Passie voor onderwijs
Twaalf inspirerende samenwerkingen
Colofon School aan Zet is bedoeld voor scholen binnen zowel primair onderwijs, voortgezet onderwijs als (voortgezet) speciaal onderwijs en wordt uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van OC&W, de PO-Raad en VO-raad. Coördinatie: Caroline Timmermans (School aan Zet) Teksten: Ravestein & Zwart Fotografie: Erik Kottier Vormgeving: Lauwers-C Druk: ROCIM Met dank aan: alle geïnterviewden in deze brochure Maart 2015
I
n de publieke opinie wordt de indruk soms
gewekt dat het slecht gesteld is met de kwaliteit van het Nederlandse onderwijs. Het tegenovergestelde is echter waar: uit internationaal vergelijkend onderzoek blijkt dat Nederland het al jaren goed doet als het gaat om onderwijskwaliteit. Maar we willen meer. We willen het best mogelijke onderwijs voor onze leerlingen. Dat is een mooie, maar ook stevige uitdaging: we bereiden leerlingen voor op een toekomst die niemand kent en moeten ons daarbij voort
van de reeks Passie voor onderwijs lichten we
durend aanpassen aan veranderende vragen van
twaalf van deze inspirerende samenwerkingen
de maatschappij, de arbeidsmarkt, ouders en
uit: van teamleren binnen de school tot samen-
leerlingen. Het streven naar excellent onderwijs
werkingen tussen PO- en VO-scholen, en van
vraagt om scholen waarin leraren, schoolleiders
samenwerking met bedrijven uit de regio tot
en bestuurders erin slagen zichzelf en elkaar
meer georganiseerde samenwerkingsverban-
continu te verbeteren. Scholen waarin wordt ge-
den zoals het leernetwerk Lead & Learn en het
leerd in teamverband, sprake is van een lerende
traineeship Eerst De Klas.
cultuur en de directie het leren faciliteert en stimuleert.
Laat u dus inspireren door deze verschillende samenwerkingsvormen en doe er uw voordeel
Uit eigen onderzoek (Universiteit Utrecht, 2015)
mee in uw streven naar het best mogelijke
blijkt dat deze aspecten kenmerkend zijn voor
onderwijs voor uw leerlingen!
scholen die lerende organisaties zijn. Deze scholen verbeteren zichzelf continu door voortdurend
Ik wens u veel leesplezier.
van en met elkaar te leren. School aan Zet versterkt Nederlandse scholen daarom in hun
Met vriendelijke groet,
ontwikkeling naar lerende organisaties. Daarbij komen we dagelijks prachtige voorbeelden van
Fabiènne Hendricks
samenwerken en samen leren tegen. Binnen,
Programmamanager
maar ook buiten scholen. In deze tweede editie
School aan Zet
VO
Eric van den Berg Eric van den Berg is, na een loopbaan in het speciaal onderwijs, sinds 2011 werkzaam als sectordirecteur Zorg en Welzijn en SDV bij het Van der Meij College, een samenwerkingverband van drie scholen. Samen hebben deze scholen één bovenbouw basis- en kader-vmbo gecreëerd, waar alle beroepssectoren worden aangeboden. Het Van der Meij College is een van de School aan Zet-referentiescholen. www.vandermeijcollege.nl
Samenwerking met collega-directeuren
Leren van de dagelijkse praktijk L
eergierigheid zit in mijn aard. Ik wil blijven
waaraan ze in de klas nog moeten werken.
leren, mezelf blijven ontwikkelen. Daarom heb ik
Voor docenten betekent dit dat ze tijdens hun
deelgenomen aan het leernetwerk Lead & Learn
lessen moeten letten op het niveau van de leer-
van School aan Zet. In een traject van een jaar
lingen – op het niveau van hun leren – en hier
ga je met collega’s – die op ongeveer hetzelfde
hun onderwijs op moeten aanpassen.
niveau binnen schoolorganisaties werkzaam zijn – aan de slag met persoonlijke ontwikkeling én
Om docenten hierbij te helpen, maken we ge-
schoolontwikkeling.
bruik van “lablessen”. Vier keer per jaar bedenkt een groep docenten samen een les. Een van die
Na een landelijk startweekend – waarin we ken-
docenten geeft de les, terwijl andere docenten
nis met elkaar konden maken en diverse work-
de leerlingen observeren. Na afloop evalueren
shops konden volgen – begon het echte werk:
leerlingen en docenten samen hoe er tijdens de
een intervisietraject onder begeleiding van een
lables is geleerd. Vervolgens wordt de les bijge-
ervaren coach van School aan Zet. Erg waarde-
steld en aan een andere klas gegeven. Ook na
vol: het levert veel op om met elkaar situaties uit
deze les vindt er een evaluatie plaats. Zo leren
de dagelijkse praktijk te bespreken, hier feed-
we samen om de lessen steeds beter op onze
back op te geven én te ontvangen. De problemen
leerlingen af te stemmen.
zijn vaak herkenbaar: hoe geef ik mijn grenzen aan? Hoe kan ik mensen enthousiasmeren voor onderwijsvernieuwing? Toch pakt iedereen ze op een andere manier aan. Dat is mooi om te zien en tegelijkertijd heel inspirerend. Het geleerde kan ik goed toepassen bij het
De problemen zijn vaak herkenbaar. Toch pakt iedereen ze op een andere manier aan
enthousiasmeren en motiveren van de docenten binnen de sector Zorg en Welzijn. We werken na-
Zelf merk ik dat deze vorm van samenwerking
melijk aan meer maatwerk in de klas. Hoe? Door
niet alleen goed is voor de kwaliteit van ons
in te zetten op Positive Behavior Support (PBS).
onderwijs, maar ook voor het teamgevoel.
