“SOS vuursalamander” Studie uitgevoerd in het kader van het project vuursalamander
REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN ONDERZOEK NEDERLAND
Stichting RAVON
SOS vuursalamander Studie uitgevoerd in het kader van het project vuursalamander
Een rapportage van RAVON in opdracht van Provincie Limburg
W. Bosman, A. Spitzen van der Sluijs & R. Zollinger april 2013 m.m.v. R. Creemers, P. Frigge, J. Janse, K. Joosten, F. Spikmans en T. Woeltjes www.sosvuursalamander.nl STICHTING RAVON POSTBUS 1413 6501 BK NIJMEGEN www.ravon.nl
SOS vuursalamander
Colofon © 2013 Stichting RAVON, Nijmegen Rapportnummer: 2012-032 Tekst: Wilbert Bosman, Annemarieke Spitzen & Ronald Zollinger In opdracht van: Provincie Limburg Foto’s: Wilbert Bosman, Jelger Herder, Jöran Janse en Universiteit Gent Wijze van citeren: Bosman, W., A. Spitzen van der Sluijs & R. Zollinger, 2013. SOS vuursalamander. Stichting RAVON, Nijmegen.
Stichting RAVON
INHOUD SAMENVATTING ........................................................................................................................................................................... 1 1
INLEIDING ............................................................................................................................................................................... 3
2
MONITORING IN 2012 ..................................................................................................................................................... 5 2.1 Monitoring in het Bunderbos en Vijlenerbos ................................................................................................ 5 2.2 Methodiek ...................................................................................................................................................................... 6 2.3 Het monitoren.............................................................................................................................................................. 7 2.3.1 Bezoeken Bunderbos........................................................................................................................................ 7 2.3.2 Bezoeken Vijlenerbos........................................................................................................................................ 7 2.4 Bunderbos ..................................................................................................................................................................... 8 2.4.1 Monitoring ............................................................................................................................................................. 8 2.4.1 “Losse” waarnemingen .................................................................................................................................... 8 2.4.2 Voortplanting ....................................................................................................................................................... 8 2.5 Vijlenerbos ..................................................................................................................................................................... 9 2.5.1 Monitoring ............................................................................................................................................................. 9 2.5.2 Voortplanting ....................................................................................................................................................... 9
3
OPVANG EN MOGELIJKE KWEEK ............................................................................................................................. 11 3.1 Verzamelen vuursalamanders ............................................................................................................................ 11 3.2 Gevonden vuursalamanders ............................................................................................................................... 11 3.3 Permanente opvang ............................................................................................................................................... 12 3.4 Genetisch onderzoek .............................................................................................................................................. 12
4
ZIEKTEN .................................................................................................................................................................................. 13 4.1 Inleiding ........................................................................................................................................................................ 12 4.2 Onderzoek ................................................................................................................................................................... 12 4.3 Resultaten ..................................................................................................................................................................... 12 4.4 Conclusie ...................................................................................................................................................................... 12
5
GENETISCHE EROSIE........................................................................................................................................................ 15
6
WATERKWALITEIT ............................................................................................................................................................. 17
7
WEGVANGST ...................................................................................................................................................................... 19
8
DE SITUATIE IN DE ONS OMRINGENDE LANDEN ........................................................................................... 21 8.1 Vlaanderen (B) ........................................................................................................................................................... 21 8.2 Wallonië (B)................................................................................................................................................................. 21 8.3 Noordrijn Westfalen (D) ........................................................................................................................................ 22
9
WORKSHOP ......................................................................................................................................................................... 23
DANKWOORD ............................................................................................................................................................................ 25 LITERATUUR .................................................................................................................................................................................. 27 BIJLAGE 1. WORKSHOP SOSVUURSALAMANDER ..................................................................................................... 29
Stichting RAVON
SAMENVATTING Doordat de populatie in het Bunderbos al vele jaren wordt gemonitord, werd duidelijk dat de populatie in 2010 is ingestort. Net als in 2011 is de 2012 is de monitoring voortgezet en is de bestaande monitoringsroute, de route die al vanaf 1997 wordt gevolgd, met drie nieuwe routes uitgebreid. Deze routes zijn in 2012 intensief gemonitord. Er zijn 42 vuursalamanders waargenomen, daarvan zijn er twee in het traject gezien dat vanaf 1997 wordt gemonitord. De overige op de drie nieuwe routes. Op drie locaties in het Bunderbos is in 2012 voortplanting vastgesteld. Het Vijlenerbos is in 2012 eveneens zeer intensief gemonitord. Vijf beken zijn vanaf maart tot en met juni bezocht. In geen van de beken zijn in 2012 vuursalamanders gevonden. Omdat na een aantal monitoringsronden het er op leek dat er nauwelijks nog vuursalamanders waren, is in overleg met de provincie Limburg besloten om dieren te verzamelen. In totaal zijn er in 2012 13 vrouwtjes, 18 mannetjes, twee subadulte dieren en 11 juveniele dieren gevonden, verzameld en ondergebracht in een opvang. Van de dieren zijn monsters afgenomen die door de Universiteit van Gent (B) zijn geconcludeerd onder andere op de schimmel Batrachochytrium dendrobatidis, ranavirus en Chlamydia. Alle dieren waren negatief. In november en december stierven er in eens dieren in de opvang. Daarom zijn de dieren onder het op één na hoogste quarantaine niveau, het Biosafety Level II geplaatst bij de Universiteit van Gent. In maart 2013 bevonden zich negen vrouwtjes, vier mannetjes en 12 juveniele dieren in quarantaine. Er is onderzoek verricht naar de doodsoorzaak van de gestorven dieren, maar deze kon niet worden vastgesteld. Wel was zeker dat ze niet aan chytridiomycose, ranavirus of Chlamydia waren gestorven. Onderzoek wees wel uit dat het om een infectie ziekte handelt. In het verleden is al eens geopperd dat de vitaliteit van de Bunderbos populatie voor de lange termijn kwetsbaar kon zijn. Genetisch onderzoek door de Universiteit Bielefeld (D) aan DNA van 57 dieren toont aan dat genetische erosie niet de oorzaak is geweest van het ineenstorten van de populatie in het Bunderbos. Het is bekend dat waterkwaliteit invloed heeft op de ontwikkeling van larven van bruine kikker en gewone pad. Met name hoge nitraatwaarden in het water hebben een negatieve invloed en leiden soms zelfs tot sterfte onder de larven van deze twee soorten. Uit onderzoek uitgevoerd door onderzoeksbureau B-Ware blijkt dat de nitraatwaarden in de beken van het Bunderbos waarden kunnen hebben die de ontwikkeling van bruine kikker larven en larven van gewone pad beïnvloeden. Of hoge nitraatwaarden invloed hebben op de ontwikkeling van vuursalamanderlarven is niet bekend. De vuursalamander is een populair terrariumdier. In het verleden werden daarom nogal eens vuursalamanders uit de natuur verzameld. Tegenwoordig is het aanbod aan vuursalamanders dat te koop wordt aangeboden groot. Verondersteld wordt dat er nauwelijks een markt is voor illegaal gevangen dieren en wegvangst dan ook geen rol heeft gespeeld in het ineenstorten van de populaties in het Bunderbos en het Vijlenerbos. Omdat zowel in het Bunderbos, Vijlenerbos als op de Putberg de populaties zijn ingestort, is het niet uitgesloten dat dit ook in ons omringende landen is gebeurd. Er is navraag gedaan bij Duitse, Vlaamse en Waalse collega’s. In geen van de drie gebieden is bekend dat er een populatie of populaties zijn ingestort. Bekend is nu dat de populatie te maken heeft met een infectieziekte. Welke ziekte het is, wordt onderzocht aan de Universiteit van Gent. In hoeverre omgevingsfactoren een rol spelen in de fitness van de vuursalamanders en het toeslaan van de ziekte moet worden onderzocht. Ook de impact van de ziekte op andere amfibiesoorten is onbekend en moet worden bestudeerd.
