Handleiding muizen inventariseren. opgesteld in het kader van het project

Handleiding muizen inventariseren opgesteld in het kader van het project

Zoogdierenatlas van Brussel 2001-2016

Colofon Deze handleiding werd opgesteld in het kader van het project ‘Zoogdierenatlas van Brussel’, een project uitgevoerd door Natuurpunt Studie in samenwerking met Natagora in opdracht van Leefmilieu Brussel. Samenstelling

Diemer Vercayie Natuurpunt Zoogdierenwerkgroep Vlaanderen www.zoogdierenwerkgroep.be

Met dank aan

Thierry Onkelinckx, Goedele Verbeylen, Ben Van Der Wijden

Copyright

Leefmilieu Brussel

Opdrachtgever

Leefmilieu Brussel Thurn & Taxis-site Havenlaan 86C / 3000 1000 Brussel +32 (0)2 775.75.75

Opdrachthouder

Natuurpunt Studie Coxiestraat 11 2800 Mechelen +32 (0)15 29 72 20

Contactpersoon

Diemer Vercayie [email protected]

Partner

Natagora Mundo-B Rue d’Édimbourg 26 1050 Bruxelles +32 (0)2 893 09 91

Wijze van citeren Vercayie D., 2015. Handleiding muizen inventariseren, opgesteld in het kader van Zoogdierenatlas Brussel 2001-2016. Natuurpunt Studie en Zoogdierenwerkgroep in opdracht van Leefmilieu Brussel. Handleiding Natuurpunt Studie, Mechelen. Contact Heeft u vragen, opmerkingen of voorstellen omtrent deze handleiding of het gebruik van cameravallen, dan horen we dat graag! Contacteer dan [email protected]

2

INHOUD 1

2

Inleiding ............................................................................................................................... 5 1.1

Waarom muizen vangen?........................................................................................................ 5

1.2

Doelsoorten ............................................................................................................................. 5

1.3

Inventarisatie versus monitoring ............................................................................................ 6

1.4

Welke inspanning vraagt muizen vangen? .............................................................................. 6

1.5

Aantal medewerkers ............................................................................................................... 6

1.6

Wanneer vangen ..................................................................................................................... 7

1.6.1

Welke tijd van het jaar?................................................................................................... 7

1.6.2

Welk moment van de dag?.............................................................................................. 7

Voorbereiding ....................................................................................................................... 8 2.1

Wat heb je nodig voor het vangen? ........................................................................................ 8

2.2

Vergunning .............................................................................................................................. 8

2.3

Toelating grondeigenaar ......................................................................................................... 9

2.4

Muizenvallen (type, waar kopen, …) ....................................................................................... 9

2.4.1

Types muizenvallen ......................................................................................................... 9

2.4.2

Waar koop ik dit materiaal? .......................................................................................... 12

2.4.3

Aantal vallen en reservevallen ...................................................................................... 12

2.4.4

Nummer de vallen ......................................................................................................... 13

2.4.5

Controleer de vallen vóór gebruik ................................................................................. 13

2.5

2.5.1

Risico’s van veldwerk..................................................................................................... 13

2.5.2

Veiligheidsmaatregelen voor het werken met muizen ................................................. 13

2.5.3

Andere veiligheidsrichtlijnen ......................................................................................... 14

2.5.4

Meer informatie ............................................................................................................ 15

2.6

Onderzoeksgebied en plaats voor de vallen kiezen .............................................................. 16

2.6.1

Wat moet je weten om een geschikt gebied te kiezen? ............................................... 16

2.6.2

Het terrein in om een geschikte inventarisatielocatie te kiezen................................... 18

2.7 3

Gezondheid en veiligheid ...................................................................................................... 13

Lokaas klaar maken ............................................................................................................... 19

Uitvoering: vallen uitzetten en controledag ......................................................................... 21 3.1

Vallen uitzetten ..................................................................................................................... 21

3.1.1

Checklist: wat neem je mee?......................................................................................... 21

3.1.2

Plaatsen van de vallen (prebaiten) ................................................................................ 21

3.1.3

Lokaas aanvullen ........................................................................................................... 22

3.2

Controledag ........................................................................................................................... 22

4

3.2.1

Checklist: wat neem je mee?......................................................................................... 22

3.2.2

Scherp zetten (vallen activeren) .................................................................................... 23

3.2.3

Controles ....................................................................................................................... 24

3.2.4

Tijdens de derde (laatste) controle… ............................................................................ 28

Terug thuis: rapportage en kuisen (super belangrijk!) .......................................................... 29 4.1

Rapportage ............................................................................................................................ 29

4.1.1

Zonder smartphone ....................................................................................................... 29

4.1.2

Met smartphone............................................................................................................ 29

4.2

Vallen kuisen ......................................................................................................................... 30

4.3

Bewaar je formulieren en kaartjes in een dossier................................................................. 30

5

Referenties ......................................................................................................................... 31

6

Bijlagen .............................................................................................................................. 32 6.1

6.1.1

Checklist 1: keuze van het gebied ................................................................................. 33

6.1.2

Checklist 2: uitzetten van de vallen ............................................................................... 33

6.1.3

Checklist 3: controles .................................................................................................... 33

6.1.4

Checklist 4: dossier ........................................................................................................ 34

6.2

Veldformulieren .................................................................................................................... 35

6.2.1

Planningsformulier (1 per 20 vallen) ............................................................................. 36

6.2.2

Veldformulier (1 per groep van 20 vallen) .................................................................... 37

6.3

Determinatietabel voor de ‘muizen’ van België .................................................................... 39

6.4

Namen van ‘muizen’ in diverse talen .................................................................................... 41

6.5

Controle van goede werking Trip Trap vallen ....................................................................... 42

6.5.1

Goed werkende Trip Trap .............................................................................................. 42

6.5.2

Slecht werkende Trip Traps herstellen .......................................................................... 43

6.6

4

Checklists ............................................................................................................................... 33

Beschermingsstatus van muizen in de drie Belgische gewesten .......................................... 46

6.6.1

Brussel ........................................................................................................................... 46

6.6.2

Vlaanderen .................................................................................................................... 46

6.6.3

Wallonië......................................................................................................................... 46

1 INLEIDING 1.1 WAAROM MUIZEN VANGEN? Muizen zijn een uiterst belangrijke schakel in het voedselweb. Een groot aantal roofdieren, van roofvogels en uilen tot marterachtigen, vos en kat, leven hoofdzakelijk van muizen. Hoe het de muizen in ons land vergaat, heeft dus een enorme invloed op de inheemse roofdieren. Welke muizen in een regio voorkomen en hoe goed of slecht ze er voor staan wordt beschreven in Rode Lijsten die ongeveer iedere tien jaar geactualiseerd worden. Voor het opstellen van een dergelijke lijst zijn natuurlijk gegevens nodig en voor muizen kunnen verspreidingsgegevens verzameld worden door enerzijds braakballen te pluizen of anderzijds door muizen te vangen met inloopvallen (live traps).

1.2 DOELSOORTEN

Er komen nog een aantal grotere ‘muizen’-soorten in België voor die echter niet met vallen van het type Trip Trap of pitfall kunnen gevangen worden (met uitzondering van jonge dieren). Deze soorten worden niet besproken in deze handleiding:  Woelmuizen o Woelrat (Arvicola amphibius) o Molmuis (Arvicola scherman) o Muskusrat (Ondatra zibethicus)  Ware muizen o Bruine rat (Rattus norvegicus)

Hoofdstuk: Inleiding

Deze handleiding is gericht op het inventariseren van ‘muizen’ die je met kleine valletjes van het type Trip Trap én met zogenaamde ‘pitfalls’ kunt vangen in België:  Spitsmuizen o Huisspitsmuis (Crocidura russula) o Veldspitsmuis (Crocidura leucodon) o (Gewone) Bosspitsmuis (Sorex araneus) o Tweekleurige bosspitsmuis (Sorex coronatus) o Dwergspitsmuis (Sorex minutus) o Waterspitsmuis (Neomys fodiens) o Millers waterspitsmuis (Neomys anomalus)  Woelmuizen o Rosse woelmuis (Myodes glareolus, vroeger Clethrionomys glareolus) o Ondergrondse woelmuis (Microtus subterraneus) o Veldmuis (Microtus arvalis) o Aardmuis (Microtus agrestis)  Ware muizen o Dwergmuis (Micromys minutus) o Bosmuis (Apodemus sylvaticus) o Grote bosmuis (Apodemus flavicollis) o Huismuis (Mus domesticus) o Zwarte rat (Rattus rattus)  Slaapmuizen o Eikelmuis (Eliomys quercinus) o Hazelmuis (Muscardinus avellanarius) o Relmuis (Glis glis)

5

1.3 INVENTARISATIE VERSUS MONITORING Bij een muizeninventarisatie gaan we na welke soorten muizen er voorkomen in een gebied. De diverse habitats die in een gebied voorkomen worden bemonsterd om de muizendiversiteit goed in te schatten. Een inventarisatie is in principe éénmalig en bedoeld om te weten te komen welke soorten er op dat moment voorkomen. Willen we ook weten hoe de diversiteit of aantallen fluctueren van tijd tot tijd, dan herhalen we het onderzoek op regelmatige tijdstippen en spreken we van een monitoring. In deze handleiding beschrijven we de werkwijze voor een inventarisatie. Wil je ook meewerken aan een muizenmonitoring? Neem dan een kijkje op http://muizenmeetnet.zoogdierenwerkgroep.be.

1.4 WELKE INSPANNING VRAAGT MUIZEN VANGEN? Als je voor een bepaald gebied wilt weten welke muizensoorten er voorkomen, dan varieert de gevraagde inspanning natuurlijk met de grootte van het gebied en de diversiteit aan habitats die erin voorkomen. Een vangsessie bestaat in principe uit twee (niet opeenvolgende) dagen en één nacht veldwerk. Tijdens een eerste dag, de planning, worden de potentiële locaties voor het vangen (gebieden) geselecteerd en afgebakend. Tijdens de tweede dag worden de vallen geplaatst, maar op zo’n manier dat de muizen vrij in en uit kunnen lopen (inactief of niet ‘op scherp gezet’). Tijdens de nacht, de controle, worden de muizen gevangen. De controlenacht volgt ten vroegste 3 en maximum 5 dagen na de voorbereidingsdag (zie Tabel 1). Voorbeeld. Stel, je gaat op een zaterdagnacht vangen. Dan zet je op maandag, dinsdag of woensdag daaraan voorafgaand de vallen uit (niet op scherp, zie verder). Tussenin kun je best de vallen nog eens gaan controleren om het lokaas aan te vullen.

Tabel 1 - Schema van een typische vangsessie. WEEK 1

Maandag

Dinsdag

Woensdag

Donderdag

Vrijdag

Zaterdag Planning: verkenning gebied en keuze van de plaats voor de vallenrij(en)

Zondag

WEEK 2

Maandag

Dinsdag 16:00 Vallen uitzetten (met lokaas)

Woensdag

Donderdag 18:00 Aas aanvullen (optioneel)

Vrijdag

Zaterdag 16:00 Vallen scherp zetten + aas aanvullen 19:00 Controle 1 22:00 Controle 2 01:00 Controle 3 + Vallen opruimen

Zondag Gegevens invoeren en doorsturen Vallen kuisen

Of je het gebied (waarvan je de muizendiversiteit wilt weten) volledig kunt bemonsteren in één vangsessie hangt af van de grootte van het te inventariseren gebied, het aantal vallen dat je ter beschikking hebt en het aantal medewerkers.

