiding: Raymond Creemers Kersten, Joost, HAS, ‘s-Hertogenbosch. Onderwerp: Populatieonderzoek geelbuikvuurpad; Begeleiding: Wilbert Bosman Ketelaars, Lydia, Radboud Universiteit Nijmegen. Onderwerp: Verspreiding Effecten van de amfibieschimmel Batrachochytrium dendrobatidis op de vroedmeesterpad; Begeleiding: Annemarieke Spitzen Miltenburg, Mike, Sportvisacademie, Gorinchem. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Martijn Schiphouwer Onnes, Cors, Van Hall Larenstein, Velp. Onderwerp: populatiestructuur en fitness van de levendbarende hagedis in de Overasseltse en Hatertse Vennen; Begeleiding: Raymond Creemers Pagán, Andrés, Universiteit van Amsterdam/IBED. Onderwerp: Genetics brook lamprey populations in the Netherlands; Begeleiding: Frank Spikmans Raaij, Dennis, de, Van Hall Larenstein, Leeuwarden. Onderwerp: Verspreiding grote modderkruipers Haaksbergerveen en koffiegoot; Begeleiding: Arthur de Bruin Raatjes, Kevin, Saxion, Deventer. Onderwerp: Populatiestructuur en fitness van de levendbarende hagedis op de Veluwe; Begeleiding: Raymond Creemers

25

Jaarverslag 2012

Rommen, Ties, Sportvisacademie, Gorinchem. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Martijn Schiphouwer Simonis, Bram, Helicon MBO Velp. Onderwerp: Groei knoflookpad in kweekomstandigheden; Begeleiding: Wilbert Bosman Tilborg, Christian, van, Sportvisacademie, Gorinchem. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Martijn Schiphouwer Tongeren, Tomas, van, Vrije Universiteit Amsterdam. Onderwerp: De invloed van Pseudorasbora parva geïnfecteerd met Sphaerothecum destruens op inheemse vissoorten in Nederland; Begeleiding: Frank Spikmans Ven, Sander, van de, Sportvisacademie, Alkmaar. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Martijn Schiphouwer Vos, Mick, Helicon MBO, Velp. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Arthur de Bruin Wiersma, Arjan, Van Hall Larenstein, Leeuwarden. Onderwerp: Verspreiding grote modderkruipers Haaksbergerveen en koffiegoot; Begeleiding: Arthur de Bruin 5.2

Onderzoek naar microhabitatgebruik en migratie van de grote modderkruiper – door Arthur de Bruin De grote modderkruiper is in de tweede helft van de 20e eeuw sterk achteruitgegaan. Het is een vissoort die zich in hoge mate heeft aangepast aan de omstandigheden in verlandende habitattypen met een hoge beschermingsstatus in Nederland en Europa. In de gebieden waar de soort nog voorkomt is er vaak sprake te zijn van relict populaties en nieuwe gebieden die geschikt lijken worden niet gekoloniseerd. Om een beter begrip te krijgen van factoren die het voorkomen van de grote modderkruiper beïnvloeden en de mogelijkheden die er zijn om herstel- en beheermaatregelen te nemen voert RAVON onderzoek uit. Hiervoor zijn in 2012 grote modderkruipers uit twee populaties voorzien van zogenaamde Passive Integrated Transponder (PIT’s) waardoor ze kunnen worden opgespoord met een antenne. Vrijwilligers en stagiaires hebben de gezenderde grote modderkruipers in 2012 vrijwel wekelijks gevolgd waarbij de positie van de dieren in het slootsysteem en het habitat (vegetatie, dikte modderlaag, temperatuur, e.d.) genoteerd werden. Met deze gegevens kunnen de migratiepatronen en de habitatvoorkeur in beeld gebracht worden. In 2013 worden de gegevens geanalyseerd. Het vrijwilligersonderzoek werd mogelijk gemaakt met een bijdrage van het Meester Prikkenbeen fonds. Het Waterschap Vallei en Veluwe & Waterschap Rijn en IJssel hebben een financiële aanvulling gegeven voor enkele dagen professionele begeleiding vanuit RAVON kantoor.

5.3

Dierproeven – Annemarieke Spitzen & Frank Spikmans RAVON voert wetenschappelijk- en toegepast onderzoek uit ecologische vragen te kunnen beantwoorden. Handelingen die daarbij worden verricht, zoals het inbrengen van zenders, het nemen van weefselmonsters of het doden van dieren, veroorzaken ongerief. Volgens Wet op de Dierproeven (WOD) is er dan sprake van een dierproef. De onderzoeken van RAVON worden getoetst door een ethische commissie van de KNAW en ze worden uitgevoerd door gekwalificeerde en bevoegde mensen. In 2012 heeft RAVON voor enkele projecten ontheffing aangevraagd op de WOD. Voor het onderzoek naar hybridisatie van de Italiaanse kamsalamander met de inheemse kamsalamander op de Veluwe hebben we van 302 kamsalamanders staartpuntjes afgenomen die in het laboratorium in Leiden genetisch zijn geanalyseerd. Het rapport dat hierover is verschenen is via de website van RAVON te downloaden. In het kader van het onderzoek naar het uitheemse pathogeen Sphaerotecum destruens dat wordt binnen gebracht door de exotische

26

Stichting RAVON

blauwband, en desastreuze gevolgen kan hebben voor inheemse visfauna zijn 130 vissen gedood om te onderzoeken of deze dieren drager zij van deze ziekteverwekker. Tenslotte zijn bij 34 vroedmeesterpadden pit tags ingebracht om deze dieren individueel te kunnen volgen voor het onderzoek naar chytridiomycose (amfibieschimmel).

5.4

Environmental DNA - door Jelger Herder Environmental DNA (eDNA) is een nieuwe detectiemethode gebaseerd op het feit dat alle soorten die in het water leven DNA achterlaten via huidcellen, urine en faeces. Door watermonsters te verzamelen en deze te analyseren op het DNA van de doelsoort is het mogelijk de aanwezigheid van deze doelsoort vast te stellen. De methode is ontwikkeld door Franse onderzoekers in 2008. RAVON heeft een samenwerking gesloten met SPYGEN, het door deze onderzoekers opgerichte onderzoeksbureau. Sinds 2011 werkt RAVON samen met SPYGEN om de methode voor meer soorten te ontwikkelen, monsterprotocollen te verbeteren en onderzoek te doen naar een tweede toepassing waarbij een hele soortenlijst uit een watermonster gegenereerd kan worden. In 2012 zijn er een groot aantal environmental DNA projecten uitgevoerd. Zo zijn er in het kader van het NEM i.s.m. De Zoogdiervereniging en De Vlinderstichting pilot studies uitgevoerd naar de noordse woelmuis, waterspitsmuis, gevlekte witsnuitlibel en groene glazenmaker. Voor het NEM Verspreidingsonderzoek Amfibieën is de complete verspreiding van de knoflookpad met eDNA geactualiseerd. Hierbij is de knoflookpad op maar liefst 6 locaties aangetroffen waarvan gedacht was dat de soort verdwenen was. Verder zijn er in opdracht van waterschappen en ecologische adviesbureaus inventarisaties met eDNA uitgevoerd voor de grote modderkruiper. Hierbij werd de soort onder andere aangetoond op 13 van de 40 locaties in gebieden waaruit nog geen waarnemingen bekend waren. RAVON is voorloper op het gebied van environmental DNA en deelt haart kennis met anderen. Er zijn publicaties verschenen in onder andere H2O, Visionair, RAVON en de KNVV. Daarnaast heeft RAVON presentaties verzorgt over het onderwerp (o.a. voor de Platformdag waterschapsecologen, Rijkswaterstaat, STOWA symposium over gentechnieken, de landelijke RAVON-dag en de VOFF dag). Zie voor meer informatie (achtergronden, soorten, publicaties) over environmental DNA de website: www.environmental-dna.nl

5.5

Chytridiomycose en ranavirus - door Annemarieke Spitzen In 2012 is het onderzoek naar de effecten van chytridiomycose en ranavirus op onze inheemse amfibieën verder gegaan. In samenwerking met DWHC (Dutch Wildlife Health Centre), de Radboud Universiteit en de Universiteit Gent is een risico analyse geschreven in opdracht van Team Invasieve Exoten (TIE). In 2012 heeft ranavirus zich verder verspreid, hetgeen voor onze inheemse amfibieën en verontrustende situatie is. Het onderzoek aan chytridiomycose i.s.m. Universiteit Gent, het CNME, Staatsbosbeheer en Limburgs Landschap, heeft zich met name gericht op de geelbuikvuurpad en de vroedmeesterpad in enkele gebieden in Zuid-Limburg. Dit jaar zijn veel data verzameld, en deze worden in de loop van 2013 verder uitgewerkt en gepubliceerd. Het advies aan iedereen die in het veld in aquatische systemen bezig is om ervoor zorg te dragen dat de veldmaterialen goed worden ontsmet om te voorkomen dat deze ziektes worden verspreid naar gebieden waar ze nu nog niet voorkomen. Meer informatie hierover op de website.

27

Jaarverslag 2012

5.6

Lichtonderzoek tijdens de paddentrek - door Kris Joosten Amfibieën worden vaak aangetrokken door licht. Dat kan van invloed zijn op de amfibieëntrek en de verkeersmortaliteit. Op wegen waar veel verlichting is, blijven veel amfibieën onder lampen op de weg zitten, waardoor de kans op doodrijden sterk toeneemt. In dit gerichte onderzoek wordt onderzocht of de aantrekkingskracht van licht op amfibieën kan worden verminderd door het gebruik van licht waarbinnen bepaalde kleuren afwezig of juist sterker aanwezig zijn. Maart 2012 is het onderzoek gestart op twee proeflocaties. Op deze trajecten, waar veel padden en andere amfibieën oversteken tijdens de voorjaarstrek, zullen drie verschillende typen licht worden getest. Daarbij worden de aantallen dieren geteld die zich onder de lampen verzamelen. De veldexperimenten vonden dit jaar plaats op oversteekplaatsen op de Heetweg (Kootwijk, Veluwe) en bij de Amerongse Bovenpolder. De experimenten zijn uitgevoerd door leden van de lokale paddenwerkgroepen.