1
SOS vuursalamander
Meerjarige monitoring, onderzoek en opvang van dieren zijn essentieel om de toekomst van de vuursalamander zeker te houden.
2
Stichting RAVON
1
INLEIDING Eind 2011 kwamen zeer zorgwekkende berichten uit Zuid-Limburg over de vuursalamander. In het Bunderbos, waar de soort sinds 2007 weer zeer intensief wordt gemonitord, lijkt de populatie van het ene op het andere jaar te zijn ingestort. Over de oorzaak tast iedereen in het duister. Met het huidige tempo van achteruitgang kan het gebeuren dat deze unieke Limburgse soort binnen enkele jaren uit Nederland verdwijnt. In opdracht van de provincie Limburg en met steun van verschillende organisaties is een monitoringsprogramma voor het Bunderbos en het Vijlenerbos opgezet. Naast reguliere monitoring is ook onderzocht waar voortplanting in de gebieden plaatsvindt. Er is een bescheiden aanvang gemaakt met een onderzoek naar de oorzaak van het ineenstorten van de populaties waarbij alle mogelijkheden worden onderzocht. Zo wordt er gekeken naar de mogelijke effecten van waterkwaliteit op de vuursalamander. Ook is gekeken naar de mogelijkheden tot het opzetten van een kweekgroep en gezocht naar locaties waar een kweekprogramma kan worden uitgevoerd. De korte tijd waarin de populatie in het Bunderbos is ingezakt doet vermoeden dat dit als gevolg van een ziekte kan zijn. Dode dieren die zijn gevonden zijn daarom onderzocht op mogelijke ziekten waaronder chytridiomycose en ranavirus door het Dutch World Health Centre (DWHC) en de Universiteit van Gent (B). Dit rapport beschrijft de resultaten en bevindingen van hierboven beschreven studies.
Een volwassen vuursalamander in het Bunderbos (J. Herder)
3
SOS vuursalamander
4
Stichting RAVON
2
MONITORING IN 2012
2.1
Monitoring in het Bunderbos en Vijlenerbos Het Bunderbos wordt al vele jaren gemonitord (Gubbels, 1988). Sinds 1997 is de data opgenomen in het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM). De monitoringsroute die wordt onderzocht beslaat een beperkt deel van het Bunderbos. In 2012 is de monitoringsroute met drie nieuwe trajecten uitgebreid (figuur 1). Traject 2 is het deel van het Bunderbos dat vanaf 1997 wordt onderzocht. De trajecten 1, 3 en 4 zijn nieuwe trajecten.
Figuur 1. De vier gemonitoorde delen in het Bunderbos in 2012. Traject 2 is het deel dat vanaf 1997 in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM) wordt onderzocht
In het Vijlenerbos is de vuursalamander bekend van vier beken. Dit zijn de Klitserbeek, Belleterbeek, Berversbergbeek en Cottesserbeek (figuur 2). Langs de Mässel en Bommerigerbeek worden incidenteel vuursalamanders waargenomen (Gubbels, 2009). In 2012 zijn minus de Bommerigerbeek al de bovengenoemde beken onderzocht. De Bommerigerbeek voerde zo weinig water dat het niet zinvol was daar te gaan zoeken. Daarnaast zijn enkele bezoeken gebracht aan de Lingbergbeek en de Lousbergbeek.
5
SOS vuursalamander
Figuur 2. De beken die in 2012 in het Vijlenerbos zijn gemonitoord 2.2
Methodiek Het succes van monitoring naar (sub)adulte en juveniele vuursalamanders hangt erg af van de weersomstandigheden. Wanneer het niet voldoende regent (waardoor de bosbodem niet nat is) is het niet zinnig om te gaan monitoren. Uiteindelijk bleek dat het eigenlijk niet langer dan een dag er voor of op de dag zelf te plannen is of een avond geschikt is. De website meteomaastricht.nl met een webcam in Geulle was daarvoor mede een belangrijke informatiebron. Zowel voor het Bunderbos als het Vijlenerbos zijn er personen geweest die aanspreekpunt waren voor het bepalen of een avond geschikt was om te gaan monitoren. Voor het Bunderbos waren dat de monitoorders van het NEM. Voor het Vijlenerbos was dat een practicant die een stage vervulde en in Zuid-Limburg woont. Zij hielden de weersomstandigheden in de gaten en bepaalden of het een geschikte avond werd. Bij een geschikte avond werd door hen contact gelegd met personen uit een groep ervaren waarnemers die wilden participeren in de monitoring. Voor het Bunderbos was er een groep ervaren waarnemers die het hele jaar om de tien weken een week lang beschikbaar waren om te gaan monitoren in het Bunderbos op het moment dat de omstandigheden gunstig waren. Deze ervaren waarnemers namen, wanneer mogelijk, daarop contact op met een derde groep personen die minder ervaring hebben met het monitoren van vuursalamander, maar graag wilden bijdragen aan de monitoring. Voor wat betreft het Vijlenerbos nam de centrale persoon een dag vooraf of op de dag zelf contact op met een groep waarnemers, veelal mensen die in het kader van het NEM daar de vuursalamander monitoren en enkele buurtbewoners, met het bericht dat het weer die avond geschikt zou zijn voor een monitoringsronde. Voor het bepalen van de weersomstandigheden in
6
Stichting RAVON
het Geuldal is gebruik gemaakt van www.weeronline.nl/Europa/Nederland/Epen/4058195 met informatie over het weer in Epen.
