REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN

24

GEVONDEN: GLADDE SLANGEN + WAARNEMINGENOVERZICHT 2005

JAARGANG 8 NUMMER 3

REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN

RAVON is het tijdschrift van de Stichting RAVON (Reptielen, Amfibieën en Vissen Onderzoek Nederland). Donateurs van RAVON krijgen het blad gratis toegezonden. Redactie-adres: Stichting RAVON, Postbus 1413, 6501 BK Nijmegen. Redactie: Raymond Creemers, Pedro Janssen, Michaël Steeghs, Jeroen van Delft. Vormgeving + opmaak: Walter Lentjes Druk: Drukkerij HPC b.v., Arnhem U kunt lid worden van RAVON door storting van € 16 per jaar op giro 5167681 van de Stichting RAVON te Nijmegen onder vermelding van “donateur RAVON”. IBAN nr.: NL37 PSTB 0000459725 BIC-Code: PSTB NL21

DECEMBER 2006 RAVON 24 JAARGANG 8 NUMMER 3

R EPTIELEN A MFIBIEËN V ISSEN O NDERZOEK N EDERLAND Kopij-wenken Inlevering van kopij dient op CD-rom of e-mail te geschieden (Word). Inhoud: RAVON is bedoeld voor publicatie van artikelen en voor rubrieken-nieuws over in Nederland voorkomende vissen, amfibieën en reptielen. In het buitenland verricht onderzoek kan gepubliceerd worden indien dit relevant geacht wordt voor de in Nederland voorkomende soorten. Introductie: Een artikel dient voorzien te worden van een leader van maximaal 120 woorden. Verdere structurering van artikelen door middel van paragraaftitels. Figuren: Tekeningen, grafieken en kaartjes los bijvoegen. Op A4 formaat aanleveren in direct reproduceerbare vorm, bij voorkeur in zwarte inkt en zonder grijstinten. Bij teksten en schaalaanduidingen dient men rekening te houden met verkleining. Aanlevering in Excel is ook mogelijk. Dia’s en foto’s: Voorkeur voor digitale foto’s met een hoge resolutie. In overleg met de redactie kunnen ook algemene dia’s gebruikt worden van soorten en/of biotopen. Literatuurverwijzingen: in de tekst alleen auteur en jaartal noemen. Bij twee auteurs beiden vermelden, gescheiden door “&”, bij meer dan twee auteurs alleen de eerste gevolgd door “et al.”, in cursief. Literatuurlijst: Vermelding van de geciteerde literatuur. Auteur, jaartal en titel, gevolgd door uitgevende instantie. In verband met de overzichtelijkheid wordt de voorkeur gegeven aan korte artikelen platte tekst; 2500 woorden en mededelingen van niet meer dan een half A4. De redactie kan, indien nodig, de ingezonden artikelen en stukken inkorten en kleine, niet inhoudelijke wijzigingen aanbrengen. Inkorting of inhoudelijke wijziging geschiedt altijd in overleg met auteurs.

De gladde slang in Overijssel Roy Dear, Mark Zekhuis & Jeroen van Delft KORTOM

33 38

Erratum Veranderde wetenschappelijke namen van Nederlandse soorten Veldagenda 2007 Stichting Bevordering Herpetologie Röntgenfoto van een hazelworm Prooiwaarneming zandhagedis RAVON NIEUWS

40

De ‘Rob Lenders Prijs’ ingesteld Bericht van de voorzitter Landkaartje online waarnemingen doorgeven Nieuws van de inhaalslag amfibieën en reptielen RAVON Hemelvaartweekend 2007 RAVON zoekt vrijwiligers op kantoor Stand van zaken regiocoördinatoren BOEKEN

42

Vier nieuwe RAVON veldgidsen Veldgids amfibieën en reptielen Praktisch natuurbeheer: amfibieën en reptielen Waar komt die naam vandaan? Een rugstreeppad in de polder WAARNEMINGENOVERZICHT 2005

46

Voor de omslag is gebruik gemaakt van illustraties van Bas Teunis. Auteursrechten op afbeeldingen berusten bij de makers.

24 8(3) 2006

33

34

24 8(3) 2006

de slang te zijn. Toen tijdens het fotograferen van dit dier een tak werd bewogen vluchtte hij geheel onder water!

De gladde slang in Overijssel Roy Dear, Mark Zekhuis & Jeroen van Delft

Het beheer Het herstel van hoogveen is voor Staatsbosbeheer het belangrijkste doel in het beheer van de Engbertsdijksvenen. Maar als gevolg van grote hoeveelheden neerslag zijn in 1998 op drie locaties in de Engbertsdijksvenen de veendijken doorgebroken. De duizenden jaren oude hoogveenkern verliest sinds de dijkdoorbraak veel water aan de omgeving. Zonder herstelmaatregelen zal de bijzondere hoogveenkern verdrogen. Om dit te voorkomen, is een reddingsplan ontwikkeld en hiervoor is via de waterschadecommissie van het ministerie van LNV financiering geregeld. Het reddingsplan voorziet in de aanleg van zanddammen rondom de hoogveenkern, vandaar de benaming ‘Dammenproject’. Ook het dijkje waarop de gladde slang werd gevonden, is daartoe sterk verhoogd en verbreed. Hierdoor is het beter mogelijk gebiedseigen water vast te houden, wat zorgt voor de juiste waterstand en –kwaliteit voor het herstel van hoogveen.

De eerste (dode) gladde slang van de Engbertsdijksvenen.

Foto: Roy Dear

Op 18 juli 2006 fietste de familie Elferink aan de zuidrand van de Engbertsdijksvenen. Op het fietspad vonden ze een doodgereden kleine slang (ca. 40 cm.) en deze namen ze mee naar huis om te determineren. Zij meenden

35

Er zijn behalve dit dijkje nog veel andere hogere en droge structuren in het gebied aanwezig voor de gladde slang. Of de soort daar ook daadwerkelijk op meerdere plaatsen voorkomt, is echter nog volstrekt onduidelijk. Het is te hopen dat de nu versterkte dijk niet een van de laatste vindplekken in de Engbertsdijksvenen was. Het bewaren van de openheid in het gebied is in elk geval ook voor het hoogveenbeheer van groot belang en daar kan de gladde slang zeker van meeprofiteren. Tijdens onderzoek in Noord-Brabant bleek echter wel dat in diverse hoogveenrestanten vooral de laaggelegen, natte terreindelen open worden gehouden en dat de hogere terreindelen wat dat betreft verwaarloosd worden (van Delft & van Rijsewijk, 2006). Als dat gebeurt, belandt de gladde slang tussen de wal en het schip. Er zijn dan immers alleen heel open en natte gebiedsdelen en droge, maar verboste gebiedsdelen aanwezig en beide zijn voor deze soort ongeschikt. In de zomer kan de soort soms nog wel in vochtig terrein worden aangetroffen, maar de overwinteringsplaatsen zijn in elk geval relatief hoog en droog gelegen (Strijbosch & van Gelder, 1993). In de Engbertsdijksvenen zullen dus nadrukkelijk ook de hogere terreindelen voor een belangrijk deel opengehouden moeten worden. Een enkele boom en wat struiken zijn geen probleem. De aanwezigheid van plagselhopen (van Rijsewijk, in prep.) en hopen dood hout en takken is gunstig. De soort wordt ook veel aangetroffen in vergraste vegetaties en daar moet dan ook voorzichtig mee worden omgesprongen. Er zijn waarschijnlijk gemiddeld maar één tot zeven gladde slangen per hectare aanwezig. Aangezien de Engbertsdijksvenen voor het grootste deel zeer nat zijn, is maar een fractie van de oppervlakte van het gebied geschikt voor deze soort. Verwacht mag worden dat de absolute aantallen in het gebied dus betrekkelijk laag zijn. Dit maakt de soort extra kwetsbaar. Het Wierdense veld heeft erg te lijden van verdroging door de intensieve landbouw rondom het gebied. Daarnaast is er in 1959 een grote veenbrand geweest. Toen Landschap Overijssel dit gebied in 1975 in eigendom kreeg bestond het voor bijna 90% uit bos. Tussen 1978 en 1980 is handmatig alle berkenopslag verwijderd. Enkele plukken bos zijn gespaard als beschutting voor het wild en de schapen. Sinds de eigendomsoverdracht wordt het veld begraasd door een gescheperde schaapskudde om berkenopslag en vergrassing af te remmen. Gevolg hiervan is dat er weinig structuur aanwezig is in de vorm van wilgenopslag, jong hout of ruigtekruiden. De bosopslag is door

De eerste gladde slang uit het Wierdense Veld sinds jaren.

dat het een gladde slang was. Het toeval wilde dat net die dag de vondst van een gladde slang in het Wierdense veld met foto in de plaatselijke krant stond. Hierop werd contact opgenomen met de tweede auteur. De digitale foto’s die ze vervolgens opstuurden naar Zekhuis en van Delft, laten inderdaad een prachtige gladde slang zien. De tweede zekere waarneming binnen twee jaar! De verhalen rondom de aanwezigheid van de gladde slang in het gebied gingen snel rond in de kring van fervente bezoekers, beheerders en onderzoekers van het gebied. Op 19 september 2006 vond Piet Maljaars het eerste levende exemplaar tijdens onderzoek op de zuidoostelijke rand van de hoogveenkern, waar het kale veen van de dam overgaat in de begroeiing. Daar bleef het niet bij. Op 4 oktober 2006 vonden Gerrit Hankamp en Roy Dear op de hoogveenkern weer een gladde slang. Dit dier was zo’n 35 centimeter lang en dus subadult. De vondsten in het Wierdense veld Het was halfbewolkt, warm en broeierig weer op 11 juli 2006, toen de schaapsherder Maarten Willem Volkert, Zekhuis op het kantoor belde. Hij vertelde dat hij zojuist een zonnende adder had gezien, die zich verstopte in een pol pijpenstro. Dat was voor hem de eerste keer dat hij een slang zag in het veld. Omdat hier geen waarnemingen van adders bekend zijn, maar wel oude van de gladde slang, ging de tweede auteur direct naar het Wierdense veld. Daar aangekomen kon de herder melden dat de slang nog steeds in de graspol aanwezig moest zijn. Voorzichtig werd de pol opengewerkt en kon er een prachtige gladde slang uitgepeuterd worden. Nadat deze goed was bekeken en gefotografeerd, is hij op dezelfde plek weer losgelaten. Dit was de eerste geverifieerde waarneming sinds meer dan tien jaar in het Wierdense veld. Middels een persbericht in de regionale media is ruchtbaarheid aan deze bijzondere vondst gegeven. Op 14 september werd de tweede vondst gedaan door Andre Marissen. Hij vindt een juveniel of subadult exemplaar kruipend over het fietspad langs de Westerveenweg (een zandweg). Het dier verdween in een greppel. Op 18 september vindt Rob van Vlijmen een ‘onbekende slang’ half in het water van een sloot langs wederom de Westerveenweg. De vindplaats ligt zo’n 200 meter verwijderd van de plek waar de eerste vondst werd gedaan. Het dier was zo’n 50 cm lang en er werd een foto van naar de tweede auteur gestuurd. Het bleek wederom een glad-

De vondsten in de Engbertsdijksvenen Op 30 juni 2005 bezocht de eerste auteur de werkzaamheden in de Engbertsdijksvenen ten behoeve van de vernatting van het hoogveengebied. Daar in de buurt lag op een pad tussen de vegetatie een slang heftig te kronkelen. In eerste instantie werd aangenomen dat het één van de talrijk aanwezige adders zou zijn, die tijdens de drukke werkzaamheden geraakt was. Bij een nauwkeuriger blik, bleek het een gladde slang te zijn. Het dier was dermate verwond, dat het stierf. Er zijn foto’s op de vindplaats gemaakt en het dier is bewaard in de collectie van Staatsbosbeheer. Enige tijd later werd de derde auteur over de waarneming ingelicht en werd duidelijk dat het een heel bijzondere vondst was.

