RAVON jaarverslag Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland

RAVON jaarverslag 2013 Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland

Jaarverslag 2013

Rolf van Leeningen & Raymond Creemers Augustus 2014 STICHTING RAVON POSTBUS 1413 6501 BK NIJMEGEN www.ravon.nl [email protected] 024-7410600

Jaarverslag 2013

Colofon © 2014 Stichting RAVON Nijmegen Vestigingsplaats statutaire zetel Nijmegen, KvK 41077572 Eindredactie: Rolf van Leeningen & Raymond Creemers Foto omslag: Snoek (Jelger Herder) Wijze van citeren: Leeningen, R.A. van & R.C.M. Creemers (redactie), 2014. Jaarverslag 2013 Stichting RAVON, Nijmegen.

2

Stichting RAVON

INHOUD 1 INLEIDING ........................................................................................................................................................ 5 2 DE STICHTING RAVON ............................................................................................................................. 7 2.1 Raad van Toezicht ......................................................................................................................... 7 2.2 Werkorganisatie ............................................................................................................................. 7 2.3 Samenwerking ................................................................................................................................ 8 2.4 Samenwerking RAVON met de Zoogdiervereniging..................................................10 3 THEMA VRIJWILLIGERS EN DONATEURS ......................................................................................13 3.1 Werkgroepen en afdelingen ..................................................................................................13 3.2 Afgegeven ontheffingen ..........................................................................................................13 3.3 RAVON-dag.....................................................................................................................................13 3.4 Weekenden ....................................................................................................................................14 3.5 RAVON-tijdschrift ....................................................................................................................... 15 3.6 Nieuwsbrief Schubben & Slijm ..............................................................................................16 3.7 Website .............................................................................................................................................16 3.8 Webwinkel ......................................................................................................................................16 3.9 Stand ...................................................................................................................................................16 3.10 Bibliotheek .......................................................................................................................................17 3.11 Fotoarchief ......................................................................................................................................17 3.12 Helpdesk ..........................................................................................................................................17 3.13 Natuurbericht ................................................................................................................................28 3.14 Sociale media .................................................................................................................................28 4 THEMA DATA ..............................................................................................................................................21 4.1 Nationale Databank Flora en Fauna ..................................................................................21 4.2 Monitoring ......................................................................................................................................21 4.3 Verspreidingsonderzoek reptielen & amfibieën ............................................................22 4.4 Provinciale atlassen .....................................................................................................................22 4.5 Opmars exoten .............................................................................................................................23 5 THEMA ONDERZOEK ..............................................................................................................................25 5.1 Doorbraak in vuursalamanderonderzoek .........................................................................25 5.2 Stagiaires ...........................................................................................................................................26 5.3 Dierproeven ...................................................................................................................................26 5.4 Environmental DNA ...................................................................................................................27 5.5 Risicoanalyse uitheemse slangen in Nederland .............................................................27 5.6 Risico’s exotische vissoorten ....................................................................................................28 5.7 Lichtonderzoek tijdens de paddentrek ..............................................................................28 6 THEMA BESCHERMING ..........................................................................................................................29 6.1 Actieplan SOS Vuursalamander .............................................................................................29 6.2 Instandhouding van de grote modderkruiper in Noord-Brabant..........................30 6.3 Poelen in de gemeente Deventer ........................................................................................30 6.4 Beheersevaluatie Bergherbos t.b.v. reptielen ...................................................................30 6.5 Nieuwe natuurwet.......................................................................................................................31 7 THEMA DRAAGVLAK ...............................................................................................................................33 7.1 Groen en Doen ............................................................................................................................33 7.2 Communicatie over het Ranavirus........................................................................................34 7.3 Verzorgen cursussen en colleges ........................................................................................35 8 THEMA INTERNATIONAAL ...................................................................................................................37 8.1 SEH Congress of Herpetology in Hongarije ....................................................................37 8.2 Samenwerking onderzoekers..................................................................................................37

3

Jaarverslag 2013

9 OVERIG ……................................................................................................................................................39 9.1 Financiën ................................................................................................................................................39 9.2 Opdrachtgevers, opdrachtnemers en samenwerkingspartners ..................................39 BIJLAGE 1 Publicatielijst 2013 ....................................................................................................................41

4

Stichting RAVON

1

INLEIDING In dit jaarverslag zijn de belangrijkste zaken uit 2013 vermeld met betrekking tot de Stichting Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland (RAVON). Er is zowel informatie over de vrijwilligersactiviteiten als over de werkorganisatie opgenomen. De indeling volgt de zes thema’s zoals deze zijn vastgesteld in het laatste Meerjarenplan: ƒ Vrijwilligers en donateurs ƒ Data ƒ Onderzoek ƒ Bescherming ƒ Draagvlak ƒ Internationaal Een beknopte versie van dit jaarverslag is als brochure uitgegeven. RAVON is een kennisorganisatie die zich richt op de studie en bescherming van inheemse amfibieën, reptielen en vissen en hun leefgebieden. Vanuit deze non-profit organisatie zijn (meer dan 1500) enthousiaste en gedreven vrijwilligers en beroepskrachten in het hele land gezamenlijk actief. RAVON voert onderzoek uit en zet de hieruit voortvloeiende kennis en data in voor voorlichting en bescherming en werkt aan draagvlakvorming. In de komende jaren willen we nóg meer betekenen in de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen in Nederland en uitgroeien tot dé gesprekspartner voor overheid en andere instanties als het gaat om deze diersoorten.

5

Jaarverslag 2013

6

Stichting RAVON

2

DE STICHTING RAVON RAVON coördineert de inventarisatie en monitoring van reptielen, amfibieën en vissen door vrijwilligers in Nederland. Op basis van deze gegevens zet RAVON zich in voor betere bescherming en het duurzaam behouden van de soorten en hun leefgebieden. Honderden deskundige en enthousiaste vrijwilligers inventariseren en monitoren jaarlijks vele gebieden. De stichting heeft ten doel: a. de studie en bescherming van de Nederlandse reptielen, amfibieën en vissen, waaronder ontwikkeling, behoud, adequaat beheer en herstel van haar leefgebieden; b. de bevordering van natuur- en milieubescherming in algemene zin. RAVON werkt op non-profit basis: het eventuele positieve resultaat van de jaarrekening wordt weer geïnvesteerd in de doelstelling van de organisatie. De werkorganisatie van RAVON is gehuisvest op de campus van de Radboud Universiteit te Nijmegen en bij IBED te Amsterdam (RAVON Werkgroep Monitoring). Vanuit Amsterdam coördineren we het Meetnet Amfibieën en het Meetnet Reptielen in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM). Vanuit Nijmegen coördineren we het Meetnet Beek- en poldervissen, het Verspreidingsonderzoek Reptielen & Amfibieën en voeren we professionele inventarisaties, kennisintensieve opdrachten en ecologisch en wetenschappelijk onderzoek uit. Verder werkt RAVON aan voorlichting en geven we praktijkgerichte cursussen. Bovendien is RAVON actief bij het opstellen en uitvoeren van regionale of landelijke beschermingsactiviteiten.

2.1

Raad van Toezicht (RvT) en Adviesraad – door Rob van Westrienen De RvT bestond uit: Harry Keereweer (voorzitter), Johan Cronau (lid), Reint Boer (lid), Michaël Steeghs (vice-voorzitter), Joke Cuperus (lid), Jean Eigeman (lid) en John Melis (lid). Directeur/bestuurder van RAVON is Rob van Westrienen. De Raad van Toezicht vergadert 4 keer per jaar. Belangrijke onderwerpen die aan de orde kwamen in de RvT waren: de verdere intensivering van de samenwerking met de Zoogdiervereniging; het opzetten van een nieuw Meerjarenplan; toekomst GaN/NDFF; toekomst PGO's/VOFF/Soortenbescherming Nederland; financieel jaarverslag en begroting en de samenwerking met de Adviesraad. De Adviesraad bestond uit: Gerard Smit, Daan van der Elsken, Robert Top, Jarno Beijk, Monica Wesseling en Wim van den Heuvel. De adviesraad geeft gevraagd en ongevraagd advies aan de werkorganisatie (het RAVON-kantoor) en de Raad van Toezicht over alle zaken die op een of andere manier de vrijwilligers betreffen. De adviesraad is bereikbaar via [email protected].

2.2

Werkorganisatie Ter ondersteuning van RAVON is in 1994 een bureau in Amsterdam opgericht en in 1999 een bureau in Nijmegen. Tezamen vormen zij de werkorganisatie. Eén van de belangrijke taken van de werkorganisatie is: ondersteunend zijn aan de vrijwilligers en donateurs: faciliteren, stimuleren en coördineren. Het landelijk bureau van FLORON is in afgeslankte vorm sinds juni 2012 onderdeel van Stichting RAVON, die ook de merknaam FLORON mag voeren. In 2013 waren er 32 personen werkzaam bij RAVON (25 FTE per 31-12-2013). De meeste medewerkers werken in deeltijd. Op het bureau in Amsterdam, bij de RAVON Werkgroep

7

Jaarverslag 2013

Monitoring, waren werkzaam: Ingo Janssen en Edo Goverse. Op het bureau in Nijmegen waren werkzaam: Ruud Beringen, Wilbert Bosman, Arthur de Bruin, Raymond Creemers, Jeroen van Delft, Annemarie van Diepenbeek, Peter Frigge, Jelger Herder, Pien Hoogma, Erik Jan Hofmeyer, Gonny van Ingen, Jöran Janse, Kris Joosten, Jan Kranenbarg, Baudewijn Odé, Arnold van Rijsewijk, Wilma Roerink, Kim Rongen, Martijn Schiphouwer, Laurens Sparrius, Frank Spikmans, Annemarieke Spitzen, Richard Struijk, Sander Turnhout, Marjan Verdijk, Tonnie Woeltjes, Rob van Westrienen en Ronald Zollinger. Ton Stumpel, Bart Kluskens en Ronald Laan zijn gastmedewerker van RAVON. Op het bureau in Nijmegen leveren meerdere vrijwilligers een grote bijdrage aan de organisatie RAVON. Zo werken Tonnie Woeltjes en Rianne van der Graaf aan de bibliotheek, Ria van den Boogaard werkt o.a. aan educatieve lespakketten voor kinderen, de RAVON-stand, de webwinkel, het ontsluiten tijdschrift RAVON en administratie. Claire Hengeveld houdt zich bezig met het vertalen en corrigeren van Engelse teksten ten behoeve van het tijdschrift, diverse toepassingen op internet, buitenlandse lezingen en wetenschappelijke artikelen en in dit jaar een Engelstalige folder over RAVON. Han Peper heeft wederom veel technische ondersteuning voor de RAVON website geleverd. Allen hartelijk dank hiervoor! RAVON heeft sinds 2009 een personeelsvertegenwoordiging (PVT). Deze bestond eind 2013 uit Jan Kranenbarg, Arnold van Rijsewijk en Martijn Schiphouwer. 2.3

Samenwerking – door Raymond Creemers & Rob van Westrienen RAVON participeert in diverse samenwerkingsverbanden op het gebied van natuuronderzoek en –bescherming:

8

ƒ

Stichting Veld Onderzoek Flora en Fauna (VOFF); een brancheorganisatie van Particuliere Gegevensbeherende Organisaties (PGO’s), die onderzoeksactiviteiten door vrijwilligers op het gebied van flora en fauna coördineert en aanvullende werkzaamheden uitvoert die te maken hebben met externe vertegenwoordiging en acquisitie ten behoeve van gezamenlijke projecten.

ƒ

Stichting Gegevensautoriteit Natuur (GaN) en Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF). De rol van de GAN is per 1 januari 2014 overgenomen door BIJ12, de gezamenlijke werkorganisatie van de provincies.

Stichting RAVON

ƒ

Soortbescherming Nederland, dat soortgerichte beschermingsactiviteiten op landelijk niveau behartigt. Soortenbescherming Nederland en de VOFF zijn een traject gestart om veel meer samen op te trekken en meer als een netwerkorganisatie te gaan fungeren. In 2014 zal dat verder zijn beslag krijgen. Belangrijke onderwerpen voor Soortenbescherming Nederland in 2013 waren: 1. Bijdrage aan de natuurvisie van staatssecretaris Dijksma van met ministerie van EZ 2. Een gesprek met staatssecretaris Dijksma waarin we o.a. de rol van de vrijwilligers in natuurmonitoring, uitvoer van soortmaatregelen en in het beheer van soorten hebben benadrukt. 3. Bijdrage geleverd aan de Natuurtop in juni van staatssecretaris Dijksma. 4. Het eerste Flora- en faunacongres georganiseerd met als doel kennis en ervaring uitwisselen tussen de sleutelfiguren van de organisaties die soorten onderzoeken en beschermen. Dit mede als eerste stap op weg naar de vorming van een netwerk van soortenorganisaties. 5. Mede organisator van de Masterclass Agrarisch Natuurbeheer voor Tweede Kamerleden. 6. Samen met organisaties als Groenfonds, provincies en de GaN gewerkt aan een beter instrument voor natuurcompensatie. 7. Inbreng geleverd in de nieuwe Wet Natuurbescherming. 8. Actieve inbreng geleverd aan een nieuw en effectiever stelsel van Agrarisch Natuurbeheer. 9. Aanvraag structureel beneficiëntschap Postcodeloterij; is helaas afgewezen. 10. Actieve deelname aan de Groene 11 (lobby faciliteit in politiek Den Haag van de natuursector). 11. Samen met de natuursector een folder uitgegeven hoe natuur een rol kan spelen in de gemeentelijke politiek. Dit vooral voor nieuw gekozen wethouders na de gemeenteraadsverkiezingen 12. Gesprekken gevoerd met gedeputeerden in verband met de decentralisatie van het soortenbeleid 13. Lobby gevoerd om de negatieve effecten van neonicotinoïden op natuur onder de aandacht te brengen van de politiek en de media 14. De banden met de recreatiesector versterkt en met hen gediscussieerd over de rol van soorten in het natuurbeleid.