2.3
Het monitoren ’s Avonds is vooral naar (sub)adulten en juvenielen maar ook naar larven gezocht. De avondmonitoring in beide gebieden startte een uur na zonsondergang. Met een zaklamp zijn waterlopen, poelen en paden afgezocht op de aanwezigheid van (sub)adulte of juveniele vuursalamanders. Wanneer een vuursalamander werd aangetroffen, is de vindplaats ingemeten met een Garmin GPS, de tijd van de waarneming genoteerd en een foto van de rug van het dier gemaakt. Vuursalamanders zijn individueel herkenbaar aan het vlekkenpatroon op hun rug (Feldmann, 1967). Aan de hand van het aantal terug-vangsten in een jaar kan daarmee meer inzicht worden verkregen in de populatiegrootte. Ook is het geslacht van het dier bepaald. Tijdens ieder bezoek zijn daarnaast de datum, temperatuur en de weersomstandigheden kort beschreven. Zowel overdag als ’s nachts is naar larven gezocht in de beken en poelen in de gebieden. 2.3.1
Bezoeken Bunderbos
Er zijn in 2012 in totaal 33 avondbezoeken gebracht aan het Bunderbos (tabel 1). Traject 1 en 2 zijn 22 maal bezocht en de trajecten 3 en 4 respectievelijk acht en vier keer. Tabel 1. Aantal avondbezoeken aan de vier trajecten in het Bunderbos Traject
1
2
3
4
aantal bezoeken
22
22
8
4
2.3.2
Bezoeken Vijlenerbos
De Klitserbeek is ’s avonds 21 keer bezocht, de Mässel vijf keer, de Belleterbeek negen keer en de Berversbergbeek en Cottesserbeek beide elf keer. Overdag is naar larven gezocht. Er zijn tien dagbezoeken aan de Berversbergbeek, Klitserbeek en de Mässel gebracht. De Belleterbeek en de Cottesserbeek zijn overdag 14 keer bezocht. De Lingbergbeek en de Lousbergbeek zijn zeven keer bezocht (tabel 2). Tabel 2. Aantal avond- en dagbezoeken aan beken in het Vijlenerbos in 2012 aantal avondbezoeken
aantal dagbezoeken
Klitserbeek
21
10
Mässel
5
10
Belleterbeek
9
14
Berversbergbeek
11
10
Cottesserbeek
11
14
7
SOS vuursalamander
2.4
Bunderbos 2.4.1
Monitoring
Figuur 3 geeft de resultaten van het monitoringsonderzoek in de vier onderzochte trajecten in het Bunderbos. Er zijn in totaal 42 vuursalamanders waargenomen. In traject 1 zijn 40 vuursalamanders waargenomen. Daaronder waren 11 vrouwen, 19 mannen, 2 subadulten en 8 juvenielen. In traject 2, het oorspronkelijke NEM traject zijn twee adulte vrouwen gevonden. De trajecten 3 en 4 hebben tijdens de avondbezoeken geen vuursalamanders opgeleverd.
Figuur 3. Per traject het aantal waargenomen (sub)adulte en juveniele vuursalamanders in het Bunderbos in 2012
2.4.1
“Losse” waarnemingen
De vuursalamander is een populaire soort onder herpetologen, reden waarom het Bunderbos jaarlijks vaak wordt bezocht door personen die een vuursalamander willen zien. In 2012 zijn er negen van dit type waarnemingen binnen gekomen op Waarneming.nl en/of Telmee.nl. In de trajecten 1, 2 en 3 zijn ieder drie dieren waargenomen. Op traject 4 zijn geen vuursalamanders gezien. 2.4.2
Voortplanting
In het Bunderbos is in 2012 op drie plaatsen voortplanting vastgesteld (figuur 4). In de Molenbeek in het noordelijk deel van het Bunderbos zijn maximaal 8 larven geteld. In een stagnant deel van een beek werden maximaal 35 larven geteld. Deze zijn vrijwel zeker alle tot metamorfose overgegaan. Eén is er meegenomen voor een eventueel kweekprogramma. Langs het spoor bij het Geullerbos werden in een water zes larven gevonden.
8
Stichting RAVON
Figuur 4. Locaties waar in het Bunderbos in 2012 voortplanting is vastgesteld
2.5
Vijlenerbos
2.5.1
Monitoring
Ondanks een intensief monitoringsprogramma zijn er in 2012 tijdens de avondbezoeken geen (sub)adulte en juveniele vuursalamanders waargenomen. 2.5.2
Voortplanting
Tabel 2 laat zien dat er in 2012 in totaal 58 bezoeken zijn gebracht aan de verschillende beken om reproductie aan te tonen. Desondanks is geen voortplanting van vuursalamander aangetoond.
9
SOS vuursalamander
Een van de voortplantingslocaties van de vuursalamander in het Bunderbos (W. Bosman)
10
Stichting RAVON
3
OPVANG EN MOGELIJKE KWEEK
3.1
Verzamelen vuursalamanders Omdat het ineenstorten van de populatie zo desastreus was, is in februari 2012 in overleg met de Provincie Limburg besloten om dieren te verzamelen en op te vangen in terraria. Dit om in de toekomst mogelijk een kweekprogramma te kunnen starten. Om de nog aanwezige dieren in het gebied de gelegenheid te geven zich te reproduceren in het gebied was overeengekomen dat pas na de 30e waarneming zou worden gestart met verzamelen. Toen echter pas tijdens de zesde monitoringsronde de eerste vuursalamanders werden gezien, werd duidelijk dat niet kon worden gewacht met het verzamelen en opvangen van dieren (figuur 5). Maar omdat het lang leek dat er geen 30 dieren meer aanwezig waren, is in overleg is met de Provincie Limburg besloten alle (sub)adulte en juveniele dieren die werden gevonden te verzamelen.
N
16
14
12
10
8
6
4
2
05032012 18032012 20032012 02042012 08042012 10042012 12042012 17042012 25042012 02052012 06052012 20052012 03062012 04062012 21062012 06072012 16072012 19072012 31082012 12092012 03102012 05102012 08102012 13102012 17102012 25102012 29102012 01112012 18112012 23112012 18122012 30122013
0
Figuur 5. Monitoringsronden waarop in 2012 vuursalamanders zijn waargenomen in Bunderbos (Op 18 maart is de monitoringsroute op één avond twee keer gelopen)
3.2
Gevonden vuursalamanders In totaal zijn er 13 vrouwelijke, 18 mannelijke, twee subadulte en 11 juveniele vuursalamanders in het Bunderbos verzameld en ondergebracht in een opvang. In deze opvang zijn daarna 12 juvenielen geboren. Bij binnenkomst zijn alle dieren gemeten en gewogen. Er is DNA afgenomen voor genetisch onderzoek. Ook is er een huidswab genomen om de aanwezigheid van
11
SOS vuursalamander
Batrachochytrium dendrobatidis vast stellen. De dieren zijn in quarantaine gehouden in een steriele omgeving. Na twee maanden hebben ze een onderkomen gekregen dat meer vergelijkbaar is met hun natuurlijke omgeving. De volwassen dieren hadden allen een eigen onderkomen, juveniele dieren zijn in kleine groepjes (maximaal 5) bij elkaar geplaatst. Omdat in november dieren in gevangenschap stierven en dit ook in december nog gebeurde, zijn de dieren begin januari naar de universiteit van Gent (B) gebracht. Daar zijn ze op Bio Safety Level II verzorgd, het op een na strengste quarantaine niveau. In maart 2013 bevonden zich negen vrouwtjes, 4 mannetjes en 12 juvenielen in quarantaine. 3.3
Permanente opvang Er zijn verschillende dierentuinen benaderd om de dieren na de quarantaine periode op te nemen. Uiteindelijk is besloten de dieren bij Kasteelpark Born en Artis onder te brengen. Wanneer wordt gestart met een kweekprogramma zal contact worden gezocht met ook nog andere dierentuinen om dieren te huisvesten. Op 4 april 2013 zijn de dieren van de Universiteit van Gent naar Kasteelpark Born in Limburg gebracht waar ze nu verblijven. Op een later tijdstip zullen de dieren worden verdeeld over andere dierentuinen.
3.4
Genetisch onderzoek Door DNA af te nemen wordt inzicht gekregen in de genetische variatie van de individuen in de opvang. Deze informatie zal de basis vormen voor een kweekprogramma wanneer besloten wordt daar mee te starten. Software met de genetische informatie bepaalt welke dieren het best met elkaar kunnen worden gepaard. Dierentuinen hebben daarmee veel expertise. Er wordt een commissie ingesteld die in overleg bepaalt welke weg er genetisch gezien het best kan worden bewandeld.