24 8(3) 2006

Wierdense veld; naar broedvogels, vlinders en hoogveenherstel. Nooit is er een waarneming gedaan door de onderzoekers of herders van een slang. De verbazing was dan ook groot er na zoveel jaar weer een gladde slang aan te treffen. In Overijssel zou de soort buiten de reeds genoemde gebieden momenteel vooral nog aanwezig kunnen zijn op de Lemeler- en Archemerberg. Ook het Boetelerveld en de heideterreinen nabij de Vecht, zoals het Beerzerveld, Zeeserbosch en Vilstersche veld zijn potentieel geschikt. In de aan Overijssel grenzende Duitse deelstaat Niedersachsen is de soort nog in tamelijk veel gebieden aanwezig. De meeste liggen echter op ruime afstand van de Nederlandse grens. De meest nabije bekende Duitse vindplaats ligt in het Wilsumer Moor, een klein hoogveenrestant gelegen op zo’n 9 kilometer ten noordoosten van de Engbertsdijksvenen. Tussen beide gebieden ligt in Duitsland het Forst Bentheim met daarin enkele reliëfrijke droge heideterreinen, die potentieel geschikt zijn voor de gladde slang. Aan de Nederlandse kant van de grens ligt bij de steenfabriek van Kloosterhaar ook nog een klein, mogelijk geschikt heideterrein. Gerichte inventarisaties kunnen meer duidelijkheid brengen in het al dan niet aanwezig zijn van de gladde slang in de genoemde Nederlandse en Duitse terreinen.

Vindplaats van de eerste gladde slang in de Engbertsdijksvenen; een dam door het veen met daarop een smalspoor.

Vindplaats van de eerste gladde slang in 2006 in het Wierdense Veld.

24 8(3) 2006

de begrazing hol van onderen. Alleen de stukken die erg nat zijn, hebben structuur in de vorm van grote horsten van pijpenstro. De sloten die het veen horizontaal ontwaterden zijn gedempt of afgedamd. De laatste jaren is er veel vooronderzoek geweest, begeleidt door het OBN deskundigenteam Hoogvenen, om de complexe verticale verdroging te bestrijden. Hieruit blijkt dat het gebied zeer kansrijk is voor herstel en revitalisering van levend hoogveen. Afhankelijk van de subsidiestromen worden in 2007 of 2008 de eerste anti-verdrogingsmaatregelen uitgevoerd. In de loop van de jaren zullen er gefaseerd maatregelen worden uitgevoerd voor het herstel van de hydrologie. Aan de slag met de gladde slang in Overijssel Aanvullend onderzoek is gewenst om meer duidelijkheid te krijgen over de verspreiding binnen de Engbertsdijksvenen en het Wierdense veld, maar ook in de andere potentiële leefgebieden. De meeste kans om deze soort te vinden, bieden enigszins bewolkte, niet te warme dagen (circa 18 °C) vooral na slecht weer. De beste tijd van de dag is de vroege ochtend en de namiddag en avond. In het voor- en najaar is de soort ook midden op de dag zonnend aan te treffen. Voor het waarnemen van volwassen dieren zijn de maanden juli en augustus zeer geschikt. September is de beste maand om jongen te vinden (Feenstra, 2000; Keijsers, 2000; Keijsers & Lenders, 2005). De trefkans kan worden verhoogd door het omdraaien van bijvoorbeeld takken en afval, waar de dieren zich graag onder ophouden. Het uitleggen van stukken golfplaat of dakpannen werkt ook goed (Braithwaite et al., 1989; Reading, 1997, Blanke, 2006). Ook in Nederland is inmiddels met succes geëxperimenteerd met het uitleggen van kunstmatige schuilplaatsen (Nieuwsbrief reptielen, 2005). In Noord-Brabant zijn goede resultaten bereikt met het plaatsen van oproepen in streekbladen en het doen van navraag bij onder andere vogelaars, jagers, boeren en wandelaars. Dergelijke waarnemingen dienen wel goed gecontroleerd te worden (van Delft, 1998).

Figuur 1: Verspreiding gladde slang (19902006) op uurhokniveau (5 X 5 km).

•= Wierdense Veld

•= Engbertsdijksvenen

Verspreiding in Overijssel en Niedersachsen Vroeger kwam de gladde slang vrij ruim verspreid in Overijssel voor. Vóór 1970 is de soort op diverse locaties in Twente aangetroffen evenals in het grensgebied met Drenthe ten zuiden van Meppel en Hoogeveen, nabij de Vecht ten zuiden van Ommen en in het gebied tussen Nijverdal, Wierden en Vriezenveen, waarin ondermeer het hoogveengebied Wierdense veld is gelegen. Omdat de oude waarnemingen grotendeels slechts tot op uurhok nauwkeurig bekend zijn, is niet met zekerheid te zeggen of de vondsten deels uit het Wierdense Veld komen. Dit is wel zeer waarschijnlijk. Na 1970 zijn er nauwelijks nog gladde slangen gemeld. Er zijn waarnemingen uit het Zeesserbosch ten zuiden van Ommen (1985) en Hengelerheurne ten oosten van Oldenzaal (1976) (databank Stichting RAVON). Van het Wierdense veld zijn bevestigde waarnemingen bekend (niet in databank RAVON). Met name daar waar het veen grenst aan het spoor, zijn meer dan 15 jaar geleden waarnemingen verricht. Ook bij medewerkers van de NS zijn oude waarnemingen bekend van het spoortalud. De onderzoeksintensiteit in deze provincie is echter relatief laag en dat geldt ook voor de Engbertsdijksvenen en het Wierdense veld (Creemers & van Delft, 2001), waardoor populaties gemist kunnen zijn. De gladde slang is tegenwoordig in Overijssel zeer beperkt aanwezig. Sinds 1990 is de soort alleen waargenomen op de Holterberg (databank Stichting RAVON), het gebied waar zich ook de laatste korhoenders van Nederland bevinden. Daar komt dus nu de Engbertsdijksvenen als volstrekt nieuwe vindplaats bij, evenals de bevestiging van het voorkomen in het Wierdense veld (figuur 1). De laatste tien jaar waren er geen bevestigde waarnemingen gedaan van gladde slangen in het Wierdense veld. Wel werd er in 2004 door een fietser `een slang` gezien aan de Schaddenbeltsweg, de drogere noordkant van het gebied. De laatste jaren is er veel onderzoek verricht in het

36

Foto: Mark Zekhuis

Het Wierdense veld Het Wierdense Veld is een hoogveenrestant dat bestaat uit het Wierdense veld, Huurner veld en Notterveen. Dit verdroogde hoogveenreservaat is 449 ha groot en ligt tussen Nijverdal en Wierden, net ten noorden van de N35. Grote delen zijn vergraven en verdroogd. Enkele veenputten zijn nog nat. Het is een open landschap dat gedomineerd wordt door pijpenstro en enkele berkenbosjes. De massaal aanwezige pijpenstro is het gevolg van verdroging. Bijzondere planten zijn klokjesgentiaan, moeraswolfsklauw, ronde zonnedauw, lavendelheide, eenarig wollegras en kleine veenbes. Op de drogere delen staat

nog rode en blauwe bosbes. Bijzondere diersoorten die hier voorkomen zijn dodaars, porseleinhoen, watersnip, roodborsttapuit, geelgors, heikikker, levendbarende hagedis, heideblauwtje, venglazenmaker, koraaljuffer en sinds 2005 ook de noordse glazenmaker.

Foto: Mark Zekhuis

De Engbertsdijksvenen De Engbertsdijksvenen zijn een circa 1000 hectare groot hoogveenrestant nabij het Overijsselse Kloosterhaar. Naast het Meerstalblok in het Drentse Bargerveen vormt een deel van de Engbertsdijksvenen de laatste onvergraven hoogveenkern in Nederland. Er groeien bijzondere en karakteristieke plantensoorten zoals eenarig wollegras, veenpluis, witte snavelbies, ronde en kleine zonnedauw en lavendelhei. Op diverse plaatsen heeft het gevoerde beheer geleid tot hergroei van veenmossen. Er komen ook bijzondere en karakteristieke diersoorten voor zoals heivlinder, heideblauwtje, bruine vuurvlinder, venwitsnuitlibel, venglazenmaker, noordse glazenmaker, tengere pantserjuffer, heidesabelsprinkhaan, moerassprinkhaan, dodaars, geoorde fuut, porseleinhoen, wintertaling, blauwborst, roodborsttapuit en boomvalk. Aan herpetofaunasoorten komen ondermeer de adder, levendbarende hagedis en heikikker voor.

Foto: Roy Dear

De gladde slang is een zeldzame en bedreigde soort in Nederland. Door zijn onopvallende levenswijze kan hij lang over het hoofd worden gezien. Er worden dan ook regelmatig nieuwe kilometerhokken ontdekt en zelfs nieuwe uurhokken zijn voor deze soort nog wel te vinden. Deze nieuwe vindplaatsen liggen in de regel echter wel tegen bekende vindplaatsen aan. Het vinden van een volstrekt nieuw leefgebied op ruime afstand van andere populaties, zoals nu in de Engbertsdijksvenen, is tamelijk uniek. In het Wierdense Veld werd de soort na lange tijd weer herontdekt.

De vindplekken Van de meeste vindplaatsen is geen uitgebreide beschrijving gemaakt, met name van de eerste vondsten in de Engbertsdijksvenen en het Wierdense Veld wel. De eerste vondst in de Engbertsdijksvenen werd gedaan op een dijkje door het veen, waarover vroeger een spoorlijn liep. De vegetatie wordt gedomineerd door pijpenstrootje, struikhei en gewone dophei en langs de randen is matig ontwikkeld braamstruweel aanwezig. Bomen en hogere struiken zijn nauwelijks aanwezig. Over het dijkje loopt een extensief gebruikt pad, waardoor de vegetatie daar laag is. Deze vindplaats lijkt sterk op vindplaatsen van de gladde slang in andere hoogveengebieden, zoals in de Peel (Keijsers & Lenders, 2005) en het Fochtelooërveen (Feenstra, 2000, 2001). Het fietspad waar de familie Elferink de dode slang vond ligt dicht bij het Veenschap, een aftakelend stuk hoogveen met veel berkenbos, stukken vergraven veen en heide. In het veen is pijpenstro dominant. De plek waar de herder de gladde slang aantrof ligt in het oostelijk deel van het Wierdense veld. Hier loopt een schapenpad op een veenrug. De rug is door betreding en begrazing spaarzaam begroeid met opgeschoren pollen pijpenstro. Aan een kant van dit pad liggen enkele veenputten en aan de andere kant een stuk droge en begraasde heide. De andere waarnemingen in het Wierdense Veld zijn binnen enkele honderden meters, ten westen van deze vindplaats gedaan.