ƒ

Natuurplaza; een samenwerkingsverband tussen Stichting Bargerveen, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Zoogdiervereniging, FLORON en RAVON. De partners werken aan de ontwikkeling en verspreiding van toepasbare kennis voor natuurbeheer. We doen dit door systeem- en soortgericht onderzoek te combineren. Hierin werken we samen met de Radboud Universiteit Nijmegen. Tevens worden in Natuurplazaverband colleges en practica gegeven, colloquia en symposia georganiseerd en worden studenten voor onderzoek begeleid.

9

Jaarverslag 2013

2.4

ƒ

Vissennetwerk; een netwerk van personen die informatie, kennis en ideeën uitwisselen, zowel vanuit een wetenschappelijke als praktische invalshoek, gericht op vissen, visserij en de leefomgeving van vissen. In 2013 zijn er bijeenkomsten georganiseerd op het gebied van waterkwaliteit en de effecten van herstelmaatregelen in stromende en stilstaande wateren. Jan Kranenbarg participeert namens RAVON in de stuurgroep van dit netwerk.

ƒ

Societas Europaea Herpetologica (SEH); Raymond Creemers is lid van het Mapping Comittee, dat zich o.a. richt op de productie van een nieuwe Europese atlas voor herpetologie. Ronald Zollinger vertegenwoordigt Nederland in de Conservation Committee van de Societas Europaea Herpetologica (SEH-CC). De SEH-CC zet zich in voor zowel de lobby op het politieke vlak als het geven van praktische adviezen over bedreigde Europese herpetofauna. Zij combineert vergaderingen vaak met veldexcursies om de situatie over bedreigde soorten en hun habitats gezamenlijk, als expertgroep, te beoordelen.

ƒ

EPCN; RAVON is vertegenwoordiger voor de Benelux van het European Pond Conservation Network, een Europese herpetologische club. Ronald Zollinger participeert namens RAVON in dit comité.

ƒ

Vivara Natuurbeschermingsproducten; een postorderbedrijf dat producten voor dieren in en rond de tuin verkoopt. Met deze samenwerking krijgt RAVON een grotere naamsbekendheid onder het brede publiek. Dankzij Vivara kon RAVON dit jaar aanwezig zijn op de Floriade in een gezamenlijke inzending “Through Animal Eyes”. Meer info op: www.vivara.nl en www.floriade.nl

ƒ

Projectgroep Aalherstel; een initiatief van Sportvisserij Nederland, Stichting de Noordzee, het Wereld Natuur Fonds, Vereniging Natuurmonumenten, Greenpeace en RAVON onder voorzitterschap van oud politicus Dr. J.C. Terlouw. De projectgroep initieert en stimuleert belangeloos activiteiten die bijdragen tot het herstel van de aal op een zo kort mogelijke termijn. Jan Kranenbarg participeert namens RAVON in deze projectgroep.

Samenwerking RAVON met de Zoogdiervereniging – door Rob van Westrienen Sinds 2010 hebben de Stichting RAVON en de Zoogdiervereniging een proces van intensieve samenwerking in gang gezet. Door betere samenwerking van (met name) de beide bureaus kunnen betrokken organisaties de krachten bundelen en zich beter profileren. Er zijn inmiddels verschillende stappen gezet om deze visie gestalte te geven. RAVON en het Bureau van de Zoogdiervereniging hebben inmiddels gezamenlijke huisvesting gerealiseerd op het Natuurplaza in Nijmegen. Ook is in 2010 een Bestuursakkoord gesloten. De belangrijkste daarin geformuleerde doelen zijn: ƒ Betere profilering ƒ Verhogen van de kwaliteit van de arbeid van de medewerkers ƒ Een bredere productportfolio ƒ Hogere effectiviteit van de activiteiten ƒ Grotere efficiency van de organisaties In 2011 is een gezamenlijke directeur aangesteld en een gezamenlijk MT ingesteld. Tevens is door het Bestuur van de Zoogdiervereniging en de Raad van Toezicht RAVON een gezamenlijke Stuurgroep ingesteld om de samenwerking te ondersteunen.

10

Stichting RAVON

Tijdens een sessie van besturen en management op 13 december 2013 zijn de resultaten van de samenwerking geëvalueerd. De samenwerking heeft sinds 2010 positieve resultaten laten zien, vooral op het vlak van de profilering en de effectiviteit en efficiency van de organisaties. Maar er is ook geconcludeerd dat er door samenwerking meer resultaten te boeken zijn, in het bijzonder op het vlak van management en ondersteuning. Voor de vormgeving van de verdere samenwerking is een vergelijking van de huidige situatie met de optie om tot een Personele Unie te komen relevant. Afgesproken is om de ingezette koers vast te houden en om de samenwerking verder te intensiveren en waar mogelijk uit te breiden. Wordt vervolgd in 2014.

11

Jaarverslag 2013

12

Stichting RAVON

3

THEMA VRIJWILLIGERS EN DONATEURS Aan de basis van RAVON staan onze vrijwilligers. RAVON investeert niet alleen in het werven van nieuwe vrijwilligers, maar ook in het versterken van de band met onze huidige vrijwilligers via opleiding, voorlichting en projecten die op vrijwilligers zijn gericht.

3.1

Werkgroepen en afdelingen RAVON heeft regionale en landelijk opererende afdelingen en werkgroepen, die actief zijn met inventarisatie, monitoring, onderzoek, bescherming, het geven van voorlichting en beheerwerk. Dit zijn: Herpetologische Studiegroep Limburg, Ringslangwerkgroep Houten, WARD (werkgroep Amfibieën en Reptielen Drente), WARF (Werk- en studiegroep Amfibieën en Reptielen Friesland), Gelderse Vissers, Werkgroep Poldervissen, Visclub de Prik, WVOF (Werkgroep VissenOnderzoek Friesland), WAN (Werkgroep Adderonderzoek Nederland) en Werkgroep Vissenonderzoek Groningen-Drenthe. In 2013 hebben zich geen nieuwe werkgroepen aangesloten. De provinciale/regionale afdelingen in Flevoland, Gelderland, Groningen, NoordBrabant, Noord-Holland, Overijssel, Utrecht, Zeeland en Zuid-Holland zijn in verschillende mate nog actief, hun inzet hangt vaak af van een of meerdere trekkers. Wij willen alle regiocoördinatoren, sleutelvrijwilligers, werkgroepen en afdelingen danken voor hun grote inzet.

3.2

Afgegeven ontheffingen - door Kim Rongen RAVON is gemachtigd om namens het Ministerie van Economische Zaken, ontheffingen te verlenen aan onze vrijwilligers. Het gaat om ontheffingen voor verbodsbepalingen in artikel 9 en 10 van de Flora- en faunawet: het vangen, bemachtigen, met het oog daarop opsporen en het opzettelijk verontrusten van beschermde inheemse amfibieën, reptielen en vissen. De ontheffing kan worden aangevraagd door het invullen van een formulier via de RAVON-website. Op deze wijze zijn er dit jaar weer vele ontheffingen verleend aan de vrijwilligers.

3.3

RAVON-dag – door Kris Joosten De Landelijke RAVON-dag wordt ieder jaar gehouden op de tweede zaterdag in november. Op deze dag worden aan de hand van een jaarlijks wisselend thema lezingen gehouden. De lezingen worden verzorgd door vrijwilligers als kantoormedewerkers van RAVON. Dit jaar was er vooral aandacht voor de vuursalamander en de nieuwe schimmel Batrachochytrium salamandrivorans die de Limburgse vuursalamanders op de rand van uitsterven brengt. Ook de exoten en urbane natuur stonden dit jaar prominent op het programma. Ieder jaar wordt tijdens de RAVON-dag de Lendersprijs uitgedeeld aan iemand die een grote bijdrage heeft geleverd aan de bescherming van reptielen, amfibieën en/of vissen. De Lendersprijs werd dit jaar gewonnen door Matthijs de Vos. Daarnaast werd er dit jaar voor het eerst een Jeugd Lendersprijs uitgereikt aan Tariq Stark. De columnwedstrijd, met als thema urbane natuur, is gewonnen door Herman Sieben. Zijn column ‘Rijdende Rechter' is gepubliceerd op de achterzijde van het tijdschrift RAVON 51 (december 2013). Een uitgebreid verslag van deze leuke dag staat op www.ravon.nl (Æ RAVON Actief Æ Activiteiten Æ RAVON-dag). Hier is ook de informatie te vinden over de Lendersprijs.

13

Jaarverslag 2013

Gezellige drukte in de pauze van de RAVON-dag (Foto: Jelger Herder)

3.4

Weekenden RAVON organiseert jaarlijks twee inventarisatieweekeinden. Met Hemelvaart gaat de aandacht vooral uit naar amfibieën en reptielen en in september is er elk jaar een vissenweekend. Voor meer informatie over en de resultaten van de weekenden, zijn de verslagen via de website www.ravon.nl te downloaden. 3.4.1 Hemelvaartweekend 2013 - door Peter Frigge Het RAVON hemelvaartweekend is dit jaar van 8 t/m 12 mei gehouden in Zuid-Holland. Uitvalsbasis was een kampeerboerderij in Noorden. Deze keer hebben meer dan 32 personen aan het weekeinde deelgenomen, als daggast of het gehele weekeinde. Tijdens het weekend stond het verzamelen van informatie met betrekking tot de verspreiding van amfibieën en reptielen centraal. Als er echter toevallig een vis werd gevangen of dieren uit andere soortgroepen werden waargenomen, zijn daarvan ook gegevens genoteerd. Bij de selectie van de te bezoeken gebieden is, zoals altijd, rekening gehouden met al bekende gegevens en zijn slecht onderzochte gebieden geselecteerd. Daarnaast zijn ook topgebieden geselecteerd om (nieuwe) waarnemers een kans te bieden kennis te maken met enkele leuke soorten. Voor een groot aantal terreinen zijn betredingsvergunningen geregeld bij Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Zuid-Hollands Landschap en Dunea. 3.4.2 Vissenweekend 2013 - door Martijn Schiphouwer In 2013 is het jaarlijkse RAVON-Vissenweekend gehouden in Overijssel op 11, 12 en 13 oktober vanuit groepsaccommodatie ‘De Bosrand’ in Hellendoorn. Het weekend werd mede mogelijk gemaakt door samenwerking met Sportvisserij Oost Nederland en Ecogroen Advies Zwolle en financiële bijdragen van Waterschap Groot Salland, Sportvisserij Oost Nederland en Waterschap Velt en Vecht. Het weekend is bezocht door 40 deelnemers uit alle windstreken. Jeroen Bosveld en Matthijs de Vos hebben inhoudelijke bijdragen geleverd in de vorm van prachtige presentaties. De Vissenquiz werd dit jaar gewonnen door Teddy Dolstra. Hij neemt de RAVON-Vissenquiz wisselbeker en het boek ‘Vissers van de Wal’ mee naar Friesland. In 2014 mag Teddy de Vissenquiz samenstellen. De doelstelling van het weekend was zoveel mogelijk slecht onderzochte

14

Stichting RAVON

ofwel ‘witte’ gebieden op vis inventariseren voor de Visatlas Overijssel. Daarnaast werden oude waarnemingen geactualiseerd. In totaal zijn 42 kilometerhokken op vissen onderzocht met schepnet en/of zegen. Er zijn 25 soorten gevangen. Op veel locaties is tiendoornige stekelbaars gevangen, maar er waren ook verassingen in de vorm van nieuwe vindplaatsen van grote modderkruiper, kleine modderkruiper en rivierdonderpad. Ook andere bijzondere soorten als kopvoorn en kroeskarper kwamen kortstondig boven water. De grote afwezige was de bittervoorn. Ook kwabaal werd helaas niet gevangen, ondanks dat de kennis behoorlijk was opgekrikt door de presentatie van Jeroen Bosveld. Van de exoten was de marmergrondel talrijkst. De organisatie was in handen van Martijn Schiphouwer en Arthur de Bruin. De resultaten zijn te lezen in het verslag dat is te downloaden op www.ravon.nl. Vissen determineren en tellen (Foto: Rolf van Leeningen).

3.5

RAVON-tijdschrift - door Kris Joosten Onze donateurs en relaties ontvangen vier keer per jaar het tijdschrift RAVON. In het septembernummer is een interview opgenomen met de laatste Lendersprijswinnaar (zie RAVONdag) en in het decembernummer is het waarnemingenoverzicht een vast onderdeel. In 2013 zijn vier regulier nummers verschenen en in november is een extra jubilieumnummer (nr. 50) uitgegeven met als thema de vuursalamander. Oudere nummers van ons tijdschrift zijn gratis te downloaden op www.ravon.nl (Æ Infotheek Æ RAVON publicaties Æ RAVON tijdschrift). De oplage voor het tijdschrift is momenteel 1255 exemplaren.

15

Jaarverslag 2013

3.6

Nieuwsbrief Schubben & Slijm - door Kris Joosten RAVON ontvangt veel kopij en mooie foto’s van vrijwilligers en daar zijn we zeer dankbaar voor omdat het uitgangspunt van de nieuwsbrief is: voor en door vrijwilligers. Mede dankzij deze kopij konden wij dit jaar weer vier prachtige nummers uitbrengen. De nieuwsbrief Schubben & Slijm wordt uitgegeven vanuit de vier grote vrijwilligersprojecten: Meetnet Amfibieën, Meetnet Reptielen, Verspreidingsonderzoek Reptielen en Amfibieën en Meetnet Vissen en in het middenkatern van iedere nieuwsbrief presenteert één van de projecten zijn resultaten. Het aantal abonnees op de nieuwsbrief is in 2013 toegenomen van 1816 naar 2047. Alle nieuwsbrieven zijn na verschijning direct gratis te downloaden op www.ravon.nl. (Æ Infotheek Æ RAVON publicaties Æ Nieuwsbrieven). Hier kunnen nieuwe abonnees zich ook aanmelden.