Deze methode richt zich op het creëren van een
Docenten merken dat ze niet de enige zijn die
omgeving die het leren bevordert en gedragspro-
tegen bepaalde dingen aanlopen. Ook weten ze
blemen voorkomt. Zo werken we samen met de
veel beter over welke talenten en vaardigheden
Vrije Universiteit Amsterdam aan de verbetering
hun collega’s beschikken. We zijn dan ook een
van maatwerk in ons onderwijs. Daarbij kijken we
meer homogeen team geworden. Dat is mooi om
nadrukkelijker naar wat leerlingen al kunnen en
te zien.
SBO
Inge Kuipers werkt als groepsleerkracht bij SBO de Spinaker in Enschede. Het speciaal basisonderwijs heeft haar hart gestolen. Want ook na vijftien jaar in het SBO geniet Inge er nog steeds enorm van om een band op te bouwen met haar leerlingen en het maximale uit hen te halen. www.sbo-spinaker.nl
Samenwerking binnen het onderwijsteam
Geen verzameling losse individuen S
BO de Spinaker heeft samenwerking hoog in
en in te voeren. Daarnaast gaan we binnenkort
het vaandel staan. Dat moet ook wel, want in
met hulp van School aan Zet de professionele
het speciaal basisonderwijs red je het niet in je
leergemeenschap binnen onze school nog meer
eentje. Het werk kan behoorlijk pittig zijn en dan
handen en voeten geven.
heb je elkaar hard nodig. Daarom is het heel fijn dat ons team écht een team is, dat we niet als
Zelf ben ik, naast groepsleerkracht, kartrekker
een verzameling losse individuen onze lessen
van het project Meervoudige intelligentie. Ik zorg
geven. Samen doen we onze uiterste best om
ervoor dat we als team blijven werken volgens de
leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben
principes van MI. Ik houd het thema op de agen-
het onderwijs te geven dat ze verdienen. Omdat
da, ook als de waan van het dag de overhand
we vonden dat we hier nóg beter in konden wor-
krijgt. Als kartrekker ben ik me bewust van het
den, hebben we de afgelopen jaren geïnvesteerd
belang van samenwerking. Ik wil geen roepende
in verdere professionalisering en verbetering van
in de woestijn zijn; iedereen moet het nut inzien
de onderwijskwaliteit.
van het project. Dan gaat die ommezwaai in het werken een stuk gemakkelijker.
Ons uitgangspunt is altijd: waar hebben de leerlingen behoefte aan? Vervolgens gaan we daarmee aan de slag. Projecten om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren worden overigens niet van bovenaf opgelegd. Ze komen uit het team. De afgelopen jaren hebben we ons het gedachtegoed van Meervoudige intelligentie (MI) en Positive Behavior Support (PBS) eigen gemaakt. Hoe? Door studiedagen te organiseren,
Projecten om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren worden niet van bovenaf opgelegd. Ze komen uit het team
externe begeleiding in te schakelen en er samen voor te gaan. Die investering betaalt zich uit: we kijken veel meer naar wat kinderen nodig hebben
De afgelopen tijd ben ik op klassenbezoek
om te leren.
geweest om te observeren hoe collega’s MI inzetten in hun les. De ontwikkelpunten koppel ik
Ook hebben we de Scan Omgaan met Verschillen
terug in onze teamvergadering. Dan geven we el-
van School aan Zet ingevuld. Omdat iedereen de
kaar feedback en bespreken we hoe we hier als
scan invult, zijn de ideeën en ontwikkelpunten
team samen aan kunnen werken. Dit zorgt er-
die eruit naar voren komen breed gedragen. Het
voor dat MI binnen onze school duurzaam wordt
blijft dan ook niet bij ideeën. Zo zijn we bezig
geborgd. En dat we samen doelgericht werken
om een hoogbegaafdheidsbeleidsplan te maken
aan de verbetering van de onderwijskwaliteit.
PRO
Jan Hofman werkt al dertig jaar in het onderwijs, waarvan de laatste achttien jaar in het praktijkonderwijs. De uitdaging maar ook plicht voor een organisatie die met de jeugd werkt, is volgens hem om samen met anderen verantwoordelijkheid te nemen voor kinderen en jongeren. Zijn streven is dat alle jongeren naar school gaan en onderwijs krijgen dat bij hen past. www.accentnijkerk.nl.
Samenwerking tussen VO-scholen voor praktijkonderwijs
Aan de slag met gepersonaliseerd leren T
ransities als passend onderwijs, Wmo,
ruimtelijk, et cetera, worden aangesproken.
jeugdzorg en de Participatiewet gaan ons niet
Uiteindelijk willen we ernaar toe dat de leerlijnen
in de koude kleren zitten. De toch al kwetsbare
van de Algemeen Vormende Vakken, zoals taal
doelgroep van het praktijkonderwijs wordt door
en rekenen, geïntegreerd worden in de vakinhou-
deze ontwikkelingen mogelijk nog kwetsbaarder.
delijke leerlijnen. De leerling gaat dan bijvoor-
Daarom is het belangrijk dat scholen voor prak-
beeld aan de slag met een berekening van de
tijkonderwijs hun krachten bundelen en kijken
gazonomtrek in de tuin of schrijft een bestelling
hoe ze samen gepersonaliseerd leren kunnen
uit voor de winkel. Op die manier gaan taal en
vormgeven dat maximaal aansluit op de leerlin-
rekenen voor de leerling echt leven.
gen in het praktijkonderwijs. Daarvoor hebben we samen met School aan Zet een plan van aanpak geschreven. Daarin geven we aan dat we met zeventien scholen voor praktijkonderwijs willen komen tot een gezamenlijke standaard van leerlijnen en lessenseries en dat we daarbij gebruik willen maken van elkaars expertise door middel van overleg, presentaties en uitwis-
Het is belangrijk dat scholen voor praktijk onderwijs kijken hoe ze samen gepersonaliseerd leren kunnen vormgeven
selingsbijeenkomsten. De focus daarbij ligt op samen leren, opbouwen en kennis delen.