1.5 AANTAL MEDEWERKERS Voor het inventariseren van muizen is het niet strikt noodzakelijk om de muizen te merken en dus kan er eventueel alleen gewerkt worden, maar het is toch gemakkelijker en aangenamer om met minimum twee personen te zijn tijdens het plaatsen van de vallen en tijdens de vangnacht. Twee geoefende medewerkers kunnen (in een jaar met veel muizen) per nacht maximum 60 vallen (drie maal) controleren.

6

1.6 WANNEER VANGEN 1.6.1 Welke tijd van het jaar? We vangen geen muizen gedurende de maanden december, januari en februari. Door de koude temperaturen is dan de kans te groot dat er muizen sterven in de vallen. In de wintermaanden is er bij de meeste soorten geen voortplanting, maar blijft de predatie wel doorgaan, waardoor de aantallen muizen in het vroege voorjaar het laagst zijn en in het de herfst het hoogst. Bovendien zijn er soorten die een winterslaap doen. De beste periode om muizen te vangen is dus in de zomer en het najaar.

Hoofdstuk: Inleiding

1.6.2 Welk moment van de dag? De meeste muizen zijn vooral actief rond zonsopgang en zonsondergang, maar het precieze activiteitenpatroon verschilt van soort tot soort. Zo zijn bosmuizen vooral ’s nachts actief, maar kun je rosse woelmuizen ook overdag actief zien. Spitsmuizen hebben (door hun hoge metabolisme) geen dag-nachtritme, maar een cyclus van ongeveer vier uren actief, afgewisseld met vier uren rust. Je kunt ze dus zowel overdag als ’s nachts vangen. Om de grootste diversiteit aan muizen te vangen en de grootste vangstkans te hebben starten we dus met de eerste controle rond zonsondergang en doen we drie controles na elkaar met telkens drie uren tussen.

7

2 VOORBEREIDING De voorbereiding van het veldwerk bestaat uit het verzamelen van het nodige materiaal (inclusief vergunningen), het kiezen van het onderzoeksgebied en het prepareren van het lokaas. Enkele van de belangrijke benodigdheden (vergunningen en toelatingen, de muizenvallen en de hygiënemaatregelen) behandelen we hieronder ook meer in detail.

2.1 WAT HEB JE NODIG VOOR HET VANGEN? Hieronder vermelden we de volledige lijst van materiaal die je dient te verzamelen voor het vangen van de muizen. -

-

-

Papierwerk o Vergunning muizen vangen (zie § 2.2)* o Toestemming terreinbeheerder/eigenaar (afwijken van de paden, aanwezigheid na zonsondergang) o Veldformulieren van de Handleiding Muizen inventariseren (zie § 6.2) o Determinatietabel muizen (zie § 6.3) Vangmateriaal o Schilderstape (ca 5 cm breed) o Alcoholstift o Muizenvallen, plus 5 in reserve per 20 vallen (zie § 2.4)* o Luchtdicht afsluitbare plastic dozen voor de vallen* o Standaard lokaas (zie § 2.7) o (Schaartje, scherp met fijne punt) o Schrijfplank o Potlood + slijper o Doorzichtige plastic zakjes (type diepvrieszakje van 3 L), een drietal o Schuifmaat of latje o Hoofdlamp o Eventueel sterkere zaklamp Hygiëne (zie § 2.5Fout! Verwijzingsbron niet gevonden.) o Wegwerphandschoenen (type chirurgische handschoen) o Dikkere leren of rubberen werkhandschoen voor over de wegwerphandschoen om de muizenvallen en muizen te hanteren o FFP2-masker (best met ventiel) o Ontsmettingsgel

* Worden voorzien door Natuurpunt/Natagora voor inventarisaties in het kader van het project Zoogdierenatlas van Brussel. Deze lijst vind je ook terug in de bundel velddocumenten, waar je in de checklist kunt aanvinken wat je al verzameld hebt (6.1.2 Checklist 2: uitzetten van de vallen en 6.1.3 Checklist 3: controles).

2.2 VERGUNNING Sommige muizensoorten zijn beschermd en aangezien je op voorhand niet kunt weten welke muizen je zult vangen met de hier voorgestelde methoden (de vallen zijn niet soortspecifiek), is het nodig om een ontheffing aan te vragen op de beschermingswetgeving. Hieronder verwijzen we naar die

8

ontheffing met de term ‘vergunning’. Voor meer informatie omtrent het juridische kader verwijzen we naar de bijlages van deze handleiding (zie § 6.6). Bij welke instantie vraag je een vergunning aan?  Vlaams gewest  Agentschap voor Natuur en Bos (ANB)  Brussels gewest  Leefmilieu Brussel  Waals gewest  Département de la Nature et des Forêts du Service public de Wallonie Doe je muizenonderzoek als vrijwilliger voor Natuurpunt? Vraag dan je vergunning aan via de Zoogdierenwerkgroep van Natuurpunt: [email protected] (geef lidnummer, naam, adres en telefoonnummer door). REGELING IN KADER VAN HET PROJECT ZOOGDIERENATLAS VAN BRUSSEL De vergunning wordt automatisch toegestuurd naar de vrijwilligers die een van de door Natuurpunt/Natagora georganiseerde opleidingssessies rond muizen vangen bijwoonden.

2.3 TOELATING GRONDEIGENAAR Je dient natuurlijk ook toelating te hebben van de eigenaar of beheerder van het gebied waar je wilt inventariseren om het gebied te mogen betreden. Gaat het over een openbaar domein (park of bos), dan heb je meestal ook specifieke toestemming nodig van de beheerder of eigenaar om van de paden af te wijken en het gebied na zonsondergang te mogen betreden. REGELING IN KADER VAN HET PROJECT ZOOGDIERENATLAS VAN BRUSSEL  Privédomein Wil je de muizendiversiteit in een privédomein inventariseren, vraag dan toestemming aan de eigenaar. Als vrijwilliger voor dit project, kreeg je een referentiebrief waarmee je kunt aantonen dat je je als vrijwilliger inzet voor dit project. Deze brief geeft je geen toestemming om het terrein te betreden, maar je kunt er mee aantonen aan de eigenaar dat je niet zomaar iets verzint.  Domein in beheer van Leefmilieu Brussel De boswachters werden op de hoogte gebracht van het project. Contacteer toch voor de start van de inventarisatie eerst Guy Rotsaert van Leefmilieu Brussel ([email protected], 02/563.41.97) met de mededeling waar en wanneer je gaat inventariseren. Hij zal dan de verantwoordelijke wachter voor dat gebied op de hoogte brengen. De toelating om van de paden af te wijken is opgenomen in de vergunning die je kreeg van Leefmilieu Brussel.

2.4.1 Types muizenvallen In de loop van de geschiedenis heeft de mens reeds een ongelooflijk grote diversiteit aan muizenvallen ontwikkeld. In de huidige commercieel beschikbare vallen onderscheiden we drie belangrijke types: klapvallen, inloopvallen en pitfalls. Het gebruik van klapvallen (waarmee de muis gedood wordt) voor onderzoek is ondertussen een verouderde praktijk. Tegenwoordig worden inloopvallen (live traps) of pitfalls gebruikt. Elk type, merk en model heeft zijn voor- en nadelen, maar welke we best gebruiken is ook afhankelijk van de doelsoort.

Hoofdstuk: Voorbereiding

2.4 MUIZENVALLEN (TYPE, WAAR KOPEN, …)

9

2.4.1.1 Inloopvallen Als inloopvallen voor muizenonderzoek worden in Nederland en België hoofdzakelijk volgende merken gebruikt:     

Procter Pest-Stop Humane Trip-Trap (ca 4 euro anno 2015) DeuFa kastenmausefalle (ca 10 euro anno 2015) Sherman LFAHD Folding trap, 7.62 x 8.89 x 22.86 cm (ca 28 euro anno 2015) Longworth small mammal trap, 14 x 6.5 x 8.5 cm (ca 85 euro anno 2015) Heslinga trap, afmetingen vergelijkbaar aan Longworth (ca 42 euro anno 2015)

Deze handleiding is verder gericht op het gebruik van live-traps van het merk/model Trip-Trap (zie Figuur 1) omdat ze goedkoop zijn en de meeste muizensoorten er goed mee kunnen gevangen worden. We gebruiken deze vallen in combinatie met een ‘houten uitbouw’ (zie Figuur 2 en Figuur 3). Zo hebben de muizen wat meer ruimte en lucht en vermijden we slachtoffers tijdens het onderzoek.

Figuur 1 Trip Trap muizenval. Het 'leefgedeelte' van deze val is te klein en te weinig verlucht.

Figuur 2 Houten uitbouw voor een Trip Trap muizenval.

10

Figuur 3 Trip Trap met houten uitbouw, zoals ze gebruikt worden voor het muizenmeetnet. De demonteerbare achterkant wordt vervangen door de houten uitbouw. Op deze foto staat de val ‘op scherp’: als er een muis inloopt, klapt de val dicht.

Figuur 4 Trip Trap met houten uitbouw. Hier is de val dichtgeklapt. Het groene lidje schuift automatisch naar beneden zodat het deurtje geblokkeerd wordt en er geen andere dieren bij kunnen komen in de val.

Typische afmetingen van pitfalls en een drift fence voor muizenonderzoek  Potten o Diepte > 30 cm o Diameter ca 20 cm  Drift fence o Hoogte: 20-50 cm o Lengte: ca 100 m, pot om de 20 m o Start/einde: 10 m voorbij eerste/laatste pot Als materiaal voor de potten kunnen bijvoorbeeld PET-flessen (van 2 L, zonder ribbels) gebruikt worden waarvan de top afgesneden wordt of PVC-buizen met deksel.

Hoofdstuk: Voorbereiding

2.4.1.2 Bekervallen of pitfalls Pitfalls, letterlijk vertaald ‘putvallen’, is een Engelse term voor emmers met gladde wanden die in de grond ingegraven worden tot de rand. Muizen die er in vallen (al dan niet aangetrokken door lokaas), kunnen er niet meer uit. Als pitfalls gecombineerd worden met een zogenaamde ‘drift fence’, een geleidingswand (eveneens bestaand uit glad materiaal), dan wordt de effectiviteit van de vallen sterk verhoogd. Muizen die een doorgang langs de geleidingswand zoeken vallen op hun weg in de pitfalls. De techniek is vooral bekend uit amfibieënonderzoek of van paddenoverzetacties, maar werkt ook prima om kleine zoogdieren te onderzoeken. Vooral voor het vangen van spitsmuizen is dit een effectievere techniek dan inloopvallen zoals Trip-Traps. Een belangrijk nadeel is de grote inspanning die het kost om de pitfalls in te graven en de drift fence op te zetten. Als de drift fence ingegraven wordt, is de verstoring van het terrein ook relatief groot.

11

In perioden dat de pitfalls niet gebruikt worden moeten ze afgedekt worden (deksel) of voorzien worden van een takje waarlangs de muizen kunnen ontsnappen.

Figuur 5 - Pitfalls met drift fence werken goed om spitsmuizen te vangen (foto: www.greenwayecological.co.uk).