3.7

Website www.ravon.nl - door Jelger Herder De RAVON-website is in 2013 net als in voorgaande jaren zeer goed bezocht. De website vormt een belangrijke bron van informatie voor de achterban. Traditioneel worden de pagina’s met de soortinformatie het meest bekeken. Tweederde van de bezoekers komt binnen via zoekmachines als Google. De overige bezoekers komen binnen vanaf links van andere websites of door direct het webadres in te typen. In 2013 is er achter de schermen hard gewerkt aan een nieuwe website. De nieuwe RAVON website is in 2014 gelanceerd. Het nieuwe uiterlijk is frisser, in de loop van 2014 worden ook nieuwe functionaliteiten toegevoegd.

3.8

Webwinkel - door Kim Rongen Via de webwinkel van RAVON kunnen de RAVON-vrijwilligers en -donateurs met korting allerlei materialen aanschaffen. In 2013 zijn er 142 bestelformulieren verwerkt. Het betreft vooral bestellingen van boeken, cuvetten en de veldgidsen Herkenning en waarnemen van Reptielen, Amfibieën en Zoetwatervissen. In 2013 zijn er verder 90 schepnetten verkocht.

3.9

Stand - door Kris Joosten RAVON wordt vaak gevraagd om met een stand aanwezig te zijn tijdens festivals, beurzen, landelijke dagen, symposia en natuurdagen. Vooral in voor- en najaar zijn er veel evenementen. Dankzij de inzet van vrijwilligers kunnen we op de meeste aanvragen ingaan, als we niet aanwezig kunnen zijn sturen we materialen naar de organisatie. In 2013 hebben RAVON, FLORON en de Zoogdiervereniging hun stand waar mogelijk gecombineerd.

16

Stichting RAVON

Zo waren we dit jaar in februari aanwezig op de Genootschapsdag in Limburg; in april op de Stadsvogelconferentie te Eindhoven; in juli op de open dag van Kasteelpark Born; in augustus op de Dutch Bird Fair te Lelystad en de Tilburgse Terrarium Dagen; in september op Festa Natura in Maastricht en de Dunea natuurfeestdag in Meyendel te Den Haag; in oktober Zoo Wild Diergaarde Blijdorp Rotterdam; in november op de landelijke dagen van RAVON en SOVON/VOFF. 3.10

Bibliotheek – door Annemarieke Spitzen De bibliotheek van RAVON groeit nog steeds door onder andere genereuze donaties van privécollecties, zoals dit jaar door de donatie van het archief van Rob Hengeveld. Met in totaal meer dan 20.000 items vormt deze bibliotheek het ultieme startpunt voor je onderzoek, werkstuk, lezing, of voor je eigen nieuwsgierigheid. In de bibliotheek staan naast wetenschappelijke literatuur, waaronder ook heel oude artikelen die elders lastig te verkrijgen zijn, ook vele naslagwerken, determinatiegidsen voor binnen- en buitenland, standaardwerken over fysiologie, ecologie & genetisch onderzoek, onderzoeksrapporten en informatie over beheer. Wij heten belangstellenden en specifiek studenten van harte welkom in onze grote ichthyologische en herpetologische bibliotheek.

3.11

Fotoarchief – door Kris Joosten RAVON ontvangt regelmatig prachtige foto’s voor het fotoarchief en daar zijn we zeer dankbaar voor. De invoer van alle ontvangen foto’s heeft enige vertraging opgelopen wegens tijdgebrek. Wij zijn hiervoor nog steeds op zoek naar een vrijwilliger die dit voor ons kan oppakken.

3.12

Helpdesk - door Arnold van Rijsewijk Via de helpdesk, een extra service die RAVON biedt aan het publiek, is het mogelijkheid om vragen te stellen betreffende onze soortgroepen. Dit draagt bij aan onze naamsbekendheid en soms (in)direct ook aan de bescherming van onze soorten. Aantal geregistreerde helpdeskvragen naar onderwerp in 2011 t/m 2013 Onderwerp

aantal

Aantal

Aantal

2011

2012

2013

determinatie

57

109

103

bescherming

58

48

46

Wetgeving

17

20

26

Ecologie

50

50

46

beheer en inrichting

20

29

26

verspreiding en waarnemingen

67

72

71

educatie en voorlichting

17

35

18

overige

12

7

5

Totaal

298

370

341

In 2013 is het aantal vragen dat gesteld werd via de Helpdesk licht gedaald ten opzichte van de voorgaande twee jaren. Een toenemend deel van de vragen wordt niet (meer) gesteld via de Helpdesk maar wordt opgelost via sociel media (Facebook en Twitter). Vragen over faunapassages blijken meer en meer direct gericht te worden aan de medewerker die zich hierin

17

Jaarverslag 2013

gespecialiseerd heeft. Vragen omtrent straatkolken zorgde ervoor dat de categorie vragen over Bescherming op ongeveer het aantal van 2012 bleef. De acties omtrent de brulkikker en de vuursalamander zorgden ook dit jaar weer voor meerdere meldingen van deze soorten in de rubriek Verspreiding en waarnemingen. Ook dit jaar kwamen weer meldingen van bijzondere waarnemingen die benut konden worden voor het maken van een Natuurbericht. Bijvoorbeeld de vondst van een gewone pad die het hogerop zocht in een merelnest. 3.13

Natuurbericht – door Kris Joosten 50 natuurberichten heeft RAVON dit jaar uitgegeven, die allen na te lezen zijn op www.natuurbericht.nl. Het gaat om 27 natuurberichten over amfibieën & reptielen en 23 natuurberichten over vissen. Veel berichten werden ons aangereikt door actieve vrijwilligers die hun mooie waarnemingen met ons deelden, waarvoor dank! In de top 5 van meest gelezen RAVON natuurberichten in 2013 staan de volgende natuurberichten: 1. Gulzigheid snoek afgestraft 2. Freek Vonk ambassadeur voor Jaar van de vuursalamander 3. Veel meldingen van 'tuinslangen' 4. Nieuwe schimmel brengt vuursalamander op rand van uitsterven 5. Exoot loodst sluipmoordenaar het land binnen Wilt u geen natuurberichten van RAVON missen? Abonneer u dan op de gratis digitale nieuwsbrief via www.natuurbericht.nl.

Het natuurbericht 'Gulzigheid snoek afgestraft' scoorde zowel in Nederland als buitenland erg hoog. (Foto: René Spaargaren)

18

Stichting RAVON

3.14

Sociale media - door Kris Joosten De sociale media voor Twitter, Facebook en LinkedIn worden onderhouden door een team van RAVON-medewerkers. Dagelijks verschijnen er korte actuele berichten. Wilt u geen berichten van RAVON missen? Volg ons dan op Twitter: @RAVON (2.551 volgers) of op Facebook: www.facebook.com/ravonNL (1.318 likes). De directeur van RAVON is op Twitter te volgen op @RobvWestrienen en Sjeng de vuursalamander is te volgen op @VurigeSjeng. Daarnaast zijn er diverse facebookpagina's voor regionale werkgroepen aangemaakt zoals voor Utrecht, maar ook voor lopende projecten zoals de Visatlas Nederland (www.facebook.com/VisatlasNL) en bedreigde soorten zoals de knoflookpad (www.facebook.com/RavonKnoflookpad, 307 likes) en de vuursalamander (www.facebook.com/SoSvuursalamander, 441 likes).

19

Jaarverslag 2013

20

Stichting RAVON

4

THEMA DATA Ieder jaar neemt het aantal data in onze databank toe dankzij de inzet van vele vrijwilligers en waarnemers. Ook onze eigen projecten leveren veel data op. Met de geïnterpreteerde data levert RAVON o.a. advies voor terreinbeheer en efficiënte bescherming.

4.1

Nationale Databank Flora en Fauna - door Raymond Creemers Samen met een groot aantal andere partijen heeft RAVON haar verspreidingsgegevens ondergebracht in de Nationale Databank Flora en Fauna, de centrale landelijke database voor natuurgegevens in Nederland. De gegevens worden aangeleverd via invoerportalen voor losse waarnemingen/projectgegevens (telmee.nl en waarneming.nl) en via invoerportalen voor de meetnetten voor reptielen, amfibieën en beek- en poldervissen. Daarnaast is er een forse toename van gegevens via mobiele applicaties.

4.2

Monitoring 4.2.1 Meetnet Reptielen - door Ingo Janssen In 2013 werden op honderden trajecten van het Meetnet Reptielen voor het 20ste achtereenvolgende jaar de reptielen geteld. Hierdoor heeft RAVON in samenwerking met het CBS en GaN een goed beeld hoe het gesteld is met de Nederlandse reptielen. Naast het berekenen van indexen en trends gegenereerd het Meetnet ook interessante verspreidingskennis want zelfs op langlopende trajecten worden verrassende waarnemingen gedaan. 4.2.2 Meetnet Amfibieën - door Edo Goverse Waarnemers door het hele land monitoren de inheemse amfibieën. In het voorjaar van 2013 zijn de nieuwe indexen berekend door het CBS over de periode 1997-2012. Het aantal meetlocaties bedraagt ruim 431 gebieden (3.788) afzonderlijke wateren en luisterpunten, waarvan er in 2012 246 werden geteld. In 2012 zijn er 8.256 records verwerkt waarvan 4.805 positief waren, met een amfibie dus (totaal aantal records is 110.188 waarvan 57.648 positief). Binnen het Meetnet Amfibieën zijn geen opvallende zaken te zien in vergelijking met de 2011 beoordelingen, duidelijk is wel de totale ineenstorting van de vuursalamanderpopulaties in Nederland

Heikikker. (Foto: Arnold van Rijsewijk)

21

Jaarverslag 2013

4.2.3 Meetnet Beek- en Poldervissen - door Jan Kranenbarg Als vervolg op het Verspreidingsonderzoek Vissen is in 2011 gestart met het Meetnet beek- en poldervissen dat onderdeel vormt van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM), een samenwerkingsverband van overheidsorganisaties voor de monitoring van de natuur in Nederland. Binnen het meetnet zijn vrijwillige natuurwaarnemers actief die met behulp van schepnetten of op zicht het voorkomen van vissoorten in kaart brengen. Daarnaast brengt RAVON visgegevens die door andere organisaties (zoals Waterschappen en Rijkswaterstaat) verzameld worden bij elkaar. Het CBS verwerkt al deze gegevens samen tot statistieken zodat de ontwikkelingen in de onderzochte vissoorten en de effecten van het natuurbeleid gevolgd kunnen worden. De zeven doelsoorten van het meetnet zijn opgenomen in de Habitatrichtlijn (bijlage II) en komen voor een belangrijk deel voor in kleinere waterlopen (beken, vaarten , sloten) of in de oeverzone van grotere wateren (rivieren, meren, kanalen). Met betrekking tot de doelsoorten is er onderscheid gemaakt in poldervissen die in de meer stagnante, vaak plantenrijke delen van het watersysteem voorkomen (bittervoorn, kleine modderkruiper en grote modderkruiper) en beekvissen die gebonden zijn aan de meer stromende delen van het watersysteem (beekprik, rivierprik, beekdonderpad, rivierdonderpad). Het betreft soorten die goed door vrijwilligers geteld kunnen worden. 4.3

Verspreidingsonderzoek reptielen & amfibieën - door Jelger Herder Het hoofddoel van het NEM verspreidingsonderzoek is het verspreidingsgebied van de doelsoorten op 10x10 km zo compleet mogelijk te actualiseren over een periode van 6 jaar. Deze gegevens worden gecontroleerd door het CBS en naar de EU gestuurd waar ze gebruikt worden in de ter beoordeling van de instandhoudingsdoelstellingen van de beschermde soorten. De huidige te onderzoeken periode betreft 2012-2017. Afgelopen jaar betrof dus het tweede jaar uit deze periode en het verspreidingsonderzoek ligt goed op schema. Voor enkele soorten is het verspreidingsbeeld reeds voor meer dan 80% geactualiseerd (adder, boomkikker, knoflookpad en vuursalamander). Voor een aantal wijd verspreide soorten ligt de actualisatie net boven de 60% (rugstreeppad, heikikker, kamsalamander, poelkikker en gladde slang). Dit is mooi op schema in vergelijking met de vorige periode maar de ervaring leert dat er nog veel werk te verzetten is. Dit omdat de overgebleven hokken veelal op locaties liggen waar minder waarnemers actief zijn en/of het lastig waarneembare soorten betreft.

4.4

Provinciale atlassen – door Jan Kranenbarg In 2013 is mede vanuit RAVON gewerkt aan drie provinciale visatlassen. Het gaat om de provincies Friesland, Zuid-Holland en Zeeland. Hiervoor zijn vrijwilligers druk bezig met het verzamelen van verspreidingsgegevens. Het is de verwachting dat de verzamelde gegevens eind 2014/begin 2015 gepresenteerd zullen worden in een gedrukte atlas voor deze provincies. Meer info: www.vissenatlas.nl.

Website Vissenatlas.nl. 22

Stichting RAVON

4.5

Opmars exoten - door Jeroen van Delft & Frank Spikmans Het aantal exotische soorten in Nederland neemt nog altijd toe en veel soorten verspreiden zich snel. Sommige hebben nauwelijks impact op de leefomgeving, maar er zijn ook exoten die negatieve gevolgen hebben op ecologie, gezondheid of veiligheid. Maatregelen ter preventie en bestrijding kennen verschillende knelpunten, die beheersing tot een lastige klus maken. Daarom participeert RAVON in het Nederlands Expertise Centrum Exoten (NEC-E) en werken we nauw samen met het Team Invasieve Exoten (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit). Dit jaar hadden onder meer de Amerikaanse brulkikker, uitheemse slangen, blauwband, zonnebaars en Italiaanse kamsalamander onze aandacht. De bestrijding van Amerikaanse brulkikker in Baarlo verloopt voorspoedig en langs de grens van Noord-Brabant met België houden enkele tientallen vrijwilligers en professionals in de gaten of deze soort het land binnen komt. Samen met Staatsbosbeheer en Stichting Bargerveen is een Veldwerkoplaats over de zonnebaarsproblematiek verzorgd voor terreinbeheerders. SPYGEN en RAVON hebben een onderzoek met behulp van eDNA uitgevoerd om de verspreiding van de Italiaanse kamsalamander beter in beeld te krijgen. Hiertoe zijn nieuwe, goedwerkende primers ontwikkeld en vervolgens zijn daarmee enkele tientallen wateren op de Veluwe bemonsterd. De soort blijkt nog wat ruimer verspreid te zijn, dan al bekend was. Er is een risicoanalyse opgesteld over uitheemse slangen en begin 2014 verschijnt een rapport over uitheemse vissoorten, opgesteld met NEC-E partners. Samen met de Radboud universiteit onderzoeken we of de blauwband een schadelijke parasiet overbrengt op Nederlandse vissoorten en wat daarvan de gevolgen zijn. Vanuit het Signaleringsproject Exoten, dat als doel heeft vrijwilligers te enthousiasmeren uit te kijken naar exoten en waarnemingen te melden, heeft RAVON in samenwerking met een breed palet aan partnerorganisaties de nieuwsbrief ‘Kijk op Exoten’ voortgezet (te downloaden op www.ravon.nl). Inmiddels hebben zich 900 mensen op deze nieuwsbrief geabonneerd en wordt hij zeer veel gedownload. Meer weten? Kijk op www.ravon.nl of op www.natuurplaza.org (> Exotencentrum).