Conclusie De Engbertsdijksvenen is een bekende vindplaats van de adder en wordt met enige regelmaat bezocht door herpetologen. Vanaf 1996 tot en met 2004 is er ook een route van de reptielenmonitoring van RAVON in het gebied aanwezig geweest, die voor een belangrijk deel door een van de kilometerhokken liep, waar nu de gladde slang is aangetroffen. Desondanks is er nooit eerder een gladde slang waargenomen. Vanaf 1990 zijn er uit dit gebied minder dan

200 waarnemingen van amfibieën en reptielen aan RAVON gemeld. Dat is niet bijzonder veel voor een gebied van circa 1000 hectare. Het blijkt dan ook mogelijk een nieuwe, bijzondere reptielensoort voor het gebied te ontdekken. Ook elders in het land zijn recent nieuwe vindplaatsen ontdekt, heel oude vindplaatsen herbevestigd of veel nieuwe kilometerhokken binnen bekend leefgebied vastgesteld. De gladde slang blijft voor verrassingen zorgen! De Engbertsdijksvenen vormt waarschijnlijk een volledig geïsoleerd leefgebied voor deze soort. In het beheer dient dan ook nadrukkelijk met de habitateisen van deze zeldzame slang rekening gehouden te worden, want herkolonisatie na uitsterven is praktisch uitgesloten. De aandacht in het beheer moet daarbij vooral uitgaan naar hogere paden, dijkjes en zandopduikingen. Deze dienen voldoende open te blijven. In de Engbertsdijksvenen is de soort nu in twee kilometerhokken aangetroffen. Het feit dat er weer een waarneming is gedaan in het Wierdense veld, geeft aan dat zich hier al die jaren een populatie in stand heeft kunnen houden, zonder gezien te worden. In het Wierdense Veld is de soort nu in twee kilometerhokken aangetroffen. De toekomst voor de gladde slang in het Wierdense veld lijkt gunstig, hoewel voorzichtigheid met de begrazing op zijn plaats is. Helaas wordt eventuele uitwisseling met de Holterberg of het Notterveen aan de zuidkant van de N35, belemmerd door uitbreidingsplannen van Nijverdal. Verbreding van de N35 en de aanleg van een industrieterrein en woonwijk maken dit onmogelijk. Er zijn wel onderhandelingen gaande om een brede ecopassage onder de weg aan te leggen voor ondermeer reeën. Mogelijk kan de gladde slang hier ook gebruik van maken. Binnen een straal van zo’n 10-15 kilometer zijn, zowel in Nederland als in Duitsland, nog diverse potentieel geschikte gebieden aanwezig waar deze soort mogelijk (nog) voorkomt. Literatuur Blanke, I., 2006. Effizienz künstlicher Verstecke bei Reptilienerfassungen: Befunde aus Niedersachsen im Vergleich mit Literaturangaben. Zeitschrift für Feldherpetologie 13: 49-70. Braithwaite, A.C., J. Buckley, K.F. Corbett, P.W. Edgar, E.S. Haslewood, G.A.D. Haslewood, T.E.S. Langton & W.J. Whitaker, 1989. The distribution in England of the smooth snake (Coronella austriaca Laurenti). Herpetological Journal 1: 370-376. Creemers, R.C.M. & J.J.C.W. van Delft, 2001. Dataverzameling en inventarisatie-activiteit in Nederland. RAVON 12, jg. 4 (3). Delft, J.J.C.W. van, 1998. Gladde slangenwerkgroep RAVON Noord-Brabant; een andere inventarisatiemethode. RAVON 2, jg. 1 (2): 3-5. Delft J.J.C.W. van & A.C. van Rijsewijk, 2006. Wie is er bang voor de gladde slang? Beschermingsplan voor de gladde slang in Noord-Brabant. Provincie Noord-Brabant, ’s-Hertogenbosch / Stichting RAVON, Nijmegen. Feenstra, H., 2000. Veel gladde slangen in het Fochtelooërveen. Nieuwsbrief RAVON Meetnet Reptielen 19: 3-6. Feenstra, H., 2001. De Gladde slang in het Fochteloërveen. Twirre 12(3): 89-93. Keijsers, P., 2000. Veel gladde slangen in de Deurnsche Peel. Nieuwsbrief RAVON Meetnet Reptielen 19: 7. Keijsers, P.L.G. & A.J.W. Lenders, 2005. Het voortplantingsgedrag van de gladde slang. Een ecologische studie in het noordelijk Peelgebied. Natuurhistorisch Maandblad 94(12): 263-268. Reading, C.J., 1997. A proposed standard method for surveying reptiles on dry lowland heath. Journal of Applied Ecology 34: 1057-1069. Rijsewijk, A.C. van, in prep. Gladde slangen op een plagseldijk. RAVON. Strijbosch, H. & J.J. van Gelder, 1993. Ökologie und Biologie der Schlingnatter, Coronella austriaca Laurenti 1768 in den Niederlanden. Mertensiella 3: 39-58.

24 8(3) 2006

37

38

KORTOM

Dankwoord De Duitse herpetologen Richard Podloucky en Dieter Glandt waren behulpzaam bij het beschikbaar stellen van zeer actuele informatie over de verspreiding van de gladde slang in Niedersachsen. Hartelijk dank daarvoor! De vlinderstichting wordt bedankt voor het verstrekken van informatie over libellen en dagvlinders en de familie Elferink, Piet Maljaars, Gerrit Hankamp, Maarten-Willem Volkert, Rob van Vlijmen en Andre Marissen voor het doorgeven van hun vondsten. Herman Stevens wist de exacte vindplaats van de dode slang op het fietspad met de familie Elferink te reconstrueren.

ERRATUM In de standaardlijst voor de Nederlandse namen van de Europese amfibieën en reptielen (Strijbosch et al., 2005) zijn een drietal fouten geslopen. De schrijfwijze van het woord ‘Kleinaziatische’ moet zijn “KleinAziatische”. Het is dus Klein-Aziatische berghagedis (nummer 110) en Klein-Aziatische adder (nummer 203). Klein-Aziatische wormhagedis (nummer 169) was al wel correct geschreven. De gekko Tarentola delalandii (nummer 94) is vernoemd naar de natuurvorser Delalande en niet naar Delaland. De Nederlandse naam moet daarom zijn: Delalandes gekko in plaats van Delalands gekko. Deze wijzigingen zullen in de digitale lijst op www.ravon.nl worden doorgevoerd. Strijbosch, H., A.H.P. Stumpel, R.C.M. Creemers, J.J.C.W. van Delft, A. Groenveld & D. Bauwens, 2005. Standaardlijst voor de Nederlandse namen van de Europese amfibieën en reptielen. RAVON 21, jg. 7 (3): 65-72.

VERANDERDE WETENSCHAPPELIJKE NAMEN VAN NEDERLANDSE SOORTEN De taxonomie van amfibieën en reptielen is, ook in Europa, nog altijd sterk in beweging. Ondersoorten worden tot soort verheven, soorten worden opgesplitst, (onder)soorten veranderen van (onder)soortsnaam, nieuwe genera worden in het leven geroepen, oude genusnamen verkrijgen prioriteit over nieuwere namen en soorten worden verplaatst naar reeds bestaande genera. In de nieuwe atlas komt ook een hoofdstuk waarin wordt ingegaan op de naamgeving van soorten. Het literatuuronderzoek dat daaraan ten grondslag ligt en overleg met enkele deskundigen, leidde tot de conclusie dat enkele voorstellen uit de wetenschappelijke literatuur dermate goed onderbouwd en bedisKlein-Aziatische adder Foto: Bart Siebelink

Roy Dear (Staatsbosbeheer) Urkerweg 15 7481 TM Haaksbergen Mark Zekhuis (Landschap Overijssel) Poppenallee 39 7722 KW Dalfsen 0529-401731 Jeroen van Delft (RAVON) Postbus 1413 6501 BK Nijmegen 024-3653256

Jeroen van Delft Raymond Creemers Stichting RAVON

VELDAGENDA 2007 VOOR DE ACTIEVE NATUURWAARNEMER Deze agenda is niet de zoveelste mooie sfeeragenda maar eentje om vooral lekker mee aan de slag te gaan. Een agenda om ‘natuurafspraken’ in te noteren, met speciaal veel ruimte voor aantekeningen in het weekeind. Niet alleen het waarnemen, maar ook het doorgeven van soorten wordt gestimuleerd door de Veldagenda. Aansluitend op het waarnemingsproject ‘Soort van de maand – op stap en tellen in de natuur’ staat er elke

Auteurs:

de PGO’s (Particuliere Gegevensbeherende Organisaties) Uitgever: KNNV Uitgeverij in samenwerking met de VOFF, de Natuurkalender en WILD zoekers Uitvoering: gebrocheerd met ringband en extra flap, 15,9 x 21cm, 128 p., fullcolour met kleurenfoto’s RAVON-donateurs € 9,95 anders Prijs: € 12,95 (incl. verzendkosten)

STICHTING BEVORDERING HERPETOLOGIE Hierbij dekt de vlag de lading: de ‘Stichting Bevordering Herpetologie’ (SBH) is al sinds 1966 actief met het bevorderen van de kennis over amfibieën en reptielen in de breedste zin van het woord. Hoewel ooit opgericht vanuit de vereniging Lacerta en dus sterk gericht op de terrariumhouderij, staat tegenwoordig vooral kennis over dieren in het wild, zoals gedragsstudies, ecologischen inventarisatiewerk, maar ook natuurbeschermingsactiviteiten ten bate van amfibieen en reptielen hoog in het vaandel bij het stichtingsbestuur. Ook studies aan amfibieën en reptielen in gevangenschap worden gestimuleerd, mits deze bijdragen aan meer kennis over bepaalde soorten of terrariumtechnieken. De doelstelling van de SBH betreft vooral het ondersteunen en stimuleren van particulier initiatief. De SBH voert zelf geen onderzoek uit, maar bestaat uit een bestuur dat de beschikking heeft over een fonds, waaruit het jaarlijks maximaal 2500 euro aan subsidies kan uitkeren. Op basis van ingezonden subsidieaanvragen beslist het bestuur welke aanvragen worden gehonoreerd en welke niet of slechts ten dele. De belangrijkste eis die het bestuur aan de aanvrager stelt, blijft

Een recent, omvangrijk artikel over de taxonomie van alle levende amfibieën op aarde is Frost et al. (2006). Sommige wijzigingen die ook Nederlandse soorten aangaan, zoals de plaatsing van Bufo calamita in een nieuw genus, worden daarin door de auteurs als een tussenstap betiteld, omdat zij nog nieuwe wijzigingen verwachten. Omdat de voorgestelde wijzingen ingrijpend zijn, maar nog niet voldoende zijn bediscussieerd in de wetenschappelijke literatuur, verkiezen wij een terughoudende indeling. Door nu direct alle voorstellen te accepteren zou er veel verwarring ontstaan, vooral als binnen korte tijd veel van deze wijzigingen opnieuw veranderen. Illustratief voor de instabiliteit waaraan de herpetologische namen de afgelopen jaren onderhevig zijn, is de Madeirahagedis die de afgelopen 15 jaar met zowel Lacerta dugesii, Podarcis dugesii als Teira dugesii is aangeduid! In de atlas wordt voor de Nederlandse soorten de conservatieve lijst van Arnold (2002) gevolgd, op enkele uitzonderingen na die hieronder worden besproken. Enkele recente wijzigingsvoorstellen die voor de Nederlandse soorten van betekenis kunnen worden, zijn hier ook genoemd, maar worden (nog) niet overgenomen. Via de hier vermelde referenties en de daarin gebruikte literatuur, kan men verder lezen over dit onderwerp: Arnold (2000), Dubois (1992, 2004), Frost (2006), Frost et al. (2006), Fu (2000), García-París et al. (2004), Harris et al. (1998), Mayer & Bisschoff (1996), Smith & Chiszar (2006), Steinfartz et al. (2006). De volgende voorstellen met betrekking tot naamgeving worden overgenomen. Overgenomen aanpassingen in de rang van genus: • De levendbarende hagedis (Lacerta vivipara) wordt in een apart genus (Zootoca) geplaatst (Zootoca vivipara). De levendbarende hagedis is de enige soort in dit genus. Dit voorstel is ruim 10 jaar oud en wordt inmiddels tamelijk breed geaccepteerd. Dit is voornamelijk gebaseerd op genetische onderzoeken, waarbij de levendbarende hagedis steeds een aparte tak in de stamboom van de hagedissen blijkt te vormen. • De kleine salamandersoorten komen in het genus Lissotriton. Triturus vulgaris wordt Lissotriton vulgaris en T. helveticus wordt Lissotriton helveticus. Dit is gebaseerd op genetische onderzoeken, maar een verge-