2.4.2 Waar koop ik dit materiaal? Trip-Trap-vallen en houten uitbouw http://winkel.natuurpunt.be.

zijn

verkrijgbaar

in

de

Natuurpunt-winkel:

Tip. Je kunt de Trip-Trap-vallen ook gebruiken om mee te werken aan het muizenmeetnet (http://muizenmeetnet.zoogdierenwerkgroep.be). Enkele muizenvallen uitzetten voor een educatieve wandeling rond zoogdieren of nachtleven is ook altijd een schot in de roos. Pitfalls en geleidingswanden zijn eenvoudig zelf te maken met materiaal dat in iedere doe-het-zelf verkrijgbaar is. 2.4.3 Aantal vallen en reservevallen In principe is het voor een inventarisatie geen vereiste om de vallen op regelmatige afstanden van elkaar te zetten of een specifiek aantal vallen te gebruiken. Om echter te voorkomen dat er vallen verloren gaan (met mogelijke sterfte van gevangen dieren tot gevolg) raden we aan om toch een bepaalde regelmaat aan te houden: bijvoorbeeld per habitat 5 vallen met telkens 5 meter tussen. Per twintig vallen heb je best 5 vallen op reserve. Het gebeurt af en toe dat een val beschadigd raakt of dat een hond, vos of ander dier er (tussen de controlerondes) mee aan de haal gaat. Om geen gegevens verloren te laten gaan, moet er dan onmiddellijk een nieuwe val in de plaats gezet worden.

12

REGELING IN KADER VAN HET PROJECT ZOOGDIERENATLAS VAN BRUSSEL Er worden zes sets van 40 vallen en 10 reservevallen ter beschikking gesteld. 2.4.4 Nummer de vallen Zorg dat alle vallen genummerd zijn. Dat helpt onder meer om eventuele defecte vallen te identificeren. 2.4.5 Controleer de vallen vóór gebruik Controleer de Trip Traps bij aankoop op constructiefouten en vóór je ze gaat uitzetten op eventuele beschadigingen die de goede werking zouden verhinderen. Een slecht werkende val kan de vangstresultaten sterk beïnvloeden en dat moet vermeden worden. Zie § 6.4 voor tips rond de controle en werking van Trip Trap vallen.

2.5 GEZONDHEID EN VEILIGHEID 2.5.1 Risico’s van veldwerk Veldwerk uitvoeren houdt een aantal risico’s in. Volg je echter je gezond verstand, de richtlijnen die hier gegeven worden en ben je algemeen voorzichtig, dan is veldwerk perfect veilig en kun je genieten van het onderzoek. We raden ten stelligste aan om nooit alleen het veld in te gaan en je goed te informeren over de bestaande risico’s. Acht je die risico’s te groot, voer dit veldwerk dan niet uit. Persoonlijke veiligheid gaat steeds voor op onderzoeksresultaten!

Fysische risico’s Het terrein in gaan om veldwerk uit te voeren houdt natuurlijk ook een aantal fysische risico’s in zoals struikelen of vallen (oneffen terrein), onderkoeling (nachtwerk, regen) en niet in het minst de risico’s van het wegverkeer (bijvoorbeeld ongeval bij vermoeid terugrijden).

2.5.2 Veiligheidsmaatregelen voor het werken met muizen We dienen te vermijden dat we besmettingen opdoen via opname door de mond of via wondjes, maar ook via opname door inademing! Uiteraard dienen we ook te vermijden dat we gebeten worden.

Hoofdstuk: Voorbereiding

Biologische risico’s Net als andere dieren kunnen ook muizen ziektes overbrengen. Muizen zijn incontinent, wat wil zeggen dat ze voortdurend druppeltjes urine achterlaten. Vaak liggen er ook uitwerpselen op en in de vallen. Rosse woelmuis (Clethrionomys glareolus), bijvoorbeeld, kan drager zijn van het Hanta virus. Dit virus is overdraagbaar op mensen. Daarnaast kan ook de gevaarlijke parasiet ‘vossenlintworm’ (Echinococcus multilocularis of granulosus) overgedragen worden van muizen op mensen. Ook de bacteriële infecties leptospirose en salmonellose kunnen volgens diverse bronnen opgelopen worden door contact met muizen. Daarom is het belangrijk om een aantal preventieve maatregelen te nemen om besmetting te voorkomen. Andere voorbeelden van biologische risico’s zijn de ziekte van Lyme (Borrelia burgdorferi) die overgedragen wordt via tekenbeten, tetanus en fytofotodermatitis. Dit laatste is een toxische reactie van sap van bepaalde planten onder invloed van zonlicht.

13



    

Draag wegwerp handschoenen, type chirurgische handschoen. Voor het hanteren van de muizenvallen en muizen zelf draag je best nog een paar leren of rubberen werkhandschoenen erover heen. Dit laatste om te vermijden dat de chirurgische handschoenen geperforeerd worden door scherpe delen van de muizenvallen of door muizentanden! Adem niet in op minder dan 50 cm van de vallen, of beter nog, draag een ffp2-masker. Werk bij het hanteren van muizen liefst met de rug naar de wind. Vervoer en bewaar de (droge!) vallen in luchtdicht afgesloten plastic bakken. Kuis en droog de vallen na gebruik (zie paragraaf 4.2). Na het hanteren van muizenvallen die al gebruikt zijn of na de controlenacht ALTIJD handen wassen. Was ook altijd je handen voor te eten of te drinken en kom tijdens het veldwerk niet met je handen aan je gezicht. Is er geen water voorhanden, gebruik dan een ontsmettingsgel. Figuur 6 Een FFP2-masker tegen fijne stofdeeltjes. Verkrijgbaar in elke doehet-zelf. Het ventieltje voorkomt een benauwd gevoel.

Figuur 7 Gebruik zeker wegwerphandschoenen!

2.5.3       

1

Andere veiligheidsrichtlijnen Werk nooit alleen. Parkeer je wagen klaar om weg te rijden in geval van nood. Zorg voor een mobiele telefoon om in een noodgeval snel de hulpdiensten te kunnen verwittigen. Controleer het weerbericht voor je vertrekt, zodat je niet verrast wordt door onweer. Wordt er harde wind voorspeld, blijf dan uit de buurt van bomen. Ga confrontaties met andere mensen steeds uit de weg. Weest voorzichtig op de weg en in het verkeer. Draag een fluo hesje en de nodige verlichting. Controleer je na het veldwerk steeds volledig op teken! Verwijder de teken op een correcte manier.1 Doe je dit binnen de 24u, dan is de kans op besmetting met Borrelia veel kleiner. Ben je gebeten, hou de plaats dan de komende dagen/weken in de gaten om te zien of er symptomen optreden van besmetting. Het dragen van gesloten of teekwerende kleding wordt aanbevolen.

https://www.tekenradar.nl/teken/tekenbeet/waarmee-kan-ik-een-teek-verwijderen

14



Voel je griepsymptomen in de weken na het uitvoeren van veldwerk, vermeld dan aan je huisarts dat je dit veldwerk uitgevoerd hebt en de risico’s die hier vermeld staan.

2.5.4 Meer informatie Hieronder sommen we enkele bronnen op voor correcte informatie rond enkele van de vernoemde risico’s. Hantavirus  Brochure van de Vlaamse overheid “Hantavirose, daar heb ik nog nooit van gehoord.” http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/hantavirose-daar-heb-ik-nog-nooit-vangehoord-contact-vermijden-1  Agentschap Zorg & Gezondheid: http://www.zorg-en-gezondheid.be/hantavirose.aspx

Hoofdstuk: Voorbereiding

Teken en de ziekte van Lyme  https://www.tekenradar.nl/

15

2.6 ONDERZOEKSGEBIED EN PLAATS VOOR DE VALLEN KIEZEN Het uitzoeken van een geschikte locatie doen we uiterlijk de dag voor de vallen uitgezet worden. Toch raden we aan om er liefst minimum een tot twee weken eerder aan te beginnen. Op die manier kunnen er, indien nodig, nog afspraken gemaakt worden met de beheerder van het terrein. Tijdens eenzelfde planningsdag kunnen meerdere gebieden bezocht worden. Gebruik dan een afzonderlijk planningsformulier (zie bijlagen § 6.2.1) per gebied. 2.6.1 Wat moet je weten om een geschikt gebied te kiezen? Enige kennis van waar je muizen kunt verwachten en hoeveel vallen je per avond kunt controleren is nodig om een geschikt gebied te kiezen en een geschikte grootte af te bakenen. We zetten dat hieronder bondig uiteen. 2.6.1.1 Muizen en biotopen Bij een soorteninventarisatie willen we nagaan welke soorten er aanwezig zijn in een bepaald gebied en dat heeft zijn gevolgen voor het plaatsen van de vallen. Zetten we de vallen in het midden van een bos, aan een bosrand of in een hooiland? Of er ergens muizen zitten wordt bepaald door de voedselsituatie en beschutting. Een hoge diversiteit aan planten en insecten biedt veel voedsel voor muizen, maar ook de veiligheid speelt een belangrijke rol. Je zult muizen niet gauw vangen in open terrein of een bos zonder ondergroei waar roofvogels en uilen vrij spel hebben. Een dichte kruidlaag is nodig voor beschutting. Het biotoop speelt echter ook een belangrijke rol. De ene muizensoort komt voor in bossen, de andere in hooilanden en nog andere in moerassen. Sommige muizensoorten vertonen zelfs een seizoensmigratie en leven afhankelijk van de tijd van het jaar in een andere biotoop. Tabel 2 geeft een overzicht van de biotoopvoorkeur van de in Nederland en Vlaanderen voorkomende kleine zoogdieren die je in live-traps kunt vangen. Bij een soorteninventarisatie is het dus van belang om zoveel mogelijk verschillende biotopen te bemonsteren in het onderzoeksgebied.

16

Tweekleurige bosspitsmuis

Dwergspitsmuis

Waterspitsmuis

Huisspitsmuis

Veldspitsmuis

Rosse woelmuis

Ondergrondse woelmuis

Veldmuis

Aardmuis

Noordse woelmuis

Dwergmuis

Grote bosmuis

Huismuis

Eikelmuis

Hazelmuis

Relmuis

--

--

--

--

++

-

°

--

-

--

--

-

°

°

++

+

--

+

Tuin

+

+

--

--

++

°

°

°

+

-

--

-

+

+

+

+

°

°

Park

+

+

-

--

+

°

+

-

°

--

--

--

++

+

°

°

°

-

Braakliggend terrein

++ ++

°

--

+

°

-

°

-

°

--

°

+

°

-

-

°

--

Boomgaard

+

+

-

--

°

+

-

+

+

°

--

-

+

+

°

+

--

-

Akker (geen maïs)