Lichtonderzoek in uitvoering op traject Kootwijk (Foto: Hans Boland) en deelnemers aan onderzoek Paddenwerkgroep Kootwijk (links) en Amerongen (rechts) (Foto’s: Kris Joosten)

28

Stichting RAVON

6

THEMA BESCHERMING

6.1

Actieplan SOS vuursalamander – door Wilbert Bosman Veel dode vuursalamanders en verontrustend weinig waarnemingen tijdens de monitoring van de Zuid-Limburgse populatie was aanleiding de noodklok te luiden en in september te starten met het actieplan SOS vuursalamander. In het actieplan is aandacht voor ziekten, voortplantingssucces, kwaliteit en verstoring van het leefgebied. De monitoring van de populaties is geïntensiveerd en een deel van de resterende levende vuursalamanders is veiliggesteld door opvang in terraria ten behoeve van onderzoek. De website www.SOSvuursalamander.nl is gelanceerd en via de (sociale) media breed onder de aandacht gebracht. Een publieksactie (fondsenwerving/crowdfunding, adoptie vuursalamanders, @VurigSsjeng op twitter, een facebookpagina) zorgden voor draagvlak en financiën. In november was er een workshop met deskundigen, voor een vruchtbare samenwerking. 2013 is uitgeroepen tot het jaar van de vuursalamander. We doen er alles aan om de vuursalamander voor Nederland te behouden. Wilt u helpen? Kijk dan op www.SOSvuursalamander.nl

6.2.

Effecten begrazing op levendbarende hagedis en gladde slang – door Jeroen van Delft Begrazing is op termijn alleen gunstig voor reptielen als deze gespreid in ruimte en/of tijd plaatsvindt. In Nederland, waar begrazing overwegend in relatief kleine gebieden wordt toegepast, is het dus een instrument met risico’s, dat al menige populatie heeft gedecimeerd. Begrazing van heide, met name in kleine terreinen, is al gauw negatief voor reptielen vanwege veranderingen in de habitat. Veel structuur in de vegetatie gaat verloren en deze herstelt op de voedselarme zandgronden uiterst traag (10-20 jaar). Een groot onderzoek naar effecten van begrazing op de fauna in Brabantse heidegebieden leverde waardevolle informatie op. Aan de hand van monitoringgegevens is de populatieontwikkeling van de levendbarende hagedis en gladde slang geanalyseerd en daaruit is voor de levendbarende hagedis een significant negatief effect van begrazing vastgesteld, dat door veldonderzoek in 16 proefvlakken werd bevestigd. Voor de gladde slang kon dit vanwege een te geringe hoeveelheid gegevens niet statistisch worden getoetst, maar geldt eenzelfde conclusie op grond van expert judgement. Het oorzakelijk verband achter de neergaande trend bij begrazing is nog niet volledig duidelijk. Veranderingen in het voedselaanbod kunnen, naast de zeer duidelijke veranderingen in de habitat ook een rol spelen. Een goed afgesteld begrazingsbeheer, afgewisseld met handmatig beheerwerk is wenselijk.

29

Jaarverslag 2012

6.3

Amfibieën in straatkolken – door Annemarie van Diepenbeek In Nederland komen jaarlijks grote aantallen amfibieën in straatkolken terecht. Dit gebeurt tijdens de voorjaarstrek tussen de winter- en zomerverblijfplaatsen en de voortplantingswateren, en zowel in de lente, zomer als herfst. Om de ernst en omvang van het probleem beter te kunnen inschatten is in samenwerking met RIONED (kennisorganisatie en landelijk platform voor stedelijk waterbeheer) en gemeenten op 36 locaties in Nederland onderzoek verricht, waarbij het veldwerk is uitgevoerd door vrijwilligers van lokale paddenwerkgroepen. Er blijken meer amfibieën in straatkolken te vallen en te sterven dan verwacht, en daarom is er gezocht naar oplossingen of oplossingsrichtingen zoals uitklimvoorzieningen. Waternet, de waterbeheerder voor Amsterdam, heeft naar aanleiding van dit onderzoek 400 uitklimstrips in straatkolken in het Vondelpark geplaatst en RAVON werd met dit project genomineerd voor de Waterinnovatieprijs 2012. Meer lezen? Download het rapport op www.ravon.nl

6.4

Rivierprik vogelvrij verklaard – door Jan Kranenbarg Nog niet zo heel lang geleden was de rivierprik als gevolg van de slechte waterkwaliteit en de aantasting van zijn paaigebieden zeer zeldzaam geworden in de Nederlandse en Europese rivieren. De soort is daarom opgenomen in de Europese Habitatrichtlijn en er gelden landelijke instandhoudingdoelstellingen. Door het Ministerie van Economische Zaken is echter besloten dat de streng beschermde status in de Flora- en faunawet van de rivierprik per 1 oktober 2012 vervalt en dat de soort in de Visserijwet wordt opgenomen en dus door beroepsvissers bevist mag worden! Via inspraak probeert RAVON het op de Visserijwet plaatsen van deze soort daarom zo spoedig mogelijk terug te draaien. Daarnaast publiceren wij hierover regelmatig Natuurberichten en volgen wij één van de paaipopulaties langs de Maas, die wij sinds 2007 als onderdeel van het Meetnet Beek- en Poldervissen monitoren. Hierover is in december een artikel verschenen in het Natuurhistorisch Maanblad van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg. Meer lezen? www.natuurbericht.nl (> Rivierprik) of download het artikel op www.ravon.nl

30

Stichting RAVON

6.5

Inspraak voor grote modderkruiper – door Arthur de Bruin In het Leekstermeergebied is de grote modderkruiper tijdens gericht onderzoek door RAVON aangetroffen. Er is voor deze soort in dit gebied geen instandhoudingdoelstelling opgesteld, terwijl dit vanuit de Habitatrichtlijn wel wenselijk is. RAVON heeft daarom tijdens een inspraakronde voorgesteld om de bescherming van de soort in dit gebied te versterken met een complementair instandhoudingsdoel. Helaas werd dit niet toegekend. Hierop is bezwaar ingediend bij de Raad van State. De uiteindelijke beslissing over het al dan niet toekennen van een instandhoudingsdoel in het Leekstermeergebied is nog niet genomen.

6.6

Brochures hazelworm en amfibieën Noord-Brabant – door Jeroen van Delft In opdracht van de Provincie Noord-Brabant zijn er dit jaar twee praktische brochures, gericht op het natuurbeheer voor de hazelworm in Noord-Brabant en 8 prioritaire Brabantse amfibieënsoorten, verschenen en te bestellen via de webwinkel van RAVON.

31

Jaarverslag 2012

32

Stichting RAVON

7

THEMA DRAAGVLAK Om het grote publiek en jongeren te bereiken zoeken we steeds naar aansprekende en toegankelijke (communicatie)middelen. Ook in 2012 is dit weer goed gelukt.

7.1

Nieuwe Natuurwet – door Ronald Zollinger Tijdens het Bleker-tijdperk heeft de natuur en hebben de natuurbeschermingsorganisaties heel wat klappen moeten incasseren. Er zijn echter ook enkele lichtpuntjes te noemen. Intensief overleg met Bleker en zijn ambtenaren heeft toch iets opgeleverd. Ten eerste zijn Natuurorganisaties veel meer gaan samenwerken en hebben een front gevormd en ten tweede is inhoudelijk het nieuwe wetsvoorstel stukken verbeterd door inspraak vanuit RAVON en andere soortenbeschermende organisaties. Aanvullend op de Europees verplichte soorten zijn bijvoorbeeld vele soorten toegevoegd die onder een aanvullend beschermingsregime zullen gaan vallen. In augustus 2012 is dat voorstel naar de Tweede Kamer gestuurd en tijdens de periode van het nieuwe kabinet zal - na de nodige inspraken en aanpassingen - de wet van kracht gaan worden.

7.2

Groen en Doen – door Ronald Zollinger Samen werken aan een mooi landschap is het uitgangspunt van Goen en Doen, een programma van het ministerie van Economische Zaken (Amendement Koopmans) om vrijwilligerswerk op het gebied van natuur- en landschapsbeheer en ‘groen in de stad’ te ontwikkelen en te stimuleren. Het ministerie heeft in 2012 twee miljoen euro vrijgemaakt voor dit project. Deze twee miljoen euro is verdeeld over twee sporen. Ten eerste via zes groene vrijwilligersorganisaties en ten tweede via lokale groene initiatieven (Greenwish) die niet aangesloten zijn bij een van de zes landelijke groene vrijwilligersorganisaties. RAVON doet mee met diverse projecten waarvan een deel in 2013 zal worden uitgevoerd. Zo werkt RAVON samen met SOVON, De Vlinderstichting en ander PGO’s aan verschillende projecten rondom het thema ‘groen tellen & groen doen in dorp en stad’. In dit kader is er een tuintelling ‘Amfibieën in de stad’ in ontwikkeling en werken we samen met het Watermuseum te Arnhem voor een project over water in de wijk, bestaande uit een foto-expositie over vissen en daaraan gekoppeld diverse excursies. Daarnaast werkt RAVON samen met de zes provinciale landschapsbeheer organisaties in Friesland, Flevoland, Utrecht, Zuid-Holland, Zeeland en Limburg aan diverse projecten rondom verschillende soorten en methoden:  Organiseren van cursussen voor vrijwilligers voor het overzetten van padden  Opleiden vrijwilligers voor opstarten van een amfibieënwerkgroep op Tholen en Schouwen  Vrijwilligers opleiden in het aanleggen van broeihopen voor ringslangen  Verzorgen opleiding over het plegen van kleinschalig onderhoud aan heideterreinen  Opleiden vrijwilligers voor poelenbrigade Utrechtse Heuvelrug / Gelderse Vallei  Een educatief project voor het adopteren van poelen door schoolklassen  Opleiden tot uitvoeren van inventarisatiewerkzaamheden voor visatlas Zuid-Holland  Organiseren van cursussen voor vrijwilligersnetwerk voor boomkikker en kamsalamander

33

Jaarverslag 2012

7.3

Compensatie voor boomkikker – door Ronald Zollinger In het kader van de Flora- en faunawet is vaak advies nodig om te kunnen beoordelen of een ontheffing moet worden aangevraagd. Deze projecten worden doorgaans uitgevoerd door adviesbureaus en RAVON wordt soms ingeschakeld voor specialistisch advies. Zo werd RAVON als onafhankelijk expert gevraagd de mogelijke negatieve effecten van bouwplannen op de kwaliteit van het leefgebied van de boomkikker in Zeeuws-Vlaanderen nabij Cadzand-Bad te beoordelen. In ons advies hebben wij aangegeven hoe je leefgebied van de boomkikker kunt verenigen met de aanleg van een bungalowpark door afdoende compensatiemaatregelen voor de boomkikker uit te voeren binnen het projectgebied. Hiervoor was nauw overleg met de projectontwikkelaar nodig om tot een voor beide partijen acceptabel compromis te komen.