23

Jaarverslag 2013

24

Stichting RAVON

5

THEMA ONDERZOEK

5.1

Doorbraak in vuursalamanderonderzoek 2013 was door RAVON uitgeroepen tot het jaar van de vuursalamander. Een terecht keuze want later in dit jaar verschenen er twee belangrijke publicaties met daarin vorderingen rond het onderzoek. De plotselinge achteruitgang van de vuursalamanderpopulatie (>96% in enkele jaren tijd) is door RAVON, het CBS en de Universiteit Gent gedocumenteerd in Amphibia-Reptilia: ƒ Spitzen-van der Sluijs et al. 2013. Rapid enigmatic decline drives the fire salamander (Salamandra salamandra) to the edge of extinction in the Netherlands. Amphibia-Reptilia. In september 2013 was er een zeer belangrijke doorbraak zijn in het onderzoek naar de achteruitgang. Er verscheen een artikel in een vooraanstaand Amerikaans wetenschappelijk tijdschrift (PNAS) over de oorzaak van achteruitgang. Het blijkt om een volledig nieuwe dierziekte te gaan, de schimmel is wel verwant aan de beruchte chytridschimmel die wereldwijd verantwoordelijk is voor het uitsterven van tientallen soorten amfibieën. ƒ Martel et al. 2013. Batrachochytrium salamandrivorans sp. nov. causes lethal chytridiomycosis in amphibians. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (PNAS). De publicatie was een samenwerking van onderzoekers van de Universiteit Gent, het Imperial college London, de Universiteit Brussel en RAVON. Het is de belangrijkste wetenschappelijke publicatie in het bijna 25 jarig bestaan van RAVON geworden. De ziekte is nu aangetoond bij vuursalamanders, onbekend is nog of de ziekte zich ook onder andere soorten gaat manifesteren. De ontdekking van de ziekte werd nader toegelicht in het jubileumnummer (nr. 50) van RAVON. Samen met de Universiteit Gent zal ook de komende jaren stevig ingezet worden op het uitbreiden van het onderzoek.

Het swabben van een vuursalamander. (Foto: Jelger Herder)

25

Jaarverslag 2013

5.2

Stagiaires - door Kim Rongen In 2013 is er onderzoek verricht door stagiaires. In totaal hebben 18 studenten een stage bij RAVON in Nijmegen of Amsterdam uitgevoerd. In stageverslagen, welke zijn vermeld in de publicatielijst (bijlage 1), zijn de resultaten van hun onderzoek te lezen. Deze verslagen kunnen worden opgevraagd bij RAVON te Nijmegen. De stagiaires zijn hieronder op alfabetische volgorde weergegeven. Beneker Lisa, MBO Clusius College. Onderwerp: Verzorging van de larven in de kweekopstelling in Artis tbv herintroductie van de knoflookpad. Begeleiding: Wilbert Bosman Blauw Maxim, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Diehl Joris, Wageningen Universiteit. Onderwerp: Ecologie grote modderkruiper. Begeleiding: Jan Kranenbarg / Arthur de Bruin Dijk van Jeroen, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Droogers Gerben, Helicon Velp. Onderwerp NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Harmsen Roy, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Heemst vd Sjors, Wageningen Universiteit. Onderwerp: The role of ectoparasites in the maintenance & transmission of human infectious diseases. Begeleiding: Annemarieke Spitzen Heugten van Mark, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Katt Robin, CAH Almere. Onderwerp: Ontwikkeling larve knoflookpad onder kweekomstandigheden. Begeleiding: Wilbert Bosman/ Richard Struijk Klundert vd Brian, Helicon Velp. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Krawczyk Aleksandra, Wageningen Universiteit. Onderwerp: The role of lizards and their ectoparasites in the transmission of infectious diseases in the Netherlands. Begeleiding: Annemarieke Spitzen Prevos Dave, Toegepaste biologie. Onderwerp: Populatie ecologisch onderzoek geelbuikvuurpad. Begeleiding: Wilbert Bosman Sanders Dianne, HAS Den Bosch. Onderwerp: larven monitoring vuursalamanders, water- en bodemkwaliteit. Larven ontwikkeling bruine kikkers Bunderbos en andere plek. Begeleiding: Wilbert Bosman Thunnissen Aaron, Helicon Velp. Onderwerp NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Trueba Miguel Prado, Helicon Velp Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Valk Karine, Wageningen Universiteit (Aquaculture & Marine Resource Management). Onderwerp: Dispersion and habitat of the European weather loach in Wageningen and the role of environmental factors involved. Begeleiding: Jan Kranenbarg / Arthur de Bruin Ven van de Sander, MBO Sportvisserij. Onderwerp: NEM. Begeleiding: Martijn Schiphouwer Vijfeijken van Wouter, HAS Den Bosch. Onderwerp: Ecologisch onderzoek aan de vuursalamander. Begeleiding: Wilbert Bosman / Annemarieke Spitzen

5.3

Dierproeven – Annemarieke Spitzen & Frank Spikmans RAVON voert wetenschappelijk- en toegepast onderzoek uit om ecologische vragen te kunnen beantwoorden. Handelingen die daarbij worden verricht, zoals het inbrengen van zenders, het nemen van weefselmonsters of het doden van dieren, veroorzaken ongerief. Volgens de Wet op de Dierproeven (WOD) is er dan sprake van een dierproef. De onderzoeken van RAVON worden vooraf goedgekeurd door een ethische commissie van de KNAW en ze worden uitgevoerd door gekwalificeerde en bevoegde mensen. In 2013 heeft RAVON voor enkele projecten ontheffing aangevraagd op de WOD. In het kader van het onderzoek naar het

26

Stichting RAVON

uitheemse pathogeen Sphaerotecum destruens dat wordt binnen gebracht door de exotische blauwband, en desastreuze gevolgen kan hebben voor inheemse visfauna, zijn 19 blauwbanden gedood. Van 35 gladde slangen is met een wattenstaafje wangslijmvlies afgenomen in het kader van onderzoek naar de fragmentatie van leefgebied van deze soort, en tenslotte is ook van 27 muurhagedissen genetisch materiaal verzameld door afnemen van wangslijmvlies met een wattenstaafje in het kader van genetisch onderzoek.

5.4

Environmental DNA - door Jelger Herder Op het gebied van environmental DNA (eDNA) zijn er in 2013 wederom grote stappen gezet. Bij deze nieuwe detectiemethode worden soorten opgespoord op basis van DNA dat ze achterlaten in hun omgeving. RAVON werkt op het gebied van eDNA nauw samen met het Franse SPYGEN. Na de succesvolle pilot studie aan de grote modderkruiper in 2011 zijn er in 2013 een groot aantal eDNA projecten uitgevoerd voor o.a. waterschappen, provincies, Rijkswaterstaat en adviesbureaus. Voor de grote modderkruiper zijn een paar honderd locaties onderzocht waarbij er veel nieuwe vindplaatsen ontdekt zijn. Een vergelijkend onderzoek tussen eDNA en elektrovissen liet zien dat de trefkans met eDNA aanzienlijk hoger was (~ 2,5 keer), tevens toonde eDNA op de locaties waar met elektrovissen grote modderkruipers waren gevangen de soort feilloos aan. In het Natura 2000 gebied Uiterwaarden Lek lukte het om met behulp van eDNA voor het eerst het voorkomen van de kamsalamander binnen de begrenzing van het Natura 2000 gebied vast te stellen. Het voorkomen van knoflookpadden is bevestigd in het Roderveld. In 2013 is tevens een succesvolle pilot studie uitgevoerd naar de toepassing van eDNA voor de Italiaanse kamsalamander (een exoot). In een vervolg project is de verspreiding van de Italiaanse kamsalamander beter in kaart gebracht m.b.v. eDNA. Ook is in 2013 onderzoek in gang gezet naar het genereren van een hele soortenlijst voor vissen vanuit een eDNA watermonster. Hierbij zijn standaard KRW bemonsteringen vergeleken met de resultaten van eDNA onderzoek en Next Generation Sequencing. Daarnaast zijn monsterprotocollen verder getest en verbeterd. RAVON heeft haar kennis over eDNA gedeeld middels een zestal publicaties, waaronder een overzichtsartikel in de Levende Natuur. Daarnaast zijn er een groot aantal presentaties gegeven, zowel nationaal (o.a. op Vismarkt en STOWA bijeenkomst over eDNA) als internationaal (SEH 2013, Hongarije). Tot slot is er ook een college over eDNA verzorgt voor studenten van de Radboud Universiteit Nijmegen.

5.5

Risicoanalyse uitheemse slangen in Nederland - door Raymond Creemers Elke zomer worden in de media exotische slangen gemeld die rondkruipen in woonwijken en natuurgebieden. Het zijn ontsnappingskunstenaars die gemakkelijk uit een niet zorgvuldig afgesloten terrarium ontsnappen, soms worden ze gedumpt in de vrije natuur. Deze ontsnappingen en vrijlatingen leiden zelden tot vestiging van populaties; meestal zijn het individuele dieren die worden aangetroffen. Slechts weinig soorten zijn aangepast aan het relatief koude Nederlandse klimaat, waardoor ze moeite hebben te overleven. Succesvolle introducties in West-Europa zijn veelal afkomstig uit particuliere collecties (voor slangen ingerichte tuinen, in Engeland ook rond dierentuinen); het zijn in ieder geval situaties waarbij meerdere dieren tegelijkertijd opzettelijk op dezelfde plek zijn uitgezet. In dit onderzoek zijn de risico’s verbonden aan introductie van uitheemse slangen op een rij gezet. Daarbij zijn ook toekomstige klimaatscenario’s bij het onderzoek betrokken. Van alle beschouwde

27

Jaarverslag 2013

soorten zijn er vier geïdentificeerd als soorten die zich in de toekomst kunnen vestigen en een substantieel risico voor de Nederlandse natuur vormen. Vooralsnog is er één nieuwe soort die zich in Nederland heeft kunnen vestigen en zich ook voortplant, de Russische rattenslang. Een kleine populatie van deze soort overleeft al ruim tien jaar in het noorden van Drenthe. De impact op de inheemse biodiversiteit van de rattenslang is op dit moment beperkt en lokaal.

5.6

Risico’s exotische vissoorten - door Martijn Schiphouwer In NEC-E (Nederlands Expertise Centrum Exoten) verband heeft RAVON de risico’s in kaart gebracht van exotische vissoorten die zijn opgenomen in de Visserijwet. De ondertussen in Nederland wijdverspreide soorten als karper en snoekbaars krijgen de hoogste risicoclassificatie van de behandelde soorten. Er is onder andere gekeken naar het vestigingspotentieel, impact op inheemse soorten en het koloniseren van beschermde gebieden. De risico's van een aantal soorten kunnen in de toekomst groter worden door klimaatverandering, bijvoorbeeld door een hoger reproductiesucces bij hogere temperaturen. Wanneer soorten zich eenmaal gevestigd hebben in grote waterlichamen is het praktisch onmogelijk om deze populaties te beheren. Daarom wordt voorgesteld dat het uitzetten van exoten gestopt of gereguleerd moeten worden en dat nationale en internationale vistransporten gescreend moeten worden op ziekten en meeliftende exoten.

5.7

Lichtonderzoek tijdens de paddentrek - door Kris Joosten Amfibieën worden vaak aangetrokken of afgestoten door licht. Dat kan van invloed zijn op de amfibieëntrek en de verkeersmortaliteit. Van sommige soorten is bekend dat ze veel onder straatlantaarns verzamelen, waardoor de kans op doodrijden sterk toeneemt. In dit gerichte onderzoek wordt het effect van verschillende lichtspectra onderzocht op de voorjaarstrek. Maart 2012 is het onderzoek gestart op twee proeflocaties (Kootwijk & Amerongen) en in 2013 is het onderzoek uitgevoerd in Amerongen en Bloemendaal. Op deze trajecten, waar veel padden en andere amfibieën oversteken tijdens de voorjaarstrek, is het effect van rood, groen en wit licht getest. De experimenten zijn uitgevoerd door leden van de lokale paddenwerkgroepen. De eerste resultaten zullen in 2014 worden gepresenteerd.

