Probleem oplossend strafrecht en het ideaal van responsieve rechtspraak Problem -Solving Crim inal Justice an d the Ideal of Responsive Courts
Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Erasmus U niversiteit Rotterdam op gezag van de rector m agnificus Prof. dr. H.G. Schm idt
en volgens besluit van het C ollege voor Promoties. De openbare verdediging zal plaatsvinden op donderdag 15 septem ber 2011 om 13.30 uur door H enrica G ertruda Elisabeth Verberk geboren te Boxmeer
ER ASM US UNIVERSITEIT ROTTERDAM
In h o u d so p g av e
Voorwoord / 5 A fkortingenlijst / 15 DEEL I
INLEIDING
1 1.1 1.2 1.3 '1.4 1.5 1.6 1.6.1 1.6.2 1.6.3 1.6.4 1.7 1.7.1 1.7.2 1.8 1.8.1 1.8.2 1.9 1.10 1.10.1 1.10.2 1.10.3 1.11
D e contouren / 19 Pioniers in Miami / 20 Drug courts gekenschetst / 22 Uitgangspunten van probleemoplossende rechtspraak / 24 Soorten en maten / 27 Institutionalisering / 31 Theoretische kaders / 34 Een beweging op zoek naar een theorie / 34 Herstelrecht / 34 Therapentic jurisprudence / 36 De behoefte aan een alternatief theoretisch fundament. / 38 De theorie van Nonet en Selznick / 39 Toward responsive law / 39 Lof en kritiek / 40 Responsief recht en probleemoplossende rechtspraak/ 41 Responsief recht als analysekader / 41 Inhoudelijke afbakening / 43 Doelstelling en relevantie / 44 Onderzoeksverantwoording / 46 Californische inspiratie / 46 Onderzoeksmethoden / 47 Terminologie / 48 Leeswijzer / 49
2 2.1 2.2 2.3 2.3.1 2.3.2
M aatschappelijk georiënteerde rechtspraak / 51 Pound en sociological jurisprudence / 52 American legal realism / 54 De drie typen recht van Nonet en Selznick / 55 Law & Society in Transition / 55 Repressief recht / 57
9
IN HO U D SO PG A V E
2.3.3 2.3.4 2.3.5 2.4 2.4.1 2.4.2 2.5 2.5.1 2.5.2
Autonoom recht / 59 Responsief recht / 61 Samenvattend overzicht / 64 De context: m aatschappelijke v eranderin g via het recht / 66 Responsiviteit als kenmerkende eigenschap van het Amerikaans recht / 66 De 'rights revolution' / 66 Responsief recht als analysekader / 69 De verschillende betekenissen van recht / 69 Responsief recht in dit proefschrift / 70
DEEL II
DE VERENIGDE STATEN
3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.3 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.5
Van confrontatie naar coöperatie / 75 H et A m erikaanse adversaire strafproces / 76 De achtergronden van het adversaire proces / 76 Implicaties voor het strafrecht / 78 De hoofdrolspelers in het A m erikaanse adversaire strafproces / 81 De rechter / 81 De openbare aanklager / 83 De advocaat van de verdachte / 86 De praktijk van plea bargaining / 89 De coöperatieve d ru g courts / 90 H oofdrolspelers in de coöperatieve d ru g courts / 92 De rechter / 92 De openbare aanklager / 95 De advocaat van de verdachte / 98 Afsluiting / 99
4 4.1 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4 4.1.5 4.1.6 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.3 4.3.1 4.3.2 4.4 4.5