lijkbare opdeling van de salamanders is ook op grond van gedragsstudies van bijvoorbeeld het baltsgedrag te maken. • De Alpenwatersalamander komt in het genus Mesotriton. Triturus alpestris wordt Mesotriton alpestris. Dit is gebaseerd op genetische onderzoeken, maar een vergelijkbare opdeling van de salamanders is ook op grond van gedragsstudies van bijvoorbeeld het baltsgedrag te maken. De volgende recent in de literatuur voorgestelde wijzigingen worden vooralsnog NIET overgenomen. Niet overgenomen aanpassingen boven de rang van genus: • De familienaam Alytidae zou prioriteit hebben over Discoglossidae en omvat dan de genera Alytes en Discoglossus en niet (meer) het genus Bombina. • Bombinatoridae zou een eigen familie moeten worden met daarin als enige genus Bombina. Niet overgenomen aanpassingen in de rang van genus: • Een nieuw genus (Epidalea) zou in het leven geroepen moeten worden, waarin als enige soort de rugstreeppad komt. Bufo calamita wordt dan Epidalea calamita. De op de rugstreeppad gelijkende en nabij Nederland voorkomende Bufo viridis zou in een ander genus (Pseudepidalea) geplaatst worden en heet dan Pseudepidalea viridis. • De Amerikaanse brulkikker (Rana catesbeiana) zou Lithobates catesbeianus gaan heten. • De groene kikkers zouden tot het genus Pelophylax gaan behoren. Rana ridibunda zou Pelophylax ridibundus worden, Rana kl. esculenta zou P. kl. esculentus worden en Rana lessonae zou P. lessonae gaan heten. Niet overgenomen aanpassing op ondersoortsniveau: • De in Nederland voorkomende ondersoort van de vuursalamander (Salamandra salamandra terrestris) zou Salamandra salamandra europaea gaan heten. RAVON hanteert vanaf nu de geaccepteerde wetenschappelijke namen in al haar uitgaven (rapporten, boeken, tijdschrift, website, invoerprogramma’s etc.). Ook in het Nederlands soortenregister (www.nederlandse soorten.nl) worden deze normen doorgevoerd. Wij raden, ten behoeve van de uniformiteit, anderen aan dit voorbeeld te volgen. Om verwarring te voorkomen is het wel zinnig nog geruime tijd de oude naam in elke publicatie op tenminste één plek weer te geven.

Literatuur Arnold, E.N., 2000. The gender of Podarcis and the virtues of stability, a reply to W. Böhme. Bonner Zoologische Beiträge. 49: 71-74.

24 8(3) 2006

UIT HET VELD Foto: Jelger Herder

natuurlijk dat de resultaten bijdragen aan de bevordering van herpetologische kennis. Maar ook wordt vereist, dat deze kennis wereldkundig wordt gemaakt door middel van een publicatie in een Nederlandstalig of internationaal gelezen (herpetologisch) tijdschrift. Om vooral het particuliere initiatief te blijven stimuleren, worden over het algemeen geen subsidies verleend aan grotere, financieel sterkere organisaties en aan doctoraalstudies. Zaken die vaak wel in aanmerking komen voor subsidiëring zijn bijvoorbeeld kosten voor publicaties, instrumenten en reis- en verblijfkosten.

EEN RÖNTGENFOTO VAN EEN HAZELWORM!

Foto: Mevr. Harder

maand een bijzondere soort in de schijnwerper met tips waar ze te vinden zijn. Van ijsvogel tot weidebeekjuffer en van rugstreeppad tot kostgangerboleet. Handig zijn de aangegeven websites van natuurorganisaties voor het doorgeven van waarnemingen, en tips voor belangrijke activiteiten zoals landelijke dagen, cursussen en symposia. Naast vele prachtige foto’s biedt de Veldagenda onontbeerlijke informatie over de natuur en de seizoenen. Voor een extra stimulans om naar buiten te gaan, staat wekelijks de gemiddelde eerste waarneming van een bepaalde soort in die periode vermeld. Om het plannen van veldwerk makkelijker te maken zijn zaken opgenomen als de zonsopkomst en –ondergang. Daarnaast is er volop ruimte om excursies, inventarisatieweekeinden, lezingen en velddagen te noteren en overige aantekeningen te maken. Kortom, deze agenda is leuk en praktisch in het gebruik én geeft vooral veel plezier om het veld in te gaan! Deze uitgave is te bestellen bij het publicatiebureau van RAVON.

cussieerd zijn, dat wij deze accepteren. In de onlangs bij RAVON verschenen herkenningsgidsen zijn ze ook toegepast. Er is advies ingewonnen bij enkele specialisten op het gebied van taxonomie en de internationale literatuur met betrekking tot specifieke soorten of soortgroepen. Dank daarvoor aan dr. J.W. Arntzen, dr. H. Strijbosch en drs. S. Bogaerts.

40

Hieronder volgen enkele voorbeelden van projecten die de laatste jaren door de SBH gesubsidieerd zijn: - het publiceren van een speciaal boekje over de levendbarende hagedis - de aanschaf van instrumentarium voor ecologisch onderzoek aan schildpadden in Zuid-Afrika - herpetofauna inventarisatie in Slovenië en de publicatie hierover - onderzoek naar de voedselsamenstelling van padhagedissen in Noord-Amerika - adderonderzoek in het Meinweggebied t.b.v. beheersmaatregelen - reiskosten van een symposiumbezoek - reiskosten voor deelname aan zeeschildpaddenonderzoek - onderzoek naar de ecologie van Dendrobates pumilio in Costa Rica - onderzoek naar de herpetofauna in de kroonlaag van regenwouden in MiddenAmerika.

Nu al voor het achtste jaar doen de hardlopers en recreanten van de Gooise Atletiek Club (GAC) uit Hilversum mee aan het verspreidingsonderzoek naar hazelwormen. Dat doen zij in een gebied van circa 28 vierkante kilometer. Per jaar worden gemiddeld 43 hazelwormen genoteerd. De onderzoeksmethode heb ik de REN-methode genoemd, zie ook RAVON nummer 10 van april 2001.

Veel lopers zijn erg enthousiast over hun bijdrage aan het onderzoek. Met enige regelmaat krijg ik ook waarnemingen te horen van hazelwormen die zij ver buiten Hilversum hebben gedaan. Zo ook een melding van Monica van Damme. Op vakantie in de Ardennen vond ze een dode hazelworm. Het dier was helemaal platgereden. Nu gebeurt dat wel vaker, ook in onze omgeving. Maar Monica kwam op het idee die hazelworm mee naar huis te nemen en vervolgens naar haar werk. Daar maakte ze een prachtige röntgenfoto van het dier. Mijn vrouw maakte hiervan weer een digitale foto. Bij het hazelwormenbord in de hal van het clubgebouw van de GAC hangt nu een afdruk van die röntgenfoto. Je kunt heel goed zien waar de wervelkolom een flinke knauw heeft gehad en waar het dier is platgereden. Heel mooi zijn nog de zeer dunne ribben te zien en de schubben op de huid. Monica bedankt! Jelle Harder

PROOIWAARNEMING ZANDHAGEDIS

Zandhagedis

Tijdens de Inhaalslagexcursie op Kroondomein ’t Loo op 26 augustus 2006 werd op het heideterrein de Bieze een waarneming gedaan van een juveniele zandhagedis die een knopsprietje (Myrmeleotettix maculatus) had buitgemaakt. De prooi kon worden afgenomen zodat determinatie met zekerheid kon plaatsvinden. Het knopsprietje is een zeer algemene soort in Nederland en behoort tot de veldsprinkhanen. De soort is tijdens de excursiedag zeer frequent waargenomen. Richard Struijk

RAVON NIEUWS

Mocht u met een idee rondlopen dat mogelijkerwijs in aanmerking komt voor een subsidie van de SBH, dan kunt u het ‘reglement subsidieverlening’ opvragen bij de secretaris van de SBH. Een subsidieaanvraag moet ten minste drie maanden vóór aanvang van het geplande project schriftelijk worden ingediend. Daarbij moet een aanvraag minimaal bestaan uit: een nauwkeurige omschrijving van het project, vergezeld van een kostenraming en een beknopt CV van de aanvrager. Hiervoor kunt u zich richten tot: Stichting Bevordering Herpetologie, T.a.v. secretaris dhr. A. Groenveld, Kuinderstraat 33HS, 1079 DJ, Amsterdam. Telefoon 0206426310.

DE ROB LENDERS PRIJS INGESTELD Op de RAVON-dag van 28 oktober 2006 is stil gestaan bij het feit dat Rob Lenders is teruggetreden als voorzitter van RAVON. Rob heeft zich meer dan 20 jaar met hart en ziel ingezet voor reptielen, amfibieën en vissen. Eerst in de provinciale herpetologische studiegroepen (de SHS), vervolgens heeft hij samen met anderen de Stichting RAVON opgericht en is hij jarenlang voorzitter geweest. Recent heeft hij het stokje aan de nieuwe voorzitter, Scheidend voorzitter Rob Lenders, (r) en nieuwe voorzitter Hero Prins (l). Foto: Jöran Janse

Arnold, E.N., 2002. A field guide to the reptiles and amphibians of Britain and Europe. HarperCollinsPublishers, London. Dubois, A., 1992. Notes sur la classification des Ranidae (amphibiens anoures). Bulletin Mensuel de la Société Linnéenne de Lyon 61: 305– 352. Dubois, A., 2004. The higher nomenclature of recent amphibians. Alytes 22(1-2): 1-14. Frost, D.R., 2006. Amphibian species of the world: an online reference. Version 4. - American Museum of Natural History, New York. Electronic database available at http://research. amnh.org/herpetology/ amphibia/index.html. (Accessed: Aug 16, 2006) Frost, D.R., T. Grant, J.N. Faivovich, R.H. Bain, A. Haas, C.F.B. Haddad, R.O. De Sa, A. Channing, M. Wilkinson, S.C. Donnellan, C.J. Raxworthy, J.A. Campbell, B.L. Blotto, P. Moler, R.C. Drewes, R.A. Nussbaum, J.D. Lynch, D.M. Green & W.C. Wheeler, 2006. The amphibian tree of life. Bulletin of the American Museum of Natural History 297: 1-371. Fu, J., 2000. Towards the phylogeny of the family Lacertidae — Why 4708 base pairs of mt DNA sequences cannot draw the picture. Biological Journal of the Linnean Society 71: 203–217. García-París, M., A. Montori & P. Herrero, 2004. Fauna Iberica, vol. 24. Amphibia. Lissamphibia. Museo Nacional de Ciencias Naturales and Consejo Superior de Investigaciones Científica, Madrid. Harris, D.J., E.N. Arnold & R.H. Thomas, 1998. Relationships of lacertid lizards (Reptilia: Lacertidae) estimated from mitochondrial DNA sequences and morphology. Proceedings of the Royal Society of London B 265: 1939-1948. Mayer, W. & W. Bischoff, 1996. Beiträge zur taxonomischen Revision der Gattung Lacerta (Reptilia: Lacertidae) Teil 1: Zootoca, Omanosaura, Timon und Teira als eigenständige Gattungen. Salamandra 32(3): 163-170. Smith, H.M. & D. Chiszar, 2006. Dilemma of name-recognition: Why and when to use new combinations of scientific names. Herpetological Conservation and Biology 1(1): 6-8. Steinfartz, S., S. Vicario, J.W. Arntzen & A. Caccone, 2006. A Bayesian approach on molecules and behavior: reconsidering phylogenetic and evolutionary patterns of the salamandridae with emphasis on Triturus newts. Journal of Experimental Zoology (Mol. Dev. Evol.) 306B: 1-24.