Inmiddels is de eerste middag achter de rug. Die werd druk bezocht en was enorm inspirerend. De
School aan Zet heeft voor ons drie expertisemid-
gretigheid om van elkaar te leren is groot. Dat is
dagen – onderdeel van het project Samen Leren
ook de reden dat we goede praktijkvoorbeelden
Inhoud Geven – georganiseerd. Hierop werken
die op de middagen naar voren komen, in het
we met de zeventien scholen toe naar gestan-
gezamenlijke digitale leersysteem Profijt of – voor
daardiseerde leerlijnen. Dat doen we door elkaar
de scholen die niet met Profijt werken – in een
te laten zien welke lesinhoud we gebruiken om
gezamenlijke dropbox plaatsen. Zo kunnen de
de leerlijnen, bijvoorbeeld die van Groen, Winkel
docenten van de deelnemende scholen meteen
of Hout, concreet vorm te geven. Hoe ziet een
beschikken over de lesinhoud. Niets dan lof dus
lessenserie eruit? Welke intelligentievormen zet
over deze waardevolle middagen, hoewel het een
je als school daarbij in? Voor Groen bijvoorbeeld
uitdaging en ook een leerproces is om verder te
kan een school laten zien hoe een leerling een
kijken dan je eigen vakgroep- en schoolbelang.
tuin leert aanleggen met behulp van een instruc-
Best lastig, zeker in een tijd waarin scholen
tiefilmpje, in plaats van de instructies uit een
elkaar beconcurreren om een excellentiepredi-
boek te halen. Voor leerlingen in het praktijkon-
caat. Het zou voor het praktijkonderwijs beter
derwijs is het belangrijk dat ze op hun verschil-
zijn om als schoolsoort een excellentiepredicaat
lende intelligenties, dus visueel, rekenkundig,
te ontvangen.
VO
Hans Schoonheim is waarnemend rector en docent Science bij het Hyperion Lyceum in Amsterdam. Deze ‘jonge’ school – van start gegaan in het schooljaar 20112012 – heeft samenwerken en samen leren hoog in het vaandel staan. Het Hyperion Lyceum is een van de School aan Zetreferentiescholen. www.hyperionlyceum.nl
Samenwerken bij de begeleiding van talentvolle docenten
Samen durven leren B
ij ons op school ligt de nadruk op het ontwik-
kelen van een academisch denkniveau, op het
combinatie werkt goed; nieuwe docenten voelen zich snel thuis.
streven naar excellentie. Dat betekent dat we over de gehele breedte van onze school – onder
De begeleiding van de nieuwste lichting Eerst
leerlingen én medewerkers – talent stimuleren.
De Klassers speelt zich voor een groot deel
Belangrijke vraag daarbij is hoe we talentvolle
af binnen de vakgroep Science. De docenten
jonge onderwijzers aan onze school kunnen
krijgen hulp bij de invulling van hun lessen en
binden. Op het Hyperion Lyceum doen we dat
de voorbereiding van practica. Het mooie is dat
bijvoorbeeld door deel te nemen aan het pro-
er binnen de vakgroep echt een wisselwerking
gramma Eerst De Klas. Hierbij krijgen gedreven
is ontstaan. De Eerst De Klas-docenten brengen
afgestudeerden de kans om twee jaar lang les te
hun eigen expertise, kennis en enthousiasme
geven en tegelijkertijd leiderschapscompetenties
mee. Zo heeft een van hen – een sterrenkundige
in het bedrijfsleven te ontwikkelen. Met onze
– geregeld dat er binnenkort een mobiel planeta-
deelname willen we leergierige, hoogopgeleide
rium op onze school te bewonderen is.
en talentvolle docenten binnen halen. Sinds dit schooljaar lopen er dan ook twee afgestudeerde natuurkundigen bij ons op school rond, die het vak Science geven. En vorig school-
Samen durven leren houdt in dat we onszelf continu blijven verbeteren
jaar hebben we via Eerst De Klas een docent Engels aangenomen. Stuk voor stuk zijn het
Samen durven leren houdt ook in dat we onszelf
ambitieuze en enthousiaste mensen. Dat sluit
continu blijven verbeteren. School aan Zet ver-
perfect aan bij de visie van onze school: Samen
sterkt ons in onze ontwikkeling naar een lerende
durven leren. Dit betekent ook dat we durven te
organisatie. Sinds kort zijn we een School aan
experimenteren. En dat we onze Eerst De Klas-
Zet-referentieschool: scholen die ver gevor-
sers – en andere startende docenten – niet aan
derd zijn in hun ontwikkeling naar een lerende
hun lot overlaten, maar hen intensief begeleiden.
organisatie zetten hun deuren open voor andere
Aan het begin van elk schooljaar organiseren
scholen om met én van elkaar te leren. Ook hier
twee ervaren docenten daarom een aantal
zetten we in op wisselwerking. Bijvoorbeeld door
gemeenschappelijke bijeenkomsten over de visie
belangstellenden uit te nodigen om tijdens een
van en cultuur op school. Gedurende het school-
van onze “werkmiddagen” langs te komen en
jaar vinden er geregeld individuele gesprekken
actief mee te denken over onderwijsvernieuwing.
plaats, waarbij de problemen en leerbehoeften
Want als mensen bij ons komen kijken, willen we
van de beginnende docent centraal staan. Deze
ook iets van hen leren.