7.4

Floriade – door Kris Joosten Door het bundelen van de krachten van diverse natuurorganisaties (Vivara, IVN Nederland, Vogelbescherming Nederland, de Vlinderstichting, Stichting Egelbescherming en Stichting Eekhoornopvang en RAVON) is onze inzending onder de naam Through Animal Eyes op de Floriade tot stand gekomen. De organisaties van Through Animal Eyes brengen mensen dichter bij de natuur, op de Floriade en in de eigen leefomgeving. RAVON levert een bijdrage door het ondersteunen van de IVN-vrijwilligers die op de inzending aanwezig zullen om de bezoekers te informeren en levert diverse materialen voor de inrichting van de inzending. Veel bezoekers hadden interesse in onze tips voor het inrichten van een amfibievriendelijke tuin (Folder Kijk een kikker), en de zoekkaart amfibieën was zeer in trek bij de kinderen. Onze gezamenlijke inzending leverde een bronzen medaille op in de categorie “Organization Presentation”. Tijdens het gezamenlijke personeelsuitje van RAVON, de Zoogdiervereniging en FLORON in september is een prachtige lipdub (video) opgenomen op de inzending. Een leuke activiteit met een blijvende herinnering aan de inzending.

34

Stichting RAVON

7.5

Verzorgen cursussen en colleges - door Jeroen van Delft Er zijn door (sleutel)vrijwilligers op diverse plaatsen in het hele land basiscursussen amfibieën en reptielen en zoetwatervissen gegeven. De cursussen worden steeds aangekondigd op de RAVON website. Het RAVON-team Vrijwilligers & Gegevens verzorgt de coördinatie. Daarnaast is RAVON weer betrokken geweest bij het verzorgen van onderwijs op de Radboud Universiteit Nijmegen en de Universiteit van Amsterdam. Er is dit jaar hard gewerkt aan lesmateriaal ‘Praktisch Natuurbeheer voor levensgemeenschappen’ waarvoor de workshops in 2013 zullen starten.

35

Jaarverslag 2012

36

Stichting RAVON

8

THEMA INTERNATIONAAL RAVON speelt een steeds actievere rol in de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen in Europa. Dit realiseren wij door meer samen te werken met internationale partners en bijdragen te leveren aan congressen en symposia.

8.1

Conservation Committee van de Societas Eurpaea Herpetologica (SEH-CC) – door Ton Stumpel & Ronald Zollinger In 2012 heeft Ton Stumpel afscheid genomen als voorzitter en werd de Nederlandse vertegenwoordiging in deze club overgedragen aan Ronald Zollinger. De SEH-CC wil zowel het beleid als de uitvoering in het veld van herpetofaunabescherming internationaal bevorderen. De groep vergadert regelmatig op een locatie in Europa en combineert deze reizen vaak met veldexcursies om de situatie van bedreigde soorten en hun habitats als expertgroep te beoordelen en mede op grond daarvan adviezen voor bescherming en beheer te geven. Zo hebben Ton en Ronald beiden in mei een LIFE-project van de sterk bedreigde weideadder in Hongarije bezocht en dit gecombineerd met een SEH-CC vergadering in Boedapest. In november hebben zij samen met de vroegere SEH-CC voorzitter Keith Corbett en anderen tijdens een Standing Committeevergadering van de Conventie van Bern in Straatsburg aandacht gevraagd voor de uitvoering van vijf Europese beschermingsplannen (waaronder die voor de kamsalamander en de zandhagedis), die door de Raad van Europa waren aangenomen. Momenteel beraadt de SEH-CC zich op haar toekomstig werk in verband met het veranderde internationale natuurbeschermingsbeleid en de beperkingen van tijd en middelen. Een optie is om naast de SEH een Europees netwerk van herpetologische NGO's op te zetten, waardoor het beschermingswerk mogelijk daadkrachtiger kan worden uitgevoerd.

Ton Stumpel, Keith Corbett en Ronald Zollinger voor het informatiepaneel over de Conventie van Bern, gehouden in Straatsburg (Foto: Tom Langton) 37

Jaarverslag 2012

8.2

World Congress of Herpetology – door Ingo Janssen Van 8 tot 13 augustus vond in het Canadese Vancouver het zevende World Congress of Herpetology plaats. Dit ultieme congres voor herpetologen wordt eens in de vier jaar georganiseerd, in Vancouver samen met enkele van de grootste Noord-Amerikaanse verenigingen van herpetologen en ichtylogen, waardoor er een enorm aanbod aan lezingen, workshops, symposia en posters voorhanden was. RAVON was vertegenwoordigd met liefst drie ‘oral presentations’ die onder grote belangstelling werden gepresenteerd: - Mobilising your volunteers: reliability of collected data and key success factors in citizen science (Creemers & van Westrienen, presentatie door Ingo Janssen) - The Grass snake and the Basilisk, from pre-Christian protective house god to the Antichrist (presentatie Ingo Janssen) - Population structure and landscape genetics of the grass snake (Natrix natrix) in the Netherlands analysed using microsatellite data (presentatie Elze Groenhout) Naast het presenteren van RAVON als hét kennisinstituut op het gebied van amfibieën, reptielen en vissen in Nederland, is er natuurlijk ook flink genetwerkt en zijn waardevolle contacten onderhouden en gelegd. Speciaal voor dit congres is een engelstalige folder over RAVON samengesteld die te verkrijgen is via het RAVONkantoor.

8.3

Congres Herpetologische Arbeitsgruppe NRW – door Wilbert Bosman Op 18 november waren wij aanwezig bij het congres van de Herpetologische Arbeitsgruppe NRW in Recklinghausen. Men doet daar relatief veel onderzoek naar het functioneren van fuiken. Dit keer waren er drie lezingen over het functioneren van verschillende fuiktypen. Uit de resultaten blijkt dat de Henffuiken die wij gebruiken goed vangen. De goedkope visfuiken, degene die opvouwbaar zijn, vangen slecht.

8.4

Tweedaags symposium Froglife Peterbourough – door Raymond Creemers Begin maart waren wij aanwezig op een tweedaags symposium in Peterborough (Engeland) georganiseerd door Froglife. Onderwerpen waren de amfibieëntrek, de inzet en motivatie van vrijwilligers en faunapassages voor met name reptielen en amfibieën. Het werk binnen padden.nu van RAVON wordt in het buitenland goed gewaardeerd, er blijken geen andere landen te zijn die een nationaal platform hebben voor dit soort activiteiten. Nederland en Zwitserland vormen de koplopers op het gebied van zowel faunapassages als het werken met vrijwilligers. Naast padden.nu waren de aanwezigen ook zeer geïnteresseerd in de resultaten naar het onze projecten Amfibieën in straatkolken en Lichtonderzoek tijdens de paddentrek (zie pagina 30 resp. 32).

38

Stichting RAVON

9

FLORON

9.1

Organisatie Het landelijk bureau van FLORON is in afgeslankte vorm sinds juni 2012 onderdeel van Stichting RAVON, die ook de merknaam FLORON mag voeren. Stichting FLORON is blijven bestaan als een pure vrijwilligersorganisatie zonder bedrijfsmatige activiteiten. Als derde poot in de organisatie voor floristisch onderzoek spelen de vrijwilligers een hoofdrol. Ze worden vertegenwoordigd door de Districtcoördinatoren (DC’s). Bureau, Stichting en DC’s hebben een goede nieuwe vorm van samenwerking gevonden om bij te dragen aan gemeenschappelijke doelen: verspreidingsdata, onderzoek, educatie, draagvlak en bescherming; allemaal rondom de wilde flora in Nederland

Team FLORON, met vlnr Laurens Sparrius, Baudewijn Odé en Ruud Beringen (Foto: Jelger Herder) 9.2

Projecten Het bureau van FLORON heeft in de tweede helft van 2012 een volle projectenportefeuille gehad, met een groot aantal activiteiten met en ten behoeve van de vrijwilligers. Zo is er een extra nieuwsbrief uitgebracht, een floracursus ontwikkeld en zijn belangrijke stappen gezet om de gegevensverzameling en doorstroming naar de NDFF te versnellen. Het jaar 2012 was ook het jaar waarin moderne gegevensverzameling onder de noemer Het Nieuwe Strepen landelijk is uitgerold. Mede dankzij deze projecten en ondersteuning door RAVON is de zichtbaarheid en slagkracht van FLORON toegenomen. De volgende projecten zijn uitgevoerd:  Uitvoering van verspreidingsonderzoek vaatplanten voor het eerst met de methode Het Nieuwe Strepen met dubbeltellingen  Het opstellen van een Rode Lijst Vaatplanten  De ontwikkeling van een digitale streeplijst voor invoer van waarnemingen  De ontwikkeling van een floracursus met aandacht voor mobiele invoer  Het eerste jaar van het verzamelen van monsters voor het project DNA-barcoding van de Nederlandse vaatplanten dat FLORON voor Naturalis uitvoert  Er zijn risicoanalyses uitgevoerd voor drie exotische waterplanten in opdracht van de NVWA en in samenwerking met het Nederlands Expertisecentrum Exoten, waarin o.a. de IWWR (Radboud Universiteit) participeert.  FLORON is nauw betrokken bij de kwaliteitsborging binnen de Nationale Databank Flora en Fauna

39

Jaarverslag 2012

9.3

Landelijke dag voor achterban De jaarlijkse landelijke dag van FLORON in december is een groot succes geweest voor de 250 deelnemers. De belangstelling bleek zo groot dat er een tweede zaal met parallelprogramma is georganiseerd.