Quarantaine ruimte Biosafety Level II op de Universiteit Gent (B) (Universiteit Gent)
12
Stichting RAVON
4
ZIEKTEN
4.1
Inleiding Amfibieën hebben de dinosaurussen zien komen en gaan, maar op dit moment wordt wereldwijd bijna de helft van de soorten met uitsterven bedreigd. Dertig procent van de 6.285 soorten wordt met uitsterven bedreigd, 6% is ernstig bedreigd en van een kwart van de soorten weten we onvoldoende. Van 120 soorten weten we dat deze gedurende de laatste decennia uitgestorven zijn. Dit betekent dat ongeveer 3.900 soorten in de problemen zitten. Geen andere groep van soorten (vogels, zoogdieren, planten) heeft ooit zo’n groot wereldwijd risico gehad op grootschalig uitsterven. Voor onze ogen voltrekt zich de grootste massa-extinctie sinds de dinosaurussen. De belangrijkste reden voor deze wereldwijde achteruitgang is het verlies en de versnippering van geschikt leefgebied. Een andere belangrijke reden is de aanwezigheid van chemicaliën door onder meer de landbouw. Dit veroorzaakt onder andere vergroeiingen en verstoort de geslachtsverhouding binnen populaties. Invasieve exoten vormen een ander groot probleem: door concurrentie, predatie en de inbreng van nieuwe ziekten. Aan deze oorzaken is iets te doen: gebieden kunnen worden beschermd, pesticides worden verboden, maar ziektes zijn ongrijpbaar en mysterieus. Momenteel zijn er in Nederland twee ziektes bekend die het massale sterven van amfibieën tot gevolg kunnen hebben: ranavirus (Kik et al., 2011) en chytridiomycose (Spitzen – van der Sluijs et al., 2010). In september 2010 is er een massale uitbraak van ranavirus geweest in Drenthe, waarbij duizenden groene kikkers, kleine watersalamanders en gewone padden zijn dood gegaan (Rijks et al., 2011). Het is bekend dat ook salamanders gevoelig kunnen zijn voor bepaalde typen ranavirus (Jancovich et al., 1997). Of vuursalamanders gevoelig zijn voor het type ranavirus (CMTV) dat in Nederland is aangetroffen is nog niet bekend. Het is wel bekend dat vuursalamanders sterk gevoelig zijn voor chytridiomycose (o.a. Bosch & Martínez-Solano, 2006). Chytridiomycose wordt veroorzaakt door de schimmel Batrachochytrium dendrobatidis (Bd). Een aanhoudende infectie van de huid met Bd leidt tot fysiologische veranderingen in de huid. Deze veranderingen leiden tot de ziekte chytridiomycose en mogelijk ook de dood. Het is sinds 2009 bekend dat de schimmel Bd in Nederland een brede verspreiding heeft en ook aangetroffen is bij bijna alle amfibie-soorten in Nederland (Spitzen – van der Sluijs et al., 2010). De schimmel is in Nederland nooit bij vuursalamanders aangetroffen. Dit is echter geen garantie dat de vuursalamanders in ZuidLimburg geen Bd bij zich dragen, daar de steekproef hiervoor te klein is geweest (Spitzen – van der Sluijs et al., 2010; Skerratt et al., 2008). De plotselinge, scherpe daling in het aantal dieren dat gevonden werd in beide nog resterende leefgebieden en de vondsten van dode dieren doet sterk vermoeden dat de doodsoorzaak gezocht moet worden in ziektes. Om die reden zijn alle dood gevonden dieren onderzocht in diergeneeskundige laboratoria. In totaal zijn in 2010, 2011 en 2012 zes vuursalamanders vanuit het Bunderbos en Putberg ter autopsie aangeboden. In die periode (maart, 2012) is ook een dode bruine kikker gevonden en ook dit dier is onderzocht.
13
SOS vuursalamander
4.2
Onderzoek Afhankelijk van de conditie waarin de dode dieren werden aangeleverd (vers, of al gevorderde staat van ontbinding), zijn verschillende postmortale onderzoeken uitgevoerd. Indien mogelijk is histologisch onderzoek (het weefsel onderzoek), macroscopisch, bacteriologisch, microbiologisch en cytologisch onderzoek, en een PCR op de schimmel Bd, ranavirus, Chlamydia en Amphibiichlamydia soorten, herpes en circovirus uitgevoerd (Mao et al., 1997; Boyle et al., 2004; Halami, 2007; Martel et al., 2012; Spitzen-van der Sluijs et al., 2013). De analyses zijn uitgevoerd door DWHC (Dutch Wildlife Health Centre, Utrecht) en de faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Gent.
Een van de onderzochte dode vuursalamanders (Jöran Janse) 4.3
Resultaten Histologisch, bacteriologisch en cytologische onderzoeken konden slechts worden uitgevoerd op een dier dat in 2010 is gevonden. Microbiologische testen konden niet worden uitgevoerd omdat de overige dieren te ver verrot waren. Geen van de testen gaf een eenduidig beeld als aanwijzing voor de mogelijke doodsoorzaak. In 2010 is een vrouwelijk dier dood gevonden in het leefgebied ‘Putberg’. Op deze locatie zijn die avond in totaal vier dode dieren gevonden, waarvan alleen dit ene dier is meegenomen en ter autopsie is aangeboden. De dieren lagen dood in of rond een zelfde plek, binnen een straal van een vierkante meter. DWHC concludeert dat het dier leed aan het afsterven van de huid, het dier matig gespierd was en ook erg mager. Van de overige vuursalamanders kon het geslacht niet worden bepaald. Alle dieren waren in een stadium van sterk post mortaal verval. Alle PCR analyses waren negatief. De dood gevonden bruine kikker leed aan legnood (het dier kon de eieren niet kwijt), verder was ook dit dier negatief op alle PCR analyses en waren er geen bijzonderheden in het macroscopisch en histologisch onderzoek.
4.4
Conclusie De resultaten wijzen niet in de richting van een ziekte als chytridiomycose, ranavirus of chlamydia. Het is wel zo dat de dieren allemaal al sterk autolytisch waren en om die reden niet goed konden worden onderzocht. Het is derhalve nog niet uit te sluiten dat het niet om een ziekte gaat.
14
Stichting RAVON
5
GENETISCHE EROSIE In 1998 werd de vitaliteit van de populatie in het Bunderbos voor de lange termijn kwetsbaar geacht (Gubbels, 1988). Alleen door genetisch onderzoek aan de nog aanwezige vuursalamanders kan worden onderzocht hoe de genetische variatie binnen de populatie op dit moment is. In het kader van diergeneeskundig onderzoek is van de dieren wat weefsel afgenomen. Een deel van dit weefsel is gebruikt om DNA onderzoek te doen. Het DNA is voor analyse naar de Universiteit van Bielefeld gebracht. Deze universiteit heeft in Europa verreweg de meeste expertise met genetisch onderzoek aan de vuursalamander. Zij onderzochten de genetische variatie in de populatie om meer inzicht te krijgen of er sprake is geweest van genetische erosie en inteelt in de populatie van de vuursalamander in het Bunderbos. Reden waarom de populatie zou kunnen zijn ingestort. Van 57 dieren is het DNA onderzocht waarbij gebruik is gemaakt van 17 microsatellieten om de genetische diversiteit van de Nederlandse populatie te karakteriseren. Voor de analyse zijn de procedures gevolgd zoals beschreven door Steinfartz et al. (2004) en Hendrix et al. (2010). De statistische analyses zijn uitgevoerd met de software programma’s GenAlEx 6.5b2 (Peakall & Smouse 2006, 2012) en Arlequin ver 3.5.1.2. (Excoffier & Lischer, 2010). De resultaten zijn vergeleken met populaties uit NoordRijn-Westfalen en Bavaria om te achterhalen of de populatie in het Bunderbos door een bottleneck is gegaan (Caspers et al., 2009). Op grond van de resultaten van het onderzoek is duidelijk geworden dat de populatie van de vuursalamander in het Bunderbos genetisch niet door een bottleneck is gegaan die de achteruitgang van de populatie verklaart (Hendrix, 2013).