PO
Elly Braakhuis houdt van nieuwe uitdagingen. Na een carrière als leerkracht in het primair onderwijs werd ze intern begeleider (IB’er). Op dit moment werkt ze als stafmedewerker onderwijs bij TOF Onderwijs, een stichting voor primair onderwijs in de gemeente Tubbergen. www.tofonderwijs.nl
Samenwerking tussen po en vo
Een soepele overgang van po naar vo H
oe zorgen we ervoor dat de overgang van
te zetten, zijn de docenten bij elkaar op bezoek
het primair naar het voortgezet onderwijs soepel
gegaan: afgelopen november is het PO bij het
verloopt? Hoe krijgen we het voor elkaar dat alle
VO op bezoek geweest en in februari hebben we
kinderen een goede start maken in het vo? Dat
het omgedraaid. We hebben dit overigens heel
zijn de vragen die ons als werkgroep po-vo in
laagdrempelig opgezet. Gewoon door bij elkaar in
Tubbergen nadrukkelijk bezighouden. De samen-
de les te gaan kijken, gevolgd door een gesprek
werking tussen het po en vo in deze werkgroep
over je ervaringen.
is tien jaar geleden ontstaan. Tubbergen kent tien basisscholen, die zijn verenigd in de stichting TOF Onderwijs. Van al die leerlingen gaat ruim 95 procent naar het Canisius, de vo-school die ook in Tubbergen is gevestigd. Voor ons is dat een logische reden om samen op te trekken. Als werkgroep vinden we het belangrijk om onze
De volgende stap is dat we nog meer gaan samenwerken op het gebied van didactisch handelen en 21st century skills
samenwerking regelmatig te evalueren. Hoe bevalt het? Wat gaat goed? En wat kan beter? Juist toen we hierover aan het nadenken waren,
Het was een groot succes. Zowel de PO- als de
werd ik door School aan Zet benaderd met de
VO-docenten hebben een beter beeld gekregen
vraag of we interesse hadden om deel te nemen
van hoe het er bij elkaar aan toegaat. Door er-
aan hun PO-VO-traject. Dat kon bijna geen toeval
varingen met elkaar te delen – en simpelweg te
zijn! Binnen dit School aan Zet-traject hebben we
vragen waarom je iets doet zoals je het doet – is
als werkgroep bekeken in welke samenwerkings-
veel wederzijds begrip ontstaan. Als werkgroep
fase we zitten. Daaruit bleek dat we al heel goed
zijn we heel blij met deze eerste stap op weg
samenwerken, maar dat het nog beter kan.
naar intensieve samenwerking. Belangrijk is wel dat het hier niet bij blijft. De volgende stap is
Daarom hebben we met hulp van School aan Zet
dan ook dat we nog meer gaan samenwerken op
bekeken hoe de overgang van PO naar vo nóg
het gebied van didactisch handelen en 21st cen-
soepeler kan verlopen. We hebben vastgesteld
tury skills. En dat we dit als PO en VO nog beter
dat je dezelfde “taal” moet spreken als je kin-
op elkaar gaan afstemmen. Met als uiteindelijke
deren wilt laten slagen in het voortgezet onder-
doel: een fijne leef- en leeromgeving voor onze
wijs. Leerlingen moeten weten wat er qua leren
leerlingen. Want daar doen we het uiteindelijk
van hen wordt verwacht. Om daar stappen in
voor.
VO
Jan Klein werkt al 37 jaar in het onderwijs. Eerst als docent economie in het voortgezet onderwijs en het hoger beroepsonderwijs. Sinds 1994 in een eindverantwoordelijke functie als rector en nu als bestuurder van een VO-school. Daarnaast volgt hij een studie Onderwijswetenschappen aan de Open Universiteit. www.nuborghcollege.nl
Samenwerking tussen docenten, teamleiders, directie en bestuur
Samen het beleid maken D
e samenleving verandert snel en ontwik-
lende locaties samen, wat zorgt voor eenheid en
kelingen op allerlei terreinen volgen elkaar in
verbinding binnen de school. Bovendien kijken
hoog tempo op. Wie had bij de lancering van de
we binnen een projectgroep goed hoe we elkaars
iPad vijf jaar geleden kunnen bevroeden dat een
kwaliteiten kunnen aanvullen en hoe we elkaar
tablet nu gemeengoed is? Dit soort ontwikkelin-
kunnen versterken. Onze projectgroep voor
gen vraagt om een flexibele houding van onder-
de stimulering van bètatechniek bijvoorbeeld,
wijsorganisaties. Wat nu de iPad is, is morgen
bestaat uit een enthousiaste motivator en een
weer iets heel anders. Docenten moeten flexibel
productontwikkelaar, die concrete middelen
kunnen omgaan met de omgeving. Ze moeten
ontwerpt, zoals een box met alle benodigdheden
snel kunnen schakelen en meedenken waar het
voor een practicum. Samen vormen ze een gou-
nodig is.
den koppel.