39

Illustratie: Paul Veenvliet

24 8(3) 2006

24 8(3) 2006

Hero Prins, kunnen overdragen. Het Dagelijks Bestuur heeft Rob een passend afscheidscadeau gegeven: de instelling van de ‘Rob Lenders Prijs’. Op de afgelopen RAVON-dag werd Rob hiermee verrast. Het is de bedoeling de prijs met regelmaat uit te reiken aan mensen of organisaties die zich bovengemiddeld hebben ingezet voor het onderzoeken en/of beschermen van onze soortgroepen. De formele criteria om in aanmerking te komen voor de prijs zijn: 1) er moet een daadwerkelijke bijdrage geleverd zijn aan de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen 2) de verdiensten van de persoon moeten een uitstraling hebben, zowel in de eigen kring als naar buiten toe 3) de geleverde prestatie moet gedurende langere tijd worden geleverd en kwalitatief goed zijn en 4) de verworven kennis moet actief worden uitgedragen. Kent u een kandidaat die voor de uitreiking van de eerste Rob Lenders prijs in aanmerking komt? Geeft u dan zijn naam door aan één van beide ondergetekenden (hero. [email protected] of [email protected] of 024-3653270). Overigens is het Dagelijks Bestuur blij dat

Rob heeft aangegeven als gewoon lid nog een tijd te willen aanblijven, zodat zijn ervaring en kennis voor RAVON beschikbaar blijft. Hero Prins (voorzitter) & Rob van Westrienen (directeur)

BERICHT VAN DE VOORZITTER Sinds een half jaar ben ik voorzitter van RAVON. Zo langzamerhand begin ik aardig ingewerkt te raken. Een deel van u heb ik op de jaarlijkse RAVON-dag in oktober ontmoet. Ik vond het een stimulerende en gezellige dag. RAVON heeft de afgelopen jaren een stevige basis gelegd voor een groeiende en bloeiende toekomst. De aanwezigen heb ik dan ook 2 vragen gesteld: • Ondanks de groei aan activiteiten en deelname aan deze activiteiten lijkt de groei van donateurs beperkt. Een impuls lijkt op zijn plaats. Wilt u allen als donateurs van RAVON in 2007 één nieuwe donateur werven? • Om de groei die RAVON meemaakt in goede banen te leiden, is een gezamenlijk

24 8(3) 2006

beeld van de toekomst essentieel. Ik wil daarom de samenhang tussen regionale activiteiten, diverse werkgroepen, landelijke activiteiten, wetenschappelijke activiteiten etc. verder versterken. Vandaar mijn vraag om te komen helpen aan en meedenken over het nieuwe Meerjarenplan dat RAVON in 2007 gaat opstellen. De aanmeldingen voor donateurs kunt u sturen naar het kantoor in Nijmegen (Postbus 1413, 6501 BK Nijmegen) of naar [email protected] of 024-3653270. Heeft u interesse om mee te denken over de toekomst van RAVON, welke richting willen we op?, dan nodig ik u van harte uit om u aan te melden bij mij (hero.prins@casema. nl) of bij het kantoor in Nijmegen ([email protected]). Per deelonderwerp zal een werkgroep deze taak oppakken voor het Meerjarenplan. Ook kunt u uw losse suggesties over welke richting RAVON op zou moeten, of wat u mist, of niet of juist wel goed vindt gaan, naar mij doorsturen via [email protected] of via het kantoor in Nijmegen. Hero Prins Voorzitter RAVON

LANDKAARTJE: ONLINE WAARNEMINGEN DOORGEVEN Omdat het online datasysteem (ecoGRID) van de Particuliere Gegevensbeherende Organisaties (PGO’s, daaronder ook RAVON) nog even op zich laat wachten is het sinds kort mogelijk om waarnemingen van reptielen, amfibieën en vissen online door te geven via Landkaartje: http://www.vlindernet.nl/landkaartje/ (of volg de link op de voorpagina van de RAVON website). Dat er behoefte is aan een online systeem voor het doorgeven van waarnemingen blijkt uit de vele waarnemingen die in de eerste weken zijn doorgegeven via Landkaartje. Landkaartje is eenvoudig in het gebruik en heeft enkele handige functies. Zo wordt er bij de coördinaten altijd een gedetailleerde kaart getoond (check-plek) zodat meteen bekeken kan worden of de locatie juist is. Ook is het mogelijk om op de kaart de locatie aan te wijzen zodat de coördinaten automatisch worden ingevuld. Een andere leuke functie is de mogelijkheid om foto’s toe te voegen aan een waarneming. Iedereen kan online zijn of haar eigen waarnemingen opvragen, er kaartjes van laten maken en de waarnemingen naar Excel exporteren. Het is per soort mogelijk om de verspreidingskaart van Nederland te bekijken en de fenologie van de soort (uit welke maanden komen de meeste waarnemingen). Voor amfibieën, reptielen en vissen is deze informatie nog wat beperkt omdat nog niet het complete databestand hiervoor is gebruikt, maar alleen de sinds september in Landkaartje ingevoerde waarnemingen.

41

pioniersoort als de rugstreeppad is dit beeld niet geheel onverwacht. Nogmaals hartelijk dank voor jullie inzet! Frans Kuenen

HET RAVON HEMELVAARTWEEKEND 2007 RIJK VAN NIJMEGEN Ontdek nu zelf alle mogelijkheden en meld je aan bij landkaartje. Bij de eerste aanmelding kun je nog niet meteen invoeren, je krijgt dan eerst per ommegaande een mail met een wachtwoord toegestuurd. In de loop van 2007 wordt landkaartje vervangen door ecoGRID. Dit wordt een uitgebreider systeem met nog veel meer leuke opties.

NIEUWS VAN DE INHAALSLAG AMFIBIEËN EN REPTIELEN Het veldseizoen van 2006 is weer ten einde en het project ‘de inhaalslag’ is daarmee in een nieuwe fase beland. Bij deze wil ik dan ook alle waarnemers en gebiedseigenaren van harte bedanken voor hun inzet en enthousiasme. In totaal hebben 107 mensen deelgenomen aan de inhaalslag. Meer dan 70% van hen heeft de formulieren inmiddels teruggestuurd naar RAVON. Bij deze wil ik dan ook meteen gebruik maken van de mogelijkheid om de laatste 30% van de waarnemers te verzoeken alsnog hun formulieren in te sturen. Ook als je geen tijd hebt gehad voor het uitvoeren van het onderzoek, dan toch graag even een reactie. Via de site van RAVON is het niet langer mogelijk om kilometerhokken te selecteren om te gaan onderzoeken. Na het afronden van de nodige administratieve zaken, wordt deze optie zo snel mogelijk weer geopend. Naar aanleiding van enkele opmerkingen van waarnemers en de ervaringen op het kantoor worden er aanpassingen gedaan aan de site die het gebruiksgemak verder zullen verhogen. Mochten jullie daar verdere ideeen over hebben, laat het dan weten zodat we deze eventueel mee kunnen nemen in de aanpassingen. In onderstaande figuren is te zien dat de inhaalslag goed bruikbare resultaten oplevert. In de goed onderzochte kilometerhokken voor de heikikker werd de soort in 2/3 van alle gevallen herbevestigd, voor de rugstreeppad ligt dit slechts op 1/3. Voor een

De veldgidsen bieden veel nieuwe en in het veld bruikbare informatie; ze zijn praktisch in gebruik en de tekeningen van Paul Veenvliet zijn niet alleen mooi, maar ook heel informatief. De kaft kan tegen een stootje en is enigszins vochtbestendig. De herkennings- en waarnemingsdelen vormen voor zowel de zoetwatervissen als voor de amfibieën en reptielen een tweelingset: ze vullen elkaar aan. Samen bieden ze alle informatie die nodig is voor het vinden en herkennen van soorten en voor het correct doorgeven van de waarnemingen, zodat deze door RAVON in de landelijke databank kunnen worden verwerkt. Inhoud herkenningsdelen De herkenningsdelen bevatten soortenoverzichten en enkele algemene hoofdstukken over de ecologie en biologie van de soortgroepen. Uitgebreide, royaal geïllustreerde en op veldkenmerken afgestemde determinatietabellen vormen de spil van de herkenningsboekjes. De sleutel voor zoetwatervissen is heel compleet: niet alleen de hengelsportsoorten worden er in behandeld, maar alle inheemse zoetwatervissen, variërend van bewoners van poldersloten tot soorten van beken, plassen en poelen. Het handige en informatieve RAVON-boekje Waarnemen en herkennen van Amfibieën en Reptielen in het veld (met de vertrouwde wijnrode kaft) was jarenlang hét veldgidsje om beginnende vrijwilligers wegwijs te maken bij het zoeken en herkennen van soorten. Dit alom gewaardeerde gidsje is ingehaald door zijn eigen succes: indirect heeft het veel nieuwe kennis opgeleverd, die in de nieuwe veldgids is verwerkt. Deze bevat diverse sleutels, een voor elk van de verschillende levensstadia van de diergroepen. Zo kunnen ook eieren van amfibieën en vervellingshuiden van reptielen op naam gebracht worden. Elke soortbeschrijving bevat naast een fraaie habitustekening, soms aangevuld met detailtekeningen, actuele informatie over kenmerken en leefwijze, habitat en verspreiding in Nederland. Soms is de praktijk weerbarstiger dan de theorie en daarom wordt onder het kopje Verwisselbare soorten aangegeven op welke details gelet moet

heikikker

aanwezig

verdwenen

Het weekend begint op woensdagavond 16 mei waar u vanaf 19.30 uur welkom bent. Zondagmiddag 20 mei wordt het weekend weer afgesloten. Alle RAVON ners kunnen mee en ervaring op het gebied van inventariseren is niet nodig. Wat u wel nodig heeft zijn (lies)laarzen, een zaklamp en een schepnet. Ook dit jaar houden we de kosten weer laag en wel 70 euro per persoon voor 4 nachten met volpension. Als u zich wilt opgeven maakt u 70 euro over op giro 5167681 t.n.v. Ravon te Nijmegen, o.v.v. Hemelvaartweekend 2007. Als u minder dagen blijft wordt het restant teruggeboekt. Laat ook even weten of u wel of niet vegetarisch wilt eten. Aangezien we een mooie maar ook niet al te grote locatie hebben geboekt, willen we van tevoren weten wanneer u komt en welke nachten u blijft. Dit om zoveel mogelijk mensen mee te kunnen laten gaan. Tot slot, uw opgave is pas geldig als u heeft betaald. De dagen die u opgeeft maar die niet worden afgenomen, worden niet gerestitueerd. Wij hebben er veel zin in, dus tot in mei! Rob Lenders, Peter Frigge en Maarten Wolf

RAVON ZOEKT VRIJWILLIGERS OP KANTOOR! De laatste jaren is het aantal betaalde krachten op kantoor flink gegroeid. Toch blijven nog veel klussen liggen, omdat we er domweg niet aan toe komen. Het afgelopen jaar hebben we al hulp gekregen van diverse vrijwilligers, maar door het vertrek van een paar van hen kunnen we de diensten van nieuwe vrijwilligers goed gebruiken! We zoeken mensen voor diverse klussen, onder andere:

30

• Het goed op orde krijgen van onze bibliotheek en deze vervolgens goed bijhouden • Het invoeren van waarnemingen • Het ondersteunen bij de donateursadministratie We zoeken per direct mensen die tenminste een dag(deel) beschikbaar zijn om op kantoor klussen te doen. Dit kan zowel op het kantoor in Nijmegen (op de Radboud Universiteit), als op het kantoor van de Werkgroep Monitoring in Amsterdam (op de Universiteit van Amsterdam) zijn. Heb je interesse om in een leuke sfeer vrijwilligerswerk te doen? Neem dan contact op met het kantoor in Nijmegen: Elvira Werkman/Pien Hoogma, 024-3653270 of [email protected] of met het kantoor in Amsterdam, Edo Goverse, 020-5257332 of [email protected].