15
SOS vuursalamander
De Belleterbeek in het Vijlenerbos (W. Bosman)
16
Stichting RAVON
6
WATERKWALITEIT Het is bekend dat waterkwaliteit invloed kan hebben op de ontwikkeling van larven van amfibieën. Met name hoge concentraties nitraat kunnen van invloed zijn op de gezondheid van amfibieën (Rouse et al., 1999; Camargo et al., 2005; Ortiz-Santaliestra et al., 2012). In het Bunderbos zijn nitraatconcentraties zeer hoog in het bronwater en in de toplaag van de bosbodem. In het deel van van het Bunderbos waar de vuursalamanders zitten lagen de gemiddelde nitraatconcentraties in het bronwater op 2000 μmol L-1 in 2001 (Hendrix & Meinardi, 2004). Deze waarden kunnen letaal zijn voor larven (Baker & Waits, 1993; Camargo et al., 2005). Blootstelling aan schadelijke stoffen kan een negatieve invloed hebben op het immuunsysteem dat vervolgens kan leiden tot een uitbraak van ziekten, wat resulteert in afname van de fitness of sterfte (Man et al., 2009). Of dit van invloed is op de ontwikkeling van de larven van de vuursalamander in de wateren of van invloed is op adulte dieren die altijd in een vochtige omgeving verblijven, is niet bekend. In paragraaf 2.4.2 is beschreven dat er in het Bunderbos in 2012 zeer waarschijnlijk succesvolle voortplanting is geweest. In 2013 wordt een onderzoek gestart naar de ontwikkeling van larven van bruine kikker in het gebied. Dit wordt aan bruine kikker larven onderzocht omdat er in het Bunderbos nog maar op een klein aantal locaties en in zeer lage aantallen voortplanting van vuursalamander is vastgesteld.
Een van de beken in het Bunderbos met mogelijk hogere nitraatwaarden in het water (W. Bosman)
17
SOS vuursalamander
18
Stichting RAVON
7
WEGVANGST De vuursalamander is een populair terrariumdier waardoor er altijd vraag is naar de soort. Wegvangst uit het wild kan dan ook een oorzaak zijn voor de ineenstorting van de populaties. De vuursalamander is een soort die zich in gevangenschap makkelijk voortplant. Het aanbod voor de terrariumwereld is dan ook groot. Navraag in de terrariumwereld leert dat er de laatste twee jaar geen Nederlandse dieren te koop zijn aangeboden. Wegvangen van een hele populatie lijkt ook onmogelijk. Dan zou er een langdurige aaneengesloten periode gevangen moeten zijn. Omdat de vuursalamander in het Bunderbos intensief wordt gemonitord, zou het zeker zijn opgemerkt wanneer in de avonduren zou worden weggevangen. Op grond hiervan wordt verondersteld dat de dieren niet zijn weg gevangen.
Vuursalamander in een beek op de Putberg (J. Herder)
19
SOS vuursalamander
20
Stichting RAVON
8
DE SITUATIE IN DE ONS OMRINGENDE LANDEN Wanneer in Nederland twee, of misschien drie populaties volledig instorten is het niet ondenkbaar dat er in de ons omringende landen ook iets gaande kan zijn, ongeacht het feit dat we niet weten wat dit heeft veroorzaakt. Er is navraag gedaan bij collega’s in het aangrenzend Vlaanderen, Wallonië en Noordrijn-Westfalen.
8.1
Vlaanderen (B) In Hylaflits 2005.2 (2005) staat een artikeltje waarin wordt geschreven over vuursalamanders die door verdrinking om het leven waren gekomen door bruine kikkers die met de dieren in amplex gingen. In april 2005 werd in Oost-Vlaanderen door Dominique Verbelen een dood volwassen vrouwtje gevonden met een afgestorven larve uit de cloaca in een bospoel waar bruine kikker ontbreekt. Er wordt verondersteld dat het wijfje barensnood heeft gehad en daardoor stierf. Ook wordt gezegd dat dode vuursalamanders bovendien ook buiten de paartijd van de bruine kikker worden aangetroffen. Op de vraag of hij daar daarna nog dode dieren heeft gevonden antwoordt hij: “Vuren in Bruinbos doen het goed. Zelf nog maar twee dode terrestrisch gevonden. Eéntje vermoedelijk aangepikt door Fazant. Andere doodsoorzaak onbekend. Nu en dan ook verkeersslachtoffers op bosaangrenzende wegen. Populatie in de buurt volledig verdwenen door verkeersslachtoffers”. Hij eindigt met de vraag of er een kans is dat individuen door verzamelaars werden weggenomen. Robert Jooris heeft ook navraag gedaan in Vlaanderen. Hij antwoordt: “Ik heb trouwens nog geïnformeerd wat de toestand in Vlaanderen betreft. Alle populaties blijken het goed te doen, behalve misschien deze in Voeren want uit deze regio hebben we al een hele tijd geen waarnemingen meer ontvangen. Laatste waarnemingen dateren uit 2001 (een aantal larven in een poel in Sint-Martens Voeren). Mogelijk zijn ze daar verdwenen. Vraag blijft of het wel een echte populatie was en een aantal dieren in het verleden in de poel in kwestie er niet werden geïntroduceerd?”.
8.2
Wallonië (B) De vuursalamander heeft in Wallonië een ruime verspreiding (de Wavrin & Graitson, 2007). Nog steeds worden ook nieuwe vindplaatsen gevonden. Voor informatie over de vuursalamander daar is Arnaud Laudelout van Natagora benaderd. Hij antwoordt op de vraag of hem massale sterfte in vuursalamanders bekend is als volgt: “About Firesalamander. I believe we have no idea of populations trends in Wallonia. I checked the pictures of dead animals on waarnemingen.nl, but I have no idea of what it could be. Nearly all mass mortality cases here are because of the traffic. In some cases more than 50 dead animals can be found on a single road. However, in march 2010, someone did found 18 dead animals on the bottom of a breeding pool. It appeared the animals were drowned by male common toads. It happens from time to time to find these strange pairs. Possibly, the impact of kids/illegal capture is to investigate. When I was a kid one of my schoolmates had more than 100 fire salamanders at home...”.
21
SOS vuursalamander
8.3
Noordrijn Westfalen (D) De dichtstbijzijnde populaties in Noordrijn-Westfalen zijn ten zuidoosten van Aken zo’n 20 km van het Vijlenerbos en meer dan 30 km vanaf de Putberg. Een andere populatie in de Kreis Übach- Palenberg leeft hemelsbreed ongeveer 15 km van de Putberg populatie (Thiesmeier & Dalbeck, 2011). Voor informatie over deze populaties is Manfred Aletsee benaderd. Hij antwoordde: “Bei Aachen kenne ich nur südlich (Münsterwald) und östlich Populationen (Brander Wald). Da habe ich allerdings nur von Lebendfunden 2012 gehört. Die Population im Aachener Stadtwald kenne ich nicht”. Hij antwoordt dat hij bij Aken alleen een populatie zuidelijk en oostelijk van de stad kent en dat hij daar in 2012 alleen van vondsten van levende dieren heeft gehoord. Een populatie in het Akener Stadtwald (Öcher Bösch) op de grens van Duitlsand en België zeg hij niet te kennen. Hier kon ook geen informatie over worden ingewonnen. Het bestaan van een populatie bij Übach-Parlenberg kon niet worden bevestigd.