Voor ons reden om docenten op allerlei manieren in een vroeg stadium bij ons beleid te betrekken. Waar voorheen de directie beleidsplannen schreef, draagvlak creëerde en vervolgens tot uitvoering over ging, schrijven de docenten er nu zelf aan mee. Samen met locatiedirecteuren en
Waar voorheen de directie beleidsplannen schreef, schrijven de docenten er nu zelf aan mee
teamleiders gaan ze in een groep met een visiestuk aan de slag. Aan ons huidige strategisch
De lerende organisatie die we beogen te zijn,
plan bijvoorbeeld schrijven vijf docenten mee. Zo
vergt inzicht in leer- en groepsprocessen, zoals
leren we van elkaar.
draagvlak creëren en omgaan met weerstand. Verder willen we weten hoe andere scholen dat
Omdat we docenten veel meer dan voorheen bij
aanpakken en of er goede praktijkvoorbeelden
planvorming betrekken, is het goed om samen
zijn. School aan Zet hielp ons deze procesvragen
te komen en te evalueren waar iedereen precies
scherp te krijgen door er met ons over van ge-
mee bezig is. Dat doen we twee keer per jaar.
dachten te wisselen. Heel verhelderend. Andere
Dan geven de verschillende projectgroepen,
voorwaarde om zo’n lerende organisatie te kun-
waarin zowel bestuur en directie als teamleiders
nen zijn, is dat je elkaar vertrouwt, accepteert en
en docenten zijn vertegenwoordigd, een presen-
weet te vinden. Verder moet je als bestuurder en
tatie over de voortgang en voorzien ze elkaar van
directie het goede voorbeeld geven door elkaar
feedback. Dit zijn waardevolle bijeenkomsten,
ook op bestuurs- en directieniveau feedback te
want er wordt veel kennis uitgewisseld. In die
geven. Samen heb je meer denkkracht en bereik
projectgroepen werken mensen van verschil-
je een hoger kennisniveau.
PO
Cristel Wieman is bestuursadviseur bij Stichting BOOR in Rotterdam: 82 scholen voor sbo, po en v(s)o, meer dan 30.000 leerlingen, 3.500 medewerkers. Als bestuursadviseur werkt Cristel niet meer ín de school – iets wat ze jarenlang heeft gedaan als leerkracht en locatiedirecteur – maar vóór de school. www.stichtingboor.nl
Samenwerken aan een professionele leergemeenschap
Elkaar inspireren om te blijven leren O
ngeveer een jaar geleden merkten we dat
team Kwaliteit, kennis & onderzoek van Stichting
de po-scholen binnen onze stichting – zowel
BOOR bij het verbeteren van bijvoorbeeld hun re-
het sbo als het reguliere basisonderwijs – te
kenonderwijs of begrijpend lezen. En scholen die
weinig bezig waren met zichzelf te verbeteren
echt achterop zijn geraakt, krijgen intensieve on-
door te leren. Het wiel van onderwijsverbetering
dersteuning – ook van buitenaf – om dit jaar een
en -vernieuwing was tot stilstand gekomen. Tijd
sprong vooruit te maken. Als bestuursadviseur
voor verandering dus. Want een lerende organi-
en projectleider van dit project ben ik eigenlijk
satie kan alles aan. Welke ontwikkeling er ook
de spin in het web. Ik signaleer kansen, probeer
op je afkomt, je kunt erop anticiperen als je een
mensen te enthousiasmeren en help scholen om
lerende organisatie bent. Daarom hebben we
verbindingen te leggen.
met hulp van School aan Zet het project Samen Leren Inhoud Geven opgestart. De belangrijkste vraag die we onszelf hierbij hebben gesteld, is hoe we elkaar kunnen inspireren om te blijven leren. Dat doen we op twee manieren. Ten eerste gaan we samen met onze bovenschoolse directeuren en schooldirecteuren
Welke ontwikkeling er ook op je afkomt, je kunt erop anticiperen als je een lerende organisatie bent
na wat ze kunnen doen om hun scholen weer aan het leren te krijgen. Daarvoor gebruiken we
De waardering voor waar we mee bezig zijn,
bijvoorbeeld hun maandelijkse overleg. Werd dit
begint – na een aarzelend begin – langzaam te
overleg vroeger gebruikt om praktische zaken –
komen. Er komt een positieve flow op gang. Op
de financiën, administratieve zaken, lekkende
een lezing van Jay Marino, auteur van het boek
dakgoten, noem maar op – te bespreken, tegen-
Continuous school improvement, kwamen een
woordig gaat het weer over de inhoud, over het
jaar geleden nog maar dertig mensen af, terwijl
onderwijs zelf.
de lezing nu binnen een week helemaal vol zat. Dat zijn mooie dingen. Nu komt het erop aan dat
Daarnaast loopt er op schoolniveau een maat-
we deze positieve energie vast weten te houden
werktraject. Scholen die het al goed doen, gaan
en dat we samen – met al onze po-scholen en
met elkaar in gesprek over wat er nóg beter
alle medewerkers op die scholen – verder bou-
kan. Scholen waar het redelijk gaat, maar die op
wen aan een professionele leergemeenschap.
sommige vlakken nog stappen moeten zetten,
Want ook al ga je alleen misschien sneller,
worden versterkt door School aan Zet en het
samen kom je verder.
VO
Jan Mueters begon zijn onderwijsloopbaan als docent, werd adjunct-directeur en daarna directeur VSO. Nu is hij al elf jaar, naar volle tevredenheid, directeur van vmbo-school Het Kwadrant. In deze rol mocht hij meebouwen aan het kwalitatief hoogstaande onderwijs van de school, met als voorlopige bekroning de toekenning van de Onderwijsprijs Limburg. Het Kwadrant is een van de School aan Zet-referentiescholen. www.hetkwadrant.nl
Samenwerking met het regionale bedrijfsleven
Volop bedrijvigheid H
et Kwadrant heeft zich ten doel gesteld alles
plex uit Weert verzorgen onze leerlingen allerlei
uit de leerlingen te halen, op elk niveau. Onze
klussen – van huidverzorging tot schoonmaak
leerlingen werken het liefst met hun handen. Wij
en de organisatie van kienavonden tot technisch
willen dat ze zo snel mogelijk op de werkvloer
onderhoud. In twee appartementen verzorgen we
kunnen uitvoeren wat ze op school leren. Om dat
ook lessen voor de leerlingen. Daarbij maken we
te realiseren werken we nauw samen met het
gebruik van de omgeving en de opdrachten die
regionale bedrijfsleven en zorgen ervoor dat ons
ze hier uitvoeren: leren in de echte wereld dus.
curriculum doorspekt is met de praktijk. Daar
Een mooi voorbeeld van een van onze pareltjes,
investeren we fors in, waarbij goed niet goed
mede mogelijk gemaakt door onze samenwerking
genoeg is. We willen blijven verbeteren.
met het bedrijfsleven.