Lichtonderzoek in uitvoering op traject Duinlustweg te Bloemendaal (Foto’s: Kris Joosten) 28

Stichting RAVON

6

THEMA BESCHERMING

6.1

Actieplan SOS vuursalamander – door Raymond Creemers In februari 2013 heeft Freek Vonk in De Wereld Draait Door het actieplan SOSvuursalamander onder de aandacht gebracht. Freek is ambassadeur van het project en heeft ook een column geschreven in de TROSkompas over 2013 het Jaar van de vuursalamander. In maart is er een expertmeeting geweest met deskundigen van Alterra, Arcadis, het NHGL, Staatsbosbeheer, RAVON en de Universiteit Gent. In september 2013 was er een zeer Figuur 1. Freek achter de schermen bij de DWDD. (Foto: belangrijke doorbraak in het onderzoek naar Rob van Westrienen) de achteruitgang. Er verscheen een artikel in een vooraanstaand Amerikaans wetenschappelijk tijdschrift (PNAS) over de oorzaak van achteruitgang. Het blijkt om een volledig nieuwe dierziekte te gaan, de schimmel is wel verwant aan de beruchte chytridschimmel die wereldwijd verantwoordelijk is voor het uitsterven van tientallen soorten amfibieën. Het is de belangrijkste wetenschappelijk publicatie in het bijna 25 jarig bestaan van RAVON geworden. De ziekte is nu aangetoond bij vuursalamanders, onbekend is nog of de ziekte zich ook onder andere soorten gaat manifesteren. In oktober is in kasteelpark Bron een workshop met terreinbeheerders georganiseerd hoe om te gaan met de nieuwe situatie. Dit zal uitgewerkt worden in richtlijnen en aanbevelingen voor beheerders en vrijwilligers. De quarantaine voor de volwassen dieren in Gent is begin april 2013 opgeheven en de vuursalamanders zijn verhuisd naar Kasteelpark Born, een dierentuin in ZuidLimburg. SOSvuursalamander bleek een succesvol crowdfundingsproject. Het optreden van Freek Vonk, de bijbehorende media-aandacht, het adoptieprogramma en de constante nieuwsstroom via de social media bleken genoeg aandacht te genereren om een substantieel bedrag via publiekssteun te verwerven. Dit bedrag kon toegevoegd worden aan de financiering van de opvang en van het actieplan en onderzoek. In maart 2013 renden de leerlingen van een basisschool in WilpAchterhoek zicht het vuur uit de sloffen tijdens hun jaarlijkse sponsorloop. Op de RAVON dag 2013 is uitgebreid aandacht besteed aan de ontdekking van de nieuwe schimmel en de mogelijke consequenties. Begin november is een themanummer uitgebracht (nr. 50) als speciale editie (jubileumnummer). RAVON en de Universiteit Gent zullen ook de komende jaren stevig inzetten op het uitbreiden van het onderzoek.

29

Jaarverslag 2013

6.2

Instandhouding van de grote modderkruiper in Noord-Brabant – door Arthur de Bruin De populatie grote modderkruipers in Nederland is in de tweede helft van de 20e sterk achteruit gegaan. Binnen Nederland is Noord-Brabant van groot belang voor deze soort. Het was echter onduidelijk waar de grote modderkruiper nog voorkomt en wat de kwaliteit van zijn leefgebied is. RAVON heeft hier een onderzoek naar uitgevoerd en voor alle leefgebieden zijn belangrijke beheer en inrichtingsmaatregelen opgesteld. In totaal werd maar 30% van de leefgebieden als voldoende beoordeeld. Het rapport beschrijft de beheer en inrichtingsmaatregelen waarmee populaties duurzaam behouden kunnen worden.

6.3

Poelen in de gemeente Deventer – door Frank Spikmans In opdracht van de gemeente Deventer is een overzicht gemaakt van alle geïsoleerde wateren in de gemeente. Op basis van gegevens die in voorgaande projecten zijn verzameld (2007-2012) is de aanwezigheid van beschermde amfibieën per water bekend. In het achterliggende databestand is tevens opgenomen welke maatregelen nodig zijn voor amfibieën Denk aan schonen, vrijstellen oevers of uitbaggeren. De gemeente zal de kaart gebruiken om beheersmaatregelen te profiteren in de komende jaren.

6.4

Beheersevaluatie Bergherbos t..b.v. reptielen – door Raymond Creemers In 2007 zijn door de Natuurmonumenten beheersmaatregelen genomen in het Bergherbos, een stuwwal in Montferland. Het Bergherbos is een regionaal bolwerk voor reptielen en staat vooral bekend om de grote populaties zandhagedis en hazelworm en kleine populaties gladde slang en levendbarende hagedis. Het gebied was sterk aan het verbossen, om deze verbossing tegen te gaan zijn bestaande heideterreinen deels van boomopslag ontdaan, zijn er enkele nieuwe leefgebieden gecreëerd en zijn er kilometerslange corridors gemaakt om populaties onderling wee te verbinden. RAVON heeft, samen met een actieve groep vrijwilligers uit de regio, een grootschalige inventarisatie uitgevoerd waarin de huidige situatie afgezet kon worden tegen de nulsituatie. De aanwezige reptielen hebben goed op de beheersmaatregelen gereageerd en de corridors zijn binnen enkele jaren bezet door met name zandhagedissen. Ook andere reptielen en de andere heidefauna hebben duidelijk baat gehad bij het nieuwe beheer. Naast de resultaten van de inventarisatie bevat het onderzoek ook nieuwe aanbevelingen, waardoor het beheer nog verder afgestemd kan worden op de potentiële natuurwaarden van het terrein. Daarmee gaan de reptielen van het Bergherbos een zonnige toekomst tegemoet.

30

De zandhagedis is één van de soorten die in het Bergherbos profiteert van de beheersmaatregelen. (Foto: Arnold van Rijsewijk)

Stichting RAVON

6.5

Nieuwe Natuurwet – door Ronald Zollinger Een voorstel voor een nieuwe Wet natuurbescherming is in augustus 2012 door de toenmalige demissionaire staatssecretaris Bleker ingediend bij de Tweede Kamer. Dit voorstel is door de huidige Tweede Kamer controversieel verklaard. In het regeerakkoord ‘Bruggen Bouwen’ van het VVD-PvdA kabinet is opgenomen dat het wetsvoorstel via een nota van wijziging zal worden aangepast. Deze nota van wijziging wordt waarschijnlijk begin 2014 door staatssecretaris Dijksma bij de Tweede Kamer ingediend, waarna de parlementaire behandeling start. RAVON heeft in 2013 een bijdrage geleverd - als een van de Groene 11 partijen - aan het opstellen van een eigen gezamenlijke visie op de natuurwetgeving in Nederland. 2014 wordt het jaar waarin het parlement zich buigt over een nieuwe natuurwet. Daarom hebben we als Groene 11, waarbij Natuurmonumenten het voortouw neemt, in 2013 een symposium voorbereid dat in januari 2014 zal worden gehouden. Tijdens dit symposium zullen we onze gezamenlijke visie presenteren, waarbij in het bijzonder Tweede Kamerleden zullen worden uitgenodigd.

31

Jaarverslag 2013

32

Stichting RAVON

7

THEMA DRAAGVLAK

7.1

Groen en Doen – door Kris Joosten & Ronald Zollinger Samen werken aan een mooi landschap is het uitgangspunt van Groen en Doen, een programma van het ministerie van Economische Zaken (Amendement Koopmans) om vrijwilligerswerk op het gebied van natuur- en landschapsbeheer en ‘groen in de stad’ te ontwikkelen en te stimuleren. Het ministerie heeft voor 2012/2013 twee miljoen euro vrijgemaakt voor dit project. Dit bedrag is verdeeld over twee sporen, ten eerste 1,2 miljoen euro voor zes grote groene vrijwilligersorganisaties (waaronder de VOFF met Landschapsbeheer Nederland als trekker) en ten tweede ook acht ton voor lokale groene burgerinitiatieven (via Greenwish) die niet aangesloten zijn bij een van de zes landelijke groene vrijwilligersorganisaties. Voor de VOFF bedroegen de totale baten € 240.000,- en de kosten € 251.737,- (periode 1/8/2012 tot 1/04/2013). RAVON was hierbij hoofdaannemer namens de VOFF-organisaties. Als VOFForganisaties hebben hieraan meegedaan: RAVON, SOVON, FLORON, De Vlinderstichting, Zoogdiervereniging en EIS-Nederland. Zo werkt RAVON samen met de bovengenoemde andere VOFF-organisaties aan verschillende projecten rondom het thema ‘groen tellen & groen doen in dorp en stad’. In dit kader is: ƒ Er een tuintelling ‘Amfibieën in de stad’ ontwikkeld die verder zal worden uitgebouwd naar een Jaarrondtuintelling. ƒ Er een fototentoonstelling 'Blik onder water' ontwikkeld voor het Watermuseum te Arnhem die wegens succes met een jaar is verlengd en heeft geleid tot de ontwikkeling van een fototentoonstelling "Blik onder water in Leiden' met daaraan gekoppelde excursies die in 2014 zal worden uitgevoerd.

De fototentoonstelling Blik onder water van maart t/m september 2013 in het watermuseum te Arnhem is wegens groot succes met een jaar verlengd en nog steeds te bewonderen (Foto: Watermuseum Arnhem)

33

Jaarverslag 2013

Daarnaast heeft RAVON samen met de zes provinciale landschapsbeheerorganisaties in Friesland, Flevoland, Utrecht, Zuid-Holland, Zeeland en Limburg gewerkt aan diverse projecten rondom verschillende soorten en methoden: ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ

Organiseren van cursussen voor vrijwilligers voor het overzetten van padden Opleiden vrijwilligers voor opstarten van een amfibieënwerkgroep op Tholen en Schouwen Vrijwilligers opleiden in het aanleggen van broeihopen voor ringslangen Verzorgen opleiding over het plegen van kleinschalig onderhoud aan heideterreinen Opleiden vrijwilligers voor poelenbrigade Utrechtse Heuvelrug / Gelderse Vallei Een educatief project voor het adopteren van poelen door schoolklassen Opleiden tot uitvoeren van inventarisatiewerkzaamheden voor visatlas Zuid-Holland Organiseren van cursussen voor vrijwilligersnetwerk voor boomkikker en kamsalamander

In september 2013 is digitaal het boekje 'Ik wil dit blijven doen' verspreid onder onze vrijwilligers. In het boekje vertellen vrijwilligers dat zij hun werk in natuur en landschap graag willen blijven doen, maar dat zij daarvoor wel ondersteuning nodig hebben van vrijwilligersorganisaties. Dit boekjes is nog steeds te downloaden via de RAVON-website. In november 2013 hebben wij een evaluatie uitgevoerd en alle deelnemers aan Groen en Doen activiteiten gevraagd ervaringen door te geven. De resultaten van deze evaluatie zijn meegenomen voor de uitvoering in 2014. 7.2

Communicatie over het Ranavirus – door Annemarieke Spitzen Het Ranavirus is in 2010 voor het eerst in Nederland aangetoond. Helaas is dit virus aan het uitbreiden en zijn in de afgelopen jaren zijn duizenden amfibieën hieraan gestorven. Monitoring, voorlichting en onderzoek zijn essentieel om te weten wat de impact van het virus op lange termijn is voor onze soorten, en om de verspreiding ervan zoveel mogelijk te vertragen. RAVON, DWHC en Provincie Drenthe hebben eind 2013 en begin 2014 via actieve en passieve communicatie geprobeerd zo veel mogelijk mensen te bereiken door het geven van vier lezingen, het verspreiden van flyers en doordat lokale kranten en RTV Drenthe hier aandacht aan hebben besteed.

Flyer over het Ranavirus 34

Stichting RAVON

7.3

Verzorgen cursussen en colleges - door Jeroen van Delft Er zijn door (sleutel)vrijwilligers en medewerkers op diverse plaatsen in het hele land cursussen en workshops verzorgd. Het gaat onder meer om de basiscursussen amfibieën en reptielen en de basiscursus zoetwatervissen en cursussen over poelenbeheer. De cursussen worden aangekondigd op de RAVON website. Het RAVON-team Vrijwilligers & Gegevens verzorgt de coördinatie. Daarnaast is RAVON weer betrokken geweest bij het verzorgen van onderwijs op de Radboud Universiteit Nijmegen en de Universiteit van Amsterdam. In 2013 zijn acht workshops Praktisch natuurbeheer voor levensgemeenschappen georganiseerd. Iedere workshop had een levensgemeenschap, bijvoorbeeld Heide & hoogveen of Beekdalen, als centraal thema. Deelnemers uit de praktijk van het natuurbeheer zijn gedurende twee dagen geïnformeerd over hoe je met veel soortgroepen in het beheer rekening kunt houden. Daarbij waren steeds drie docenten aanwezig vanuit de verschillende samenwerkingspartners, zodat veel verschillende kennis aanwezig was en er veel verschillende invalshoeken tijdens discussies belicht konden worden. Tijdens het veldgedeelte was er ook vrijwel altijd een lokale beheerder aanwezig. De workshops zijn goed gewaardeerd en krijgen in 2014 een vervolg. De workshops zijn opgezet en georganiseerd als onderdeel van een programma van stichting Bargerveen, EIS-NL, FLORON, Radboud Universiteit, RAVON, Sovon, Vlinderstichting, Wildernistrek en Zoogdierverenging in het kader van de Regeling Draagvlak Natuur. Het programma is afgesloten met een drukbezocht symposium op de Radboud Universiteit. RAVON was de projectleider van dit programma.

35

Jaarverslag 2013

36

Stichting RAVON

8

THEMA INTERNATIONAAL RAVON speelt een steeds actievere rol in de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen in Europa. Dit realiseren wij door meer samen te werken met internationale partners en bijdragen te leveren aan congressen en symposia.

8.1

SEH European Congress of Herpetology in Hongarije – door Raymond Creemers RAVON was goed vertegenwoordigd op het Europese herpetologencongres (september 2013 Ballaton-meer, Hongarije). Er waren inhoudelijke bijdragen over prioriteiten in Europese herpetofauna bescherming, de effecten van begrazing op hagedissen, amfibieën in rioolputten, early-warning systemen voor exoten, RANAvirus en natuurlijk ook meerdere bijdragen over het eDNA werk van RAVON en over de vuursalamander. De publicatie van het baanbrekende artikel over de salamanderziekte was helaas net 2 weken na het congres, waardoor het grote nieuws nog onder embargo van het tijdschrift stond. Het congres werd door de Nederlandse en Vlaamse deelnemers afgesloten met een uiterst succesvolle veldexcursie, waarbij in anderhalve dag vrijwel de gehele Hongaarse herpetofauna werd waargenomen.

Lezing door Jeroen van Delft over het 'Early warning system' op het SEH congres. (Foto: Wilbert Bosman)

8.2

Samenwerking onderzoekers – door Raymond Creemers RAVON werkt internationaal nauw samen met experts om het vuursalamandermysterie te ontrafelen en op te lossen, waaronder de Universiteit Gent, Universiteit Brussel, Imperial College London en de Uni Bielefeld. Voor het eDNA onderzoek wordt nauw samengewerkt met SPYGEN, de in Frankrijk gevestigde koploper op het gebied van de relatie nieuwe onderzoekstechniek.