22
Stichting RAVON
9
WORKSHOP Op 21 november 2012 is in Bunde een workshop georganiseerd voor betrokkenen bij de vuursalamander. De workshop is geleid door Ruud Foppen (SOVON). Er waren 31 mensen aanwezig waaronder vertegenwoordigers van 13 organisaties en mensen die mee doen aan de monitoring van de vuursalamander (bijlage 1). Er waren twee presentaties. Eén presentatie over de actuele situatie van de vuursalamander in beide gebieden en een over de waterkwaliteit van het Bunderbos door Fons Smolders van onderzoeksbureau B-Ware. Daarna was er een plenaire discussie onder leiding van de dagvoorzitter, ingeleid door medewerkers van Stichting RAVON. In bijlage 1 staan de notulen die naar aanleiding van de workshop zijn verschenen.
23
SOS vuursalamander
24
Stichting RAVON
DANKWOORD Van de Universiteit van Gent (B) is veel dank verschuldigd aan Prof A. Martel en Prof. F. Pasmans die autopsie verrichtten aan dode dieren en bereid waren de vuursalamanders op te nemen om de dieren op Bio Safety Level II in quarantaine te kunnen houden. Dank aan Theo Meeks en Janke Faber van Kasteelpark Born voor de opvang en verzorging van de vuursalamanders. Veel dank aan Prof. S. Steinfartz en R. Hendrix van de Universiteit van Bielefeld (D) die het genetisch onderzoek uitvoerden. Stichting Dierenrampenfonds voor de financiële ondersteuning van het project. Ook veel dank aan alle personen die hebben mee gedaan aan de monitoring van de vuursalamander in het Bunderbos en het Vijlenerbos. Dit zijn Arnold Bakker, Sergé Bogaerts, Anke Brouns, Jeroen van Delft, Jochem Giessen, Edo Goverse, Rob Gubbels, Wim van den Heuvel, Jöran Janse, Nico Jansen, Frank Spikmans, Richard Struijk, Tonnie Woeltjes en Leon de Zeeuw. Ruud Foppen (SOVON) die bereid was de workshop te leiden. Ook dank aan Fons Smolders van B-Ware voor informatie over de waterkwaliteit van de beken in het Bunderbos en informatie over het Vijlenerbos Dank aan de terreinbeheerders voor toestemming om hun gebieden te mogen betreden. Patrick Kloet en Ingrid van Westerlaak (Staatsbosbeheer), Carlo van Seggelen (Stichting Limburgs Landschap en Maurice Mouthaan (Vereniging Natuurmonumenten). Eenieder die het project via de website SOSvuursalamander.nl heeft gesteund.
25
SOS vuursalamander
26
Stichting RAVON
LITERATUUR Baker, J., Waights, V., 1993. The effect of sodium nitrate on the growth and survival of toad tadpoles (Bufo bufo) in the laboratory. Herpetol. J. 3: 147-148. Bosch, J. & I. Martínez-Solano, 2006. Chytrid fungus infection related to unusual mortalities of Salamandra salamandra and Bufo bufo in the Peñalara Natural Park, Spain. Oryx 40 (1): 84 – 89. Boyle, D.G., Boyle, D.B., Olsen, V., Morgan, J.A.T. & A.D. Hyatt, 2004. Rapid quantitative detection chytridiomycosis (Batrachochytrium dendrobatidis) in amphibian samples using real-time Taqman PCR assay. Dis. Aquat. Org. 60: 141-148. Camargo, J.A., Alonso, A. & A. Salamanca, 2005. Nitrate toxicity to aquatic animals: a review with new data for freshwater invertebrates. Chemosphere 58: 1255-1267. Caspers B., Junge C., Weitere M. & S. Steinfartz, 2009. Habitat adaptation rather than genetic distance correlates with female preference in fire salamanders (Salamandra salamandra). Frontiers in Zoology, 6:13. De Wavrin, H. & Graitson, E., 2007. La Salamandre tachetée, Salamandra salamandra (Linneaues, 1758). In: Jacobs, J.-P, Percsy, C., de Wavrin, H., Graitson, E., Kinet, T., Denoël, M., Perscy, N. & Remacle, A., 2007. Amphibiens et Repteiles de Wallonie. Aves – Raînne et Centre de Recherche de la Nature, des Forêts et du Bois (MRW – DGRNE), Série – Faune – Flore – Habitats nr 2. Namur, 384 p. Feldmann, R.., 1967. Nachgweis der Ortstreue des Feuersalamanders, Salamandra salamandra terrestris Lacépède, 1788, gegenüber seinem Winterquartier. Zool. Anz 178: 42-48. Gubbels, R.E.M.B., 1988. Kwantitatieve gegevens van een populatie vuursalamanders in het Bunderbos C.A.. Schatting van de populatiegrootte in 1986. Natuurhistorisch Maandblad 77/6. 107-109. Gubbels, R.E.M.B., 2009. Vuursalamander - Salamandra salamandra. In: R.C.M. Creemers & J.J.C.W. van Delft, 2009. De amfibieën en reptielen van Nederland. Nederlandse Fauna 9. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, European Invertebrate Survey – Nederland, Leiden. Jancovich J.K., Davidson E.W., Morado J.F., Jacobs B.L. & J.P. Collins, 1997. Isolation of a lethal virus from the endangered tiger salamander Ambystoma tigrinum stebbinsi. Dis Aquat Org 31:161– 167. Halami, M.Y., Nieper, H., Muller H. & R. Johne, 2007. Detection of a novel circovirus in mute swans (Cygnus olor) by using nested broad-spectrum PCR. Virus Research. 132: 208-212. Hendrix, W.P.A.M. & C.R. Meinardi, 2004. Bronnen en bronbeken in Zuid-Limburg; kwaliteit van grondwater, bronwater en beekwater. RIVM rapport 500003003/2004, the Netherlands.