Het Kwadrant heeft zodoende samen met vijftig bedrijven en organisaties uit de regio een stichting opgericht. Onze partners geven gastlessen. Of investeren bijvoorbeeld in machines in onze praktijkruimte. Daar kunnen onze leerlingen volop oefenen. Maar het allerbeste is ervaring opdoen in de best denkbare leeromgeving: op de
Wij willen dat onze leerlingen zo snel mogelijk op de werkvloer kunnen uitvoeren wat ze op school leren
werkvloer. Ook daartoe biedt de stichting allerlei mogelijkheden. Bijvoorbeeld stage: elke week
Verder zoeken we de samenwerking op met an-
zijn zo’n 200 van de 780 leerlingen als stagiair
dere partners. Via School aan Zet bijvoorbeeld.
aan het werk.
Dankzij het programma zitten we in een netwerk met scholen waaruit we allerlei inspirerende
Daarnaast krijgen onze leerlingen nog andere
ideeën en contacten halen. Ik kan onze plannen
kansen om vaardigheden en competenties onder
bespreken met andere schoolleiders, bijvoor-
de knie te krijgen. Bedrijven benaderen ons
beeld tijdens bezoeken aan elkaars scholen.
regelmatig met een echte opdracht. Horecagroot-
Maar laat ik mijn eigen mensen niet vergeten.
handel Sligro bijvoorbeeld vroeg ons om een
Zij zijn zo betrokken bij onze school, dat er voor
opbergkist te maken. Onze leerlingen gingen aan
elke mogelijke uitdaging een oplossing wordt
de slag, leverden vier kisten en kregen meteen
gevonden. Ik hoef eigenlijk alleen maar – in
een vervolgopdracht. Sligro is zo enthousiast dat
samenspraak met de teams – bij te sturen: mijn
er een landelijk project komt, waarbij Sligro-ves-
mensen willen dit echt zelf. Die intrinsieke moti-
tigingen gaan samenwerken met scholen in de
vatie leidt ertoe dat we hier gemakkelijk vernieu-
buurt. Nog een voorbeeld: bij een woonzorgcom-
wingen doorvoeren. En zo groeit ons onderwijs.
PO
Job van Essen is directeur van CBS de Hoeksteen in Groenlo, een van de negentien scholen van de Accent Scholengroep. Via de pabo, onderwijzerschap en IT-coördinatie is hij in het management terechtgekomen. Job streeft naar goede communicatie om een professionele, lerende organisatie mogelijk te maken. www.hoeksteen.com
Samenwerking binnen het onderwijsteam
Eigenheid van leerkrachten T
ijdens een studiereis in Canada heb ik ken-
ze raakten al snel enthousiast. Vooral ook omdat
nisgemaakt met het C4-leren. De “C” staat
het C4-model draait om leren in de praktijk,
voor co: samen. Het gaat daarbij om het samen
tijdens je normale werk. Het is een eenvoudige
voorbereiden, lesgeven, evalueren van en re-
manier om nieuwe dingen toe te passen.
flecteren op lessen, in een cyclisch proces. Dat model hebben we ingevoerd op de Hoeksteen.
De leerkrachten merkten ook dat het samen
Het komt erop neer dat er bij een bepaalde les
voorbereiden van lessen direct effect heeft op je
minimaal vier docenten in de klas aanwezig zijn.
manier van lesgeven. Ik hoorde geregeld: “Dit ga
Eén geeft de les, één ondersteunt in de klas,
ik gebruiken in mijn les!” Het mooie is ook dat
één observeert de les en mag vragen stellen aan
je op deze manier de eigenheid van leerkrachten
kinderen en één observeert in stilte. Zo houden
weer naar voren ziet komen: ze nemen een ac-
we een of twee maal per jaar op een dag vier van
tieve rol aan bij het vormgeven van hun onder-
deze lessen, waarbij iedereen in elke rol aan de
wijs. Dat was bij al die nadruk op rendementen
beurt komt.
een beetje ondergesneeuwd.
De aanleiding om aan de slag te gaan met het C4-model ligt in de vraag hoe we ons onderwijs beter kunnen laten aansluiten bij de leerstijlen en leerbehoeften van onze leerlingen. De kracht van het model ligt in de diverse input die de verschillende rollen opleveren. Het versterkt ook
Creëer situaties om elkaar op te zoeken en van elkaar te leren
de onderzoekende houding van de leerkracht. De evaluatie- en reflectiegesprekken leiden tot
Het C4-model hebben we ook ingebracht op
interessante inzichten, die leerkrachten kunnen
stichtingsniveau, waar een samenwerkingstra-
vertalen naar hun eigen lessen. Een concreet
ject van School aan Zet loopt. In een vorm van
voorbeeld: we kwamen erachter dat de eerste
tandemleren zijn telkens de directie en IB’ers
stap van de drieslag “modelleren-samen doen-
van twee scholen aan elkaar gekoppeld, waarbij
zelf doen” veel korter kan. Leerlingen blijken
iedere school een eigen best practice inbrengt.
veel sneller zelfstandig aan het werk te kunnen.