37

Jaarverslag 2013

38

Stichting RAVON

9

OVERIG

9.1

Financiën - door Rob van Westrienen De omzet van RAVON was € 1.989.094,-. Dit is fors hoger dan in voorgaande jaren, wat mede veroorzaakt wordt door de fusie met de FLORON-werkorgansiatie en een stijging van het werk derden. Over het boekjaar 2013 kon € 26.630,- worden toegevoegd aan de algemene reserve.

9.2

Opdrachtgevers, opdrachtnemers en samenwerkingspartners - door Wilma Roerink Onze dank gaat uit naar alle vrijwilligers die ons op enigerlei wijze hebben ondersteund! Wij zijn onze opdrachtgevers, opdrachtnemers, subsidiegevers en samenwerkingspartners zeer erkentelijk voor het in RAVON gestelde vertrouwen en de prettige samenwerking. ACO, Alterra, ARCADIS Nederland BV, Arfman Hekwerk B.V., ASR Vastgoed B.V., Bosgroep, Bureau Waardenburg B.V., BV Landgoed de Moeren, De Vlinderstichting, DHV B.V., DLG centraal, Dunea, DWHC, Eco- Niche, EIS-NL, Flora van Nederland, Gegevensautoriteit Natuur, GEM Meerstad CV, Gemeente Deventer, Gemeente Gouda, Gemeente Haarlem, Gemeente Leusden, Gemeente Nijmegen, Gemeente Noord-Oostpolder, Gemeente Peel en Maas,Gemeente Tilburg , Gemeente Veghel, GHV Commissie Haagse Wateren, Groene 11, Haskoning Nederland B.V., Het Bosschap, Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Hoogheemraadschap Rijnland, K3 Delta, Kroondomein Het Loo, Landschap Noord-Holland, Landschap Overijssel, Ministerie van Economische Zaken, Team Invasieve Exoten, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting, Movaris Nederland B.V., Natuurbalans-Limes Divergens B.V., Natuurmonumenten, Naturalis Biodiversity Center, Nederlandse Vereniging van Boseigenaren, Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Dieren, Nieuwe Voedsel en Waren Autoriteit, Prins Bernhard Cultuurfonds, ProRail, Provincie Noord-Brabant, Provincie Drenthe, Dienst Landelijk Gebied, Provincie Gelderland, Provincie Limburg, Provincie Noord-Brabant, Provincie Overijssel, Provincie Utrecht, Provincie Zuid-Holland, Radboud Universiteit, Faculteit NWI, Regeling Draagvlak Natuur, Rijkswaterstaat, Soortbescherming Nederland, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Sportvisserij Nederland, Spygen, Staatsbosbeheer, VZZ, Stichting Bargerveen, Stichting Boomkikkerfonds, Stichting FLORON, Stichting Gooisch Natuurreservaat, Stichting Herpetofauna, Stichting Kenniscentrum Dierplagen, Stichting RIONED, St. Zeeuws Landschap, Velo Beheer, VIVARA, Waternet, WATERPROEF, Waterschap de Dommel, Waterschap Hollandse Delta, Waterschap Hunze en AA’s, Waterschap Noorderzijlvest, Waterschap Peel en Maasvallei, Waterschap Rijn en IJssel, Waterschap Rivierenland, Waterschap Velt en Vecht, Waterschap Veluwe, Wereld Natuur Fonds, W.F.C. Vullings.

39

Jaarverslag 2013

40

Stichting RAVON

BIJLAGE 1 PUBLICATIELIJST 2013 In deze lijst is alle ons bekende informatie opgenomen. INHOUDSOPGAVE 1. Artikelen 2. Rapporten 3. Stagerapporten 4. Boeken en tekstbijdragen aan boeken 5. RAVON uitgaven 6. RAVON stand 7. Radio en televisie 8. Tijdschriften en kranten 9. Digitale nieuwssites 10. Cursussen en workshops 11. Excursies 12. Presentaties en lezingen 13. Overig

1. Artikelen Creemers, R. & A. Spitzen 2013. Zoektocht naar het onbekende, de ontdekking van chytrid 2.0. RAVON 50 jg. 15 (4): 92-99. Creemers, R., A. Spitzen & W. Bosman 2013. Freek, Sjeng, Bernhard & Matt: allemaal doen ze mee. RAVON 50 jg. 15(4): 105-107. Delft, J. van, B. Odé, V. Dijkstra & R. Creemers, 2013. Wel of niet bestrijden? Natura 110(2): 20-21. Delft, J. van, A. de Bruin & P. Frigge, 2013. Waarnemingenoverzicht 2012. RAVON 15(5):119-132 Diepenbeek, A. van.& R. Creemers, 2013. Straatkolken: valkuilen voor amfibieën. RAVON 15(5):110-118 Herder, J.E., 2013. Exoten opsporen met DNA. Natura 110(2): 11. Herder, J.E., J. van Delft, E. Bellemain & A. Valentini, 2013. Environmental DNA krachtig gereedschap voor het monitoren van fauna. De Levende Natuur 114(3): 108-113. Herder, J.E., D. Bekker, R. Koelman & E. Bellemain, 2013. Noordse woelmuis en waterspitsmuis beter in beeld - Met eDNA op het goede spoor. Zoogdier 24(2): 8-10. Herder, J.E., J. Kranenbarg, A. de Bruin & A. Valentini, 2013. Op jacht naar DNA - Effectief zoeken naar grote modderkruipers. Herder, J.E., T. Termaat & A. Valentini, 2013. Environmental DNA als inventarisatiemethode voor libellen. Vlinders 2013(2): 22-25. Herder, J.E, 2013. Environmental DNA zet de knoflookpad terug op de kaart. Schubben & Slijm 15: 15. Lammers, W. & J. van Delft, 2013. Vijf veelgestelde vragen over exoten. Natura 110(2): 16. Spikmans, F., T. van Tongeren, T. van Alen, G. van der Velde & H.J.M. op den Camp, 2013. High prevalence of the parasite Sphaerothecum destruens in the invasive topmouth gudgeon Pseudorasbora parva in the Netherlands, a potential threat to native freshwater fish. Aquatic Invasions 8: 355-360 Spitzen-van der Sluijs, A., F. Pasmans & A. Martel, 2013 Nieuwe schimmel veroorzaakt massale sterfte onder vuursalamanders. Archaeopteryx Veterinaris 21(3): 9-11. Spitzen, A. R. Creemers & W. Bosman. Vuursalamanders nog niet verloren. RAVON 50 jg. 15(4):100-104.

41

Jaarverslag 2013

Stumpel, A.H.P., 2013 Conservation and declines of amphibians in The Netherlands. In H. Heatwole & J.W. Wilkinson (eds): Amphibian Biology, Volume 11 Status of conservation and decline of amphibians: Eastern hemisphere, Part 3 Western Europe, pp. 58-65. Exeter, Pelagic Publishing. ISBN 978-1-907807-52-7 Vries, W. de, A. Marco, E. Goverse. 2012 Educative and participative amphibian monitoring for a wider and more effective conservation Froglog 21(1):55-57 Wallis de Vries, M., J. Noordijk, J. Smit, H. Sierdsema, R. Zollinger, J. van Delft & M. Nijssen, 2013. Slim begrazen voor de heidefauna! Vakblad Natuur Bos Landschap 10(99): 4-7. Martel, A., C. Adriaensen, M. Sharifian-Fard, A. Spitzen-van der Sluijs, G. Louette, K. Baert, B. Crombaghs, J. Dewulf & F. Pasmans, 2013. The absence of zoonotic agents in invasive bullfrogs (Lithobates catesbeianus) in Belgium and the Netherlands. Ecohealth okt 2013.

2. Rapporten Devisscher, S., T. Adriaens, A. De Vocht, S. Descamps, M. Hoogewijs, R. Jooris, J. van Delft & G. Louette, 2012. Beheer van de stierkikker in Vlaanderen en Nederland. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2012 (52). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel. Bosman, W. & M. Scheepens, 2013. Monitoring van amfibieën en met name de knoflookpad in het leefgebied te Gastel in 2012. Onderzoek uitgevoerd in het kader van het project knoflookpad Strijper Aa. Stichting RAVON en Waterschap de Dommel. 19 p. Bosman, W. & F. Spikmans, 2013. Monitoring knoflookpad en kamsalamander in het leefgebied bij Barvoorde-Dakhorst 2013. Onderzoek uitgevoerd in het kader van een nieuwe waterwinning door Vitens. Stichting RAVON, Nijmegen. Bosman, W. & R.P.J.H. Struijk & T. Woeltjes, 2013. Monitoring van amfibieën en met name de knoflookpad, kamsalamander en poelkikker in een leefgebied bij Ewijk in 2013. Onderzoek uitgevoerd in het kader van het project A50 Ewijk - Valburg. Stichting RAVON, Nijmegen. Creemers, R. & J. Janse, 2013. Nulmeting amfibieën en vissen in de Velperwaarden 2013. Stichting RAVON rapportnr. 2013.049. Delft, J.J.C.W. van, 2013. Eindrapportage Signaleringsproject Exoten 2012-2013. VOFF in opdracht van Team Invasieve Exoten van De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit van het Ministerie van Economische Zaken. VOFF, Nijmegen. Delft, J.J.C.W. van & R.C.M. Creemers, 2013. Early Warning System en effectmonitoring Amerikaanse brulkikker in Baarlo en Noord-Brabant, 2013. Stichting RAVON i.o.v. De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit, Bureau Risicobeoordeling en Onderzoeksprogrammering, Team Invasieve Exoten en Gegevensautoriteit Natuur. Delft, J. van, R. Creemers & J. Kranenbarg, 2013. Controle database Effectmonitor met betrekking tot vissen, amfibieën en reptielen. Oplevering geannoteerde database. Delft, J.J.C.W. van, J.E. Herder & J. Janse, 2013. eDNA-primerontwikkeling en bemonstering van wateren ten behoeve van het vaststellen van de Italiaanse kamsalamander. Stichting RAVON i.o.v. De Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit, Bureau Risicobeoordeling & onderzoeksprogrammering, Team Invasieve Exoten. Rapportnr. 2013.071 Delft , J. van, E. Colijn, G.-J. van Duinen, H. Huitema, H. van Kleef, R. Koelman, R. Lenders, R. Leuven, J. Noordijk, B. Odé, H. Sierdsema, J.T. Smit, E. van Uchelen, G. van der Velde, K. Veling, J. Vogels & S. Vreugdenhil, 2013. Handleiding Praktisch natuurbeheer voor levensgemeenschappen. RAVON, European Invertebrate Survey - Nederland, FLORON, afdeling Milieukunde Radboud Universiteit, Sovon, Stichting Bargerveen, De Vlinderstichting, Zoogdiervereniging.

42

Stichting RAVON

Kleef, H. van, R. van der Burg, J. van Delft, W. Bosman, J. Bouwman & N. de Kort, 2013. Zonnebaars in Noord-Brabant. Onderzoek naar maatregelen tegen negatieve effecten van zonnebaarzen in Brabantse wateren. Bosgroep Zuid Nederland, Stichting Bargerveen, Stichting RAVON, in opdracht van Provincie Noord-Brabant. Kranenbarg, J., R.P.J.H. Struijk & A. de Bruin, 2013. NEM Meetnet beek- en poldervissen 2012. Stichting RAVON. Rapportnr.2012.047 Ottburg, F.G.W.A., G. Maas, R. Schrijver, J. Kranenbarg, M. Schiphouwer, O. Haenen, R. Blonk, M. Kotterman & M. de Graaf, 2013. AGRIVIS. De economische haalbaarheid van het kweken van vis in open poldersystemen en het effect op de veenbodemdaling en overige risico's. Alterra Wageningen. Alterra-rapport 2398. Ouwehand, A., 2013. RAVON Hemelvaartweekeind Zuid-Holland 2013. Stichting RAVON. Rapportnr. 2013-002 Rijsewijk, A.C. van & J.J.C.W. van Delft, 2013. Monitoring van de gladde slang op Landgoed de Moeren te Zundert. Onderzoek naar de effecten van beheer en inrichting 2011 - 2013. Stichting RAVON, Nijmegen. Rijsewijk, A.C. van & A.M. Spitzen- van der Sluijs, 2013. De rugstreeppad in Terneuzen 2013. Stichting RAVON, rapportnr. 2013-103. Schiphouwer, M.E.J., 2013. Overzetten vissen terrein Casco Schiedam. Stichting RAVON, in opdracht van A4all. Rapportnr. 2013-131(concept). Schiphouwer, M.E.J. & J. Janse, 2013. Inventarisatie bittervoorn Zouweboezem. Stichting RAVON. Rapportnr. 2013.101. Schiphouwer, M.E.J., J. Janse, T. Woeltjes & A. de Bruin, 2013. Ecologische vrijgave terrein Casco. Stichting RAVON rapportnr. 2012-131. Spikmans, F. & W. Bosman, 2013. Monitoring knoflookpad en kamsalamander in het leefgebied bij Barvoorde-Dakhorst 2012. Onderzoek uitgevoerd in het kader van een nieuwe waterwinning voor Vitens. Stichting RAVON. Rapportnr. 2012-035. Spikmans, F. & A. van Rijsewijk, 2013. Advies duurzaam behoud van populaties beschermde amfibieën en vissen in de Zwaluwenbunders, Tilburg. Stichting RAVON. Rapportnr. 2012-101. Spikmans, F. & W. Bosman, 2013. Monitoring reptielen spoorlijn Maastricht- Lanaken 2013. Stichting RAVON, Nijmegen. Rapportnr. 2013.031. Spikmans, F. & W. Bosman, 2013. Reptielen in Maastricht voor de toekomst behouden. Naar duurzame metapopulaties binnen het stadsvernieuwingsgebied Belvédére. Stichting RAVON in opdracht van ARCADIs Nederland BV en gemeente Maastricht. Rapportnr. 2012.036. Spikmans, F., M Schiphouwer, J. Kranenbarg & H. Breeuwer, 2013. Naar duurzame populaties beekprik in Noord-Brabant. Voorbereidingsstudie herintroductie. Stichting RAVON in opdracht van ProRail. Rapportnr. 2013.031. Spitzen – van der Sluijs, A.M., T. Woeltjes & J. Janse, 2013. De heikikker in Meerstad in 2013. Vervolgactie wegvangen en onderzoek geschiktheid leefgebied in compensatiegebied 2b. Stichting Ravon in opdracht van Bureau Meerstad. Rapportnr. 2013-024. Struijk, R.P.J.H., Bosman, W. & W. Spencer, 2013. Bijplaatsing en herintroductie van de knoflookpad in Noord-Brabant 2012. Pilots in ’t Hurkske, ’t Merkske en het gebied Strijper Aa & Gastelse Heide. Stichting RAVON, Nijmegen en Natura Artis Magistra, Amsterdam. Rapportnr. 2012-020 Struijk, R.P.J.H., Bosman, W. & W. Spencer, 2013. Bijplaatsing en herintroductie van de knoflookpad in Noord-Brabant 2012 en 2013. Pilots in ’t Hurkske, ’t Merkske en het gebied Strijper Aa & Gastelse Heide. Stichting RAVON, Nijmegen en Natura Artis Magistra, Amsterdam. Tempel, C. van den, K. Dekker & E. Goverse, 2013. Verslag vleermuis- en vissenweekend Texel 2013. Landschap Noord-Holland en Stichting RAVON. Projectnr. 13-55017.