De ontstaansgeschiedenis van drug courts / 101 Van rehabilitatie naar repressie / '102 Rehabilitatie als strafdoel / 102 Kritiek op rehabilitatie / '104 Strafrichtlijnen en minimumstraffen: de opmaat naar repressie / 107 Gewijzigde opvattingen over strafdoelen / 108 Morele paniek / 109 Amerikaanse punitiviteit verklaard / 111 C onsequenties / 111 Toename strafoplegging / 112 Toename doodstraf / 114 War on drugs / 116 Rechterlijke bezw aren / '119 Hoge werklast / '119 Argumenten voor een therapeutische benadering / 121 De rol van de politiek / 124 A fsluiting / 127
10
INHO U DSO PG A VE
5 5.1 .1.1 .1.2 .2 .2.1 .2.2 .3 .3.1 .3.2 .3.3 .4 .5 .5.1 .5.2 .5.3 .6 .6.2 6.2 5.7
D e effectiviteit van drug courts / 129 M eten van effectiviteit / 130 Effectiviteitscriteria / 130 Effectiviteitsonderzoek / 131 Therapeutische effectiviteit / 132 Drug courts en drugsgebruik / 132 Drug courts en overige positieve effecten op de deelnemers / 135 Strafrechtelijke effectiviteit / 135 Afname van recidive / 135 Duurzaamheid afname / 137 Interpretatie van de recidiveafname / 139 Kosteneffectiviteit / 141 W anneer en w aarom w erkt het? / 144 Kenmerken deelnemers / 144 Kenmerken drug courts / 145 Behandelprogramma's / 151 Effecten voor de rechtspraak en rechters / '153 Drug courts en publiek vertrouwen / 153 Drug courts en de werktevredenheid van rechters / 154 A fsluiting / 156
6 6.1 6.1.1 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.2 6.2.2 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.3 6.3.2 6.3.2 6.4 6.4.2 6.4.2 6.4.3 6.5 6.5.2 6.5.2 6.5.3 6.5.4 6.6
Pragmatisme ter discussie / 159 H et einde van de trias politica? / 160 Institutionele rechtsontwikkeling / 160 De rechter als pseudowetgever / 161 De rechter als uitvoerder van beleid / 162 De pragmatische reactie / 163 De actieve en betrokken rechter / 164 Ongepast en ongeschikt / 164 Rechterlijke onafltankelijkheid / '164 Rechterlijke onpartijdigheid / '165 Paternalisme / 166 De rechten van de verdachte / 168 Afstand van processuele rechten / 168 Processuele rechten versus therapeutisch belang / 169 D w ang en d rang / 173 De keerzijde van de therapeutische aanpak / 173 Het bestwil criterium: Sancties als therapeutisch instrument / 174 Netwidening / 176 Risico van repressie: back to the future? / '178 Progressieve kinderredders / 178 Speciale jeugdrechtbanken / 179 De jeugdrechtbanken en probleemoplossende rechtspraak / '180 Repressieve tendensen / 181 A fsluiting / '182 11
IN HO U D SO PG A V E
DEEL III NEDERLAND 7 7.1 7.1.1 7.1.2 7.2 7.2.3 7.2.2 7.2.3 7.2.4 7.3 7.3.3 7.3.2 7.3.3 7.3.4 7.3.5 7.4
Strafrecht in Nederland / 187 H et N ederlandse inquisitoire proces / 188 De achtergronden van het inquisitoire proces / 188 Implicaties voor het Nederlandse strafrecht / 189 H oofdrolspelers in h et inquisitoire N ed erlan d se strafproces / '192 De rechter / 192 De officier van justitie / 195 De advocaat van de verdachte / '198 Accusatoire tendensen / 199 Van hum aan paternalism e n aar n ieuw e gestrengheid / 200 Het milde strafrechtklimaat vóór 1985 / 200 Handhavingstekorten en de introductie van het 'strafrechtelijk bedrijf / 200 Stijgende gevangenispopulatie / 203 lnstrumentaliteit en rechtsbescherming / 204 Punitiviteit en populisme / 206 Afsluiting / 207
8 8.1 8.2 8.2.1 8.2.2 8.2.3 8.2.4 8.2.5 8.2.6 8.3 8.3.3 8.3.2 8.3.3 8.3.4 8.3.5 8.3.6 8.4 8.4.3 8.4.2 8.4.3 8.4.4 8.4.5 8.5