Variadag 2012 in Naturalis te Leiden druk bezocht (Foto: John Rouwhorst) 9.4

FLORON Nieuws De nieuwsbrief FLORON Nieuws is dit jaar twee keer verschenen en heeft een nieuwe vormgeving gekregen. De fris kleurige FLORON Nieuws is door de achterban goed ontvangen.

40

Stichting RAVON

10

OVERIG De Raad van Toezicht is akkoord gegaan met het onderbrengen van de merknaam FLORON onder de organisatie van RAVON. Dit betekent dat alle bedrijfsmatige activiteiten van Stichting FLORON alsook de ondersteuning van de FLORONvrijwilligers nu onder de vlag van RAVON worden uitgevoerd. Meer lezen? Zie www.floron.nl Tijdens de landelijke dag heeft de Adviesraad van RAVON zich zowel mondeling als schriftelijk aan de achterban voorgesteld. Zij geven gevraagd en ongevraagd advies aan de werkorganisatie (het RAVON-kantoor), de Raad van Toezicht en het Bestuur over alle zaken die op een of andere manier de vrijwilligers betreffen. De adviesraad is bereikbaar via [email protected]

10.1

Financiën - door Rob van Westrienen De omzet van RAVON was € 1.699.358,-. Dit is hoger dan in 2011, wat mede veroorzaakt wordt door FLORON en een stijging van het werk derden. Over het boekjaar 2012 kon € 9.476,worden toegevoegd aan de algemene reserve.

10.2 Opdrachtgevers, opdrachtnemers en samenwerkingspartners - door Wilma Roerink Onze dank gaat uit naar alle vrijwilligers die ons op enigerlei wijze hebben ondersteund! Wij zijn onze opdrachtgevers, opdrachtnemers, subsidiegevers en samenwerkingspartners zeer erkentelijk voor het in RAVON gestelde vertrouwen en de prettige samenwerking. ACO, Alterra, ARCADIS Nederland BV, Arfman Hekwerk B.V., ASR Vastgoed B.V., Bosgroep, Bureau Waardenburg B.V., BV Landgoed de Moeren, De Vlinderstichting, DHV B.V., DLG centraal, Dunea, DWHC, EcoNiche, EIS-NL, Flora van Nederland, Gegevensautoriteit Natuur, GEM Meerstad CV, Gemeente Deventer, Gemeente Gouda, Gemeente Haarlem, Gemeente Leusden, Gemeente Nijmegen, Gemeente Noord-Oostpolder, Gemeente Peel en Maas, Gemeente Veghel, GHV Commissie Haagse Wateren, Groene 11, Haskoning Nederland B.V., Het Bosschap, Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Hoogheemraadschap Rijnland, K3 Delta, Kroondomein Het Loo, Landschap Noord-Holland, Landschap Overijssel, Ministerie van Economische Zaken, Team Invasieve Exoten, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting, Movaris Nederland B.V., Natuurbalans-Limes Divergens B.V., Natuurmonumenten, Naturalis Biodiversity Center, Nederlandse Vereniging van Boseigenaren, Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Dieren, Nieuwe Voedsel en Waren Autoriteit, Odi Biodiversiteitsonderzoek, PBcF, ProRail, Provincie Noord-Brabant, Provincie Drenthe, Dienst Landelijk Gebied, Provincie Gelderland, Provincie Limburg, Provincie Noord-Brabant, Provincie Overijssel, Provincie Utrecht, Provincie Zuid-Holland, Radboud Universiteit, Faculteit NWI, Regeling Draagvlak Natuur, Reijm Nieuwerkerk B.V., Rijkswaterstaat, Soortbescherming Nederland, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Sportvisserij Nederland, Spygen, Staatsbosbeheer, Steunstichting VZZ, Stichting Ark, Stichting Bargerveen, Stichting Boomkikkerfonds, Stichting FLORON, Stichting Gooisch Natuurreservaat, Stichting Herpetofauna, Stichting Kenniscentrum Dierplagen, Stichting Natuurplaza, Stichting RIONED, Velo Beheer, VIVARA, Vlaamse Overheid Interreg, Waternet, WATERPROEF, Waterschap de Dommel, Waterschap Hollandse Delta, Waterschap Hunze en AA’s, Waterschap Noorderzijlvest, Waterschap Peel en Maasvallei, Waterschap Rijn en IJssel, Waterschap Rivierenland, Waterschap Velt en Vecht, Waterschap Veluwe, Wereld Natuur Fonds.

41

Jaarverslag 2012

42

Stichting RAVON

BIJLAGE 1 PUBLICATIELIJST 2012 In deze lijst is alle ons bekende informatie opgenomen. INHOUDSOPGAVE 1. Artikelen 2. Rapporten 3. Stagerapporten 4. Boeken en tekstbijdragen aan boeken 5. RAVON uitgaven 6. RAVON stand 7. Radio en televisie 8. Tijdschriften en kranten 9. Digitale nieuwssites 10. Cursussen en workshops 11. Excursies 12. Presentaties en lezingen 13. Natuurplaza activiteiten 14. Overig

1. Artikelen Buggenum, van. H., J.E. Herder & T. Stumpel, 2012. Afwijkend gekleurde boomkikkers. RAVON 43, jaargang 14(1): 2-5. Cammaerts, R., F. Spikmans, N. van Kessel, H. Verreycken, F. Chérot, T. Demol & S. Richez, 2012. Colonization of the Border Meuse area (The Netherlands and Belgium) by the non-native western tubenose goby Proterorhinus semilunaris (Heckel, 1837) (Teleostei, Gobiidae). Aquatic Invasions. Vol. 7, Issue 2: 251–258. Collas, F.P.L., R. Beringen, K.R. Koopman, J. Matthews, B. Odé, R. Pot, L.B. Sparrius, J.L.C.H. van Valkenburg, L.N.H. Verbrugge & R.S.E.W. Leuven, 2012. Knowlegde document for risk analysis of the non-native Monkeyflower (Mimulus guttatus) in the Netherlands. Reports Environmental Science 415. 46 p. Institute for Water and Wetland Research, Radboud University Nijmegen, Netherlands. Creemers, R., 2012. Zoek wat je bindt en zet je verschillen opzij – Interview met Lendersprijswinnaar 2011 John Melis. RAVON 45, jaargang 14(3): 63-66. Delft, J. van, F. Spikmans & P. Frigge, 2012. Waarnemingenoverzicht 2011 RAVON 46, jaargang 14(4): 92-104. Drubbel, J., E. Goverse & Grünewald, 2012. Op bezoek bij... Flip. Trionyx 10(1):17-20. Fedorenkova, A, J.A. Vonk, H.J.R. Lenders, R.C.M. Creemers, A.M. Breure & A. J Hendriks, 2012. Ranking ecological risks of multiple chemical stressors on amphibians. Environmental Toxicology and Chemistry. Vol. 31 (6): 1416–1421.

43

Jaarverslag 2012

Goverse, E., J. Drubbel & Grünewald, 2012. Nederlandse Kemps zeeschildpadden in het nieuws. RAVON 43, jaargang 14(1): 17-19. Herder, J.E., 2012. Vissen op DNA. Natura, jaargang 109 (3), pagina 19. Herder, J.E., Valentini, A. & J. Kranenbarg, 2012. Detectie van grote modderkruipers met behulp van environmental DNA. H2O, nr 3: 25-27. Herder, J.E., A. Valentini. & J. Kranenbarg, 2012. Zoeken naar DNA-sporen. Environmental DNA als nieuwe bemonsteringsmethode voor vissen. Visionair, nr 23: 4-7. Herder, J.E., J.J.C.W. van Delft & T. Dejean, 2012. Environmental DNA - een nieuwe inventarisatiemethode. RAVON 44, jaargang 14(2): 32-38. Janssen, I. & J.E. Herder, 2012. Tussen Gooi en dijk - mensen en ringslangen in Noord-Holland. Tussen Duin & Dijk 11(3): 4-7. Kleef, H.H. & J.J.C.W. van Delft, 2012. Naar bestrijdingsmogelijkheden van de Zonnebaars. De Levende Natuur 113(2): 40-44. Koopman, K.R., R. Beringen, F.P.L. Collas, J. Matthews, B. Odé, R. Pot, L.B. Sparrius, J.L.C.H. van Valkenburg, L.N.H. Verbrugge & R.S.E.W. Leuven, 2012. Knowlegde document for risk analysis of the non-native Tapegrass (Vallisneria spiralis) in the Netherlands. Reports Environmental Science 416. 41 p. Institute for Water and Wetland Research, Radboud University Nijmegen, Netherlands. Kranenbarg, J., F. Spikmans, J.B.M. Thissen, A. de Bruin, J.E. Herder, 2012. Rivierprikken in de Kendel. Natuurhistorisch Maandblad, jaargang 101, nr 12 december 201: 254-261. Martel, A., C. Adriaensen, M. Sharifian-Fard, M. Vandewoestyne, D. Deforce, H. Favoreel, K. Bergen, A. Spitzen-van der Sluijs, S. Devisscher, T. Adriaens, G. Louette, K. Baert, A.Hyatt, S. Crameri, F. Haesebrouck & F. Pasmans. 2012. Candidatus Amphibiichlamydia ranarum is highly prevalent in invasive exotic bullfrogs (Lithobates catesbeianus). Environmental Microbiology Reports. Environmental Microbiology Reports. doi:10.1111/j.1758-2229.2012.00359.x. Matthews, J., R. Beringen, F.P.L. Collas, K.R. Koopman, B. Odé, R. Pot, L.B. Sparrius, J.L.C.H. van Valkenburg, L.N.H. Verbrugge & R.S.E.W. Leuven, 2012. Knowlegde document for risk analysis of the non-native Curly Waterweed (Lagarosiphon major) in the Netherlands. Reports Environmental Science 414. 46 p. Institute for Water and Wetland Research, Radboud University Nijmegen, Netherlands. Matthews, J., R. Beringen, F.P.L. Collas, K.R. Koopman, B. Odé, R. Pot, L.B. Sparrius, J.L.C.H. van Valkenburg, L.N.H. Verbrugge & R.S.E.W. Leuven, 2012. Risk analysis of the non-native Curly Waterweed (Lagarosiphon major) in the Netherlands. Reports Environmental Science 418. 35 p. Institute for Water and Wetland Research, Radboud University Nijmegen, Netherlands. Matthews, J., R. Beringen, F.P.L. Collas, K.R. Koopman, B. Odé, R. Pot, L.B. Sparrius, J.L.C.H. van Valkenburg, L.N.H. Verbrugge & R.S.E.W. Leuven, 2012. Risk analysis of the non-native Monkeyflower (Mimulus guttatus) in the Netherlands. Reports Environmental Science 419. 32 p. Institute for Water and Wetland Research, Radboud University Nijmegen, Netherlands. Matthews, J., R. Beringen, F.P.L. Collas, K.R. Koopman, B. Odé, R. Pot, L.B. Sparrius, J.L.C.H. van Valkenburg, L.N.H. Verbrugge & R.S.E.W. Leuven, 2012. Risk analysis of the non-native Tapegrass (Vallisneria spiralis) in the Netherlands. Reports Environmental Science 420. 32 p. Institute for Water and Wetland Research, Radboud University Nijmegen, Netherlands. Rijsewijk, A. van, 2012. Patronen in de tekening van de gladde slang. RAVON 44, jaargang 14(2): 26-31. Schiphouwer, M., R. Leuven, J.J.C.W. van Delft & F. Spikmans, 2012. Wettelijke haken en ogen aan exotenonderzoek en –beheer. Journaal Flora en Fauna. 9(3): 95-105. Spikmans, F., W. Bosman, A.M. Spitzen-van der Sluijs, E. Goverse, M. de Zeeuw & T. van der Meij, 2012. Vuursalamanderdrama: soort op rand van uitsterven in Nederland. RAVON 45, jaargang 14(3): 50-56.