STAND VAN ZAKEN REGIOCOÖRDINATOREN Dit jaar is RAVON begonnen met het werven van regiocoördinatoren voor verspreidingsonderzoek en amfibieënmonitoring. Een regiocoördinator krijgt in overleg een bepaalde regio toebedeeld. Deze regio kan variëren van een hele provincie tot slechts een gedeelte daarvan. De grootte van de regio is afhankelijk van het aantal actieve vrijwilligers en het aantal monitoringstrajecten binnen de regio. De volgende mensen hebben zich aangemeld voor het regiocoördinatorschap: Stephan Huygens Regio Drenthe/Groningen [email protected]

Jacques Cöp Regio Rotterdam [email protected] Gerrit Kolenbrander Regio Gelderland [email protected] Wim van den Heuvel Regio Noord-Brabant Oost [email protected] Robert Top Regio Noord Holland [email protected] Floris Brekelmans Regio Utrecht [email protected] Bovenstaande mensen kunnen worden ingeschakeld bij vragen over verspreidingsonderzoek in de desbetreffende regio. Ook voor het starten van monitoringswerk met betrekking tot amfibieën kan je hen inschakelen. Zij zijn een eerste aanspreekpunt voor waarnemers in het veld. Natuurlijk is het ook nog steeds mogelijk om rechtstreeks contact op te nemen met Nijmegen danwel met Amsterdam. Takenpakket regiocoördinator monitoring • Ondersteunen en werven van vrijwilligers • Oplossingen bieden voor problemen in het veld • Inwerken van nieuwe vrijwilligers • Aanwijzen nieuwe trajecten • Verzamelen en controleren van telformulieren Takenpakket verspreidingsonderzoek • Aanspreekpunt voor vrijwilligers • Gericht aansturen van vrijwilligers • Doorgeefluik van en naar stichting RAVON

Frans Kuenen

BOEKEN

25 20 15

VIER NIEUWE RAVON VELDGIDSEN

10 5 0 33

15

rugstreeppad

35 30 25 20 15 10

31

De gidsen behandelen de Nederlandse soorten en de inhoud is sterk op onderzoek in

43

44

0 14

Bij RAVON zijn vier nieuwe, actuele, fraai en rijk geïllustreerde veldgidsen uitgekomen: • Herkenning zoetwatervissen (116 p., ruim 150 tekeningen en 30 kleurenfoto’s) • Het waarnemen van zoetwatervissen (60 p., met zwart-wit foto’s en tekeningen) • Herkenning amfibieën en reptielen (144 p., ruim 250 tekeningen en 34 kleurenfoto’s) • Het waarnemen van amfibieën en reptielen (60 p., met zwart-wit foto’s en tekeningen)

worden om verwarring te voorkomen. Ook de kleurenfoto’s helpen hierbij. De kaften van de beide herkenningsdelen hebben uitvouwbare flappen. De binnenzijden bevatten lijntekeningen met verwijzingen naar de orde of familie en overzichten van anatomische kenmerken. Handig is dat de kaften een centimeteraanduiding bevatten en dat de flappen tevens als bladwijzer kunnen dienen. Inhoud waarnemingsdelen Dat het waarnemen van amfibieën, reptielen en vissen een plezierige bezigheid is, hoeft hier geen betoog. Elke vrijwilliger kan inventariseren, met een schepnet of door goed te kijken. Enkele uurtjes per maand in het veldseizoen, of een dag in de week, ieder naar gelang zijn eigen beschikbare tijd. Er zijn verschillende manieren om dieren te vinden en om terreinen en wateren te bemonsteren. De waarnemingsdelen geven informatie over hoe men het beste te werk kan gaan om zijn kansen op waarneming te verhogen. Aangegeven wordt hoe de waarnemingen doorgegeven kunnen worden, zodat de gegevens na verwerking in de RAVON-databank ook daadwerkelijk voor de bescherming van de soorten ingezet kunnen worden. Ook is te lezen welke materialen men eventueel nodig heeft, hoe men deze zelf kan maken en welke voorbereidingen een veldbezoek vraagt. Er is een hoofdstukje gewijd aan het zorgvuldig handelen in het veld om de verstoring voor dieren zo gering mogelijk te maken.

Kortom: een must voor iedereen die meer wil weten over de kruipende dieren en over wat er allemaal rondzwemt onder het spiegelend wateroppervlak, de dieren wil spotten en zijn waarnemingen wil doorgeven. De gidsen passen in de rugzak of jaszak van elke RAVON-ner! De meest actieve vrijwilligers krijgen het waarnemingsdeel voor de soortgroep waarvan zij jaarlijks waarnemingen doorgeven, gratis van RAVON toegestuurd. Met dank voor hun inzet! De prijs is heel vriendelijk gehouden: de herkenningsdelen kosten 9,- euro voor donateurs van RAVON en de waarnemingsde-

24 8(3) 2006

35

5 Figuur 1. Herbevestigingen heikikker Figuur 2. Herbevestigingen rugstreeppad

24 8(3) 2006

het veld afgestemd. Niet alleen beginnende of nog niet volleerde waarnemers zullen er veel plezier van hebben, maar ook ervaren veldwerkers zullen soms hun kennis er mee kunnen opfrissen. De Nederlandse soorten worden behandeld en het onderscheid tussen sterk gelijkende soorten krijgt veel aandacht. De gidsen zijn voorzien van veel mooie zwart-wit tekeningen, waarbij detailkenmerken een kleurenaccent hebben.

Ook dit jaar zal er weer een RAVON Hemelvaartweekend worden gehouden en wij nodigen u uit om daarbij aanwezig te zijn. We hebben in de bossen rondom Groesbeek een prachtige locatie gevonden van waaruit alle dagen interessante excursies kunnen worden gehouden. We zullen onder andere gaan inventariseren in het Land van Maas en Waal, de Ooypolder, Noord-Limburg, de Hatertse vennen, de Zuid-Veluwe en het Montferland. Deze gebieden staan garant voor veel verschillende soorten reptielen en amfibieën terwijl we ook zeker nog een schepnet zullen uitgooien om wat vissen te vangen. We verwachten alle reptielen te kunnen zien uitgezonderd de muurhagedis. En van de amfibieën hebben we, naast de meer gewone soorten, kans op de vinpootsalamander, de knoflookpad, de Alpenwatersalamander en de boomkikker. Het eten wordt verzorgd door een eersteklas cateraar en ’s avonds wordt er gezorgd voor een leuk programma. De quiz zal niet ontbreken, we maken een avondexcursie en er zal een interessante lezing gehouden worden over het ontstaan van het landschap van Nijmegen en omgeving.

42

VELDGIDS AMFIBIEËN EN REPTIELEN

len 5,- euro (voor niet-donateurs respectievelijk 11 en 6 euro), exclusief verzendkosten. De gidsen zijn te bestellen bij het RAVON publicatiebureau, bij voorkeur per e-mail: [email protected]. (per post: Publicatiebureau RAVON, Sluiskamp 3107, 6605 SL Wijchen).

In het voorjaar van 2006 verscheen de KNNV ‘veldgids Amfibieën en reptielen’ van de herpetologen Ton Stumpel en Henk Strijbosch. Dit is het 15e deel in de serie KNNV veldgidsen, een serie die zijn sporen inmiddels dik heeft verdiend. De veldgids voorziet in een duidelijke behoefte, omdat er op dit vakgebied eigenlijk nauwelijks iets in het Nederlands geschreven is. De oude Elseviers gids is zelfs in het antiquariaat niet verkrijgbaar en de Collin’s Field Guide is alleen verkrijgbaar in het Engels. In geheel Europa (incl. Turkije en Cyprus) komen meer dan 300 soorten reptielen en amfibieën voor. Het behandelen van al deze soorten zou de veldgids veel te dik en onhandelbaar maken. Om praktische redenen zijn daarom de Balkan, Griekenland, Turkije en de verder weg gelegen delen van Oost-Europa niet betrokken in de gids. Wel behandeld worden 127 in West- en in Centraal-Europa voorkomende soorten, waaronder ook Spanje en Italië en een groot deel van Oost-Europa. Voor eilanden(groepen) als de Balearen, Corsica, Sardinië en Sicilië geldt dat hier nog 18 extra soorten voorkomen. De alleen op deze eilanden voorkomende soorten worden in een overzichtstabel gepresenteerd maar verder niet uitgebreid behandeld. Wanneer de wel behandelde soorten voorkomen op een van deze eiland(groepen) worden ze in de areaalkaarten wel weergegeven. De gemaakte keuze van de auteurs in de geografische begrenzing van de gids is, wat mij betreft, dan ook een logische.

24 8(3) 2006

Op de fraaie kaft prijken de foto’s van de twee favoriete dieren van de beide auteurs. De gids bestaat uit 9 tabellen voor allerlei levensstadia (incl. eieren en larven van amfibieën) en soortbeschrijvingen. De veldgids is goed in evenwicht, de tabellen zijn zeer uitvoerig en de soortbeschrijvingen in het algemeen compact en helder geschreven. In de soortbeschrijvingen zijn kopjes opgenomen als herkenning, levenswijze, verspreiding, habitat, trefkans en verwarring gevende soorten. Daarnaast zijn er areaalkaarten in opgenomen en wordt elke soort op de tegenoverliggende pagina vergezeld van twee foto’s. Het zijn fraaie foto’s waarop de essentiële kenmerken (‘het wezen’) van de soort uitstekend wordt weergegeven. De auteurs hebben in het algemeen gekozen voor foto’s van het gehele dier met daarop alle relevante kenmerken en ook dit is voor een veldgids een heel begrijpelijke keuze. Af en toe zijn er echter foto’s doorgeslopen die technisch gezien wat minder zijn en de betrokken dieren niet helemaal recht doen, maar een kniesoor die daarop let. Bij de verwarring gevende soorten is soms niet helemaal afgedaald naar ‘leken-niveau’. Zo worden zandhagedis en levendbarende hagedis in Nederland nog zeer regelmatig verwisseld, maar worden deze door de auteurs niet als verwisselbaar ingeschat. Zeer nuttig is de jarenlange veldervaring van beide auteurs die door het gehele boek heen sijpelt. Dit helpt de lezer om gerichter te zoeken naar bepaalde soorten en de trefkans te vergroten. Deze gids vult een gat in de markt en is voor iedere vakantieganger met herpeto-interesse een absolute aanrader.

ders van natuurterreinen, van stedelijk groen, voor landgoedeigenaren, particuliere terreinbezitters én mensen met een natuurvriendelijke tuin. De vele foto’s tonen vaak in één oogopslag wat in de tekst beschreven wordt. RAVON is heel blij met deze praktische en toegankelijke aanwinst! Deze uitgave is te bestellen bij het publicatiebureau van RAVON. Auteur: Edo van Uchelen Uitgever: KNNV Uitgeverij Uitvoering: genaaid, gebonden, 17 x 24,5 cm., 152 p., fullcolour met kleurenfoto’s Prijs:

Raymond Creemers Auteurs: Ton Sumpel & Henk Strijbosch Uitgever: KNNV Uitgeverij Uitvoering: genaaid, gebonden, 318 p., fullcolour RAVON-donateurs € 27,95 Prijs:

PRAKTISCH NATUURBEHEER: AMFIBIEËN EN REPTIELEN Van de hand van Edo van Uchelen en in nauwe samenwerking met RAVON, is onlangs een praktisch boek verschenen over natuurbeheer voor amfibieën en reptielen. Edo is een actieve RAVON-vrijwilliger en voorzitter van de WARD (Werkgroep Amfibieën en Reptielen Drenthe). Op bondige en duidelijke wijze behandelt het boek maatregelen die van belang zijn voor padden, kikkers, salamanders, hagedissen en slangen. Het gaat daarbij om vragen als: Wanneer is het nodig om te plaggen, te begrazen of te maaien? Hoe leg ik een poel aan? Hoe maak ik een bosrand aantrekkelijk voor amfibieën en reptielen? Het boek vormt daarmee een leidraad voor beheer-

€ 26,95 anders € 29,95 (incl. verzendkosten)

RAVON-donateurs

WAAR KOMT DIE NAAM VANDAAN? Niet alleen in ons land maar ook elders heeft men problemen met wetenschappelijke namen, met uitspraak, onthouden en begrijpen ervan. De afleiding van gebruikte woorden kan nuttig zijn als geheugensteuntje, bij voorbeeld om herkomst, kenmerken of verzamelaar te verklaren. Lescure is een bekend batracholoog (expert op het gebied van kikkers), die vooral in Frankrijk en in Guyana heeft gewerkt. Van hem verscheen al een lijst voor de officiële Franse namen van Europese amfibieën en (samen met anderen) reptielen. Van Le Garff verscheen eerder Dictionaire étymologique de zoologie. Beide samenstellers kennen hun vakgebied door en door. Het besproken boek geeft inleidend enige overwegingen betreffende nomenclatuur. Daarna volgt het hoofdgedeelte Origine et sens des noms d’amphibiens et de reptiles d’Europe. Hierin worden ook korte opstellen geplaatst over houding van de mens,