°

°

--

--

--

-

--

°

+

--

--

°

+

°

-

--

--

--

Maïsakker

-

-

--

--

-

-

--

-

-

--

--

°

-

--

--

--

--

--

Hooiland zonder kruiden

°

°

-

--

--

-

--

-

+

-

--

-

--

--

--

--

--

--

Hooiland met kruiden

+

+

+

-

--

°

--

°

++

+

°

°

°

-

--

--

--

--

Weiland

-

-

--

--

--

--

--

-

-

--

--

--

--

--

--

--

--

--

Rietveld

++

-

+

°

--

-

-

--

°

+

++ ++

Ruigte met hoge kruiden

+

++ ++

-

°

+

°

°

°

+

Berm

++ ++

+

-

+

++

°

+

++

Waterkant

++

°

+

+

-

-

-

-

-

Bosrand

+

+

°

--

-

+

++

°

Heg of houtwal

++ ++

°

--

+

++ ++

-

Struweel

++ ++

°

-

+

+

++

°

Hakhout/griend

++ ++

+

--

--

--

-

--

°

++

+

°

--

°

+

--

+

-

°

++

°

°

--

+

--

+

+

°

+

-

-

--

--

--

-

°

--

-

++

+

-

++ ++

+

-

°

--

-

++

+

°

+

++

-

-

°

--

°

++

+

-

++ ++

-

+

-

-

°

++

°

-

+

-

-

++

-

-

+

++

--

-

-

--

--

--

--

-

--

--

--

--

--

°

-

--

--

°

++

Naaldbos met struiken

-

°

-

--

-

--

+

--

--

-

--

-

+

°

--

--

+

++

Gemengd bos zonder struiken

°

°

-

--

--

--

--

--

-

--

--

--

°

°

--

-

°

++

Gemengd bos met struiken

+

+

-

--

-

--

++

--

--

-

--

--

++

+

--

+

Loofbos zonder struiken en kruiden Loofbos met struiken, zonder kruiden Loofbos zonder struiken, met kruiden Loofbos met struiken en kruiden

-

-

-

-

-

-

-

--

--

--

--

--

°

°

--

-

°

++

°

°

°

-

-

-

°

--

--

-

--

--

++ ++

--

°

+

++

+

+

-

--

--

°

+

--

--

-

--

--

++ ++

--

-

+

++

+

+

°

--

-

°

++

-

-

°

--

-

++ ++

--

+

++ ++

Kapvlakte

+

+

°

--

°

°

°

+

--

++

--

--

++

+

--

°

°

--

Heide

°

°

+

-

--

-

-

-

--

°

--

--

+

°

--

--

--

--

Heide met grassen

+

+

°

--

-

°

-

°

-

++

--

°

+

°

--

--

--

--

Heide met struiken

°

°

-

--

--

-

°

-

--

°

--

--

+

+

--

--

°

--

Onbegroeid terrein

--

--

--

--

-

--

++

--

-

--

--

--

°

--

--

--

--

--

Droog

+

++

+

-

++

+

+

+

+

+

-

+

+

+

++

+

+

++

Vochtig

++

+

++ ++

°

°

°

°

°

++ ++

+

+

+

°

-

-

-

Naaldbos zonder struiken

++ ++

Nat

°

°

°

++

-

-

-

-

-

+

++

°

°

°

-

--

--

--

Klei

+

+

+

+

°

+

°

°

+

°

°

+

+

+

°

°

--

--

+

+

+

Zand

+

++

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

+

+

+

+

--

--

Veen

+

-

+

+

-

-

-

-

°

°

+

+

°

°

-

--

--

--

Leem

Hoofdstuk:

Biotoop, bodem \ Soort in bebouwing

Bosmuis

Bosspitsmuis

Tabel 2 - Overzicht van het relatieve voorkomen in verschillende biotopen van in Nederland en Vlaanderen in live-traps vangbare kleine zoogdieren (naar Lange et al. 1994). Legenda: -- sporadisch, - zelden, ° af en toe, + regelmatig, ++ zeer vaak.

17

2.6.1.2 Hoe meer vallen, hoe meer werk Ga je voor de eerste keer muizen vangen? Zet dan maximum 20 vallen uit. Op die manier kun je vertrouwd geraken met de werkwijze, het herkennen en eventueel het merken van de muizen. Ben je al vertrouwd met de werkwijze en zijn er voldoende geoefende medewerkers? Dan raden we aan om maximum 60 vallen uit te zetten per koppel geoefende medewerkers. 2.6.2

Het terrein in om een geschikte inventarisatielocatie te kiezen

2.6.2.1 Wat heb je nodig? Wat heb je nodig om het terrein in te gaan voor de keuze van het gebied? - Planningsformulier (§ 6.2.1) - Potlood - Kaart met natuur- en bosgebieden - Eventueel GPS/smartphone Deze lijst vind je ook terug in de bundel velddocumenten (6.1.1 Checklist 1: keuze van het gebied), waar je in de checklist kunt aanvinken wat je al verzameld hebt. 2.6.2.2 Planningsformulier invullen Zoals we in paragraaf 2.4.3 en 2.6.1.1 reeds vermeldden raden we aan om de vallen per 5 (met telkens 5 meter tussen) uit te zetten in zoveel mogelijk verschillende biotopen binnen een onderzoeksgebied. Dan is het erg belangrijk om te onthouden welke vallen waar staan. Via het planningsformulier kun je de exacte locaties bij houden van de start- en stopplaats van elke groep van 5 vallen. Een andere mogelijkheid is om dit te noteren op een kaartkopie. Voor het invullen van de gps-coördinaten van het start- en eindpunt, kun je gebruik maken van een GPS, maar dat kan tegenwoordig ook met een smartphone. Indien het punt gemakkelijk herkenbaar is, kunnen de coördinaten ook met Google maps opgezocht worden.

REGELING IN KADER VAN HET PROJECT ZOOGDIERENATLAS VAN BRUSSEL Locatie melden/reserveren in Google excel We willen natuurlijk vermijden dat verschillende vrijwilligersgroepen hetzelfde gebied gaan inventariseren. De inventarisatie-inspanningen kunnen beter gespreid worden over de verschillende kilometerhokken die moeten geïnventariseerd worden. Daarom werd een online excelformulier aangemaakt waar de verantwoordelijke van elke vrijwilligersgroep dient in te vullen welke locatie op welk moment en met welke methode zal worden geïnventariseerd. In het formulier is voor elke methode (muizen vangen, cameravallen, sporenvallen) een apart tabblad voorzien. Ga je ergens muizen vangen, dan kies je het tabblad ‘Souris | Muizen’. Daar vind je lijst met de nummers van alle kilometerhokken (UTM1-hokken) die geïnventariseerd moeten worden. In de rij met het nummer van het kilometerhok dat je wilt inventariseren vul je de velden van de andere kolommen in: datum, groepsnaam, naam van het gebied, … Het nummer van het kilometerhok kun je als volgt opzoeken:  Surf naar www.zoogdierenatlasbrussel.be  Klik op ‘waarneming invoeren’  Klik op het menu ‘Atlas’ en vervolgens op ‘Kaarten’  Hier krijg je een kaart te zien van Brussel met daaroverheen het raster van de kilometerhokken. Klik nu op het hok dat meest overlapt met het gebied dat je wenst te inventariseren.  Er verschijnt een popup-venster met het nummer van dat kilometerhok.

18

2.7 LOKAAS KLAAR MAKEN Om de muizen in de vallen te lokken hebben we lokaas nodig. De muizen worden gelokt door een geurig ingrediënt (pindakaas), maar het lokaas moet ook voor alle soorten muizen voedsel bevatten, zodat geen enkele soort die we vangen van honger omkomt. Hier dienen we vooral aandacht te besteden aan de spitsmuizen die insecteneters zijn. Daarom voegen we meelwormen toe. Ingrediënten voor 70 balletjes standaardlokaas  Pindakaas (540 g)  Havermout (430 g)2  Rozijnen (200 g)  Meelwormen (geen gedroogde), verkrijgbaar in winkels met materiaal voor hengelaars Specifiek voor woelrat en woelmuizen kan nog wortel toegevoegd worden. Wordt er naar waterspitsmuis gezocht, dan kan ook vis of kattenvoer toegevoegd worden. Voor eikelmuis kan nog meer fruit zoals blokjes appel toegevoegd worden. Bereiding Voor een goede werking van de valletjes en om veel kuiswerk te vermijden, meng je deze ingrediënten (behalve de meelwormen) tot balletjes van 2,5 à 3 cm diameter (zie Figuur 8 tot Figuur 10). Het werkt gemakkelijk als je die op voorhand maakt en in de diepvries steekt. Dan plakken ze minder en vallen ze niet uiteen. De meelwormen koop je diepgevroren of vers en steek je vervolgens een paar uren in de diepvries om ze te doden, zodat ze niet wegkruipen uit de vallen. Op het moment van het veldwerk wordt een soeplepel meelwormen samen met een bolletje van de andere ingrediënten in de vallen gedaan. TIP. Dit mengsel is gemakkelijk te mengen in een broodbakmachine op de stand ‘kneden’. Aantal balletjes Gemiddeld hebben we ongeveer 3,5 lokaasballetjes nodig per val: eentje voor het prebaiten, eentje voor tussendoor, eentje bij het scherp zetten en dan af en toe bij de controles. Voorbeeld. Voor een vangsessie met 20 vallen heb je in totaal 70 (3,5x20) balletjes nodig.

2

Het kan goedkoper zijn om 630 g muesli te gebruiken i.p.v. de havermout met rozijnen.

Hoofdstuk:

Figuur 8 De ingrediënten voor het lokaas: havermout, rozijnen en pindakaas.

19

Figuur 9 Zodra het lokaasmengsel tot deze consistentie gemengd is, kan het in bolletjes gedraaid worden.

Figuur 10 Lokaas klaar voor gebruik: pindakaasbolletjes en meelwormen. Hier staan gedroogde meelwormen afgebeeld, maar het is beter om verse (in diepvries gedode) meelwormen te gebruiken.

20

3 UITVOERING: VALLEN UITZETTEN EN CONTROLEDAG 3.1 VALLEN UITZETTEN 3.1.1 Checklist: wat neem je mee? Ga de checklist (zie ook § 6.1.2) na om te zien of je al het nodige materiaal bij hebt voor je vertrekt om de vallen uit te zetten.  Planningsformulier (6.2.1)  Veldformulier (6.2.2)  Trip Traps met houten uitbouw (per 20 vallen 5 reservevallen)  Standaard aas  Schilderstape (ca 5 cm breed) + eventueel bamboestokjes  Eventueel lintmeter of 5 m touw  Kaart(jes) 3.1.2 Plaatsen van de vallen (prebaiten) Wanneer plaats je de vallen? Minimum 3 dagen en maximum 5 dagen voor we de controle willen doen, zetten we de vallen uit. Zo kunnen de muizen wennen aan het nieuwe object en leren dat daar eten te vinden is. Met een Engelse term noemen we dit prebaiten.

Waar let je op bij het plaatsen van de val?  Gebruik handschoenen! Dit om hygiënische redenen, maar ook om je eigen geur niet aan de val te hangen.  Plaats de val op de meest geschikte plaats binnen een straal van 0,5 m van de markering.  Zorg ervoor dat de val ‘op zijn rug’ ligt, zodat het valdeurtje niet toe kan slaan. De val staat nu ‘niet op scherp’ (niet actief) en de muizen kunnen vrij in en uit lopen (zie Figuur 11).  Zet de val liefst op de minerale bodem.  Plaats de val onder wat dekking: onder een struik, tussen lang gras, langs een dikke tak, …  Is het terrein hellend, zet de val dan dwars op de helling met de opening meest bergopwaarts. Doe je dit niet, dan kan de val omrollen en kunnen muizen erin gevangen raken en omkomen van de honger.  Zorg ervoor dat de ingang van de val goed op de grond steunt.  Controleer of de ingang niet versperd is door vegetatie.

