Peiling naar het lokale gezondheidsbeleid
JURYRAPPORT Welke gemeente in Nederland heeft het beste gezondheidsbeleid? September - November 2013
Inleiding In het kader van het Nationaal Voedingsdebat is een peiling uitgevoerd naar de gemeente met het beste gezondheidsbeleid. Een van de doelen van het Nationaal Voedingsdebat is Nederlanders te stimuleren om meer verse groenten en vers fruit te eten en daardoor de gezondheidstoestand in Nederland te verbeteren. Uit onderzoek blijkt dat we 20% minder groenten en fruit eten dan tien jaar geleden. We worden steeds dikker: overgewicht is in de afgelopen dertig jaar gestegen van 27% naar 41% van de totale bevolking. Het Nationaal Voedingsdebat beoogt een beweging op gang te brengen die deze trend moet keren. Om dit te realiseren is een lokale stimulans nodig vanuit gemeenten. Daarom besloot de initiatiefgroep te onderzoeken hoe gemeenten op dit moment gezondheid bevorderen. Dit kan door gezondheidbeleid en door het tonen van goede voorbeelden. Hoe geven gemeenten gezondheidsbeleid een hoge prioriteit? Onderzoeksopzet en criteria Het onderzoek is begonnen met een eerste fase waarbij vanuit het aantal gemeenten in Nederland een selecte, representatieve steekproef van 75 gemeenten is gekozen1. Na een beoordeling van de derde nota’s gezondheidsbeleid in de tweede fase van het onderzoek ontvingen de 18 beste gemeenten vragenlijsten. Naar aanleiding van de beantwoording van deze vragenlijsten werden de vijf hoogst scorende gemeenten genomineerd, namelijk: Amersfoort, Den Haag, Enschede, Vaals en Winterswijk. In onderstaande tabel staat het percentage van overgewicht bij volwassenen in de vijf GGD regio’s van de genomineerde gemeenten2. Het landelijke gemiddelde van overgewicht bij volwassenen is 48,3%.
Overgewicht Volwassenen3
GGD Midden Nederland (Amersfoort) 47%
GGD Den Haag
GGD Twente GGD Zuid(Enschede) Limburg (Vaals)
47,4%
51,8%
51,5%
GGD Noorden Oost Gelderland (Winterswijk) 50,4%
In de weken 43 en 44 werden de genomineerde gemeenten bezocht voor diepte-interviews met de wethouders volksgezondheid en diverse sleutelfiguren, inclusief vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties en/of gemeenteraadsleden. Tijdens de interviews werd de uitvoering van het gezondheidsbeleid besproken en beoordeeld op 12 criteria met betrekking tot aanpak, overgewicht, jeugd, omgeving en participatie: 1. Samenwerking: Maakt de gemeente gebruik van partners om het beleid uit te voeren? 2. Integraal beleid: Verbindt de gemeente verschillende beleidsterreinen voor het uitvoeren van gezondheidsbeleid?
1
Voor de samenstelling van de steekproef zie bijlage ‘Verantwoording Steekproef en Criteria Stap 1’ In december 2013 wordt het onderzoek naar de gezondheidstoestand per gemeente door GGD Nederland gepubliceerd. Tot die tijd zijn de cijfers nog niet beschikbaar. 3 Cijfers uit 2012 vanuit de Nationale Atlas Volksgezondheid van het Ministerie van VWS 2
Nationaal Voedingsdebat Juryrapport oktober 2013
3. Eerstelijnszorgverleners: Heeft de gemeente goede relaties met eerstelijnszorgverleners en zijn deze betrokken bij het uitvoeren van het gezondheidsbeleid?
4. Creativiteit: Gebruikt de gemeente creatieve oplossingen voor de uitvoering? 5. Resultaten: Wat zijn de resultaten tot nu toe? 6. Voeding: Wat doet de gemeente om burgers te stimuleren om gezond te eten? 7. Bewegen: Wat doet de gemeente om burgers te stimuleren om voldoende te bewegen? 8. Jeugd: In hoeverre is jeugd een belangrijke doelgroep voor de gemeente? 9. Omgeving: Wat doet de gemeente om een gezonde omgeving te stimuleren? 10. Rol van burgers: Wat doet de gemeente om burgers te betrekken bij de uitvoering van het gezondheidsbeleid? 11. Social marketing: Worden gemeentelijke programma’s aantrekkelijk gemaakt? 12. Bereik: Wat doet de gemeente om haar doelgroepen te bereiken?