E)rang, dwang en drugs / 209 U itgangspunten van h et N ederlandse d rugsbeleid / 210 H et veelplegersbeleid / 211 Van drang naar dwang / 211 De SOV-maatregel / 212 Ervaringen met de SOV-maatregel / 213 De lSD-maatregel / 214 Ervaringen met de lSD-maatregel / 215 Toepassing van de lSD-maatregel door de rechtspraak / 217 De ISD-maatregel in A m sterdam / 219 Achtergrond onderzoek / 219 Een eerste indruk / 220 Interactie tussen de rechter en de verdachte / 221 Afwegingen met betrekking tot het vorderen en het opleggen van de maatregel / 225 De tenuitvoerlegging / 230 Probleemoplossing in de ISD-praktijk / 231 De G entse drugbehandelingskam er / 232 De aanleiding voor het experiment / 232 Het project Proefzorg / 234 De drugbehandelingskamer in werking / 235 De Gentse drugbehandelingskamer en Amerikaanse drug courts / 237 Resultaten / 240 A fsluiting / 241
12
IN HO U DSO PG A VE
9 9.1 9.1.1 9.1.2 9.2 9.2.1 9.2.2 9.2.3 9.3 9.3.1 9.3.2 9.4 9.4.1 9.4.2 9.4.3 9.4.4 9.4.5 9.5 9.5.1 9.5.2 9.5.3 9.6
D e probleem oplossende jeugdrechter / 243 H et jeugdrecht geïntroduceerd / 244 Het civiele jeugdrecht / 244 Het jeugdstrafrecht / 244 Van een actieve naar een m eer "rechterlijke" jeugdrechter / 246 De verstrekkende bevoegdheden van de kinderrechter oude stijl / 246 De meer "rechterlijke" kinderrechter va n a f'1995 / 247 Consequenties voor de regierol van de rechter / 249 De afdoening van leerplichtzaken in Rotterdam en Almelo / 249 De wettelijke leerplicht en de strafrechtelijke aanpak van schoolverzuim / 249 Achtergrond van de leerplichtzittingen in Rotterdam en Almelo / 251 De probleem oplossende w erkw ijze van de leerplichtzittingen / 254 Hulpverlening in een strafrechtelijk kader / 254 Rechterlijk toezicht / 257 Interactie met de verdachte / 257 Teamaanpak / 259 Effectiviteit / 261 G edragsbeïnvloeding als uitgangspunt / 262 Wet gedragsbeïnvloeding jeugdigen / 262 Schorsing onder voorwaarden in Almelo en Amsterdam / 264 Terug naar de oude kinderrechter? / 266 A fsluiting / 267
DEEL IV CONCLUSIES 10 10.1 10.2 10.2.1 10.2.2 10.2.3 10.2.4 10.3 10.3.1 10.3.2 10.3.3 10.4 10.4.1 10.4.2 10.4.3 10.5 10.5.1 10.5.2 10.5.3
C onclusies / 271 De rechtspraak en het oplossen van m aatschappelijke problem en / 272 Responsieve d ru g courts / 273 Doelgerichte rechtspraak / 275 Externe oriëntatie / 279 De politieke context / 279 Dwang / 281 D rug courts in relatie tot autonoom en repressief recht / 282 Responsieve drug courts en autonoom recht / 282 Responsieve drug courts en repressief recht / 283 Analyse / 286 Probleem oplossende rechtspraak en N ederland / 288 Vergelijkbare problematiek / 288 Maatschappelijke effectiviteit van de rechtspraak / 290 Vernieuwing en continuïteit / 291 N ederlandse d ru g courts anno 2020 / 294 Een responsief scenario / 294 Amerikaanse inspiratie, Nederlandse interpretatie / 294 Het belang van rechtsbescherming / 295
13
IN H O U D SO PG A V E
10.5.4 10.5.5 10.5.6
Oog voor strafrechtelijke én therapeutische effectiviteit / 297 It's notfor everyone / 298 Rechtvaardig en effectief / 298 Summary / 301 Lijst met gesprekspartners / 315 Literatuur / 317 Lijst van geraadpleegde kam erstukken / 347 Overzicht geciteerde jurisprudentie V erenigde Staten / 349 Curriculum vitae / 351
14