44

Stichting RAVON

Stumpel, A.H.P. & D.C. van der Werf, 2012. Reptile habitat preference in heathland: implications for heathland management. Herpetological Journal 22(3): 179-182.

2. Rapporten Adriaens, T., P. Bogaert, R. Grobben, B. Lotz, G. Louette, K. Martens, E. Van den Broeke & J. van der Burg, 2012. Minder invasieve planten en dieren, meer biodiversiteit. Projectbrochure 2009-2012, INVEXO Invasieve exoten in Vlaanderen en Zuid-Nederland. [Tekstbijdragen Jeroen van Delft]. Bosman, W., 2012. Monitoring van amfibieën en met name de knoflookpad, kamsalamander en poelkikker in een leefgebied bij Ewijk in 2012. Onderzoek uitgevoerd in het kader van het project A50 Ewijk Valburg. 13 p. Stichting RAVON, Nijmegen. Bruijne, W.J.J. de & J.H. Beekman, 2012. Visonderzoek Oudland en Halstersch laag. Arcadis rapportnr. 076507442:0.1. Bruin, A. de, 2012. Grote modderkruiper op de kaart. Inventarisatie van de grote modderkruiper in Natura 2000 gebied Zuidlaardermeergebied. Stichting RAVON rapportnr. 2010-075, Nijmegen. Bruin, A.de, 2012 Project herstel natte natuurparel Oudland en Halstersch laag. Wijzigingsvoorstel Activiteitenplan Ontheffing Flora- en faunawet. Stichting RAVON rapportnr. 2012-104, Nijmegen. Bruin, A. de & J.E. Herder, 2012. RAVON. Inventarisatie van de grote modderkruiper met behulp van eDNA in het beheergebied van Waterschap Hunze en Aa’s. Stichting RAVON, Nijmegen. In opdracht van Waterschap Hunze en Aa’s. Bruin, A. de, & J.E. Herder, 2012. RAVON. Inventarisatie van de grote modderkruiper met behulp van eDNA Groot Diep & Slokkert. Stichting RAVON, Nijmegen. In opdracht van Ecogroen Advies. Creemers, R. 2011. Brulkikkers in Baarlo 2010-2011. Stichting RAVON, Nijmegen. Delft, J.J.C.W. van & R.C.M. Creemers, 2012. Early Warning System en effectmonitoring Amerikaanse brulkikker in Baarlo en Noord-Brabant. Stichting RAVON i.o.v. De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit, Bureau Risicobeoordeling en Onderzoeksprogrammering, Team Invasieve Exoten en Gegevensautoriteit Natuur. Delft, J.J.C.W. van, A.M. Spitzen - van der Sluijs & J. Janse, 2012. Veldwerk ten behoeve van genetisch onderzoek inheemse en Italiaanse kamsalamanders op de Veluwe. Stichting RAVON i.o.v. De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit, Team Invasieve Exoten. Delft, J.J.C.W. van, 2012. Tussenrapportage Signaleringsproject Exoten 2012-2013. VOFF in opdracht van Team Invasieve Exoten van De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. VOFF, Nijmegen. Delft, J.J.C.W. van & M. Schiphouwer, 2012. Controle database NOBANIS met betrekking tot exotische vissen, amfibieën en reptielen. Oplevering geannoteerde database. Delft, J.J.C.W. van, A. de Bruin & J. Kranenbarg, 2012. Bijdrage ten behoeve van de artikel 17-rapportage van de Habitatrichtlijn met betrekking tot vissen, amfibieën en reptielen. Oplevering ingevulde database per soort. Delft, J.J.C.W. van, A. van Rijsewijk & W. Bosman, 2012. Nulmeting amfibieën in het kader van zonnebaarsbestrijding in het Mastbos bij Breda i.s.m. Staatsbosbeheer. Oplevering database. Delft, J.J.C.W. van, A.M. Spitzen-van der Sluijs, E. Goverse, R.P.J.H. Struijk & R.C.M. Creemers.2012 Risicoanalyse van de Springkikker (Rana dalmatina) in Nederland. Stichting RAVON i.o.v. De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit, Bureau Risicobeoordeling en Onderzoeksprogrammering, Team Invasieve Exoten, rapportnr. 2012.069, Nijmegen. Diepenbeek, A. van & R.C.M. Creemers, 2012. Het voorkomen van amfibieën in straatkolken – Landelijke steekproef 2012. Stichting RAVON, rapportnr. 2011.100, Nijmegen.

45

Jaarverslag 2012

Goverse, E., R.C.M. Creemers & A.M. Spitzen – van der Sluijs, 2012. Case study on the removal of the American bullfrog in Baarlo, the Netherlands. Stichting RAVON, Report 2010.139, Nijmegen. Herder, J.E., T. Termaat en R.M. Koelman, 2012. Pilot eDNA voor noordse woelmuis, waterspitsmuis, groene glazenmaker en gevlekte witsnuitlibel. Stichting RAVON, Nijmegen. Jansman, H.A.H., G.A. de Groot, M. Speelman, I. Laros, W. Bosman, B. Crombaghs & H.P. Koelewijn, 2012. De Nederlandse populatie van geelbuikvuurpad in Zuid-Limburg: een genetische analyse. Wageningen, Alterra-rapport; 55 blz.; 13 fig.; 9 tab.; 17 ref. Janssen, I.A.W., 2012. Monitoring Loenderveen 2011. Stichting RAVON, Nijmegen. Kessel, N. van, M. Dorenbosch & F. Spikmans, 2012. Vismonitoring natuurvriendelijke oevers Maas 2011. Onderzoek naar de functionaliteit voor juveniele vis. Natuurbalans - Limes Divergens BV & Stichting RAVON, Nijmegen. Ottburg, F.G.W.A., G. Maas, R. Schrijver, J. Kranenbarg, M. Schiphouwer, O.L.M. Haenen, R.J.W. Blonk, M.J.J. Kotterman, M. de Graaf, 2013. AGRIVIS: de economische haalbaarheid van het kweken van vis in open poldersystemen en het effect op de veenbodemdaling en overige risico's. Alterra rapport 239, Wageningen. Ouwehand, A., 2012. RAVON Hemelvaartweekeind Limburg 2011. Stichting RAVON rapportnr. 2011.019, Nijmegen. Ouwehand, A., 2012. RAVON Hemelvaartweekeind Noord-Brabant 2012. Stichting RAVON rapportnr. 2012.001, Nijmegen. Rijks, J.M., A.M. Spitzen - van der Sluijs, R.S.E.W. Leuven, M. Kik, F. Pasman, R. Zollinger, L.N.H. Verbrugge & A.Gröne, 2012. Risk analysis of the common midwife toad-like virus (CMTV-like virus) in the Netherlands. Rapport 60000784-2012 DWHC, RAVON, RU en UGent. Rijsewijk, A.C. van & J.J.C.W. van Delft, 2012. Monitoring van de gladde slang in de Kempen 2012. Stichting RAVON rapportnr. 2012.007, Nijmegen. Rijsewijk, A.C. van & J.J.C.W. van Delft, 2012. Monitoring van de gladde slang in Tachtig Bunder Landgoed de Moeren te Zundert. Onderzoek naar de effecten van beheer- en inrichting, verslag 2e jaar 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Rijsewijk, A.C. van & A.Spitzen-van der Sluijs 2012. De heikikker in Meerstad in 2012. Stichting RAVON, rapportnr. 2012-011, Nijmegen. Schiphouwer, M.E., J. Kranenbarg, N. van Kessel & R.S.E.W. Leuven 2012. Verspreiding, effecten en beheer invasieve grondels. Verkennend onderzoek Amsterdam-Rijnkanaal 2012. Stichting RAVON, Natuurbalans – Limes Divergens BV, Radboud Universiteit, Nijmegen. Schiphouwer, M.E., J. Kranenbarg, 2012. Verkenning ontsluiten historische data zoetwatervissen. Stichting RAVON in opdracht van NLBIF, Nijmegen. Schiphouwer, M.E., J. Janse, T. Woeltjes & A. de Bruin, 2012. RAVON. Ecologische vrijgave terrein Casco. Stichting RAVON in opdracht van A4all, Nijmegen Spikmans, F. & W. Bosman, 2012. Monitoring knoflookpad en kamsalamander in het leefgebied bij Barvoorde-Dakhorst 2012. Onderzoek uitgevoerd in het kader van een nieuwe waterwinning door Vitens. 11 p. Spikmans, F. & J. Kranenbarg 2012. Beekprikken in de Keersop. Actueel voorkomen, habitatgeschiktheid en monitoringsplan. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F. & W. Bosman, 2012. Monitoring reptielen spoorlijn Maastricht – Lanaken 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Spikmans, F. & W. Bosman 2012. Reptielen in Maastricht voor de toekomst behouden. Naar duurzame metapopulaties binnen het stadsvernieuwingsgebied Belvédère. Stichting RAVON, Nijmegen. Struijk, R.P.J.H., W. Bosman, T. Bakker & P.J.J. van den Munckhof, 2012. Herintroductie van de knoflookpad in ’t Merkske. Voorstudie naar haalbaarheid. Stichting RAVON & Staatsbosbeheer Regio Zuid.