27
SOS vuursalamander
Hendrix R., Hauswaldt J.S., Veith M. & S. Steinfartz, 2010. Strong correlation between crossamplification success and genetic distance across all members of ‘True Salamanders’ (Amphibia: Salamandridae) revealed by Salamandra salamandra-specific microsatellite loci. Molecular Ecology Resources, 2: 155–160. Hendrix, R., 2013. Genetic analysis S. salamandra in het Netherlands. Intern rapport Universiteit Bielefeld. Mann, R.M., Hyne, R.V., Choung, C.B. & S.P. Wilson, 2009: Amphibians and agricultural chemicals: Review of the risks in a complex environment. Environ. Pollut. 157: 2903-2927. Mao, J., Hedrick, R.P. & V.B. Chichar, 1997. Molecular characterization, sequence analysis, and taxonomic position of newly isolated fish iridoviruses. Virology 229: 212-20. Martel, A., Adriaensen, C., Sharifian-Fard, M., Vandewoestyne, M., Deforce, D., Favoreel, H., Bergen, K., Spitzen-van der Sluijs, A., Devisscher, S., Adriaens, T., Louette, G., Baert, K., Hyatt, A., Crameri, S., Haesebrouck, F. & F. Pasmans, 2012. The novel ‘Candidatus Amphibiichlamydia ranarum’ is highly prevalent in invasive exotic bullfrogs (Lithobates catesbeianus). Environ Microbiol Rep. doi:10.1111/j.1758-2229.2012.00359.x Ortiz-Santaliestra, M.E., Fernández-Benéitez, M.J. & A. Marco, 2012. Density effects on ammonium nitrate toxicity on amphibians. Survival, growth and cannibalism. Aquat. Toxicol. 110111: 170-176. Thiesmeier, B. & L. Dalbeck, 2011. Feuersalamander - Salamandra salamandra. In: Handbuch der Amphibien und Reptilien Nordrhein-Westfalens, Band 1. Laurenti Verlag. Rouse, J.D., Bishop, C.A. & J. Struger, 1999. Nitrogen pollution: An assessment of its threat to amphibian survival. Environ. Health Persp. 107: 799-803. Spitzen – van der Sluijs A.M. & R. Zollinger, 2010. Literature review on Batrachochytrium dendrobatidis. Stichting RAVON, Nijmegen, the Netherlands. Spitzen – van der Sluijs, A.M., R. Zollinger, W. Bosman, P. van Rooij, F. Clare, A. Martel & F. Pasmans, 2010. SHORT REPORT Batrachochytrium dendrobatidis in amphibians in the Netherlands and Flanders (Belgium). Stichting RAVON, Nijmegen, the Netherlands. Spitzen – van der Sluijs, A.M., F. Spikmans, W. Bosman, M de Zeeuw, T. van der Meij, E. Goverse, M. Kik F. Pasmans & A Martel, 2013. Rapid enigmatic decline drives the fire salamander (Salamandra salamandra) to the edge of extinction in the Netherlands. AmphibiaReptilia 34: 233-239. Steinfartz S., Küsters D. & D. Tautz, 2004. Isolation and characterization of polymorphic tetranucleotide microsatellite loci in the Fire salamander Salamandra salamandra (Amphibia: Caudata). Molecular Ecology Notes, 4: 626–628.
28
Stichting RAVON
BIJLAGE 1. WORKSHOP SOSVUURSALAMANDER
Verslag workshop SOS vuursalamander gehouden op 21 november 2012 te Bunde Aanwezigen Ruud Foppen (dagvoorzitter) Waarnemers: Anke Brouns, Thijs Castenmiller, Nico Janssen, Alex Kloor, Wim van den Heuvel en Jeroen Veldman Natuurmonumenten: Linda Wortel, Tim van den Broek (NM & OBN Heuvelland) Staatsbosbeheer: Patrick Kloet, Dennis van Os, Arjan Mullenders Provincie Limburg: Arnold Bakker Arcadis: Martijn Stevens, Iris Kampers Kasteelpark Born: Janke Faber Artis: Ramon Kef & Dennis de Haan Amphibian Survival Alliance: Jaime Garcia‐Moreno Prorail: Math Weijermans Strukton: Henk Slaghuis B‐ware: Fons Smolders, Johan Loermans, Gemeente Meerssen: Bart Heffels Natuurhistorische Genootschap Limburg: Olaf op den Kamp, Rob Geraeds RAVON: Wilbert Bosman, Raymond Creemers, , Annemarieke Spitzen, Ton Stumpel, Tonnie Woeltjes en Ronald Zollinger Opening Dagvoorzitter Ruud Foppen heet de 31 aanwezigen van harte welkom. Ruud werkt bij Vogelbescherming en SOVON maar is sinds zijn studententijd ook besmet met het herpetovirus. Werkt bij SOVON o.a. aan Early warning systems om populatie-veranderingen tijdig te detecteren. Het eerste deel van de workshop is bedoeld als informatievoorziening, in het tweede deel worden de deelnemers uitgenodigd om zelf actief een bijdrage te leveren, hierin worden de scenario’s geschetst en wordt iedereen verzocht de ideeën en plannen kritisch te toetsen en bij te sturen.
Presentatie Wilbert Bosman (RAVON) – SOS vuursalamander. De actuele situatie van de vuursalamander De lezing bestaat uit een toelichting op de populatieontwikkelingen, voortplantingssucces in het Bunderbos, het Vijlenerbos en Putberg. Daarnaast is aandacht besteed aan sterfte in de vuursalamanderpopulatie, eerste resultaten van het onderzoek naar dierziekten aan dode
29
SOS vuursalamander
dieren, de situatie in de om ons heen liggende landen, de opvangen van verzamelde dieren, genetisch onderzoek De vuursalamander is plotsklaps sterk achteruit gegaan, alleen in het noordelijk deel v.h. Bunderbos lijkt het nog enigszins mee te vallen, maar ook daar is sprake van een forse achteruitgang en worden nog wat dieren gevonden. De populaties op zowel de Putberg (uitgezet) als het Vijlenerbos (natuurlijke populatie) zijn beiden niet meer teruggevonden, wat er op wijst dat de oorzaak voor de achteruitgang niet alleen in het Bunderbos (lokaal) speelt, maar over een groter gebied. Er wordt zo breed mogelijk gekeken naar oorzaken van achteruitgang, maar die zijn nog niet achterhaald. Een aantal dode dieren zijn door de Universiteit van Gent en het Dutch World Health Centre onderzocht op ziekten. Doordat veel dieren al in verregaande staat van ontbinding waren konden ze niet op alle mogelijke ziekten worden onderzocht. Tot op heden is nog geen ziekte als doodsoorzaak aangetoond kunnen worden waardoor dieren zouden kunnen zijn gestorven. In overleg met de direct betrokkenen zijn een dertigtal dieren verzameld die nu in een opvang zitten. Dit om te zorgen dat het genetisch materiaal niet verloren gaat. Hiervoor is uiteraard toestemming verleend door het Ministerie van ELI. Uiteindelijk gaan deze dieren naar (voorlopig) twee dierentuinen: Kasteelpark Born en Artis. De rest blijft in het veld zodat de populatie ook de mogelijkheid heeft op eigen kracht kan herstellen. Dieren worden genetisch gescreend door de Universiteit van Bielefeld, daar hebben ze ook een database met Europese vuursalamanders zodat kan worden bekeken hoe de onderlinge verwantschap is en in hoeverre deze verschillen van naburige populaties. Voor een eventueel kweekprogramma is genetische screening van alle individuen noodzakelijk om een goed programma op te zetten. Een beslissing over het eventueel kweken van vuursalamanders is nog niet genomen, daarvoor wordt een deskundigenteam geformeerd die uiteindelijk een zorgvuldige afweging maken en daarna beslissen. Voor dit deskundigenteam zullen in ieder geval de provincie, Staatsbosbeheer, Vereniging Natuurmonumenten en Stichting het Limburgs Landschap worden uitgenodigd. Duitse en Belgische collega’s zijn benaderd om te achterhalen of er in de aangrenzende landen een zelfde crash