Hoofdstuk: Uitvoering: vallen uitzetten en controledag

Hoe ga je te werk?  Doe in elke val een bolletje lokaas en een soeplepel meelwormen.  Per biotoop worden 5 vallen uitgezet met telkens circa 5 meter tussen. Gebruik hiervoor de lintmeter of het touw van 5 meter. Passen tellen kan ook.  Markeer de plaats van elke val op ooghoogte met (brede) schildersplakband. Het witte plakband moet goed zichtbaar zijn in het donker. Gebruik in lage vegetaties eventueel bamboestokjes om de schildersplakband aan te bevestigen.  Schrijf het nummer van de locatie van de val op het plakband.

21

Figuur 11 Trip Trap zoals ze uitgezet worden om te 'prebaiten'. De val ligt 'op zijn rug', waardoor muizen vrij in en uit kunnen lopen.

Noteer  op het veldformulier welke val (nummer dat op de val staat) gebruikt worden op elke plaats (kolom ‘val nr.’).  Duid de plaats van de vallen eveneens aan op een detailkaartje van de omgeving (zelfde kaartje als planning). Op die manier kunnen later eventuele ontbrekende vallen gerichter opgespoord worden. Waarom 5 m afstand? Zet je de vallen te dicht bijeen, dan is er veel kans dat je dezelfde muis opnieuw vangt in een andere val. Zet je ze te ver van elkaar, dan wordt het moeilijker om in te schatten waar de volgende val staat en ze terug te vinden. 3.1.3 Lokaas aanvullen Na twee dagen is het lokaas in veel vallen opgegeten. Als er meer dan twee dagen zitten tussen het uitzetten van de vallen en de controles, dan kun je best tussenin het lokaas in de vallen nog eens aanvullen (zie Tabel 1).

3.2 CONTROLEDAG 3.2.1 Checklist: wat neem je mee? Benodigdheden (zie ook § 6.1.3 Checklist 3: controles) - Papierwerk o Vergunning muizen vangen (zie § 2.2) o Schriftelijke toestemming terreinbeheerder/eigenaar (voor het onderzoek, voor afwijken van de paden, voor aanwezigheid na zonsondergang) o Ingevuld voorbereidingsformulier (zie § 6.2.1) o Veldformulier voor controles (6.2.2) of smartphone (zie 4.1 Rapportage) o Determinatietabel muizen (§ 6.3) o Kaart(jes) o Schrijfplank o Potlood - Vangmateriaal o 5 reserve muizenvallen per 20 vallen die in het veld staan (zie paragraaf 2.4) o Luchtdicht afsluitbare plastic dozen (om de vallen op te halen) o Standaard lokaas (zie paragraaf 2.7) o Doorzichtig plastic zak (type diepvrieszakje van 3 L of groter), drietal o Hoofdlamp

22

o o o o

Figuur 12 Muizen vangen. Let op het materiaal: handschoenen, hoofdlamp, zaklamp, Trip Trap met houten uitbouw, plastieken opbergdoos, plastiek zakje voor het vastnemen, ... (Foto: Sanne Van Den Berge).

3.2.2 Scherp zetten (vallen activeren) Tijdstip De vallen worden op scherp gezet 1,5 uur voor zonsondergang. In oktober is dat (afhankelijk van de dag van de maand) tussen 17:49 en 15:49. (Meer info via bijvoorbeeld http://www.astro.oma.be/GENERAL/INFO/nli007.html of www.timeanddate.com/sun.) Vanaf dan worden de vallen elke 3 uur gecontroleerd gedurende 3 controles. Voorzie dus een periode van ongeveer 12 uur veldwerk.

Hoofdstuk: Uitvoering: vallen uitzetten en controledag

-

Schuifmaat of latje Schilderstape (voor geval markering verdwenen of niet duidelijk genoeg is) Alcoholstift Eventueel  Schaartje (scherpe snee en scherpe punt) om de muizen te merken  Sterkere zaklamp  (fiets)pompje Hygiëne (zie § 2.5) o Wegwerphandschoenen (type chirurgische handschoen) o Dikkere leren of rubberen werkhandschoen voor over de wegwerphandschoen om de muizenvallen en muizen te hanteren o Ontsmettingsgel o FFP2-masker

23

Wat houdt scherp zetten (activeren) in? - Controleer of er nog aas in de val zit. Zo niet, dan vul je het aan. - Zet de val neer zodat het groene klepje bovenaan staat en activeer het valmechanisme. Het deurtje moet op het witte valmechanisme leunen (zie Figuur 13). Controleer dit door van onder naar boven tegen het groene klepje te drukken. Als het terug recht komt, leunde het niet op het kantelmechanisme.

Figuur 13 Trip Trap met houten uitbouw. Op deze foto staat de val ‘op scherp’: als er een muis inloopt, klapt de val dicht.

3.2.3 Controles Vanaf het scherp zetten van de vallen (1,5 u voor zonsondergang) worden de vallen elke 3 uur gecontroleerd gedurende 3 controles. - Controle 1: 1,5 u na zonsondergang - Controle 2: 3 uren na de start van controle 1 - Controle 3: 3 uren na de start van controle 2 Hou dit tijdsbudget goed in de gaten, zodat de muizen niet langer dan drie uren in de vallen zitten. 3.2.3.1 Muis uit de val halen Er zit een muis in de val, wat nu? Nu willen we weten welke soort muis in de val zit, we willen de muis ‘determineren’. Als we dit individu nog niet eerder gevangen hebben, kunnen we hem ook merken. Muizen merken? Voor een inventarisatie van de muizensoorten die voorkomen in een gebied is het niet noodzakelijk om de muizen een individueel herkenbaar merkteken te geven. Wil je echter weten hoeveel individuen je van elke soort gevangen hebt, dan dien je ze ook individueel te merken. Bij een tweede controle kun je namelijk ook individuen vangen die je tijdens de voorgaande controle al gevangen hebt. Om de muis goed te kunnen determineren en merken moeten we hem vastpakken. Daarvoor ga je als volgt te werk: - Schuif een stevig, maar doorzichtig plastic zakje met de opening over de ingang van de val - Houd de opening van de plastic zak dicht rond de opening van de val - Open nu het valdeurtje zodat de muis in de zak kan lopen - Meestal doet de muis dat niet uit vrije wil. Om de muis toch in het zakje te doen lopen, kun je wat krabben aan het achtereind van de houten uitbouw (bv met het schaartje). Wil de muis nog niet uit de val, blaas dan met behulp van een (fiets)pompje eens kort en krachtig door het gaas in de achterkant van de val. LET OP! Adem hierbij niet in in de buurt van de val (gevaar op besmetting met Hantavirus, zie § 2.5). - De muis zit nu in de plastic zak. Houd de zak goed gesloten.

24

-

-

Leg de val weg en doe een eerste determinatie van de muis. We gaan de muis nu vastnemen om eventueel nog bepaalde kenmerken nader te bestuderen (bijvoorbeeld meten) voor de determinatie, maar ook om de muis eventueel te merken. Zorg dat de muis met zijn kop in een van de hoeken van de zak komt te zitten Neem de muis nu door het plastiek heen met duim en wijsvinger in zijn nekvel vast. Zorg daarbij dat je de muis direct goed vast hebt, want ze spartelen hard om te ontsnappen. Heb je ze niet dicht genoeg achter de kop vast of met niet genoeg vel ineens, dan kunnen ze hun kop omdraaien en bijten. Nu kun je de rest van de plastic zak binnenstebuiten over je hand keren. Je hand zit nu in de zak en de muis erbuiten. Neem nu met je andere hand de beide achtervoeten van de muis vast.

Figuur 15 We nemen de muis kort achter de oren en diep in het nekvel vast zodat ze niet kan bijten (Foto: Sanne Van Den Berge).

3.2.3.2 Determinatie Nagaan over welke soort muis het gaat, kun je doen vóór je de muis uit de zak haalt of erna als je de muis in de hand hebt. Heb je nog wat tijd nodig voor de determinatie, dan kun je dat best doen met

Hoofdstuk: Uitvoering: vallen uitzetten en controledag

Figuur 14 We laten de muis van de val in een plastieken zakje lopen, zodat we ze bij het nekvel kunnen nemen (Foto: Sanne Van Den Berge).

25

de muis in de zak. Zo hoef je de muis niet te lang vast te houden (daar zijn de dieren niet erg mee opgezet). Nagaan welke soort muis je gevangen hebt, doe je aan de hand van de determinatietabel in bijlage (zie 6.3). Onzeker? Ben je niet zeker van de determinatie? Neem dan scherpe foto’s van de determinerende kenmerken. In veel gevallen is dat: volledig zijaanzicht, zijkant kop, tanden, staart, detail achtervoetzool (voetkussentjes!). Post de waarneming met de foto’s op www.waarnemingen.be. De admins van waarnemingen.be zullen de determinatie controleren. 3.2.3.3 Merken Wil je weten hoeveel individuen je van elke soort gevangen hebt, dan moeten de muizen individueel gemerkt worden. Dat doen we door wat haar van de bovenvacht weg te knippen volgens een vast stramien. Het eerste dier merken we rechtsachter, het tweede dier linksachter enzovoort (zie Tabel 3 of het veldformulier in bijlage voor het volledige stramien, § 6.2.2). Belangrijke aandachtspunten  Volg dit stramien heel strikt!  We beginnen voor elke soort steeds bij het begin van het stramien.  Gewone bosspitsmuis en Tweekleurige bosspitsmuis (Sorex araneus en S. coronatus) zijn op uiterlijke kenmerken niet met zekerheid uit elkaar te houden en worden daarom samen gerekend. Dus bij een vangst van achtereenvolgens S. araneus, S. coronatus, S. coronatus en S. araneus krijgen de dieren resp. nummer 1, 2, 3 en 4. Op deze manier vermijden we foutieve waarnemingen door een verkeerde determinatie bij hervangsten.

Tabel 3 Stramien om muizen te merken. ra: rechterachterpoot, la: linkerachterpoot, rf: rechterflank, lf: linkerflank, rv: rechtervoorpoot, lv: linkervoorpoot.

Nummer 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

26

Merkteken Ra La Rv Lv Rf Lf ra + la ra + rv ra + lv ra + rf ra + lf la + rv la + lv la + rf la + lf rv + lv rv + rf rv + lf lv + rf lv + lf

Nummer 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

Merkteken rf + lf ra + la + rv ra + la + lv ra + la + rf ra + la + lf ra + rv + lv ra + rv + rf ra + rv + lf ra + lv + rf ra + lv + lf ra + rf + lf la + rv + lv la + rv + rf la + rv + lf la + lv + rf la + lv + lf la + rf + lf rv + lv + rf rv + lv + lf rv + rf + lf

Nummer 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

Merkteken lv + rf + lf ra + la + rv + lv ra + la + rv + rf ra + la + rv + lf ra + la + lv + rf ra + la + lv + lf ra + rv + lv + rf ra + rv + lv + lf ra + lv + rf + lf la + rv + lv + rf la + rv + lv + lf la + lv + rf + lf rv + lv + rf + lf ra + la + rv + lv + rf ra + la + rv + lv + lf ra + la + rv + rf + lf ra + la + lv + rf + lf ra + rv + lv + rf + lf la + rv + lv + rf + lf ra + la + rv + lv + rf + lf

Figuur 16 Merken doen we door met een scherp schaartje een stukje bovenvacht weg te knippen zodat de donkere ondervacht zichtbaar wordt (Foto: Evy Ampoorter).