43

Jaarverslag 2013

Vogel, R.L., B. Koese, J. Kranenbarg, M. La Haye, O. Baudewijn, H Sierdsema, L. Sparrius, P. Verburg, R. Zollinger, 2013. Het belang van Nederland buiten de Ecologische Hoofdstructuur voor soorten van de Vogelrichtlijn en van bijlage V van de Habitatrichtlijn. SOVON Vogelonderzoek. Sovon-rapport 2013/15 Wallis de Vries, M.F., J. Noordijk, H. Sierdsema, R. Zollinger, J.T. Smit & M. Nijssen, 2013 Begrazing in Brabantse heidegebieden – Effecten op de fauna. De Vlinderstichting, Wageningen / EIS-Nederland, Leiden / SOVON Vogelonderzoek, Stichting RAVON en Stichting Bargerveen, Nijmegen. Rapportnr. VS2012.017.

3. Stagerapporten Giesen, J. 2013. Verspreidingsonderzoek van de vuursalamander in het leefgebied Geuldal. Stichting RAVON. Sanders, D., 2013. Vuursalamanders: de speld in de hooiberg, maar waarom? Een onderzoek naar de actuele situatie van de vuursalamander (Salamandra salamandra) populatie en de abiotiek van het Bunderbos. Stichting RAVON. Rapportnr. 2013.027 Katt, R., 2013 Ontwikkeling van larvale knoflookpadden onder kweekomstandigheden. Een onderzoek naar de ontwikkeling van knoflookpadlarven (Pelobates fuscus) uit verschillende bronwateren onder kweekomstandigheden. Stichting RAVON Rapportnr. 2013.027 RK Prevos, D., 2013. Status van de natuurlijke populaties geelbuikvuurpad in Nederland 2013. Stichting RAVON. Rapportnr. 2013.070

4. Boeken en tekstbijdragen aan boeken Diepenbeek, A. van. Leembossen in het Groene Woud, onder redactie van W. Poelmans, J. van der Straaten en K. Veling. Hoofdstuk 9. Kruipend en Kleurrijk: Amfibieën en Reptielen. P. 166-177. Pictures Publishers, 2013.

5. RAVON uitgaven Delft, J. van & K. Joosten (redactie), 2013. Kijk op Exoten 3. Nieuwsbrief bij het Signaleringsproject Exoten. VOFF, KNNV & Sportvisserij Nederland in opdracht van Team Invasieve Exoten (Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit), januari 2013. Delft, J. van & K. Joosten (redactie), 2013. Kijk op Exoten 4. Nieuwsbrief bij het Signaleringsproject Exoten. VOFF, KNNV & Sportvisserij Nederland in opdracht van Team Invasieve Exoten (Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit), april 2013. Delft, J. van & K. Joosten (redactie), 2013. Kijk op Exoten 5. Nieuwsbrief bij het Signaleringsproject Exoten. VOFF, KNNV & Sportvisserij Nederland in opdracht van Team Invasieve Exoten (Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit), juni 2013. Delft, J. van & K. Joosten (redactie), 2013. Kijk op Exoten 6. Nieuwsbrief bij het Signaleringsproject Exoten. VOFF, KNNV & Sportvisserij Nederland in opdracht van Team Invasieve Exoten (Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit), september 2013. .Delft, J. van, H. van Kleef, R. van der Burg, W. Bosman, J. Bouwman & N. de Kort, 2013. Brochure De zonnebaars; levenswijze, problematiek en beheer. Stichting RAVON, Stichting Bargerveen, Bosgroep Zuid Nederland in opdracht van Provincie Noord-Brabant. Rijsewijk, A. van & J. van Delft, 2013. Nieuwsbrief Gladde slang Noord-Brabant, nummer 15, maart 2013. Stichting RAVON, Nijmegen. Rijsewijk, A. van & J. van Delft, 2013. Nieuwsbrief Gladde slang Noord-Brabant, nummer 16, augustus 2013. Stichting RAVON, Nijmegen.

44

Stichting RAVON

Rijsewijk, A. van & J. van Delft, 2013. Nieuwsbrief Gladde slang Noord-Brabant, nummer 17, oktober 2013. Stichting RAVON, Nijmegen. Schubben & Slijm, nummer 15, april 2013. Stichting RAVON, Nijmegen. Schubben & Slijm, nummer 16, juli 2013. Stichting RAVON, Nijmegen. Schubben & Slijm, nummer 17, oktober 2013. Stichting RAVON, Nijmegen. Schubben & Slijm, nummer 18, december 2013. Stichting RAVON, Nijmegen. Tijdschrift RAVON nummer 47, jaargang 15 nummer 1, maart 2013. Stichting RAVON, Nijmegen. Tijdschrift RAVON nummer 48, jaargang 15 nummer 2, juni 2013. Stichting RAVON, Nijmegen. Tijdschrift RAVON nummer 49, jaargang 15 nummer 3, september 2013. Stichting RAVON, Nijmegen. Tijdschrift RAVON nummer 50, jaargang 15 nummer 4, november 2013. Stichting RAVON, Nijmegen. Tijdschrift RAVON nummer 51, jaargang 15 nummer 5, december 2013. Stichting RAVON, Nijmegen.

6. RAVON stand 16 feb Roermond. I.s.m. Zoogdiervereniging. Genootschapsdag NHGL. Informatiestand vuursalamander in Limburg. I.k.v. landelijke project Groen & Doen. Arnold van Rijsewijk. 23 apr Stadsvogelconferentie Eindhoven. 24 apr Presentatie stripspeurtocht Döpke in bronnenland. Raymond Creemers & Arnold van Rijsewijk 24/ 25 aug Dutch Bird Fair Lelystad. 24/ 25 aug Tilburgse Terrarium Dagen. 08 sep Arnold van Rijsewijk. Behoud en bescherming van de vuursalamander in Nederland. 20e landelijke salamanderdag. Salamandervereniging Nederland. 08 sep Festa Natura Maastricht. 15 sep Dunea Natuurfeestdag Meijendel Den Haag 20 okt Zoo Wild Diergaarde Blijdorp. 09 nov Landelijke dag RAVON. 30 nov Landelijke dag SOVON.

7. Radio en televisie 16 jan 02 feb 18 feb 25 feb 11 mrt 21 mrt 07 apr 16 apr 21 apr 10 mei 22 aug 22 aug 23 aug 23 aug 10 sep 13 okt

Tips bij ijs op de vijver. Martijn Schiphouwer Freek Vonk met vuursalamander in De Wereld Draait Door. Jeugdjournaal. Item over amfibieën in straatkolken. M.m.v. A van Diepenbeek Regionale TV Arnhem/Nijmegen: Amfibieën in straatkolken (n.a.v. rapport straatkolken) Q-Music: Straatkolken project Omroep Zeeland interview n.a.v. Natuurbericht over onderzoek straatkolken Vroege Vogels. A. van Diepenbeek. N.a.v. project amfibieën in straatkolken. Tunnelsysteem voor amfibieën in de Ooijse bandijk. Omroep Gelderland televisie. Vroege vogels. Padden overdag op pad. Melk & Honing (E.O.) Straatkolken project pilot Vondepark Amsterdam, m.m.v. lokale amfibieënwerkgroep. Radio Gelderland: blauwband veroorzaakt ziekte bij inheemse vissen. Frank Spikmans BNR-nieuwsradio: blauwband veroorzaakt ziekte bij inheemse vissen. Frank Spikmans Radio 1 (KRO Goedemorgen Nederland) : blauwband veroorzaakt ziekte bij inheemse vissen. Frank Spikmans Radio noord-Holland: blauwband veroorzaakt ziekte bij inheemse vissen. Frank Spikmans Vara Vroege Vogels: herintroductie knoflookpad. Richard Struijk, Wilbert Bosman Omroep Wijchen: half uur over reptielen en amfibieën rondom Wijchen. Jelger Herder

45

Jaarverslag 2013

25 okt Omroep Flevoland: aanleg straatkolken Zeewolde. Met de paddenladder uit de put, n.a.v. onderzoek amfibieën in straatkolken. 19 nov Freek Vonk met vuursalamander in ZappLive. 29 dec Vara’s Vroege Vogels(radio),. Raymond Creemers met 2014 het jaar van de salamander.

8. Tijschriften en kranten jan 09 feb 10 feb 11 feb 13 feb 13 feb 18 feb 18 feb 23 feb 23 feb 23 feb 23 feb 23 feb 23 feb 23 feb 23 feb 23 feb 27 feb 06 mrt mrt

Tekstuele bijdrage aan stuk over de gekko in Zo zit dat?! Jeroen van Delft De Morgen, Universiteit Gent moet vuursalamander van de ondergang redden KNNV Delft-publicatie. Help de padden uit de put (n.a.v. rapport straatkolken) RAVON publicatie: Onderzoek naar amfibieën in straatkolken Publicatie Dierenbescherming Straatkolkenonderzoek. A. van Diepenbeek Algemeen Dagblad: Rioolputten moeten paddentrek verbeteren. A. van Diepenbeek Persbericht, Oplossingen mogelijk tegen diersterfte in straatkolken. Annemarie van Diepenbeek Natuurbericht Landelijk onderzoek amfibieën in straatkolken. A van Diepenbeek De Limburger. Riolen één groot kerkhof van amfibieën. De Gelderlander : Amfibieën als ratten in de val De Stentor: Amfibieën sterven als ratten in riolen. Lokale krant regio Den Helder: Amfibieën als ratten in de val Eindhovens Dagblad: Amfibieën als ratten in de val. Provinciale Zeeuwse courant: Amfibieën als ratten in de val HDC Media Amfibieën als ratten in de val Almere Vandaag. Als ratten in de val HRM Amfibieën als ratten in de val Metro. Padden in Vondelpark: aantal stijgt explosief Spits: Vijf vragen aan…A. van Diepenbeek (n.a.v. rapport straatkolken) RIONED Nieuw. Oplossingen mogelijk tegen diersterfte in straatkolken (n.a.v. rapport straatkolken) 12 mrt De Volkskrant Straatkolkenproject.(René Didde) 16 mrt De Volkskrant, De kikker en de ladder naar de vrijheid. Annemarie van Diepenbeek 27 mrt Stadswerknieuwsflits: Diersterfte in straatkolken. A. van Diepenbeek 03 apr Noord-Hollands Dagblad: Alkmaarse uitvinding houdt amfibieën uit rioolstelsel (n.a.v. rapport straatkolken) 05 apr De Limburger, Knokken voor vuursalamander 16 apr De Gelderlander: Vissen aan de Waal 12 jun Eindhovens Dagblad: Paradijs voor vissen. Arthur de Bruin jul Trouw. Op zoek naar waterdieren met nieuwe DNA-techniek. Jelger Herder 11 jul De Volkskrant: 15.000 knoflookpadden uit Artis in N-Brabant uitgezet als experiment. Wilbert Bosman 27 jul Facebook: Waternet (n.a.v. rapport straatkolken) aug Tuinieren: Schuwe zomergast 07 aug BN De Stem: CSI en de grote modderkruiper 22 aug Almere Vandaag: Exotische vis ‘sluipmoordenaar’ Frank Spikmans 21/22 aug NRC: Geruisloos afgevoerde amfibieën. N.a.v. onderzoeksverslag Amfibieën in straatkolken. 23 aug Spits: Exoot bedreigt Nederlandse vis. Frank Spikmans 23 aug Telegraaf: Parasiet bedreigd karpers en brasems. Frank Spikmans 23 aug De Stentor: Exotische vis bedreigd inheemse vissoorten. Frank Spikmans 23 aug De Gooi- en Eemlander: 'Killervis' van tien centimeter bedreiging inheemse vissen. Frank Spikmans

46

Stichting RAVON

23 aug 23 aug 23 aug 23 aug 23 aug sep sep 03 sep 03 sep 04 sep 07 sep 14 sep 17 sep 20 sep 21 okt 02 nov 09 nov nov nov

Haarlems Dagblad: 'Killervis' van tien centimeter bedreiging inheemse vissen. Frank Spikmans AD: Exotische vis als sluipmoordenaar IJmuider Courant: ‘Killervis’ van tien centimeter bedreiging inheemse vissen Leidsch Dagblad: ‘Killervis’ van tien centimeter bedreiging inheemse vissen Noordhollands Dagblad: ‘Killervis’ van tien centimeter bedreiging inheemse vissen Roots, Red de vuursalamander Vakblad NatuurBosLandschap: Nieuwe schimmel brengt vuursalamanders op rand van uitsterven De Volkskrant: Nieuwe schimmel vernietigt salamander NRC: Nieuwe schimmel vernietigt salamander. Annemarieke Spitzen De Limburger: Schimmel doodt vuursalamanders Eindhovens Dagblad: Schimmel oorzaak sterfte salamander Aktueel in Born: Nieuw ontdekte schimmel brengt vuursalamanders op rand van uitsterven De Limburger: 5000 euro voor de vuursalamander De Limburger: Schimmelziekte nekt vuursalamanders Limburg. Raymond Creemers De Limburger: Slang gespot bij Pietersberg De Limburger: Nog eens: slangen Bionieuws: Nachtelijk zaklampvissen. Edo Goverse Natuurhistorisch Maandblad: De Gladde slang terug op het Nederlandse deel van de SintPietersberg. Ingo Janssen Het Waterschap nr. 5 Kikkers zitten te vaak in de put, interview Annemarie van Diepenbeek (n.a.v. nominatie Waterinnovatieprijs2012 en onderzoek amfibieën in straatkolken).