Zulke werkvormen zijn voor mij de kern van een
Onze leerkrachten vonden deze manier van
lerende organisatie: creëer situaties om elkaar
professionaliseren aanvankelijk spannend, maar
op te zoeken en van elkaar te leren.
VO
Titia Keuning is van vele markten thuis. Voorheen docent biologie, tekenen en techniek. Ook mentor, remedial teacher en schoolopleider. En nu locatiedirecteur van CSG Liudger Waskemeer. Met een moeder en andere familieleden in dezelfde sector, is onderwijs een aangeboren passie. CSG Liudger Waskemeer is een van de School aan Zet-referentiescholen. www.csgliudger.nl
Samenwerking tussen po en vo
Over de grens van je school heen kijken E
en van mijn drijfveren is het bieden van
Daarna zijn we samen met de basisscholen aan
doorlopende leerlijnen aan leerlingen. Die drive
de slag gegaan. Zo zijn we bezig om eenzelfde
is al ontstaan op de lerarenopleiding: ik heb het
methodiek te gebruiken op zowel po als vo
altijd raar gevonden dat de opleidingen voor de
en eenzelfde “rekentaal” te spreken. Ook voor
verschillende schooltypes zo gescheiden zijn. Ik
Engels werken we samen. Als docenten doen
denk dat we daar als onderwijssector heel wat
we dat door gebruik te maken van de methodiek
kansen laten liggen. Zonder “knip” tussen po
en bijbehorende certificaten van Anglia Network
en vo haal je naar mijn idee veel meer uit de
Europe. En de leerlingen van het po bezoeken
leerlingen. Je kunt ze meer onderwijs op maat
bijvoorbeeld de Engelstalige kerstvoorstellingen
bieden. Als een leerling bijvoorbeeld heel goed is
die leerlingen van de examenklassen vo opvoe-
in Engels, krijgt hij Engels op een hoger niveau.
ren voor hun spreekvaardigheid Engels.
En als er meer aandacht nodig is voor rekenen, dan kan dat. Die gedachte van een doorlopende leerlijn geven we onder meer vorm in een aantal samenwerkingsprojecten. Zo hebben we, als po en vo in
Zonder “knip” tussen po en vo haal je veel meer uit de leerlingen
een krimpregio, de handen ineengeslagen om te staan voor excellent onderwijs in de regio. We
Daarnaast zijn we samen met de basisscho-
maken gebruik van elkaars lokalen – we zijn bijna
len van CPO de Tjongerwerven en een aantal
buren – en van elkaars expertise. We komen als
bedrijven bezig een Technet-kring in het leven te
docenten veel bij elkaar over de vloer, om van
roepen. Daarin worden scholen en bedrijven in
elkaar te leren en elkaars passie te delen. Dat
een regio aan elkaar gekoppeld om samen het
gaat heel organisch, en ik merk dat de docenten
techniekonderwijs aantrekkelijker te maken en
enthousiast worden van elkaar en van de eerste
leerlingen te ondersteunen bij hun loopbaano-
zichtbare resultaten van de samenwerking, zoals
riëntatie. Zo kunnen we elkaar versterken als
gestegen jaargemiddelden voor rekenen.
het gaat om het bieden van de doorlopende leerlijnen “Onderzoeken en ontwerpen” en
De kiem van deze samenwerking is gelegd in ge-
“Wetenschap en techniek”. In die sector zit in
sprekken tussen bestuurders en directeuren, en
onze omgeving immers het meeste werk. Al deze
ook School aan Zet heeft hieraan een bijdrage
samenwerkingen hebben ons doen inzien dat er
geleverd. Zo heeft een expert van School aan
heel wat te leren en te beleven valt, als je over
Zet mij na een hulpvraag voor rekenonderwijs
de grenzen van je eigen school heen durft te
gewezen op de aanwezige expertise in het po.
kijken.
PO
Rob Jiskoot maakte vijf jaar geleden de overstap van Rotterdam naar Middelburg. Het was ook de stap van een praktijkschool naar een openbare basisschool: De Leeuwenburch. Zijn uitdaging: goede concepten uit met name de Verenigde Staten vertalen naar de behoefte en wensen van een Zeeuwse school. www.deleeuwenburch.nl
Samenwerking binnen de school
De leerkampioenen van Middelburg K
en je de Big Picture-scholen uit de Verenigde
fungeert elke directeur als critical friend. De
Staten? Die geven een sterk geïndividualiseerde
overleggen zijn beslist geen “met-de-voeten-op-
vorm van onderwijs, waarbij het talent en de
tafel-besprekingen”. We gaan inhoudelijk de
passie van de leerling het leerproces sturen.
diepte in. Vragen door, geven elkaar advies en
Het levert gemotiveerde leerlingen op, leert hen
waar mogelijk oplossingen. Ik heb laatst met
hun talenten te benutten en met anderen om
twee collega-directeuren gesproken over onze
te gaan. Dat sluit aan op mijn eigen visie. Een
plannen voor de toekomst. We hebben op de
ander mooi concept uit Amerika is Teach like
Leeuwenburch, mede op basis van Teach like a
a Champion, gebaseerd op het boek van Doug
Champion, het “Trots-plan 2015-2019” opge-
Lemov. Lemov observeerde leraren die opmer-
steld. Onder meer door het gesprek met de
kelijke resultaten wisten te bereiken en tekende
collega-schoolleiders zijn we ervan overtuigd dat
allerlei bruikbare technieken op. Drie jaar gele-
we onze ontwikkelpunten kunnen aanpakken.