Werkwijze  Voor het merken dien je met twee personen te zijn.  De ene persoon houdt de muis met twee handen vast. Met duim en wijsvinger van de ene hand neemt die de muis bij het nekvel (zie hierboven). Met de andere hand de achterpoten.  De andere persoon knipt met een scherp (dissectie)schaartje een stukje van de bovenvacht weg. Daardoor is de donkere ondervacht zichtbaar. Het is dus niet de bedoeling om de vacht volledig weg te knippen! ‘Schraap daarvoor met één been van de schaar tegen de haren in en knip die pluk weg.  Controleer of het merkteken goed zichtbaar is door de haren weer glad te strijken. Zo niet, maak het merkteken dan wat breder. 3.2.3.4 Noteren! Noteren kan op twee manieren: ofwel op papier (zie veldformulier in bijlage, § 6.2.2) ofwel via een app op je smartphone (zie § 4.1.2).

Voor beide werkwijzen gelden volgende aandachtspunten:  Vul bij iedere controle van een val onmiddellijk de gegevens in (digitaal of op papier)!  Indien een muis gevangen is, vul je de code van de soort in zoals vermeld op het veldformulier (bv. BM voor bosmuis) en – indien je de muizen merkt – ook het nummer van de muis (bv. BM2 staat voor de tweede bosmuis).  Als er iets anders (naaktslak, wezel, ...) in de val zat, noteer je dat ook.  Elke gecontroleerde val waar niets in zat, kruis je ook aan. Op die manier minimaliseren we de kans om een val over het hoofd te zien en dus ook het risico dat dieren overlijden door een te lange duur tussen het vangen en vrijlaten. 3.2.3.5 Vrij laten Na het determineren, noteren van de gegevens en eventueel merken doen we het volgende:  Laat de muis nu los op de plaats waar ze gevangen werd.  Vul indien nodig het aas in de val aan en plaats de val terug met geactiveerd valmechanisme.

Hoofdstuk: Uitvoering: vallen uitzetten en controledag

Aandachtspunt. Bij het individueel merken is het cruciaal om een goede boekhouding bij te houden. Je moet immers weten welke merken er reeds gebruikt zijn. Gebruik dan zeker het veldformulier (§ 6.2.2).

27

3.2.4 Tijdens de derde (laatste) controle… Tijdens de derde controle kunnen we al opruimen.  Neem de plastic boxen mee en plaats er elke val in nadat ze gecontroleerd werd. Zo vergeten we geen vallen die anders slachtoffers zouden kunnen maken.  Verwijder ook bij iedere val de schildersplakband.

28

4 TERUG THUIS: RAPPORTAGE EN KUISEN (SUPER BELANGRIJK!) 4.1 RAPPORTAGE De rapportage is uiterst belangrijk! Het gaat tenslotte om de gegevens die we willen verzamelen. Je kunt op twee manieren rapporteren. Er is een werkwijze met of zonder smartphone. Account op waarnemingen.be/observations.be Voor beide werkwijzen heb je een account op waarnemingen.be/observations.be nodig. Heb je nog geen account? Maak er dan een aan via de knop ‘Registreren’ rechts bovenaan. Dat is volledig gratis.

4.1.2 Met smartphone Vóór het veldwerk  Download een van de apps van waarnemingen.be. Afhankelijk van het besturingssysteem van je smartphone is er een andere app: o Android  ObsMapp o iPhone  iObs o Windows  WinObs  De eerste keer dat je de app opent moet je een aantal instructies volgen voor het invullen van je naam en paswoord voor waarnemingen.be/observations.be en het downloaden van de soortengroepen waarvoor je waarnemingen wilt invoeren. Tijdens de controle … vul je bij iedere dichtgeklapte val in welke soort je gevangen hebt. Let er op dat je zeker ‘vangst’ selecteert bij het vakje dat afhankelijk van de app ‘gedrag’ of ‘activiteit’ noemt! Als je de GPS-functie van je smartphone aan zet, wordt de locatie van iedere val automatisch mee opgeslagen. Foto toevoegen Met je smartphone kun je eenvoudig aan elke waarneming foto’s toevoegen. We raden dat sterk aan! Waarnemingen mét foto’s zijn nog waardevoller omdat ze gemakkelijker gevalideerd kunnen worden. Aantal individuen Wens je alle gevangen dieren te merken om het aantal gevangen individuen per soort te kennen? Gebruik dan ook het veldformulier (zie § 6.2.2) om een goede boekhouding bij te houden van het aantal gemerkte dieren per soort. Na alle controles Na de controles dienen de ingevulde gegevens nog doorgestuurd te worden naar de website. Dat doe je wanneer je over internetverbinding beschikt (bijvoorbeeld via de wifi thuis). Vanuit de app kunnen de resultaten met één druk op de knop rechtstreeks naar de website verzonden worden.

Hoofdstuk: Terug thuis: rapportage en kuisen (super belangrijk!)

4.1.1 Zonder smartphone Voor het bijhouden en doorsturen van de gegevens zonder smartphone, ga je als volgt te werk:  Tijdens de controles vul je het veldformulier in (zie bijlage § 6.2.2).  Thuis voer je de waarnemingen in op waarnemingen.be. Let daarbij op het volgende: o Groepeer de waarnemingen per soort (bv. 15 bosmuizen, 13 rosse woelmuizen, …). o Selecteer zeker ‘vangst’ bij het vakje ‘gedrag’! o Als locatie kun je het midden van het gebied dat je inventariseerde aanduiden.

29

4.2 VALLEN KUISEN Stel dit niet uit! Kuis de vallen zo snel mogelijk na gebruik. Dit is erg belangrijk voor uw eigen gezondheid, de gezondheid van de muizenpopulaties in Vlaanderen en voor de levensduur van je vallen. Zoals vermeld in § 2.5 kunnen muizen drager zijn van ziekten die ook op mensen overdraagbaar zijn. Om te vermijden dat ziektekiemen zich verspreiden bij u thuis of naar andere muizenpopulaties bij gebruik van de vallen op een nieuwe locatie, dienen ze goed gekuist te worden. Dit voorkomt ook dat de houten uitbouwbakjes beschimmelen. Benodigdheden - Teil met heet (!) water - Oude tandenborstel - Afwashandschoenen - FFP2-masker (te koop in iedere doe-het-zelf) Werkwijze - Kuis de vallen en houten uitbouwbakjes zorgvuldig uit met een oude tandenborstel in een teil heet (!) water. - Doe dit buiten en gebruik geen kuisproduct maar echt goed heet water. Resten van kuisproducten kunnen schadelijk zijn voor de muizen die we vangen en geuren achterlaten die de vangstefficiëntie van de vallen kunnen beïnvloeden. - Gebruik een FFP2-masker en afwashandschoenen om besmetting met ziektekiemen te voorkomen. - Laat de valletjes goed drogen (liefst in de zon) tot ze kurkdroog zijn. Opbergen van de vallen Zorg dat de vallen kurkdroog zijn en berg ze daarna op in een luchtdicht afgesloten plastieken doos. Zo vermijd je dat stofdeeltjes met ziektekiemen zich verspreiden op de plaats waar je de vallen bewaart.

4.3 BEWAAR JE FORMULIEREN EN KAARTJES IN EEN DOSSIER Bewaar alle ingevulde formulieren en kaartjes zorgvuldig samen met de handleiding in een dossier. Als er iets fout loopt met de rapportage, kunnen de basisgegevens dan steeds opnieuw opgezocht worden. In Checklist 4: dossier (§ 6.1.4) vind je een overzicht van wat je best bewaart in het dossier.

30

5 REFERENTIES Bonne, Franky (jaar onbekend). Determinatietabel voor muizen en ratten, JNM – Zoogdierinventarisatie, Beernem. Lange R., Twisk P., van Winden A., van Diepenbeek A. (1994). Zoogdieren van West-Europa. Stichting Uitgeverij van de KNNV, Utrecht, 2003, 2e druk.

Hoofdstuk: Referenties

Twisk P., van Diepenbeek A., Piet Bekker J. 2010. Veldgids Europese Zoogdieren, KNNV Uitgeverij, Zeist.

31

6 BIJLAGEN

32

6.1 CHECKLISTS De checklists lijken op het eerste zicht misschien overdreven. Toch willen we het belang ervan benadrukken. Door ze consequent te gebruiken, is de kans op fouten en een vergetelheid zo klein mogelijk. 6.1.1 Checklist 1: keuze van het gebied Om het veld in te gaan voor de keuze van het gebied en de locatie van de groepen vallen heb je het volgende nodig.     

Kaart met natuur- en bosgebieden Planningsformulier Schrijfplank Potlood (eventueel GPS of smartphone)

6.1.2 Checklist 2: uitzetten van de vallen Bij het uitzetten van de vallen heb je het volgende materiaal nodig. Algemeen  Ingevuld planningsformulier (zie § 6.2.1)  Schrijfplank  Potlood  Schilderstape (ca 5 cm breed)  Lintmeter of 5 m touw Materiaal per groep van 20 vallen Veldformulier (zie § 6.2.2) 20 Trip Traps met houten uitbouw (getest) Standaard aas (zie § 2.7) Kaart(jes)

Groep 1    

Groep 2    

Groep 3    

Papierwerk  Vergunning muizen vangen (zie § 2.2)  Schriftelijke toestemming terreinbeheerder/eigenaar (voor het onderzoek, voor afwijken van de paden, voor aanwezigheid na zonsondergang) (zie § 2.3)  Voorbereidingsformulier (zie § 6.2.1), reeds ingevuld  Veldformulier per groep van 20 vallen (§ 6.2.2), reeds deels ingevuld bij uitzetten vallen en/of smartphone (zie 4.1 Rapportage)  Determinatietabel muizen (§ 6.3)  Kaart(jes)  Schrijfplank  Potlood

Hoofdstuk: Bijlagen

6.1.3 Checklist 3: controles Bij het op scherp zetten en controleren van de vallen heb je het volgende materiaal nodig.

33

Vangmateriaal  5 reserve muizenvallen per groep van 20 vallen (zie paragraaf 2.4)  Luchtdicht afsluitbare plastic dozen (om de vallen op te halen)  Standaard lokaas (zie paragraaf 2.7)  Doorzichtig plastic zakje (type diepvrieszakje van 3 L), drietal  Schuifmaat of latje  Hoofdlamp  Schilderstape (voor geval markering verdwenen of niet duidelijk genoeg is)  Alcoholstift  Eventueel schaartje (scherpe snee en scherpe punt)  Eventueel (fiets)pompje  Eventueel sterkere zaklamp Hygiëne (zie § 2.5Fout! Verwijzingsbron niet gevonden.)  Wegwerphandschoenen (type chirurgische handschoen)  Dikkere leren of rubberen werkhandschoen voor over de wegwerphandschoen om de muizenvallen en muizen te hanteren  Ontsmettingsgel  FFP2-masker  Fluo hesje 6.1.4 Checklist 4: dossier In het dossier van de inventarisatie dient het volgende aanwezig te zijn.