De scores voor de interviews staan in onderstaande tabel. De totaalscore werd bepaald door het gemiddelde van de eerste en tweede rondes (beoordeling derde nota’s gezondheidsbeleid en vragenlijsten) en de score van het interview. Samenwerking Integraal beleid Eerstelijnszorgverleners Creativiteit Resultaten Voeding Bewegen Jeugd Omgeving Rol van burgers Social marketing Bereik Score interview Score 1e & 2e ronde
Totaal
Amersfoort 10 8 8 10 8 10 8 10 8 8 10 8 8,83 7,31
Den Haag 8 6 8 8 8 8 8 10 8 8 10 8 8,17 8,09
Enschede 8 10 6 6 8 8 10 10 8 8 6 8 8 7,72
Vaals 6 8 10 8 6 6 10 8 6 8 8 10 7,83 7,64
Winterswijk 10 8 8 10 8 10 10 10 10 8 8 10 9,17 7,64
8,07
8,13
7,86
7,74
8,41
Voor een duidelijker beeld van de scores volgt een korte toelichting per gemeente. Amersfoort Amersfoort is strategisch bezig met een groot, landelijk erkend project om overgewicht te bestrijden (B.Slim). Amersfoort scoort vooral hoog op samenwerking en social marketing. Het wijkgerichte project B.Slim maakt gebruik van ‘local heroes’ zoals Brahim Darri (voetballer van Jong Nederland en Vitesse) als ambassadeurs om jongeren enthousiast te maken. De gemeente werkt samen met meerdere partijen zoals zorgverzekeraar Achmea, Friesland Campina, medisch specialisten en de GGD Midden-Nederland om B.Slim een succes te maken. De gemeente wordt ook vaak benaderd door verschillende partijen in de stad om mee te doen aan B.Slim. Nationaal Voedingsdebat Juryrapport oktober 2013
Amersfoort scoort vergeleken met andere gemeenten redelijk hoog op alle criteria maar iets lager op het gebied van bewegen in vergelijking met voeding; projecten lijken iets meer te focussen op voeding dan bewegen. Speciaal verhaal: Kinderen van groep 6 uit een school in de achterstandswijken planten zaden in een gemeentelijke proeftuin en komen in groep 7 terug om hun eigen plantjes te oogsten. Zo leren ze hoe hun eten groeit. Kanttekening: Er was geen vertegenwoordiger van een maatschappelijke organisatie om de samenwerking met de gemeente toe te lichten. Wel was er een raadslid aanwezig en een GGD-medewerker. Overweging: Vergeleken met de andere gemeenten zit Amersfoort in een relatief gezond gebied van Nederland met een lager percentage van overgewicht. Ook heeft de gemeente een lager percentage allochtone inwoners dan bijvoorbeeld Den Haag. Den Haag Den Haag is de grootste genomineerde gemeente waar een gezonde leefstijl ‘cool’ wordt gemaakt. Den Haag scoort vooral hoog op jeugd en social marketing. Als enige genomineerde JOGG-gemeente laat Den Haag zien hoe een gerichte aanpak op jeugd verbetering oplevert voor iedereen. Met een wijkgerichte aanpak wordt geprobeerd de buurten met een lage SES te bereiken. Dit gebeurt bijvoorbeeld door 15 ambassadrices, die zelf uit deze buurten komen en die overal in de stad te vinden zijn om informatie over een gezonde leefstijl te verspreiden. Op scholen is de gemeente hard bezig met ‘Gezond is Vet: Vet Cool’ waardoor onder andere water drinken en fruit eten gestimuleerd wordt. Met simpele boodschappen zoals ‘Snacken mag, maar niet elke dag’ probeert de gemeente gezonde keuzes aantrekkelijk en makkelijk te maken. Den Haag scoort vergeleken met de andere gemeenten iets lager op het gebied van integraal beleid. Tijdens het gesprek werd er geconstateerd dat Den Haag integraal bezig is maar wat betreft de uitvoering werd dit niet verder toegelicht. Speciaal verhaal: Praktijkscholen kunnen kiezen om kookworkshops te geven, ondersteund door de gemeente, in samenwerking met studenten Voeding en Diëtetiek. Tijdens de kookworkshop wordt een hamburger klaargemaakt om te laten zien dat het veel gezonder kan dan McDonalds. Meerdere studenten hebben geen idee hoe bijvoorbeeld een ui klaargemaakt wordt. Kanttekening: Er waren geen vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties aanwezig om hun samenwerking met gemeente Den Haag toe te lichten. Wel waren een raadslid en een GGD-medewerker aanwezig. Overweging: Den Haag is een grote stad met een hoog percentage allochtone inwoners (49,5%) en een groot verschil in SES in verschillende stadsdelen. Hoewel Den Haag in een relatief gezond gebied van Nederland zit zijn er grote verschillen in SES die ook grote verschillen in de gezondheidstoestand veroorzaken.