den heb ik enkele teamleden naar een training hierover gestuurd. Zij kwamen razend enthousiast terug. We hebben besloten om enkele technieken door een ontwikkelgroep van docenten te laten implementeren. Bijvoorbeeld de drempeltechniek: je staat ‘s ochtends bij de deur van het klaslokaal en schept zo een verwachtingspa-
We gaan inhoudelijk de diepte in. Geven elkaar advies en waar mogelijk oplossingen
troon: hier kom je binnen om te leren. Mijn lerend vermogen groeit door feedback te Een dergelijke implementatie kun je alleen
vragen en krijgen. Aan medeschoolleiders, maar
realiseren als je school een lerende organisatie
ook door het team feedback te vragen op mijn
is. Maar hoe leer je het team leren? En hoe
handelen als directeur en hierover in gesprek te
versterk je als directeur je eigen lerend vermo-
gaan. Dat heeft als uitwerking gekregen dat bij
gen? Om hierop antwoord te krijgen, zijn we in
het ontwerpen van het “Trots-plan” het team een
het School aan Zet-programma gestapt. Ik zit zelf
prominente rol heeft gekregen. De teamleden
in de School aan Zet-stuurgroep voor de Archi-
zijn nu aan zet en nemen het eigenaarschap en
pelscholen, waartoe De Leeuwenburch behoort.
de ruimte om onze ideeën uit te voeren. Toen ik
Binnen het traject leren de directeuren met en
hierover met mijn mensen in gesprek ging, kwam
van elkaar. We kijken of we – vanuit de diversiteit
gelijk een fikse dosis energie vrij. Het team heeft
van alle scholen – gezamenlijke ontwikkelpunten,
zelf gevraagd om meer ruimte voor collegiale
zoals het afstemmen van Archipelbeleid naar
consultatie. Zodat ook op teamniveau feedback
schoolbeleid – kunnen aanpakken en schrijven
gevraagd en gegeven kan worden. Dan weet je:
dan concrete plannen op teamniveau. Verder
dit zijn teamleden om op te bouwen.
PO
Elisabeth Boos werkt al vierendertig jaar in het basisonderwijs. De eerste twintig jaar als leerkracht en locatieleider, vanaf 2004 als schoolleider. Sinds 2011 is ze schoolleider van de Utrechtse Rietendakschool, een school voor openbaar basisonderwijs. Boos draagt het openbaar onderwijs een warm hart toe. www.bsrietendak.nl
Samenwerken aan professionalisering
Zoeken naar de juiste vorm van leiderschap V
anuit het periodieke directeurenoverleg met
32 scholen uit de regio Utrecht ontstond de ge-
te geven in hoe je als leerteam van elkaar kunt leren.
dachte om professionalisering samen op structurele wijze vorm te geven. Zo kwamen we tot het
Samen met mijn coach en het leerteam heb ik
idee van leerteams, waarbij ieder leerteam – er
vijf vragen als uitgangspunt genomen voor het
zijn zes à zeven teams van vijf personen – zich
pedagogisch handelen. Dit zijn de vragen die
richt op een bepaalde onderzoeksvraag, bijvoor-
kinderen ons stellen, zoals: “wil je mij zien en
beeld: “hoe ga je om met excellentie?” of “op
horen?”, “wil je ervoor zorgen dat ik belangrijk
welke manier toets je kleuters?”.
kan zijn?” en “wil je mij laten ontdekken wat al goed gaat?”. Op basis van deze vragen heb-
Ons leerteam boog zich over de leervraag:
ben we niet alleen een visiestuk over gewenst
”wat voor leiderschapsstijl heb ik?”. Voor mij
pedagogisch handelen opgesteld, maar ook een
vertaalde zich dit in “wat vraagt het van een
kijkwijzer waarin ik de vijf kindervragen vertaal
schoolleider om een goed pedagogisch klimaat
naar gedragingen voor leerkrachten en school-
in de school te creëren?”. Daarbij namen we
leiders.
mijn school als casus. De rol van de andere scholen was die van klankbord. Samen met een coach ben ik aan de slag gegaan om te kijken welke leiderschapsstijl nodig is om een goed pedagogisch kader te realiseren. Zo’n vier keer per jaar kwamen we met het leerteam samen. Dan gingen we het gesprek aan over leiderschap
Je zit met elkaar in een leerproces, maar haalt eruit wat relevant is voor je eigen schoolpraktijk
en wat er nodig is om deze rol goed te vervullen. Buiten deze sessies om mailden en belden we
We sloten het traject af met een audit van het
vaak met elkaar.
leerteam op mijn school. Het team toetste met behulp van de kijkwijzer mijn gedragingen aan
Het is best lastig om zo’n leervraag helder te
de gewenste gedragingen. Na afloop schreven
formuleren en het vertrouwen te hebben dat
zij voor mij een verslag met daarin een aantal
je elkaar in het leerteam kunt stimuleren. We
tips en tops. Enorm leerzaam. Niet alleen voor
kenden elkaar wel van het directeurenoverleg,
mij, maar voor alle scholen uit het leerteam.
maar waren niet bekend met elkaars dagelijkse
Je zit met elkaar in een leerproces, maar haalt
manier van werken. Daarom was het goed dat
eruit wat relevant is voor je eigen schoolprak-
School aan Zet als een critical friend bij twee
tijk. De casus heeft ervoor gezorgd dat ik ben
leerteamsessies aanschoof om samen met ons
geadviseerd en dat de anderen uit het team zijn
de leervraag scherp te formuleren en ons inzicht
geïnspireerd.