Planningsformulier (§ 6.2.1) Overzichtskaart

Aantal 1 per gebied 1 per gebied

Veldformulieren (§ 6.2.2) Detail kaartje

1 per 20 vallen 1 per 20 vallen

34

Beschikbaar    

Hoofdstuk: Bijlagen

6.2 VELDFORMULIEREN

35

6.2.1 Planningsformulier (1 per 20 vallen) Verantwoordelijke inventarisatie Voornaam en familienaam: …………………………………………………………………………………………………………………. Adres: …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. Tel: ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… E-mail: ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Gebied Naam van het gebied: …………………………………………………………………………………………………………………………. Gemeente: ………………………………………………………………………………………………………………………………………….. Eigenaar/beheerder (3): ………………………………………………………………………………………………………………………. Contactpersoon eigenaar/beheerder Voornaam en familienaam: …………………………………………………………………………………………………………………. Adres: …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. Tel: ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… E-mail: ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Groep 1 (van 5 vallen) Startpunt GPS-coördinaten (decimale graden)4: ……………………………… NB, …………………….……… OL Beschrijving van de locatie: ………………………………………………………………………………………… Eindpunt GPS-coördinaten (decimale graden): ……………………………..… NB, …………………….……… OL Beschrijving van de locatie: ………………………………………………………………………………………… Groep 2 Startpunt Eindpunt

Groep 3 Startpunt Eindpunt

Groep 4 Startpunt Eindpunt

3 4

GPS-coördinaten (decimale graden): ……………………………….. NB, …………………….……… OL Beschrijving van de locatie: ………………………………………………………………………………………… GPS-coördinaten (decimale graden): ……………………………..… NB, …………………….……… OL Beschrijving van de locatie: …………………………………………………………………………………………

GPS-coördinaten (decimale graden): ……………………………….. NB, …………………….……… OL Beschrijving van de locatie: ………………………………………………………………………………………… GPS-coördinaten (decimale graden): ……………………………..… NB, …………………….……… OL Beschrijving van de locatie: …………………………………………………………………………………………

GPS-coördinaten (decimale graden): ……………………………….. NB, …………………….……… OL Beschrijving van de locatie: ………………………………………………………………………………………… GPS-coördinaten (decimale graden): ……………………………..… NB, …………………….……… OL Beschrijving van de locatie: …………………………………………………………………………………………

Schrappen wat niet past Bijvoorbeeld: 52,3591 NB; 4,3567 OL (projectie WGS84).

36

6.2.2 Veldformulier (1 per groep van 20 vallen) Gebied Naam gebied: …………………………………………………………………………………………………….. Nummer groep: …… Data Planning: ....../.........../................. Prebaiten: ......../........../................ Veldwerk: ........./......../................ Verantwoordelijke veldwerk (andere waarnemers op keerzijde) Voornaam en familienaam: …………………………………………………………………………………………………………………. Adres: …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. Tel: ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… E-mail: …………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Code HSP VSP WSP DSP BSP GSP TSP RW VM AM OW WR

Val nr.

Naam Huisspitsmuis Veldspitsmuis Waterspitsmuis Dwergspitsmuis Bosspitsmuis spec. Gewone bosspitsmuis Tweekleurige bosspitsmuis Rosse woelmuis Veldmuis Aardmuis Ondergrondse woelmuis Woelrat

Ronde 1 (soortcode + volgnr) Startuur … : …

Ronde 2 (soortcode + volgnr) Startuur … : …

Wetenschappelijk Crocidura russula Crocidura leucodon Neomys fodiens Sorex minutus Sorex araneus / coronatus Sorex areaneus Sorex coronatus Clethryonomys glareolus Microtus arvalis Microtus agrestris Microtus subterraneus Arvicolla terrestris

Code GBM BM HM DM BR ZR HZ EM WZ HR NS X

Naam Grote bosmuis Bosmuis Huismuis Dwergmuis Bruine rat Zwarte rat Hazelmuis Eikelmuis Wezel Hermelijn Naaktslak Val gecontroleerd

Ronde 3 (soortcode + volgnr) Startuur … : …

Wetenschappelijk Apodemus flavicollis Apodemus sylvaticus Mus musculus Micromys minutus Rattus norvegicus Rattus rattus Muscardinus avellanarius Eliomys quercinus Mustella nivalis Mustella erminea

Hoofdstuk: Bijlagen

Val 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Activatie val (afvinken) Startuur … : …

37

Tabel 4 Stramien om muizen te merken. ra: rechterachterpoot, la: linkerachterpoot, rf: rechterflank, lf: linkerflank, rv: rechtervoorpoot, lv: linkervoorpoot.

Nummer 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

38

Merkteken Ra La Rv Lv Rf Lf ra + la ra + rv ra + lv ra + rf ra + lf la + rv la + lv la + rf la + lf rv + lv rv + rf rv + lf lv + rf lv + lf

Nummer 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

Merkteken rf + lf ra + la + rv ra + la + lv ra + la + rf ra + la + lf ra + rv + lv ra + rv + rf ra + rv + lf ra + lv + rf ra + lv + lf ra + rf + lf la + rv + lv la + rv + rf la + rv + lf la + lv + rf la + lv + lf la + rf + lf rv + lv + rf rv + lv + lf rv + rf + lf

Nummer 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

Merkteken lv + rf + lf ra + la + rv + lv ra + la + rv + rf ra + la + rv + lf ra + la + lv + rf ra + la + lv + lf ra + rv + lv + rf ra + rv + lv + lf ra + lv + rf + lf la + rv + lv + rf la + rv + lv + lf la + lv + rf + lf rv + lv + rf + lf ra + la + rv + lv + rf ra + la + rv + lv + lf ra + la + rv + rf + lf ra + la + lv + rf + lf ra + rv + lv + rf + lf la + rv + lv + rf + lf ra + la + rv + lv + rf + lf

6.3 DETERMINATIETABEL VOOR DE ‘MUIZEN’ VAN BELGIË5 Afkortingen en maten LL = lichaamslengte (in mm) = afstand van snuitpunt tot anus SL = staartlengte (in mm) = afstand van anus tot staarttop (zonder haarkwastje) AVL = achtervoetlengte (in mm) = afstand van de hiel tot aan de top van de langste teen (zonder nagel) 1

2

3

4

5

6

a Langwerpig en spits snuitje, puntige insecteneterstandjes, SL ongeveer even lang als LL, oren relatief klein, meestal in de vacht verborgen, kleine ogen (familie spitsmuizen, Soricidae) ………………………..……..2 b Stompe snuit, oren relatief klein en half of volledig in vacht verborgen, SL < 80% van LL, 2 oranjegele knaagtanden, relatief kleine ogen (familie ‘woelmuizen’, Arvicolinae) …………………………………………………..7 c Snuit niet spits, niet stomp, SL ongeveer even lang als LL, 2 oranjegele knaagtanden, meestal grote oren (m.u.v. dwergmuis), grote ogen (familie ware muizen, Muridae) …………………………………………………………11 d Staart dicht behaard, SL ongeveer even lang als LL, ogen opvallend groot, 2 oranjegele knaagtanden, oren duidelijk zichtbaar, maar relatief kort tot erg groot, snuit stomp tot spits, doen winterslaap (familie slaapmuizen, Gliridae) …………………………………………………………………………………………………………………………16 SPITSMUIZEN (Soricidae) a Oren duidelijk zichtbaar, tandjes volledig wit, staart bezet met verspreide witte haren en geleidelijk versmallend naar einde toe (geslacht Crocidura: wittandspitsmuizen) ………………………………………………….3 b Oren vrijwel volledig in de vacht verborgen, tandjes met (bruin) rode toppen, staart overal even dik (geslachten Sorex en Neomys)……………………………………………………………………………………………………………….4 a Scherpe grens tussen donkerbruine rug en witte buik, staart duidelijk tweekleurig (zeldzaam) …….…………………………………………………………………………………………………. Veldspitsmuis (Crocidura leucodon) b Zeer vage overgang tussen grijsbruine rug en lichtgrijze buik, onduideljk tweekleurige staart (zeer algemeen) ………..…………………………………………………………………………………………………. Huisspitsmuis (Crocidura russula) a Vrij grote spitsmuis (AVL>15), pels ofwel helemaal zwart ofwel bijna zwarte rug met witte buik, onderste snijtand niet gelobd, aan onderkant staart een kiel van stijve witte haren, bij jonge dieren kiel alleen aan staartpunt (geslacht Neomys: waterspitsmuizen) .………………………………………………………………..5 b Kleiner, geen kiel op staart of poten ............………………………………………………………………………………………….6 a AVL meestal > 16,5, SL meestal > 60, witte vlekken op het oor en achter het oog, kiel van stijve witte haren aan onderkant staart én rand van voor- en vooral achterpoten, rugkleur leigrijs, buikkleur wit of leigrijs …………………………………………………………………………………………………………… Waterspitsmuis (Neomys fodiens) b Iets kleiner, AVL meestal <16,5, SL meestal <60, meestal zonder witte vlek op het oor, wel witte vlek achter het oog, stijve haren aan voeten en staart ijler en korter dan bij waterspitsmuis …………………………………………………………………………………………… Millers waterspitsmuis (Neomys anomalu) a LL>55, pels twee of driekleurig (rug donkerbruin, buik lichtgrijs, soms lichtbruine overgangszone) ………………………………………. Bosspitsmuis (Sorex araneus) of Tweekleurige bosspitsmuis (Sorex coronatus) Beide soorten kunnen slechts aan de hand van de schedel met zekerheid onderscheiden worden. In het geval van het typische kleurenpatroon van tweekleurige bosspitsmuis zit de scheiding tussen rug en buikkleur hoog op de zijkant van de muis (t.h.v de oren).

7

WOELMUIZEN (Arvicolinae) a Groot dier (AVL>50), erg lange staart voor woelmuis (SL 70-80% van LL), zwarte staart verticaal afgeplat, bleke snuit en wangen, oren onzichtbaar ……………………………………………………………………………………………………………… Muskusrat (Ondatra zibethicus) b Kleiner ratje (LL: 130-200, SL: 90-135, AVL: 25-35), staart rond en kort behaard en lang voor woelmuis (SL 55-70% van LL), vacht donker-bruin, oren nauwelijks zichtbaar ………………………………………………………………. Woelrat (Arvicola amphibius) of Molmuis (Arvicola scherman) De terrestrische en aquatische vormen/ondersoorten van woelrat werden in 2005 verheven tot aparte soorten. Ze zijn echter zeer moeilijk van elkaar te onderscheiden.

5

Naar Bonne (jaar onbekend) en Twisk et al 2010.