Nationaal Voedingsdebat Juryrapport oktober 2013
Enschede Enschede gebruikt strategische ‘partnerschappen’ om burgers te activeren en te motiveren om gezonder te leven. Enschede scoort vooral hoog op integraal beleid en jeugd als doelgroep. De gemeente maakt goed gebruik van de bestaande sportstructuur om gezondheidsbeleid te stimuleren; 95% van de kinderen in de gemeente doet aan sport. Daarnaast doet Enschede mee aan GKGK (Gezonde Kinderen in een Gezonde Kindomgeving), een Duits-Nederlands project om gezondheid te bevorderen op basisscholen in de achterstandswijken. Hiermee is obesitas in twee groepen op een basisschool in een van de ongezondste wijken van 5% naar 0% afgenomen. Burgers in Enschede worden gestimuleerd door middel van buurtgesprekken zelf aan de slag te gaan. De gemeente Enschede scoort iets lager op creativiteit en social marketing vergeleken met de andere gemeenten omdat de gemeente, zoals ze zelf toelichtte, haar programma’s niet wil “verkopen” maar juist via persoonlijke communicatie relevante informatie wil verspreiden. Daarnaast is er in Enschede minder samenwerking met de eerstelijnszorgverleners vergeleken met de andere genomineerden; diëtisten en fysiotherapeuten zijn wel bezig met gezondheidsprogramma’s maar er lijkt weinig gezamenlijke uitvoering plaats te vinden. Speciaal verhaal: Op een school in de achterstandswijken worden kinderen gestimuleerd om na te denken over voedselverspilling. Kinderen brengen etensresten naar de Voedselbank. Dit zorgt voor bewustwording bij de kinderen. Deze school heeft overigens een landelijke erkenning als ‘gezonde school’ ontvangen. Kanttekening: Er was een vertegenwoordiger van een maatschappelijke organisatie aanwezig om haar samenwerking met de gemeente toe te lichten en dat versterkte het positieve beeld van de uitvoering in Enschede. Overweging: Twente is een van de ongezondste regio’s van Nederland en dus is het erg positief dat Enschede extra inspanning verricht om het tij te keren. Vaals Vaals is een kleine gemeente waar iedereen zich samen inzet voor de gezondheid van de inwoners. Vaals scoort vooral hoog op het bereik van de uitvoering en de relaties met eerstelijnszorgverleners. Het project Vaals Beweegt! bereikt vooral de doelgroep via de Beweegmakelaar. Sociale interactie hoort bij het bewegen en maakt het project een groot succes. De Beweegmakelaar gaat op bezoek bij mensen die via de eerstelijnszorgverleners doorverwezen worden vanwege overgewicht en aanverwante problemen. De Beweegmakelaar stimuleert ze om te gaan bewegen. De eerstelijnszorgverleners worden dus uitdrukkelijk gebruikt voor de uitvoering; dit is uitzonderlijk binnen de genomineerden. Echter zijn er nog onvoldoende positieve resultaten en minder samenwerkingspartners vergeleken met andere gemeenten. Vermoedelijk is dat toe te schrijven aan het feit, dat Vaals niet even lang bezig is met gezondheidsbeleid vergeleken met bijvoorbeeld Den Haag of Amersfoort. Ook scoort Vaals iets lager op voeding en jeugd omdat de focus zich voornamelijk richt op bewegen en jeugd een recente doelgroep is.