46

Stichting RAVON

Struijk, R.P.J.H., A. de Bruin & J. Kranenbarg. 2012. NEM Meetnet Beek- en Poldervissen 2011. Stichting RAVON, Nijmegen. Struijk, R.P.J.H., J. Kranenbarg, A. de Bruin & M. Schiphouwer. 2012. NEM Meetnet Beek- en Poldervissen. Schubben & Slijm 14: 12-17

3. Stagerapporten Clements, A.N., 2012. Migratiepatronen van Ringslangen in het Reeuwijkse plassengebied. Een onderzoek naar de ecologische infrastructuur van Ringslangen in het Reeuwijkse plassengebied. Stichting RAVON rapportnr S2012.129 Holzhauer, J. & C.E. Onnes, 2012. Het mysterie van de levendbarende hagedis. Onderzoek naar de populatie levendbarende hagedissen in de Overasseltse en Hatertse Vennen. Stichting RAVON rapportnr. S2012.025a, Nijmegen. Kersten, J., 2012 De geelbuikvuurpad in Nederland. Ontwikkeling, voortplanting en conditie van de populaties in 2012. Stichting RAVON rapportnr. S2012-090 Ketelaars, L.A.M., 2012. The effect of Batrachochytrium dendrobatidis on Alytes obstetricans in the province of Limburg, the Netherlands. Stichting RAVON rapportnr. 2011-011, Nijmegen. Meijer, M., 2012. Verloop van de kolonisatie van regionale wateren door uitheemse vissen (Gobiidea: Proterorhinus sp. & Neogobius ssp.) in Nederland in de periode 2002-2011. Stichting RAVON rapportnr S2012-01

4. Boeken en tekstbijdragen aan boeken Diepenbeek, A. van, 2013. Kruipend en Kleurrijk: Amfibieën en Reptielen. In: W. Poelmans & J. van der Straaten (Redactie), Leembossen in het Groene Woud, schatkamer van biodiversiteit, Pictures Publishers, Woudrichem. Herder, J.E., J. Kranenbarg, D.M. Hoogeboom, J. Hamers & K. Dekker (red.), 2012. Atlas van de NoordHollandse vissen. Landschap Noord-Holland, Heiloo & Stichting RAVON, Nijmegen. Kessel, N. van, & J. Kranenbarg, 2012. Vissenatlas Gelderland. Ecologie en verspreiding van zoetwatervissen in Gelderland. Uitgeverij Profiel, Bedum.

5. RAVON uitgaven Creemers, R. & K. Joosten, 2012. Poster Effect van licht op amfibieën. Stichting RAVON, Nijmegen. Delft, J. van & J. Herder, 2012. Herkenningskaart Italiaanse kamsalamander vs kamsalamander. Stichting RAVON, Nijmegen. Delft, J. van & K. Joosten (redactie), 2012. Kijk op Exoten 1. Nieuwsbrief bij het Signaleringsproject Exoten. VOFF, KNNV & Sportvisserij Nederland in opdracht van Team Invasieve Exoten (Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit), juni 2012. Delft, J. van & K. Joosten (redactie), 2012. Kijk op Exoten 2. Nieuwsbrief bij het Signaleringsproject Exoten. VOFF, KNNV & Sportvisserij Nederland in opdracht van Team Invasieve Exoten (Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit), september 2012. Delft, J. van, A. Spitzen-van der Sluijs & R. Creemers, 2012. De hazelworm in Noord-Brabant, levenswijze en beheer. Brochure Stichting RAVON in opdracht van Provincie Noord-Brabant.

47

Jaarverslag 2012

Delft, J. van, W. Bosman & R. Zollinger, 2012. Habitatbeheer voor Brabantse amfibieën. Brochure Stichting RAVON in opdracht van Provincie Noord-Brabant. Diepenbeek, A. van & J. E. Herder, 2012. Herkenningskaart bruine kikker vs heikikker. Stichting RAVON, Nijmegen. Herkenningskaart Italiaanse kamsalamander vs kamsalamander, juni 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Herkenningskaart Heikikker vs bruine kikker, november 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Joosten, C.M.C. & R.C.M. Creemers (redactie), 2012. Jaarverslag 2011 Stichting RAVON, Nijmegen. Joosten, C.M.C., R. C.M Creemers & W. Bosman, 2012. Flyer SOS vuursalamander. Stichting RAVON, Nijmegen. Joosten, C.M.C. & R.C.M. Creemers & W. Bosman, 2012. Flyer Workshop SOS vuursalamander. Stichting RAVON, Nijmegen. Joosten, C.M.C. & A. Spitzen, 2012. Flyer Welkom in de bibliotheek van RAVON. Stichting RAVON, Nijmegen. Joosten, C.M.C. & B. Odé, 2012. Flyer Laat je verrassen door Wilde planten. Stichting FLORON, Nijmegen. Joosten, C.M.C., R. Zollinger, R.C.M. Creemers & C. Hengeveld, 2012. Reptile, Amphibian & Fisch Conservation Netherlands. Egelstalige folder over RAVON. Stichting RAVON, Nijmegen. Rijsewijk, A. van, 2012. Poster Kansen voor de heikikker. Stichting RAVON, Nijmegen. Rijsewijk, A. van & J. van Delft, 2012. Nieuwsbrief Gladde slang Noord-Brabant, nummer 10, februari 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Rijsewijk, A. van & J. van Delft, 2012. Nieuwsbrief Gladde slang Noord-Brabant, nummer 11, april 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Rijsewijk, A. van & J. van Delft, 2012. Nieuwsbrief Gladde slang Noord-Brabant, nummer 12, juli 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Rijsewijk, A. van & J. van Delft, 2012, 2012. Nieuwsbrief Gladde slang Noord-Brabant, nummer 13, oktober 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Rijsewijk, A. van & J. van Delft, 2012. Nieuwsbrief Gladde slang Noord-Brabant, nummer 14, december 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Schubben & Slijm, nummer 11, april 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Schubben & Slijm, nummer 12, juli 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Schubben & Slijm, nummer 13, oktober 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Schubben & Slijm, nummer 14, december 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Tijdschrift RAVON nummer 43, jaargang 14 nummer 1, maart 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Tijdschrift RAVON nummer 44, jaargang 14 nummer 2, juni 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Tijdschrift RAVON nummer 45, jaargang 14 nummer 3, september 2012. Stichting RAVON, Nijmegen. Tijdschrift RAVON nummer 46, jaargang 14 nummer 4, december 2012. Stichting RAVON, Nijmegen.

6. RAVON stand 25 feb 7 apr 6 mei 9 jun 25 aug 1 sep 15 sep 16 sep

48

Genootschapsdag Roermond, Gonny van Ingen, Arnold van Rijsewijk & Ingo Janssen. Bos en Kuil Fair Malden/Mook, Gerrit Kolenbrander Duinfeest NM NP Loonse en Drunense Duinen, Mark Klerks 10001soortendag Alblasserwaard, info gezonden Dutch Bird Fair Lelystad, Kris Joosten Jubileum natuurvereniging Ridderkerk, Peter Dunea natuurfeestdag Meijendaal Den Haag, Conn Barrett Buitenfestival SBB Boomkroonpad Gieten, info gezonden

Stichting RAVON

23 sep 21 okt 10 nov 24 nov

Beleef Landleven Openluchtmuseum Arnhem (wegens ziekte moeten afzeggen) Zoo Wild Diergaarde Blijdorp, Tjitske Gratama, Natascha & Kris Joosten RAVON dag Nijmegen SOVON dag Nijmegen

7. Radio en televisie 6 feb 12 feb 28 mrt 28 mrt 28 mrt 1 mei 6 mei

jul jul jul jul jul 29 jul 3 aug 27 aug 27 aug 16 sep 25 okt 3 dec

Omroep Brabant, wak in ijs houden, Jeroen van Delft. Vara Vroege Vogels Radio, Jelger Herder als hoofdgast in de uitzending over eDNA. NOS Radio 2 nieuws, Paddentrek komt laat op gang, Jelger Herder. Omroep Gelderland, Paddentrek komt laat op gang, Jelger Herder. NOS Radio 1 journaal, Paddentrek komt laat op gang, Jelger Herder. VARA Vroege Vogels TV, Reportage over eDNAl en Pittags grote modderkruiper DNA, Jelger Herder & Arthur de Bruin. VARA Vroege Vogels Radio. Reportage m.b.t. landelijk onderzoek Amfibieën in straatkolken (Ubbergen), Kris Joosten & Annemarie van Diepenbeek namens RAVON, Eric Oosterom namens RIONED. Radio 538. Ochtendberichten. Item over amfibieën in straatkolken, Annemarie van Diepenbeek. Radio 6 NTR. Tel. interview over straatkolkenproject, Annemarie van Diepenbeek. RTV Noord-Holland. Radio-interview over straatkolkenproject. Annemarie van Diepenbeek. EenVandaag, Knoflookpad, Richard Struijk. Lijn 1 (Radio 1), Knoflookpad, Wilbert Bosman. Hart van Nederland, SBS tv. Reportage over landelijk onderzoek Amfibieën in straatkolken, Annemarie van Diepenbeek. Wekker-Wakker!, Omroep Max. Item Vraag carrousel over navigatie van zeeschildpadden, Edo Goverse. RTLnieuws.nl, Vuursalamander met uitsterven bedreigd, Raymond Creemers. l1.nl (tv), Reddingsplan voor vuursalamander, Raymond Creemers. RTV Utrecht, bijdrage aan documentaire ‘Ik wil alleen maar zwemmen’ over de vistrek in Utrecht, Edo Goverse. AT5 live reportage over onderzoek ringslang broeihopen, o.a. Ingo Janssen. RTVnh, Vissen & de Vissenatlas Noord-Holland, Geert Timmermans.