24 8(3) 2006

45

Lucas Bauer [email protected] Jean Lescure & Bernard Le Garff L’Étymologie des noms d’amphibiens et de reptiles d’Europe. Belin, collection éveil nature, Paris, 2006 ISBN 2.7011.4142.7 Prijs € 36,50

EEN RUGSTREEPPAD IN DE POLDER

Vissen Het schepnetvissen kan zich in een toenemende belangstelling verheugen. Aan de betere spreiding van waarnemingen van enkele algemene vissoorten als de snoek, blankvoorn en beide stekelbaarzen is te zien dat het visonderzoek beter van de grond begint te komen en betere verspreidingsbeelden op begint te leveren. De beekprik krijgt recent extra aandacht, mede onder invloed van de Inhaalslag beekvissen die RAVON in opdracht van het ministerie van LNV uitvoert. Daarbij worden oude vindplaatsen gecontroleerd op de aanwezigheid van de soort. Deze karakteristieke beeksoort is recent in vier provincies waargenomen. Van de gestippelde alver hebben we al

De beide landelijke inventarisatieweekenden van RAVON waren traditiegetrouw goed voor grote aantallen data. Met het Hemelvaartweekeinde werd de noordelijke en westelijke Veluwe bezocht, een tamelijk slecht onderzocht gebied. Speciale aandacht ging daarbij uit naar de verspreiding van de Italiaanse kamsalamander op de Kroondomeinen. Het vissenweekeinde vond in Noordwest-Overijssel plaats, maar ook een deel van aangrenzend Flevoland werd geïnventariseerd. De beroepsvissers in de Weerribben vangen voornamelijk grote soorten. Onze inventarisatie leverde dan ook een mooie aanvulling op die data. Zo werden kleine,

Auteur: Uitgever:

Arnold van Rijsewijk Stichting RAVON, m.m.v. Provincie Flevoland, 2006. Uitvoering: 102 pagina’s, fullcolour Prijs: € 11,00 + bijdrage verzendkosten € 3,50 Te bestellen bij: RAVON Publicatiebureau, www.ravon.nl e-mail: [email protected]

De rugstreeppad (Bufo calamita) is een kleine, energieke pad met een voorkeur voor open landschappen met een hoge dynamiek. We kennen hem vooral van (kust)duinen, uiterwaarden, opgespoten terreinen, bouwlocaties en heidevennen. Maar hij blijkt ook veel voor te komen in het akkerbouwgebied van de Noordoostpolder. In het bedrijvige Nederland is hij niet zeldzaam, maar in veel ander West-Europese landen wel. De soort is dan ook beschermd middels strenge internationale wetgeving. Nederland heeft een extra verantwoordelijkheid voor de bescherming van deze soort,

beleidsrelevante soorten als grote modderkruiper, bittervoorn, vetje en kroeskarper gevangen. Amfibieën Bij de vuursalamander zijn er opnieuw geen verrassingen. Wel zijn uit bijna alle bekende uurhokken waarnemingen binnengekomen. Er zijn veel waarnemingen van de Alpenwatersalamander verzameld, met name in Noord-Brabant. Veel nieuwe uurhokken worden er niet meer ontdekt. Opvallend zijn de met zekerheid uitgezette populaties in Noord-Holland, Utrecht en op de Veluwe. Ook van de vinpootsalamander zijn in het bijzonder in Noord-Brabant veel waarnemingen verzameld, waaronder twee uurhokken waaruit al tenminste vijf jaar geen waarnemingen meer bekend waren. De soort is nog altijd aanwezig op de Drentse uitzetlocatie bij Rheebruggen. De verspreiding van de kleine watersalamander is behoorlijk goed bekend. De nodige nieuwe uurhokken zijn gevonden in Flevoland, vooral tijdens het grootschalige onderzoek van RAVON naar de rugstreeppad in deze provincie. Het aantal meldingen uit Friesland, Groningen en Overijssel valt tegen. De kamsalamander is één van de soorten die bijzondere aandacht heeft gekregen binnen de Inhaalslag verspreidingsonderzoek. Veel oudere waarnemingen zijn daarbij herbevestigd. Voor het eerst sinds vele jaren werden er ook weer kamsalamanders herbevestigd uit de Gelders-Utrechtse Vallei. Van de Italiaanse kamsalamander (een exoot) is een nieuw uurhok ontdekt, aansluitend op de reeds bekende verspreiding op de Veluwe. De vroedmeesterpad en geelbuikvuurpad zijn in het kader van het soortbeschermingsplan intensief gevolgd. Beide soorten zijn van nature alleen in Zuid-Limburg aanwezig. Door uitzettingen is eerstgenoemde soort nu echter ook in diverse andere provincies aanwezig, met name in stedelijk gebied. Ook de knoflookpad geniet de laatste jaren, mede onder invloed van het soortbeschermingsplan voor deze soort, veel belangstelling. De belangrijkste populaties zijn aanwezig in Overijssel, Gelderland en Drenthe. Met name in Noord-Brabant en Limburg hangt het voortbestaan van een aantal populaties aan een zijden draadje. De laatste jaren zijn daar echter ook successen geboekt, zoals de verwerving van voortplantingswateren en het herstel van habitats. De gewone pad is in Flevoland op de kaart gezet tijdens het eerder genoemde rugstreeppaddenonderzoek. Nadat in 2004 de Noordoostpolder al was ‘opgevuld’, is dat in 2005 voor Zuidelijk Flevoland gebeurd. Een soortgericht onderzoek levert dus ook grote aantallen belangwekkende ‘bijvangsten’ op. De verspreiding van de rugstreep-

De kaarten geven een beeld van de verzamelde gegevens in 2005. Per soort zijn met een zwarte stip de uurhokken (5 x 5 km) weergegeven waar de desbetreffende soort in 2005 is waargenomen. De grijze vierkantjes geven aan waar de soort in de vijf voorafgaande jaren is waargenomen (20002004). Behoudens enkele uitzonderingen komen deze grotendeels overeen met de waarnemingenoverzichten die de afgelopen jaren in RAVON zijn gepresenteerd. Nog niet alle gegevens zijn gecontroleerd op betrouwbaarheid. Nadrukkelijk wordt gesteld dat de kaarten niet de volledige verspreiding van soorten weergeven! Daarvoor moet een ruimere periode worden gehanteerd en zijn vooral voor de vissen ook delen van het land onderbemonsterd.

pad in Flevoland is nu nauwkeurig bekend dankzij het intensieve onderzoek daar. In de Noordoostpolder blijkt de soort veel algemener dan in de rest van deze provincie. De boomkikker wordt overal tamelijk intensief gevolgd. Met name in Gelderland vindt nog altijd uitbreiding plaats. In Limburg zijn op enkele plekken illegale uitzettingen vastgesteld. De heikikker is goed verspreid over zijn Nederlandse areaal aangetroffen. Opvallend en waardevol is het vlakdekkende beeld dat weer is ontstaan in Zuid-Holland, vooral dankzij intensief onderzoek van Bureau Waardenburg in opdracht van de provincie Zuid-Holland en Landschapsbeheer ZuidHolland. Dan volgen een aantal soorten die met name in Flevoland vlakdekkend zijn vastgesteld, namelijk de bruine kikker, bastaardkikker, meerkikker en het groene kikker complex. Voor de vrijwel tot NoordwestNederland beperkte meerkikker, vormt deze provincie de schakel tussen de West- en Noord-Nederlandse populaties. Van de poelkikker zou je meer waarnemingen verwachten uit het oosten van Friesland en Groningen. Wie gaat daar weer eens zoeken? Reptielen Er zijn weinig verrassingen te melden bij de hazelworm en zandhagedis. Wel zijn van beide soorten enkele ‘nieuwe’ uurhokken gevonden in Utrecht en op de Veluwe, vooral tijdens de Inhaalslag Verspreidingsonderzoek. Ook het beeld bij de levendbarende hagedis is op hoofdlijnen wel bekend. Op Terschelling is deze soort weer eens goed in kaart gebracht. Zijn er in het westen en noorden van Overijssel echt geen bezette uurhokken (meer) aanwezig? Wederom zijn er uit twee uurhokken waarnemingen van de muurhagedis bekend. In 2005 is de glad-

47

Foto: Jelger Herder

24 8(3) 2006

de slang ontdekt in de Engbertsdijksvenen in Overijssel. Vermoedelijk is deze slang in Overijssel op nog wat meer plaatsen aanwezig (zie elders in dit nummer). Het is beslist zinnig daar de komende jaren aandacht aan te besteden gedurende inventarisaties. Bescherming begint immers met kennis over de verspreiding van een soort. Verrassend zijn de vondsten van enkele ringslangen in het zuiden van Limburg nabij Rimburg. Deze dieren zijn waarschijnlijk afkomstig van een Duitse populatie aan de overzijde van de rivier de Worm. Naast de geïntroduceerde dieren op de Brunssummerheide, lijkt er nu weer een natuurlijke populatie in Limburg te ontstaan. Daarmee is Limburg de enige provincie met natuurlijke populaties van alle zeven reptielensoorten van Nederland. De verspreiding van de adder is op uurhokniveau waarschijnlijk vrijwel volledig bekend. Op kilometerhokniveau valt er nog wel wat te ontdekken en ook worden soms weer waarnemingen gedaan in uurhokken waaruit al langere tijd geen vondsten meer bekend waren. In Overijssel zijn in vrijwel alle bekende populaties waarnemingen verzameld. Met name de westelijke en noordelijke Veluwe verdienen wat meer aandacht waar het om de adder gaat.

Figuur 1. Aantal waarnemingen per jaar

meer dan vijf jaar geen waarnemingen meer ontvangen. Binnen de Inhaalslag beekvissen zal extra aandacht aan deze soort geschonken worden. De toegenomen aandacht voor poldervissen, met name onder invloed van de Werkgroep Poldervissen van RAVON blijkt uit de diverse ‘nieuwe’ uurhokken voor de bittervoorn, kroeskarper, grote en kleine modderkruiper. Ook tijdens het rugstreeppaddenonderzoek van RAVON in Flevoland is de kleine modderkruiper op veel nieuwe vindplaatsen vastgesteld. De verspreiding van de blauwband is in Limburg in meer detail in kaart gebracht. De soort is er in zes uurhokken aangetroffen. Ook de elrits krijgt meer aandacht in het kader van de Inhaalslag beekvissen. De ‘klassieke’ verspreiding van deze soort in het Geuldal en op de oostflank van de Veluwe is recent uitgebreid met de Roer en enkele zijbeken. De Amerikaanse hondsvis en zonnebaars blijven in hun verspreiding niet meer beperkt tot alleen Zuid-Nederland. Zo

Amfibieën

Vuursalamander Salamandra salamandra

Zonnebaars Foto: Arnold van Rijsewijk

Bij nader inzien, met het boek in de hand en het aandachtig doorbladerend, komen er toch wel enige onvolkomenheden naar voren. Het werk met de computer kent, althans zonder degelijke redactionele controle, de nodige valstrikken. Een voorbeeld: hoofdstuktitels worden bovenaan de rechterpagina herhaald; maar in plaats van références bibliographiques staat er références biographiques! In de inleidende opmerkingen over wetenschappelijke nomenclatuur lezen we onder andere: Pour être entier, le nom scientifique doit inclûre, après le binôme, le nom de l’auteur, suivie après une virgule de la date de publication (...) Dus: om volledig te zijn moet een wetenschappelijke naam ook de naam van de auteur en de datum van publicatie bevatten. Dat is niet strikt onjuist, maar wat stelt de ICZN, de Internationale Code voor Zoologische Nomenclatuur? De auteursnaam maakt geen deel uit van de zoölogische naam en hoeft niet persé vermeld te worden, hoewel het raadzaam is die tenminste eenmaal te noemen. Veel erger vind ik echter het volgende. Men kan niet vaak genoeg of nadrukkelijk genoeg herhalen dat een soortaanduiding, zoals het woord temporaria in Rana temporaria, nooit – NOOIT! – met een hoofdletter mag beginnen en dat staat als zodanig ook expliciet in de ICZN vermeld. Daarom