9. Digitale nieuwssites 19 feb Jeugdjournaal.nl, Trapje voor kikkers en salamanders 23 feb Volkskrant.nl, Vleermuis: aan die lamp. Nachtvlinder: nee, uit. 01 mrt Helpdesk Water (Watermanagement Nederland) Oplossingen mogelijk tegen diersterfte in straatkolken. 27 mrt Stadswerk. Tijdschrift. Diersterfte in straatkolken. N.a.v. onderzoeksverslag amfibieën in straatkolken. 03 jun Hoorngids.nl, GroenLinks pleit voor nieuw rioleringssysteem Hoorn 11 jun Natuurbericht.nl: Hoogwater: een vis in de wei is ook natuur 20 jun Natuurbericht.nl: Plas en dras; landelijk excursieweekend planten 24 jul NOS.nl: Modderkruiper duikt op in Brabant 22 aug www.nu.nl: Exotische vis bedreiging voor inheemse vissen 22 aug www.rtlnieuws.nl: Exotische vis sluipmoordenaar voor inheemse vissen 22 aug www.ad.nl: Exotische vis bedreiging voor inheemse vissen 24 aug www.gelderlander.nl. Blauwband bedreiging van vissen in Maas 02 sep phys.org: Salamanders under threat from deadly skin-eating fungus 02 sep scientificamerican.com: Fire salamanders in the Netherlands wiped out by newly discovered Fungus 03 sep natuurbericht.nl: Nieuwe schimmel brengt vuursalamanders op rand van uitsterven 03 sep BBC News: Salamander threatened by skin-eating fungus 03 sep BIOONNEWS: Artikel PNAS in het Chinees 03 sep chinese.eurekalert.org: Fungus may hold key to salamander decline 03 sep imperial.ac.uk: Fire salamanders under threat from deadly skin eating fungus 03 sep nieuws.bd.msn.com: Nieuwe schimmel oorzaak van mysterieuze sterfte bij vuursalamanders 03 sep rawstory.com: New skin-eating fungus is killing salamanders

47

Jaarverslag 2013

03 sep salamanders.nl: Vuursalamanders in Nederland vrijwel uitgeroeid door een nieuw soort schimmel 03 sep staatsbosbeheer.nl: Nieuwe schimmelziekte roeit vuursalamander bijna uit 03 sep spatialepidemiology.blogspot.nl: Batrachochytrium salamandrivorans- a new species of pathogenic chytrid fungus 03 sep straitstimes.com: New skin-eating fungus killing Dutch salamanders 03 sep ugent.be: Oorzaak van massale sterfte van vuursalamanders ontdekt 03 sep volkskrant.nl: Limburgse vuursalamander legt het loodje door schimmel 03 sep partijvoordedieren.nl: Vragen over de schimmelinfectie die de vuursalamander bedreigt 03 sep sciencenews.org: News in brief: New fungus species found killing salamanders 03 sep l1.nl: Schimmel veroorzaakt sterfte vuursalamander 03 sep nu.nl: Schimmel oorzaak sterfte vuursalamanders 03 sep refdag.nl: Schimmel oorzaak sterfte vuursalamanders 03 sep telegraaf.nl: Schimmel oorzaak sterfte vuursalamanders 03 sep wetenschap24.nl: Daarom verdwijnt de vuursalamander 04 sep l1.nl: PvdD stelt vragen over bedreigde vuursalamander 05 sep natuurbericht.nl: Nieuwe schimmel brengt vuursalamanders op rand van uitsterven. Raymond Creemers, Annemarieke Spitzen- van der Sluijs & Wilbert Bosman 09 sep nd.nl: Schimmel doodt vuursalamander 14 sep piepvandaag.nl: Vuursalamanders in problemen door schimmel 01 okt Het Waterschap: Amfibieënstrip in straatkolken. A. van Diepenbeek nov. Waterschap Themanummer internationaal: kikkers zitten té vaak in de put. Interview A van Diepenbeek (n.a.v. RAVON rapport straatkolken) 6 nov Natuurbericht.nl: Late groene kikkerlarven aangetroffen. Annemarie van Diepenbeek 13 nov Natuurbericht.nl: Voor het eerst in 50 jaar weer gladde slangen op de Pietersberg. Ingo Janssen, Jelger Herder 17 nov l1.nl: ProRail ontsmet gereedschap voor vuursalamander 11 dec Natuurbericht.nl: Zaklampvissen. Jan Kranenbarg, Kris Joosten, Martijn Schiphouwer en Jelger Herder 18 dec Natuurbericht.nl: Hulp onderweg voor amfibieën in straaatkolken. Annemarie van Diepenbeek, Raymond Creemers. dec Padden.nu. Uitbreiding site > straatkolken: informatie t.b.v. waterbeheerders aanpak problematiek amfibieën in straatkolken dec Padden.nu. Uitbreiding site > Putten/kikkertrap voor amfibieën in putten en keldergaten.

10. Cursussen en workshops 12 & 23 mrt 15 & 16 mrt 20 mrt

27 mrt

48

Annemarie van Diepenbeek en Jöran Janse. De Bilt. Cursusavond en excursie Amfibieën en poelen. Landelijk project Groen & Doen i.s.m. Landschapsbeheer Erfgoed Utrecht. Annemarie van Diepenbeek en Jöran Janse. Utrecht. Cursusavond en excursie Amfibieën. Landelijk project Groen & Doen i.s.m. Landschapsbeheer Zeeland. Annemarie van Diepenbeek Arnold van Rijsewijk. Maasbree. Workshop Amfibieën. Landelijk project Groen & Doen i.s.m. IKL (Instandhouding Kleine Landschapselementen Limburg). Annemarie van Diepenbeek en Arnold van Rijsewijk. Beek. Workshop Amfibieën. Landelijk project Groen & Doen i.s.m. IKL (Instandhouding Kleine Landschapselementen Limburg).

Stichting RAVON

mei & jun

11 & 14 sep 05 nov

Jeroen van Delft. Acht tweedaagse workshops Praktisch natuurbeheer voor levensgemeenschappen verspreid over het hele land. In het kader van het RDNprogramma Praktisch natuurbeheer voor levensgemeenschappen. In samenwerking met SOVON, De Vlinderstichting, Zoogdiervereniging, FLORON, EIS-NL, RAVON, Stichting Bargerveen, Wildernistrek en de afdeling Milieukunde van de Radboud Universiteit. Jeroen van Delft en Annemarie van Diepenbeek. Poelencursus Roois Landschap, St. Oedenrode. Workshop in kasteelpark Born over B. salamandrivorans voor beheerders

11. Excursies 07 apr 13 apr 04 mei 17 mei 17 mei 18 mei 01 jun 06 jul 13 jul 27 jul 10 aug 14 aug 17 aug 18 sep 21 sep

Excursie Langbroek. Excursie Blauwe kamer, Rhenen. Excursie grote modderkruipers Kooigoot. Amfibieën by night Avondexcursie rugstreeppad rond Zierikzee, Jöran Janse. Avondexcursie rugstreeppad rond Wolphaartsdijk, Jöran Janse. Excursie landgoed de Boom. Excursie grote modderkruiper Hoge Zwaluwe, Made en Zevenberschen Hoek, Arthur de Bruin. Snorkelexcursie Rhederlaag. Reptielenexcursie Brunssummerheide. Excursie grote en kleine modderkruiper Vlijmens Ven!, Arthur de Bruin Op zoek naar de adder in Paleispark Apeldoorn. Op zoek naar de gladde slang op de Mookerheide Vissen met zegen in IJmuiden Excursie gladde slang Sint Pietersberg.

12. Presentaties/ lezingen 07 feb Jeroen van Delft. De reptielen van Noord-Brabant; status, bedreigingen en kansen. Lezing voor de Ecologische Kring Midden-Brabant. 16 feb Wilbert Bosman. SOS vuursalamander. Lezing op de Genootschapsdag in Roermond. 15 mrt Jeroen van Delft. Veldwerkplaats Beheer van zonnebaarsinvasies. Samen met Theo Bakker (Staatsbosbeheer) en Hein van Kleef (Stichting Bargerveen) in het Mastbos in Breda. 21 mrt Annemarie van Diepenbeek. Presentatie Amfibieën/paddentrek. IVN Best. 08 apr Annemarie van Diepenbeek. Presentatie Inheemse reptielen. Natuurgroep Sint-Oedenrode. 16 mei Wilbert Bosman. Conservation of the common spadefoot in the Netherlands. Just digging ponds is not enough. Lezing voor het DSWH in Utrecht. 16 mei Raymond Creemers & J. van Delft. Invasive exotic reptiles and amphibians in the Netherlands Lezing voor het DSWH in Utrecht. 16 mei Richard Struijk. Reptiles and Amphibians of the Netherlands. Lezing voor het DSWH in Utrecht 09 jun Wilbert Bosman. SOS vuursalamander. Lezing in het Natuurmuseum in Maastricht. 22 jun Natuurtop. Onderdeel De 24 uur van de Natuur. Rob van Westrienen 25 aug Delft, J. van, R. Zollinger & J.W. Lammers, 2013. Monitoring invasive alien species in the Netherlands, a multi-taxa approach. Oral presentation 17th European Congress of Herpetology and SEH Ordinary General Meeting, Veszprém (Hungary), 22-27 August 2013.

49

Jaarverslag 2013

25 aug Goverse, E., J. van Delft & R. Zollinger, 2013. Assessment of Favourable Conservation Status for Herpetofauna in the Netherlands. Oral presentation 17th European Congress of Herpetology and SEH Ordinary General Meeting, Veszprém (Hungary), 22-27 August 2013. 25 aug Meilink, W., J.W. Arntzen, J. van Delft, B. Wielstra, 2013. Genetic contamination of the indigenous Northern crested newt (Triturus cristatus) by the invasive Italian crested newt (Triturus carnifex) on the Veluwe (Netherlands). Oral presentation 17th European Congress of Herpetology and SEH Ordinary General Meeting, Veszprém (Hungary), 22-27 August 2013. 26 aug Creemers, R., J. van Delft, R. Zollinger, 2013. Grazing effects on population densities of viviparous lizard (Zootoca vivipara) in heathlands. Oral presentation 17th European Congress of Herpetology and SEH Ordinary General Meeting, Veszprém (Hungary), 22-27 August 2013. 25 aug Creemers, R., & A. van Diepenbeek, 2013. Amphibians in gully pots. Oral presentation 17th European Congress of Herpetology and SEH Ordinary General Meeting, Veszprém (Hungary), 22-27 August 2013. 8 sept Raymond Creemers. Behoud en bescherming van de vuursalamander in Nederland. 20e landelijke salamanderdag. Salamandervereniging Nederland. 13 sep Jeroen van Delft. Veldwerkplaats Herstel van leefgebieden voor de Gladde slang. Samen met Nienke de Kort en Jan Rots (Bosgroep Zuid Nederland), Jap Smits (Staatsbosbeheer) en Arnold van Rijsewijk (RAVON) in de Kempen. 17 sep Jeroen van Delft. Heidebeheer voor amfibieën en reptielen. Presentatie op het symposium Heidebeheer, Radio Kootwijk. 31 okt Jeroen van Delft. Terugblik op RDN-programma Praktisch natuurbeheer voor levensgemeenschappen. Presentatie op symposium Systeembeheer, soortenbeheer en biodiversiteit; lessen uit de praktijk, Nijmegen. 9 nov Jeroen van Delft, Willem Meilink, Pim Arntzen & Ben Wielstra. Italiaanse kamsalamanders op de Veluwe; hybridisatie eist zijn tol. 21 nov Annemarie van Diepenbeek. IVN Laarbeek. De Amfibieën van Nederland. 24 nov Jeroen van Delft. Die Schlingnatter in den Niederlanden; Gefährdung und konkrete Schutzmaßnahmen. Presentatie op de Internationale Fachtagung: Verbreitung, Ökologie und Schutz der Schlingnatter (Coronella austriaca). DGHT-AG Feldherpetologie und Artenschutz in Zusammenarbeit mit dem NABU Landesfachausschuss Feldherpetologie und Ichthyofaunistik Niedersachsen und dem NABU Bundesfachausschuss Feldherpetologie/Ichthyofaunistik, Isernhagen bei Hannover. 6 dec Jeroen van Delft. De gladde slang in Noord-Brabant, gidssoort voor de leefgebiedenbenadering. Presentatie op het Symposium Biodiversiteit en leefgebieden in Noord-Brabant, Provincie NoordBrabant, Den Bosch. 6 dec Jeroen van Delft. Environmental DNA als moderne inventarisatiemethode bij het opsporen van lastig te inventariseren soorten. Presentatie op het Symposium Biodiversiteit en leefgebieden in Noord-Brabant, Provincie Noord-Brabant, Den Bosch. 6 dec Jeroen van Delft. Heidebegrazing; mag het iets genuanceerder? Presentatie op het Symposium Biodiversiteit en leefgebieden in Noord-Brabant, Provincie Noord-Brabant, Den Bosch.

13. Overig Jeroen van Delft. Gastredacteurschap Themanummer Exoten van Natura, KNNV. Verspreid onder alle leden en donateurs van de KNNV en alle PGO’s.

50