8. Tijdschriften en kranten 11 jan 6 feb 12 mrt mrt

Volkskrant, Ook de merel zingt alweer, Annemarie van Diepenbeek. Trouw, bijdrage aan een artikel over eDNA, Jelger Herder. De Limburger, Het riskante leven van de bruine kikker man, Jelger Herder. Puur Natuur (Natuurmonumenten), De kracht van…de kikker door Monica Wesseling, m.m.v. Jeroen van Delft. mrt Nieuwe Veluwe, Straatkolk onbedoeld aan amfibieënval door Ria Dubbeldam, m.m.v. Annemarie van Diepenbeek.

49

Jaarverslag 2012

2 apr Noord-Hollands Dagblad, editie Zaanstad. Boven het leven, onder de dood. Onderzoek naar kikkers en padden die sterven in straatputten door José Pietens, m.m.v. Annemarie van Diepenbeek en lokale vrijwilligers. 15 mei Dagblad Trouw, Voor miljoenen kleine dieren eindigt het leven in een rioolput. Kort bericht. 15 mei Dagblad Trouw, Padden uit de put halen. Reportage landelijk onderzoek amfibieën in straatkolken door Monica Wesseling (opname Helmond 24 april), m.m.v. Annemarie van Diepenbeek. 16 mei Dagblad van het Noorden, Bericht m.b.t. amfibieënsterfte in straatkolken. 16 mei Algemeen Dagblad. Padvriendelijke stoep – speciale tegel voorkomt verdrinken padden. 19 mei Leeuwarder Courant. Straatputje is dodelijke val voor kikker en pad. Interview John Melis, m.m.v. Annemarie van Diepenbeek. jul Quest 07 Kwijnende kikkers, pp 28 – 31, interview met A. Spitzen (en F. Pasmans, UGent) over chytride. 7 jul Noord-Hollands Dagblad, Veel kikkers spoelen weg door het riool. 11 jul BN De Stem, Stad en Streek, Mastbos kampt met zonnebaarsplaag. 12 jul Brabants Dagblad, Artis brengt knoflookpad terug in Erp, Wilbert Bosman. 13 jul Brabants Dagblad, Het Hurkske krijgt de knoflookpad terug, Wilbert Bosman. 13 jul Brabants Dagblad, De knoflookpad op het menu van vele dieren, Wilbert Bosman. 13 jul Brabants Dagblad, Knoflookpadlarven dol op banaan en andijvie, Wilbert Bosman. 13 jul Brabants Dagblad, Knoflookpad is een graadmeter in natuur, Wilbert Bosman. 13 jul Brabants Dagblad, Knoflookpad terug op Nulandse Heide, Wilbert Bosman. 17 jul Brabants Dagblad, Knoflookpad, Wilbert Bosman. 17 jul Brabants Dagblad, Knoflookpad in Rauwven Erp losgelaten, Wilbert Bosman. 18 jul Stadskrant Veghel, Laatste kans voor knoflookpad, Wilbert Bosman. 18 jul Stadskrant Veghel, Met uitsterven bedreigde knoflookpad is uitgezet in Veghel, Wilbert Bosman. 18 jul Eindhovens Dagblad, De knoflookpad betreedt zijn paradijsje in Gijzenrooi, Wilbert Bosman. 18 jul Reformatorisch Dagblad, Knoflookpad terug in natuurgebied Het Hurkske, Wilbert Bosman. 21 jul Brabants Dagblad, Kikkerlarven van monsterformaat, Kris Joosten. 2 aug Telegraaf, Zonnebaars taboe bij tuincentra, Wilbert Bosman. 27 aug Trouw, Alarmfase rood voor Nederlandse vuursalamander, Wilbert Bosman. 27 aug Trouw, Land én water nodig. 27 aug Trouw, De vuursalamander dreigt uit Nederland te verdwijnen. 28 aug De Limburger, SOS vuursalamander, Raymond Creemers. 28 aug De Volkskrant, SOS, de vuursalamander verdwijnt, Wilbert Bosman. 15 sept NRC, Dure dierenbruggen. sep Natura Artis Magistra, Artis redt inheemse knoflookpad van uitsterven sep Vakblad Riolering. Stichting wil amfibieën veilig op pad helpen. Straatkolken zorgen voor dierensterfte, Annemarie van Diepenbeek. 16 okt De Volkskrant, Crowdfunding voor boomkikkers. 25 okt Dagblad Cobouw, Kikker uit de put (pilot Vondelpark speciale uitklimstrip voor amfibieën). 13 nov De Gelderlander, Een strandje vol dode palingen, Martijn Schiphouwer.

9. Digitale nieuwssites www.anp.nl www.nu.nl www.natuurbericht.nl (1-2 x per week natuurbericht van RAVON)

50

Stichting RAVON

Nieuwsberichten van/over RAVON verschijnen met grote regelmaat, naast op bovengenoemde, ook op vele andere websites, zoals: reptielenmagazine.nl (vrijwel wekelijks), schildpadnet.nl, Wageningenuniversiteit.nl, Tech2D. 13 feb 13 feb 14 mei 14 mei 15 mei 15 mei 15 mei 16 mei 27 jun 6 jul jul jul 6 jul 6 jul 6 jul 6 jul 6 jul 6 jul 6 jul 6 jul 6 jul 6 jul 6 jul 6 jul 7 jul 7 jul 7 jul 16 jul 16 jul 16 jul 17 jul 17 jul 17 jul 18 jul 18 jul 27 jul 9 aug 12 aug

vroegevogels.vara.nl, Grip op exoten met nieuw expertisecentrum. agriholland.nl, Nederlands Expertisecentrum Exoten opgericht. groeneruimte.nl, Groene organisaties lanceren tienpuntenplan voor nieuw natuurbeleid. wspa.nl, Groene organisatie lanceren tienpuntenplan voor nieuw natuurbeleid. Nu.nl/wetenschap. Rioolputten blijken sterfhuis voor padden. Trouw.nl. Padden uit de put halen. Dierenblog.nl. Rioolputten dodelijke val voor amfibieën. Gelderlander.nl, Natuurkenners vinden zeldzame kreeftjes. Column Jan Dobbe. Straatkolk. Rioned, digitale nieuwsbrief. Onderzoek naar amfibieën in straatkolken. Rioned, digitale nieuwsbrief. Onderzoek: hoe houden we amfibieën uit straatkolken. Zeldzame amfibieën spoelen weg. Interview Hugo Gastkemper, dir. RIONED. Nu.nl. Honderden kikkers en padden spoelen weg. Reformatorisch Dagblad. Honderden kikkers en padden spoelen weg. De Telegraaf. Honderden kikkers en padden spoelen weg. De Gelderlander. Riool eindpunt voor kikkers, padden. Trouw. Honderden kikkers en padden spoelen weg in riolering. BB Binnenlands Bestuur. Paddentrap in riool moet amfibielevens redden. Hart van Nederland. Honderden amfibieën vast in riool. Hoogheemraadschap Rijnland. Onderzoek naar amfibieën in straatkolken. Volnieuws. Regionaal. Paddentrap in riool moet amfibielevens redden. Waterforum. Onderzoek naar amfibieën in straatkolken. Natuurburo. Onderzoek naar amfibieën in straatkolken. NLBF Biodiversiteitsportaal. Onderzoek naar amfibieën in straatkolken. Schoolbiologen. Onderzoek naar amfibieën in straatkolken. Riool.nl. Paddentrap in riool moet amfibielevens redden. VARA Vroege Vogels Nieuws. Onderzoek naar amfibieën in straatkolken. Blikopnieuws.nl-Noord-Holland, Artis zet met uitsterven bedreigde knoflookpadden uit Natuurbericht.nl, Herintroductie knoflookpad in het beekdal van het Merkske, Wilbert Bosman. Parool.nl, Artis redt knoflookpad met uitsterven, Wilbert Bosman. Refdag.nl, Knoflookpad terug in natuurgebied Het Hurkske (fotoserie), Wilbert Bosman. Refdag.nl, Reddingsplan net op tijd voor knoflookpad in Limburg, Wilbert Bosman. Kliknieuws.nl, Laatste overlevingskans voor knoflookpad, Wilbert Bosman. Ad.nl, De knoflookpad betreedt zijn paradijsje in Gijzenrooi. Natuurbericht.be, Herintroductie knoflookpad in het beekdal van het Merkske, Wilbert Bosman. Waternet. Waternet verbetert slecht-functionerende straatputten in het Vondelpark. Het Parool. Stalen rooster vormt levensreddende ladder voor dieren in Vondelpark. Nieuwslog.nl, Tuinbranche staakt verkoop exoten alleen als deze probleem veroorzaken, Wilbert Bosman. 27 aug l1.nl, Reddingsplan vuursalamander in de maak. 27 aug Natuurbericht.nl, SOS vuursalamander, Wilbert Bosman, Raymond Creemers, Jelger Herder. 27 aug Volkskrant.nl, Vuursalamander dreigt te verdwijnen.