heeft voorgedaan. Vooralsnog lijken er geen tekenen te zijn dat in de omliggende landen is gebeurd. Onderzoek naar de oorzaak van deze achteruitgang wordt met een open vizier aangegaan. Niets wordt uitgesloten! In de nabije toekomst wordt onderzoek opgestart naar de mogelijke effecten van herbiciden, pesticiden en insecticiden. Ook een mogelijke rol van neonicotinoïden zoals Imidacloprid, stoffen die bijenvolken deden sterven, wordt onderzocht. De hoofden van een aantal dode vuursalamanders zullen worden onderzocht op de aanwezigheid van deze stoffen. Ook worden hydrologie en waterkwaliteit zullen worden bekeken. Het is bekend dat bepaalde amfibiesoorten met name in het larvestadium gevoelig zijn voor hoge nitraatconcentraties in het water. Of dit ook voor de vuursalamander geldt is niet bekend. Fons Smolders gaat dieper in op het systeem en de waterkwaliteit in het Bunderbos. De vuursalamander is een populair terrariumdier. Wegvangst kan dan ook een oorzaak zijn voor het ineenstorten van de populatie. In het verleden heeft dit ook zeker plaats gevonden. Omdat er in de terrariumwereld tegenwoordig veel vuursalamanders te koop worden aangeboden uit nakweek en van andere ondersoorten, wordt verondersteld dat dit niet de oorzaak is. Bovendien is het nagenoeg onmogelijk om alles weg te vangen. Reacties:
30
Olaf op den Kamp heeft nog een tip over een eventuele Duitse vindplaats vlakbij Heerlen. Olaf en Wilbert Bosman nemen met elkaar contact op. Arnold Bakker vraagt naar de rol van wilde zwijnen. Worden nauwelijks aangetroffen en lijkt geen factor. Alex Kloor benadrukt dat er ook in het deel waar nu nog vuursalamanders zitten er enkele jaren geleden veel meer werden aangetroffen. Tim v.d. Broek en Rob Geraeds vragen of er iets meer bekend is over eventuele uitgezette buitenlandse dieren. Antwoord: RAVON laat de dieren genetisch screenen door de Univ. Bielefeld (Dr. Steinfartz). Voor de kerst verwachten we daar de uitslagen van. Steinfartz heeft een referentie‐set van Europa en zou mogelijk uitsluitsel kunnen geven over de
Stichting RAVON
herkomst/authenticiteit. Eind december is niet gehaald. De resultaten worden nu half februari verwacht. Presentatie Fons Smolders (B-Ware) B-ware heeft in 2011 en 2012 in opdracht van Staatsbosbeheer in het Bunderbos onderzoek gedaan naar het functioneren van het systeem en de kwaliteit van het grondwater en het bodemwater. In Limburg vormt nitraat een groot probleem, door het ontbreken van organisch materiaal in de loss bodems spoelt nitraat gemakkelijk door naar het grondwater. Nitraatbelasting heeft voor het Bunderbos zijn oorsprong in het plateau (landbouw), ook in bosgebieden (zoals Vijlenerbos) kan echter nitraat ingevangen worden waardoor hoge gehaltes nitraat in het water terecht komen. In het Bunderbos zijn de nitraatgehaltes nog verder toegenomen tot 1500-2000 µmol NO3-/L. In het algemeen wordt aangenomen dat 10-50 µmol NO3-/L. de achtergrondwaarde is, 133 µmol NO3-/L een veilige norm is, bij 715 µmol NO3-/L. (10 mg) wordt het lastig voor amfibieën. De nitraatbelasting in het Bunderbos ligt zelfs nog 2 tot 3 maal zo hoog en vormt daarmee een niet te onderschatten risico. Het Waterschap heeft waarschijnlijk ook waterkwaliteitsgegevens. Arcadis vraagt wat er bekend is over de nitraatwaardes in andere leefgebieden van de vuursalamander (ook internationaal) en stelt voor om daar watermonsters te verzamelen. Actie: Wilbert Bosman achterhalen van alle beschikbare waterkwaliteitsgegevens Reacties
Tim van den Broek vraagt of er ook nog andere dode dieren zijn onderzocht. Antwoord Wilbert Bosman: 1 bruine kikker, bleek aan legnood te zijn overleden?
Presentatie Ronald Zollinger Er worden drie scenario’s geschetst waarin we kunnen belanden en waar de keuzes liggen. Het meest waarschijnlijk is dat we in scenario drie zitten: er is wat aan de hand wat niet van vandaag op morgen opgelost is. Doemscenario Oorzaak sterke achteruitgang door sterfte valt niet te achterhalen, stoppen met opvang, geen kweek, soort sterft binnen twee jaar uit in Nederland "Eureka" scenario Oorzaak was tijdelijk, nu weer opgelost/voorbij. Resterend aantal vuursalamanders in het wild kan op eigen kracht weer zorgen voor populatieherstel Intermediair scenario Oorzaak is voorlopig niet opgelost, problemen zijn van langere duur, herstel gaat meer tijd kosten, kweekgroep noodzakelijk om vuursalamanders middels uitzetprogramma op duurzaam populatieniveau te brengen
Artis: Er wordt nu erg op de waterkwaliteit gefocussed, misschien ook verbreden naar voeding: onderzoek aan de regenwormen en naaktslakken die de dieren eten.
31
SOS vuursalamander
32
Anke Brouns: andere fauna in de beken, waterkwaliteitsgegevens bij waterschap gebruiken. Macrofauna bemonsteringen in de beken. Actie: zoeken naar parallelle ontwikkelingen m.b.t. veranderde geomorfologie en fauna Arnold Bakker wijst ook op PCB’s en breed insteken op waterkwaliteitsaspecten. In het kader van o.a. OBN is het belangrijk om de aandacht te richten op breed onderzoek, daarbij de vuursalamander als paradepaardje benoemen is OK, maar ook voor de regionale insteek is van belang om te benadrukken dat het indicatorsoort is, verdwijnen daarvan kan een signaal zijn dat er iets met het ecosysteem mis is. Jaime Garcia: epidemioloog erbij betrekken. RAVON: in Gent is expertise op dit gebied Anke Brouns: wat is er bekend van het buitenland? Niet veel, wel is bekend dat er dieren zitten maar vermoedelijk wordt er lang niet zo intensief gemonitord als in NL. NEM‐ methodiek kan echter ook in andere landen toegepast worden. Onderzoek aan ziektes levert nog niets concreets op, alle testen zijn negatief. Het lijkt daarmee in ieder geval niet een van de bekende amfibieën ziektes te zijn (chytride, Rana‐ virus, chlamydia etc.). Bij het vinden van dode dieren graag wel het protocol (zie www.SOSvuursalamander.nl) volgen. Olaf op den Kamp: Is er mogelijk iets veranderd in bermbeheer. Prorail: nee, er zijn alleen hekwerken geplaatst en nieuwe onderdoorgangen gemaakt. Anke Brouns: plus de spoorbrug is gerenoveerd Annemarieke Spitzen: pesticide, fosferases, herbiciden onderzoek mogelijk via hersenen van de drie gevonden dode dieren Ronald Zollinger: er is een helpdeskvraag bij Alterra neergelegd om expertise bij elkaar te brengen t.a.v. waterkwaliteitsaspecten. Tim van den Broek: vliegveld gebruikt grote hoeveelheden anti‐vries, is daar iets over bekend. Problematiek speelde ook in Gilze‐Rijen met de boomkikker, maar daar zorgde de anti –vries juist voor enige buffering, na stopzetten raakte het water sneller verzuurd. Tim van den Broek: gewas‐analyse, ook verdere in de tijd terugga omdat enkele middelen nog we; 5 jaar blijven. Alex Kloor: In de beken komen steeds vaker stekelbaarzen voor, ook worden oevers platgetreden en is er teveel herpeto‐tourisme en verstoring.
Stichting RAVON
33