Niettemin verdienen de auteurs een pluim voor het werk. Ik weet hoeveel bronnenonderzoek en terugslaan van eerder verzamelde gegevens nodig zijn geweest. Redactionele begeleiding zou hiervan zonder meer een juweel hebben gemaakt. Ik vind het nu al een begerenswaardig bezit, een sieraad met schoonheidsfoutjes. Corrigerende ingrepen om het bij te slijpen kosten weinig tijd en moeite. Auteurs en uitgever dienen zulk een ingreep zeker te overwegen. Wie voldoende Frans beheerst zou ik ook in deze vorm het werk al willen aanraden. Neem het door, zet bij foutieve kapitalen een streepje of zoiets. Maar koop het en geniet van anekdotes of woordverklaringen.

omdat een groot deel van de West-Europese populatie binnen onze grenzen leeft. Desondanks wordt hier soms door instanties zoals landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden en bouwbedrijven bij het gebruik van de ruimte onvoldoende rekening mee gehouden. Vaak gebeurt dit uit onbekendheid met de soort. De auteur heeft in Noord-Brabant de kolonisatie van een ven door de rugstreeppad gevolgd en in Flevoland meegewerkt aan een driejarig onderzoek naar de verspreiding en het landgebruik van de soort in een agrarisch landschap. Hierbij heeft hij de kennis opgedaan, om een ecologisch verantwoord verhaal over de zwerftocht van een jonge rugstreeppad door de polder te kunnen schrijven. Dat verhaal vormt de basis van dit boekje en geeft veel informatie over de leefwijze van de soort. Naast het verhaal worden op aparte pagina’s wetenswaardigheden over de rugstreeppad en enkele andere amfibieënsoorten, die de rugstreeppad op zijn tocht ontmoet, gegeven. Het boekje bevat veel foto’s van rugstreeppadden en ook van het polderlandschap. In 2005 verscheen van dezelfde auteur een soortgelijk boekje over de levendbarende hagedis: De tocht van een jonge hagedis.

is de Amerikaanse hondsvis nu ook bekend uit het Gooi waar alweer een tweede uurhok is ontdekt. Naast het verspreidingsbeeld van de zeldzame en beschermde soorten wordt ook het voorkomen van meer algemene soorten in kaart gebracht. Hiermee leveren vrijwilligers een belangrijke bijdrage aan de biologische monitoring van de onderzochte wateren. In 2007 wil RAVON de positieve lijn die is ingezet bij het verspreidingsonderzoek aan vissen voortzetten. De inhaalslag vissen, gestart in 2006, zal een vervolg krijgen, waarbij we ons naast de beekvissen ook op de poldervissen zullen richten. Momenteel wordt gewerkt aan een plan voor het inzetten van vrijwilligers bij de monitoring van vissen. Verspreid over Nederland zullen hiervoor pilotonderzoeken uitgevoerd worden. Binnenkort verschijnt er op de website uitgebreide informatie over de visseninventarisaties die in 2007 uitgevoerd worden. Mocht je nu al enthousiast zijn om hier een bijdrage aan te leveren, meld je dan aan via [email protected].

Cartoon: WALT

misvattingen en mythologie. Vervolgens wordt als tweede gedeelte bijna een kwart van het boek besteed aan biografieën van personen die in wetenschappelijke namen zijn vernoemd. Zeker geslaagd en charmant! Het boek wordt afgesloten met referenties, woordenlijst en index. Opzet en uitvoering van het boek zijn zonder meer goed te noemen.

24 8(3) 2006

WAARNEMINGENOVERZICHT 2005 In 2005 zijn veel waarnemingen verzameld. Het in 2005 goed op stoom gekomen project ‘De inhaalslag amfibieën en reptielen 2005’ leverde veel herbevestigingen op, maar ook een groot aantal bijvangsten van nietinhaalslagsoorten die tijdens het zoeken naar de inhaalslagsoort zijn gevonden. Naast deze waarnemingen uit 2005 kwamen, met name vanwege de Inhaalslag, grote hoeveelheden gegevens uit andere jaren alsnog tevoorschijn uit opschrijfboekjes en databestanden van derden. In totaal zijn meer dan 40 duizend waarnemingen aan het landelijk bestand toegevoegd. Bijna een verdubbeling ten opzichte van het aantal gegevens dat in voorgaande jaren kon worden toegevoegd! Alle inzenders van waarnemingen willen we dan ook heel hartelijk bedanken.

Foto: Arnold van Rijsewijk

gebruike men immer ten minste een afkorting van de geslachtsnaam voor elke soortaanduiding, ook al om te voorkomen dat het begin van een zin anders onbedoeld tot een hoofdletter leidt. Toch ontmoeten we op 55 pagina’s van het besproken boek deze ontkenning van het belang van de binaire nomenclatuur: een wetenschappelijke naam begint met een hoofdletter, elke soortnaam bestaat uit twee gedeelten en het tweede gedeelte daarvan is in wezen geen naam. Honderd soortaanduidingen met beginhoofdletter in een verder benijdenswaardig fraai boek. Dat past niet bij de wetenschappelijke status van iemand als Jean Lescure! Wie kan begrijpen dat hij dit heeft laten passeren? Een slecht afgestelde versie van Word misschien? Dit beschouw ik als een kapitale fout. Eigenlijk zou het boek uit de handel genomen moeten worden om deze fout te corrigeren!

46

Alpenwatersalamander

Vinpootsalamander

Mesotriton alpestris

Lissotriton helveticus

Redactie-adres RAVON: Postbus 1413 6501 BK Nijmegen STICHTING RAVON Reptielen, Amfibieën, Vissen Onderzoek Nederland Postbus 1413 6501 BK Nijmegen tel. 024-3653270 e-mail: [email protected] website: www.ravon.nl RAVON Publicatiebureau Wim & Jacqueline Dinnessen Sluiskamp 3107 6605 SL Wijchen tel. 024-6414134 [email protected] RAVON WERKGROEP MONITORING Annie Zuiderwijk, Edo Goverse & Ingo Janssen Postbus 94766 1090 GT Amsterdam tel. 020-5256624 RAVON Flevoland Jeroen Reinhold Archipel 35-44 8224 HK Lelystad tel. 0320-231971 RAVON Gelderland Mennos Soes Vanenburgstraat 39 6707 CD Wageningen

RAVON Overijssel Jaap Braad Campstede 5 7631 HS Ootmarsum tel. 0541-293450 RAVON Utrecht Floris Brekelmans Tannhauserstraat 40 3561 HE Utrecht tel. 030-2620807 RAVON Zeeland Kees Musters Kromme Weele 7 4331 PA Middelburg tel. 0118-633898 RAVON Zuid-Holland Mike Melis Kortenaerstraat 19 2315 TP Leiden tel. 071-5210187 Herpetologische Studiegroep Limburg Ykelien Damstra Bosstraat 15 6071 XR Swalmen tel. 0475-327601 Werkgroep Amfibieën en Reptielen Drenthe Rienko Vanderschuur (secretaris) Virgo 74 9405 RE Assen tel. 0592-319369

RAVON Groningen Wytse Scheepstra De Merodelaan 10 9721 XA Groningen tel. 050-5252090

Werkgroep Amfibieën en Reptielen Friesland (WARF) Wietze van der Meulen Postbus 3 8414 ZK Nieuwehorne tel. 0513-541725 fax. 0513-541868

RAVON Noord-Brabant Wouter Schuitema Meiveld 100 5501 KD Veldhoven tel. 040-2545474 mob. 06-44584846

Vissenwerkgroep van het Natuurhistorisch Genootschap Limburg Victor van Schaik St. Luciaweg 20 6075 EK Herkenbosch e-mail: [email protected]

RAVON Noord-Holland Gertjan Martens Nieuwe Zonneweg 32 1033 JN Amsterdam tel. 06-51215386

Werkgroep Adderonderzoek Nederland Pavanestraat 15 5802 LJ Venray tel. 0478-514805 [email protected] Werkgroep Poldervissen Rombout van Eekelen Kruisstraat 39 4251 CV Werkendam

PARTIJTJE VOOR DE DIEREN En alweer hebben we samen een politieke aardverschuiving veroorzaakt. Na de ruk naar rechts, zo’n ruime vier jaar geleden, hebben we nu én weer een ruk naar rechts, én een flinke ruk naar links gegeven. Dat kan niet anders dan pijn gaan doen, en het zou me niet verbazen wanneer de komende tijd in het Haagse strijdgewoel zo af en toe een arm uit de kom vliegt. De partijen die het best hebben geboerd zijn echte mensenpartijen. De SP, voor gewone mensen, tegen rijke mensen. Wilders club, voor inheemse en tegen uitheemse mensen. En verder zijn we gezegend met een Partij voor de Dieren. Terwijl ik toch een groot dierenliefhebber ben lukt het me maar niet om die partij als een aanwinst te beschouwen. Misschien omdat ik er ook mét een dierenpartij nog steeds niet gerust op ben, dat de natuur er de komende jaren wezenlijk beter van gaat worden. De voortekenen die de campagnes hebben getoond stemmen niet echt hoopvol. Toen Al Gore even langs kwam riepen alle partijen om het hardst dat zij de boodschap -dat we met zijn allen de wereld zoals we hem nu kennen snel naar de kloten helpen- nu echt goed begrepen hadden. En voor iedereen was het opeens een belangrijk speerpunt. Niemand zou na de verkiezingen gaan schromen verregaande maatregelen te gaan treffen om onze planeet en onszelf van een zekere ondergang te redden. Maar terwijl Al Gore’s vliegtuig van Schiphol opsteeg, stierf met het vliegtuiglawaai ook het politieke lawaai weg. De hypotheekrenteaftrek en hoeveel zuurverdiend zoet we nu eindelijk krijgen, dat waren de zaken waarover de politieke alfamannetjes om het hardst gromden. Het gegrom over het milieu van het Groenlinkse alfavrouwtje klonk weliswaar consequent, maar deze verkiezingsronde slechts op de achtergrond. En in de tussentijd verricht onze demissionaire minister van landbouw, natuuroverheersing en voedselkwaliteit nog een laatste goede rentmeestersdaad: hij stelt voor om de jacht in natuurgebieden weer toe te staan. Naamgrapjes zijn eigenlijk altijd goedkoop en dus fout, maar toch: de naam Veerman verklaart wel het eindeloze ge-heen en weer als het om het natuurbeleid gaat. Jammer dat onze Rita-Recht Door Zee geen belangstelling voor natuur heeft, en met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid niet de opvolger van Veerman wordt. Ware dat wel zo geweest, dan hadden we meteen krachtig en duidelijk geweten welk natuurbeleid geldt. Bovendien waren we binnen de kortste keren verlost geweest van al die allochtone dier- en plantsoorten die de plekken innemen waar onze autochtone dierenbroeders en -zusters het eerste recht op hebben. De term ‘het uitzetten van dieren’ krijgt dan precies de omgekeerde en een -ecologisch gezien- positieve betekenis. Ze zouden allemaal, zonder generaal pardon, op transport worden gezet naar het land van herkomst. Ons land zou binnen de kortste keren vrij zijn van buitenlandse smetten, en zelfs geen juveniele Aspisadder komt er meer in. Zij zou ook korte metten maken met het nieuwe Partijtje voor de Dieren, dat dan over die transporten gaat zitten zeuren: is het uitzetcentrum wel brandveilig, zijn de kooitjes wel groot genoeg en zitten ze niet te lang zonder water in kokend hete vrachtwagens. Ja, wij natuurmensen gaan je nog missen Rita! pf