51

Jaarverslag 2012

27 aug Volkskrant.nl, Actieplan om vuursalamander te redden. Persuitingen naar aanleiding van start SOS vuursalamander (Foto: Kris Joosten) 27 aug 27 aug 27 aug 27 aug 27 aug 27 aug 27 aug 27 aug 27 aug 27 aug 28 aug 10 okt 25 okt 19 dec

Limburger.nl, Actieplan om vuursalamander te redden. Parool.nl, Vuursalamander dreigt te verdwijnen. Ad.nl, Vuursalamander dreigt te verdwijnen. Parool.nl, Actieplan om vuursalamander te redden. BNdestem.nl, Vuursalamander dreigt te verdwijnen. Trouw.nl, Vuursalamander dreigt te verdwijnen. Trouw.nl, Actieplan om vuursalamander te redden. Trouw.nl, De vuursalamander dreigt uit Nederland te verdwijnen. Elvirawerkman.nl, SOS vuursalamander. Jeugdjournaal.nl, Vuursalamander op uitsterven. Volkskrant.nl, Actieplan om vuursalamander te redden, Wilbert Bosman. Volkskrant.nl, Crowdfunding voor boomkikker. Rapportage: Digitaal collecteren voor de natuur. cobouw.nl, Kikker uit de put, Annemarie van Diepenbeek. L1.nl Vuursalamander later naar Born.

10. Cursussen en workshops Mei

Mei Mei Mei Jun 52

Gastcollege voor het vak Water- en natuurbeheer voor Biologie- en Milieukundestudenten aan de Radboud Universiteit Nijmegen over PGO’s, verspreidingsonderzoek, monitoring en wat met verzamelde data gedaan kan worden. Jeroen van Delft. Cursus Soortherkenning Landgoed De Utrecht. Arnold van Rijsewijk & Jeroen van Delft. Cursus Soortherkenning voor vrijwilligers gladde slang De Kempen. Arnold van Rijsewijk & Jeroen van Delft i.o.v. Bosgroep Zuid Nederland. Basiscursus Zoetwatervissen Vlaardingen UvA-cursus Organismen in het milieu, Edo Goverse & Ingo Janssen.

Stichting RAVON

Okt Nov

Nov

Basiscursus herkenning zoetwatervissen in Overijssel. Vijfde provinciale workshop De gladde slang in Noord-Brabant; inventarisatie, bescherming en beheer in het kader van Platform gladde slang Noord-Brabant. Deurnese Peel (Jeroen van Delft en Arnold van Rijsewijk i.s.m. Wim Cruysberg, Staatsbosbeheer). Workshop Actieplan SOS vuursalamander, Limburg, Wilbert Bosman.

11. Excursies 23 mrt 24 mrt 7 apr 14 apr 16 apr 18 apr 21 apr 26 apr 10 mei 12 mei 12 mei 22 mei 2 jun 8 jun 9 jun 13 jun 15 jun 15 jun 16 jun 19 jun 25 jun 29 jun 29 jun 7 jul 4 aug 4 aug 1 sep 8 sep 9 sep 5 okt 6 okt 6 okt 20 okt 25 okt 7 nov 23 nov

Excursie Donderen in het donker. Rivierdonderpadden omgaving Brasemermeer. Excursus grote modderkruipers in het Aaltense Goor. Zaklampvisexcursie Boven-Merwede, Gorinchem, Edo Goverse. Amfibieënexcursie Grenspark/Brabantse Wal i.s.m. Natuurmonumenten, Edo Goverse. Zaklampvisexcursie Haarlem, Edo Goverse. Excursie amfibieën en reptielen Valkenswaard, schoolgidsen IVN Valkenswaard, Jeroen van Delft. Excursie riviervissen in beekmondingen in de IJssel. Zaklampvisexcursie Lelystad i.s.m. Landschap Flevoland, Edo Goverse. Boomkikkerexcursie Achterhoek i.s.m. Staatsbosbeheer en Jan Stronks, Edo Goverse. Excursie grote modderkruiper Alblasserwaard. Reptielen monitorexcursie Natuurmonumenten Oldenaller, Ingo Janssen. Excursie rivierdonderpad in de schijnwerpers Noord-Scharwoude. Excursie grote modderkruiper Armeide. Donderpad in de schijnwerper in Oosterhout. Excursie amfibieën Soerendonk, Jeugd-IVN Valkenswaard. Jeroen van Delft. Donderpad in de schijnwerper in Joure. Donderpad in de schijnwerper in Groningen. Excursie ringslang Loenen a/d Vecht, vrijwilligers Waternet, Ingo Janssen. Snorkelexcursie Rhederlaag. Excursie Meertensgroeve, UvA-cursus Biologie, Edo Goverse & Ingo Janssen. Donderpad in de schijnwerper in Junne. Donderpad in de schijnwerper in Alem. Donderpad in de schijnwerper in Leiden / Wijde Aa. Excursie zegenvisserij brakwater Rockanje. Op zoek naar de donderpad bij Aalten. Excursie bittervoorn Nienwenhoorn. Visexcursie Volkerak. Excursie gladde slang, Drents-Friese Wold, Ingo Janssen. Excursie gladde slang, Holterberg, Ingo Janssen. Avondexcursie donderpadden en exotische grondels in beekmondingen. Excursie aquatische werkgroep in de Hoekschewaard. Excursie bittervoorn en kleine modderkruiper in Nieuwskoopse plassen Visexcursie Heerenveen tot Tjeukermeer. Visexcursie de Horte (Dalfsen). Zaklampexcursie rivierdonderpad Braassemermeer. Zaklampexcursie rivierdonderpad Hoekse Waard.

53

Jaarverslag 2012

12. Presentaties / lezingen 10 jan Amfibieën in Amsterdam. Natuurcafé Buurtboerderij ‘Ons Genoegen’/IVN Amsterdam, Edo Goverse. 14 jan Lezing over de Ringslang voor KNNV-Amsterdam, Ingo Janssen. 29 feb Lezing paddentrek, Ubbergen, Kris Joosten. 1 mrt Lezing Reptielen. Natuurwerkgroep Liempde. Annemarie van Diepenbeek. 6 mrt Gastcollege HAS ’s Hertogenbosch. Flora en Fauna inventariseren. Annemarie van Diepenbeek. 15 mrt Lezing voor een delegatie in Noordrijn Westfalen over de actuele situatie van de knoflookpad in Nederland en herintroductie, Wilbert Bosman. 16 mrt Lezing paddentrek, Ubbergen in kader NL Doet Campagne, Kris Joosten. 21 mrt Openingsavond Poelenwerkgroep Het Gooi, Hilversum, Edo Goverse. 23 mrt Lezing over de Ringslang voor HSL, Roermond, Ingo Janssen. 3 apr Lezing Environmental DNA. BROM overleg Rijkswaterstaat in Utrecht, Jelger Herder. 5 apr Lezing Environmental DNA. Platformdag Nederlandse Waterschapsecologen (STOWA) in Roermond, Jelger Herder. 2 mei Lezing Brulkikkers in Baarlo. Informatievond over de Amerikaanse brulkikker voor burgers en lokaal bestuur in Baarlo. Raymond Creemers en Jeroen van Delft. 5 mei National Amphibian Monitoring Program, Cazalla, Andalusië, Spanje, Edo Goverse. 10 mei Boomkikkers - heden en verleden, Zelhem, Edo Goverse. 5 jun Lezing over Ringslang/zandhagedis en nieuwe reptielen portal voor vrijwilligers Waternet, Leiduin, Ingo Janssen. 12 jun Lezing over environmental DNA. STOWA symposium gentechnieken in waterbeheer. Jelger Herder. 28 jun Lezing Amerikaanse brulkikkers in Nederland. Netwerkbijeenkomst Bijzondere OpsporingsAmbtenaren West- en Midden-Brabant, Zundert. Jeroen van Delft. 10 aug Oral Presentation: The Grass snake and the Basilisk, from pre-Christian protective housegod to the Antichrist. World Congress of Herpetology, Vancouver, Ingo Janssen. 11 aug Oral Presentation: Mobilising your volunteers, reliability of collected data and key success factors in citizen science. World Congress of Herpetology, Vancouver, Ingo Janssen. 13 sep Lezing Amfibieën. KNNV afd. Helmond. Annemarie van Diepenbeek. 22 sep Vissies kijken! Een jaar zaklampvissen, ervaring om te delen. RAVON Vissenweekend. Edo Goverse. 8 okt Lezing over de Ringslang voor KNNV-Hoorn, Ingo Janssen. 31 okt Toepassingen NDFF data RAVON. Bijeenkomst Waterschappen en GaN, Waterschapshuis, Amersfoort, Frank Spikmans. 10 nov Strandingen & rehabilitatie van zeeschildpadden in Nederland. Historisch overzicht. RAVONdag, Nijmegen. Edo Goverse. 10 nov Onzichtbaar maar wel aanwezig – Environmental DNA. RAVON-dag, Nijmegen. Jelger Herder 24 nov Lezing “Signaleringsproject Exoten: kijk mee!”, Jeroen van Delft, VOFF-dag, Nijmegen. 24 nov Lezing “Onzichtbaar, maar wel aanwezig. Environmental DNA als moderne inventarisatiemethode bij het opsporen van exoten.”, Jelger Herder, VOFF-dag, Nijmegen.

54

Stichting RAVON

13. Natuurplaza activiteiten 24 nov Organisatie VOFF-programma op de Landelijke Dag van Sovon, Nederlandse Ornithologische Unie (NOU), Vogelbescherming Nederland en de Stichting VOFF (Stichting VeldOnderzoek Flora en Fauna) met als thema “Exoten: van waarnemen tot actie”. Jeroen van Delft, Kim Rongen en Sander Turnhout.

14. Overig 28 nov Waterinnovatieprijs 2012 (Unie van Waterschappen). Nominatie pilot Vondelpark. In 400 kolken ingebouwde uitklimstrip voor amfibieën (als vervolg op straatkolkenonderzoek RAVON). Nominatie categorie Belanghebbende organisaties en Particulier initiatief. Prijsuitreiking 28 november Amsterdam, Annemarie van Diepenbeek.

55