Hoofdstuk: Bijlagen

b Zeer klein (LL<64), pels altijd tweekleurig (rug bruin, buik grijs), scheiding van rug en buikkleur laag op de zijkant van de muis (ver onder de oren), slurfachtig snuitje, staart relatief dik met versmalling aan basis …………………………………………………………………………………………………………….. Dwergspitsmuis (Sorex minutus)

39

c LL<135, SL<60% van LL …………………………………………………………………………………………………………………………. 8 a Vrij lange staart voor een woelmuis (SL 35-60% van LL), pels rossig, met wat grijs op de flanken, vaak in bosrijke omgeving …………………………………………………… Rosse woelmuis (Myodes glareolus, vroeger Clethrionomys glareolus) b Staart korter dan 1/3 van LL …………………………………………………………………………………………………………………. 9 9 a Vrij kleine woelmuis (AVL<16), pels zeer zacht en donker, buikzijde blauwgrijs, zeer kleine oogjes, vijf zoolkussentjes op onderkant achtervoet ……………………………………………………………………………………. Ondergrondse woelmuis (Pitymys subterraneus) b Meestal groter (AVL> 14), rug bruin, buik grijs, 6 knobbeltjes op onderkant achtervoet ……………………..10 10 a AVL>14, pels geelachtig bruin, haren aan de basis van het oor ongeveer half zo lang als oor (oor dus gedeeltelijk zichtbaar), voeten meestal licht van kleur, staart meestal eenkleurig …………………………………………………………………………………………………………………….. Veldmuis (Microtus arvalis) b AVL>16, vrij ruige, rosbruine pels (jonge dieren grijzer), haren aan oorbasis langer dan halve oorlengte (oor dus grotendeels bedekt), voeten vrij donker, staart tweekleurig ………………………………………………………………………………………………………………….. Aardmuis (Microtus agrestis) 8

WARE MUIZEN (Muridae) 11 a Vrij grote rat, geringde vrijwel kale staart ongeveer even lang als lichaam, oren steken duidelijk uit de vacht (‘ratten’) ………………………..…………………………………………………………………………………………………………..12 b Kleiner (LL<170, SL<145, AVL<32) (‘muizen’) ……………………………………………………………………………………….13 12 a Staart iets langer dan lichaam (LL 160-240, SL 180-260, AVL 31-38), pels meestal donkergrijs of zwart, opvallend grote en dunne oren (naar voor gelegd reiken ze tot de ogen), kop doet aan bosmuis denken (relatief spits), vaak in gebouwen ……………………………………………………………………………………………………………………….. Zwarte rat (Rattus rattus) b Staart iets korter dan lichaam (LL 190-300, SL150-220, AVL 35-45), pels meestal licht bruin, dikkere en kortere oren (naar voor gelegd raken ze de ogen niet), in gebouwen en buiten ………………………………………………………………………………………………………………… Bruine rat (Rattus norvegicus) 13 a Zeer klein diertje (LL<80, SL<75, AVL<16), pels oranjeros (jonge dieren grijzer), witte buik, oortjes steken weinig uit de vacht ……………………………………………………………………………………………………………… Dwergmuis (Micromys minutus) b Groter (LL>75, SL>75, AVL>16), oren steken duidelijk uit de vacht ………………………………………………………14 14 a AVL<19, vacht grijsbruin, weinig verschil tussen buik- en rugkleur, staart en poten eenkleurig, inkeping in de bovenste snijtanden (van opzij bekeken) …………………………………………………………………………………………………………………….. Huismuis (Mus domesticus) b AVL>19, vrij duidelijke scheiding tussen lichtbruine rug en witachtige buik, opvallend grote ogen en oren (Mickey Mouse-achtig), lange staart tweekleurig, voetzolen donkerder dan bovenkant voet, geen inkeping in de snijtanden (geslacht Apodemus) …………………………………………………………………………………..15 15 a AVL<23, meestal SL<100, SL iets korter dan LL, op de buikzijde tussen de voorpoten bevindt zich hoogstens een bruin vlekje, buik vuilwit (zeer algemeen) ……………………………………………………………………………………………………………… Bosmuis (Apodemus sylvaticus) b Nog groter, AVL>23, meestal SL>100, SL iets langer dan LL, doorlopende bruine halsband, tussen de voorpoten, buik spierwit (zeer zeldzaam) …………………………………………………………………………………………………….. Grote bosmuis (Apodemus flavicollis) SLAAPMUIZEN (Gliridae) 16 c Grote muis (LL 130-190, SL 120-150, AVL 24-34), lange dikke pluimstaart als eekhoorn, grijsbruine vacht met lichte buik, kleine oren, grote ogen ……………………………………………………………………………………………………………………………………. Relmuis (Glis glis) b Grote muis (LL 100-170, SL 90-150, AVL 22-32, oor 22-26), lange oren, opvallend zwarte band op de zijkanten van de kop die door de ogen loopt (zorromasker), onderkant staart wit, bovenkant bruin, eindigend in zwart (zeldzaam) …………………………………………………………………………………………………………………. Eikelmuis (Eliomys quercinus) c Kleiner, pels egaal ros, buikzijde witachtig, oortjes rond en behaard (zeldzaam) ……………………………………………………………………………………………………. Hazelmuis (Muscardinus avellanarius)

40

Hoofdstuk: Bijlagen

6.4 NAMEN VAN ‘MUIZEN’ IN DIVERSE TALEN

41

6.5 CONTROLE VAN GOEDE WERKING TRIP TRAP VALLEN 6.5.1 Goed werkende Trip Trap Op Figuur 17 en Figuur 18 is een goed werkende Trip Trap val afgebeeld. Let bij inspectie van Trip-Traps op de volgende aspecten.  Groen lid o Dit moet vlot naar beneden schuiven als de val dichtklapt. Zo wordt voorkomen dat er meer dan één muis tegelijk gevangen wordt. (Zo vermijden we stress bij de dieren en predatie door bv wezel.)  Deurtje o Moet bij scherp zetten goed op het kantelmechanisme leunen o Er moet voldoende ruimte tussen het deurtje en het plafond van de val zijn wanneer het op het kantelmechanisme ligt. Zo blijft het niet aan het plafond plakken in vochtige omstandigheden (dauw, regen, …).  Proper o Vuil kan tussen het mechanisme geraken en een goede werking verhinderen.

Figuur 17 Goed werkende Trip Trap. Bij deze val is het kantelmechanisme onderaan en bovenaan lichtjes bijgevijld voor een goede werking. Het deurtje rust op het kantelmechanisme en er is voldoende plaats tussen het deurtje en het plafond van de val.

Figuur 18 Goed functionerende Trip Trap. Het groene lidje valt naar beneden wanneer het deurtje sluit.

42

Figuur 19 Trip Trap met houten uitbouw zoals ze gebruikt worden voor het muizenmeetnet.

Videolink Op volgend filmfragment is te zien hoe een Trip Trap moet werken: https://www.youtube.com/watch?v=LGgRN5z9XHA Deze val werd bijgevijld om goed te functioneren. 6.5.2

Slecht werkende Trip Traps herstellen

6.5.2.1 Probleem 1: Deurtje rust niet op het kantelmechanisme Probleem: het deurtje rust niet op het kantelmechanisme of er is niet genoeg ruimte boven het deurtje (zie Figuur 20)

Figuur 20 Slecht werkende Trip Trap: het deurtje steunt niet op het kantelmechanisme.

Hoofdstuk: Bijlagen

Oplossing: bijvijlen (zie Figuur 21)

43

Figuur 21 Wanneer het deurtje niet op het kantelmechanisme leunt, kun je het kantelmechanisme bijvijlen door bovenaan een hoekje uit te vijlen (rode cirkel) en onderaan een millimeter af te vijlen (rode lijn).

Videolink Op volgend filmfragment is een niet werkende Trip Trap te zien: https://www.youtube.com/watch?v=i32HTp6ZtgM

6.5.2.2 Probleem 2: groen lidje valt niet wanneer deurtje dichtklapt Probleem: groen lidje valt niet wanneer deurtje dichtklapt. Oplossing: groen lidje verwijderen (delicaat) en de spijltjes waar het over zit bijvijlen. 6.5.2.3 Probleem 3: geen groen lidje of spijltjes van groen lidje afgebroken Probleem: het groen lidje is verloren gegaan of de spijltjes waar het op zit zijn afgebroken (zie Figuur 22). Het gevolg is dat een gevangen muis er niet meer uit kan, maar dat er wel nog steeds andere muizen (of een wezel) bij kunnen. Een overvolle val zorgt voor sterfte door stress of kannibalisme. Oplossing: nieuwe Trip Trap kopen.

Figuur 22 - Trip-traps waarvan het groen lidje ontbreekt of de spijltjes afgebroken zijn, moeten vervangen worden.

6.5.2.4 Probleem 4: bij regenweer blijven de valdeurtjes aan het plafond plakken Probleem: bij regenweer loopt er water tussen het deurtje en het plafond van de val, waardoor de valdeurtjes blijven plakken en de val niet meer dichtklapt.

44

Hoofdstuk: Bijlagen

Oplossing: het kan helpen om de valletjes bij te vijlen zoals vermeld in § 6.5.2.1, zodat er meer ruimte zit tussen het deurtje en het plafond wanneer het op het kantelmechanisme rust. Een andere oplossing is om tetrabrikken te sparen, de boven en onderkant eruit te knippen en deze over de val te schuiven als regenscherm. Deze laatste oplossing werkt uitstekend.

45

6.6 BESCHERMINGSSTATUS VAN MUIZEN IN DE DRIE BELGISCHE GEWESTEN In België is natuurbescherming een bevoegdheid die verdeeld is tussen het federale niveau en de drie gewesten. Afhankelijk van de locatie in België kan de ene muizensoort dus beschermd zijn en de andere niet. Hieronder schetsen we kort de situatie voor de drie gewesten. Wetgeving is echter aan veranderingen onderhevig. Controleer dus steeds de actuele stand van zaken bij de bevoegde instanties.   

Vlaams gewest  Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) Brussels gewest  Leefmilieu Brussel Waals gewest  Département de la Nature et des Forêts du Service public de Wallonie

6.6.1 Brussel In het Brussels gewest zijn alle Europese zoogdiersoorten op het hele grondgebied van het gewest strikt beschermd door de Natuurbehoudsordonnantie van 16 maart 2012 met uitzondering van de bruine rat (Rattus norvegicus) en de huismuis (Mus domesticus). Voor meer informatie kun je terecht op de website van Leefmilieu Brussel: www.leefmilieubrussel.be 6.6.2 Vlaanderen In het Vlaamse gewest zijn de wettelijke bepalingen inzake soortenbescherming te vinden in het Soortenbesluit van 15 mei 2009. In het Soortenbesluit wordt bepaald welke soorten dieren en planten beschermd zijn in het Vlaamse Gewest (artikel 9), en welke wettelijke gevolgen verbonden zijn aan die beschermde status (artikel 10-18). In de eerste plaats worden een reeks handelingen vermeld die verboden zijn ten aanzien van beschermde soorten. Zo is onder meer het vangen en doden verboden van de soorten die vermeld worden in Bijlage 1 van dit besluit. Van de ‘muizen’-soorten die in deze handleiding vermeld worden, zijn volgende soorten dus beschermd:        

Hazelmuis (Muscardinus avellanarius) Grote bosmuis (Apodemus flavicollis) Bosspitsmuis (Sorex araneus) Dwergspitsmuis (Sorex minutus) Huisspitsmuis (Crocidura russula) Tweekleurige bosspitsmuis (Sorex coronatus) Veldspitsmuis (Crocidura leucodon) Waterspitsmuis (Neomys fodiens)

Voor meer informatie kun je terecht op de website van het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB): http://www.natuurenbos.be/beleid-wetgeving/natuurbeheer/soortenbescherming/wetgeving 6.6.3 Wallonië In Wallonië zijn natuurlijk alle Europees beschermde soorten ook beschermd (bijlage IIa van de wet op de natuurbescherming). Voor de in deze handleiding behandelde soorten is dat: 

46

Hazelmuis (Muscardinus avellanarius)

Daarbovenop zijn ook volgende kleine zoogdiersoorten in Wallonië strikt beschermd (bijlage IIb):    

Veldspitsmuis (Crocidura leucodon) Waterspitsmuis (Neomys fodiens) Millers waterspitsmuis (Neomys anomalus) Relmuis (Glis glis)

Meer informatie over beschermde soorten en de precieze inhoud van die bescherming is terug te vinden op de website van het Waalse gewest:

Hoofdstuk: Bijlagen

http://biodiversite.wallonie.be/fr/especes.html?IDC=2912

47