Nationaal Voedingsdebat Juryrapport oktober 2013
Speciaal verhaal: Vaals heeft recent de Cittaslow prijs gewonnen en gaat onder andere een project beginnen met jongeren over voedsel. Jongeren bezoeken ouderen in de gemeente en houden gesprekken over wat zij vroeger aten. Recepten worden na afloop naar lokale restaurants gebracht. Kanttekening: In Vaals was er een vertegenwoordiger van een maatschappelijke organisatie die positief was over de samenwerking met de gemeente; vooral hoe open de gemeente staat voor haar burgers. Overweging: Vaals is een erg kleine gemeente met een groot overgewichtprobleem. De inwoners van Zuid-Limburg behoren tot de dikste van Nederland. Daarom is het erg positief dat zo’n kleine gemeente in een relatief ongezond gebied zo veel voor elkaar krijgt. Winterswijk Winterswijk is creatief bezig om jeugd, volwassenen en ouderen te stimuleren om gezonder te leven. Winterswijk scoort vooral hoog op zijn bereik en het bevorderen van een gezonde omgeving. De gemeente Winterswijk doet net als Enschede mee aan het Duits-Nederlands project GKGK op scholen in achterstandswijken. Daarnaast worden volwassenen via ‘Winterswijk Vitaal’ gestimuleerd om minstens 10.000 stappen (ongeveer 7km) per dag te nemen. Met stappentellers en een boekje waarin wandelingen staan van ongeveer 7km, worden burgers gestimuleerd voldoende te bewegen. Ambtenaren benaderen zelf de doelgroep door bijvoorbeeld moskeeën te bezoeken om zo de meest kwetsbare burgers te bereiken. Ook worden restaurants door middel van ondersteuning en publiciteit gestimuleerd om streekproducten en seizoensgroenten aan te bieden. Winterswijk scoorde op geen van de criteria het laagst; vanuit de score is het duidelijk dat zij hun middelen gebruiken om met een gerichte aanpak de gezondheidstoestand te verbeteren bij zowel kinderen als volwassenen en ouderen. Speciaal verhaal: Recentelijk werd er een snackbar geopend in de buurt van een middelbare school. De gemeente startte een campagne in de schoolkantine om daar gezond te blijven eten in plaats van naar de snackbar te gaan. Mede hierdoor bleven de verkopen laag en zag de eigenaar zich genoodzaakt zijn bedrijf te verplaatsen. Bij een gesprek op het gemeentehuis, waartoe de eigenaar werd uitgenodigd bleek deze niet negatief te zijn over deze verhuizing. Kanttekening: In Winterswijk waren drie vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties aanwezig om hun samenwerking met de gemeente toe te lichten. De verstrekte informatie versterkte het beeld dat de gemeente wat betreft uitvoering flinke stappen heeft gemaakt. Overweging: Winterswijk ligt in de Achterhoek – een gebied met een relatief laag gemiddelde SES. Ook is Winterswijk relatief klein vergeleken met de andere genomineerden; het is opmerkelijk dat ze zo hoog scoren met minder middelen dan een grote stad.
Nationaal Voedingsdebat Juryrapport oktober 2013
Winnaar: Winterswijk Alle vijf gemeenten scoren hoog en zijn goede voorbeelden voor effectief gezondheidsbeleid. Het zijn terecht genomineerden. We hebben echter vooral onderzocht wat de effecten zijn van de uitvoering van het beleid. Winterswijk scoort uitzonderlijk hoog op alle criteria die tijdens het interview beoordeeld werden. Vooral de uitwisseling van kennis en middelen is erg goed. Tevens is er sprake van een enthousiaste samenwerking tussen de gemeente en maatschappelijke organisaties. Dit werd nog eens benadrukt door de directeur van een school, een ziekenhuismedewerker, en een gewichtsconsulent die bij het gesprek met de wethouder en een beleidsmedewerker aanwezig waren. Ambtenaren hebben hard gewerkt om hun doelgroep te bereiken en zien nu dat bij kinderen, volwassenen en ouderen een bewustwording en kentering plaatsvindt. Samenstelling van de jury
Loek Hermans, Greenport Holland, voorzitter jury
Willem Baljeu, Best Fresh Group
Sandra van Kampen, Urgenda
Mohamed el Mokaddem, wethouder gemeente Westland
Henri Oosthoek, Koppert Biological Systems
Nationaal Voedingsdebat Juryrapport oktober 2013
