Ouverture te Goes Projectgegevens Opdrachtgever : website : Architect :
Gemeente Goes http://www.goes.nl Gemeente Goes
Opdrachtgevers: Architect(en) : Aannemer(s) :
particulier en diverse projectontwikkelaars per woning per woning
Aanleg en beheer energiesysteem:
Essent
Adviseur laagwaardig warmtenet/grondwatertechniek: Dubotechniek bv Comfortsystemen, Zaltbommel (www.dubocomfort.nl) Aantal woningen Oplevering Dubo meerkosten
: > 300, vrijstaand, half vrijstaand geschakeld, appartementen en woningen in een rij : 2002-2006/2007 : energierekening volgens het NMDA-principe
Het gebied De wijken Ouverture en Aria liggen zuidelijk van Goes en worden globaal begrensd door de A58, de wijk Overzuid en de stoomtramlijn. In totaal komen hier rond de 700 woningen; in Ouverture komen ruim 300 woningen. Het gebied is een voormalig agrarisch, vlak gebied.
Pagina 1 van 9
In Ouverture waren begin 2006 ongeveer 300 woningen gebouwd. De contouren van de wijk waren daarmee al duidelijk te zien. Een aantal straten heeft inmiddels de definitieve bestrating en inrichting gekregen, op andere plaatsen zullen nog een tijdje bouwstraten het beeld bepalen. Ouverture kent klinkende straatnamen als de John Denverlaan, het Freddy Mercuryhof en het Jim Morrisonpad. Het ruimtelijk concept De wijk Ouverture kenmerkt zich door een hoogwaardige uitstraling en aandacht voor duurzaam en energiezuinig bouwen. De energievoorziening van alle woningen vindt plaats via warmtepompen, met gebruikmaking van laagwaardige warmte uit grondwater. In Ouverture liggen geen gasleidingen. De stedenbouwkundige opzet is eenvoudig maar doeltreffend. Aan de randen van de wijk hebben projectontwikkelaars de taak om door middel van geschakelde woningen, appartementen en woningen in een rij om een rustig stedelijk beeld te creëren. In het middengebied is de vrijheid voor particuliere bouwers om hun vrijstaande woning een eigen gezicht te geven. Auto's kunnen via woonstraten tot bij de eigen woning komen; een veilige langzaam verkeersroute vormt de kortste verbinding met het centrum van Goes. Overtollig regenwater uit de wijk wordt opgevangen in een aantrekkelijke vijver met daarin een spannend speeleiland voor de grotere kinderen. Artist impression pationwoningen MarsakiWoningen in ontwikkeling Ouverture is anno 2006 nog niet 'af'; diverse bouwplannen waren begin 2006 in aanbouw of in de bouwvoorbereidingsfase, zoals vrijstaande en een twee-ondereen-kapwoningen, praktijkwoningen, splitlevelwoningen, eengezinswoningen en patiowoningen. Over de laatste twee schrijft projectontwikkelaar Marsaki: "Ruimte is het uitgangspunt bij het ontwerp van de woningen aan de John Denverlaan. Deze ruimte kenmerkt niet alleen de woningen maar ook de omgeving met het weidse uitzicht en de perfecte ligging. De woningen zijn gevarieerd in grootte, indeling en prijs maar zijn allen kenmerkend door hun eigentijdse uitstraling, royale leefruimtes en geven een groot gevoel van privacy." Op de grens van Goes-Zuid en Ouverture en tussen de wijken Ouverture en Aria komen appartementencomplexen van zes of zeven bouwlagen.
Zonnewoningen: Luminoso Bijzonder is het bouwplan van twaalf zogeheten 'zonnewoningen' aan de Elvis Presleylaan, dat de naam Luminoso heeft gekregen. Dit zijn zeer energiezuinige woningen met het 'Keurmerk Zonnewoning' van het Wereld Natuur Fonds. Tien woningen hebben een EPC van maximaal 0,5 en zijn uitgerust met een zonneboiler.
Pagina 2 van 9
Twee woningen zijn zogenaamde nul-energie of energieneutrale woningen; dit zijn woningen die over een jaar gemeten net zoveel energie gebruiken als zij zelf opwekken. Deze woningen zijn over het gehele dakoppervlak uitgerust met PV-cellen voor de opwekking van elektriciteit. Aan dit project, dat wordt gerealiseerd door Assink Vastgoed Projectontwikkeling BV. te Oud-Beijerland, levert ook de provincie Zeeland een bijdrage in de vorm van subsidies. De gemeente Goes en de provincie Zeeland subsidiëren dit project ieder met 24.000 euro; de provincie geeft daarnaast nog een bedrag per woning. De ontvangen subsidies zijn verwerkt in de verkoopprijzen. Naar verwachting kan de bouw nog starten in 2006. De zonnewoningen zullen zich uiterlijk niet direct onderscheiden van de andere woningen, uitgezonderd de twee woningen met een dak vol PV-cellen. De maatregelen die genomen zijn: * warmtepomp (zoals alle woningen in de wijk Ouverture) aangesloten op het laagwaardig warmtenet in de wijk * lage temperatuurverwarming (LTV) * zeer goede warmte-isolatie * regenwatersysteem voor het doorspoelen van de toiletten en eventueel gebruik in de wasmachine en buitenkraan * gebalanceerde ventilatie met WTW * zonnecollectoren, aangesloten op een warmtepompboiler * warmte-terugwinunit (WTW) voor het warme douchewater om leidingwater voor te verwarmen voor de bereiding van warm tapwater * hierdoor hebben de zonnewoningen een zeer lage EPC van 0,15 tot 0,50! (ter vergelijking: het Bouwbesluit eiste ten tijde van het ontwerp een EPC van 1,0; de EPC-eis voor een zonnewoning is 0,75) * Gevelkozijnen: hout met FSC-keurmerk, een van de eisen voor het predikaat zonnewoning. ZonnewoningenAssink Vastgoed Projectontwikkeling B.V. (AVP) ontwikkelt projecten met een specialisatie voor woningbouw op het gebied van Duurzaam Bouwen en energiebesparende maatregelen. Bij de projecten van AVP worden o.a. de volgende maatregelen genomen op het gebied van duurzaam bouwen: * betonmortel met een toeslag van 20% gerecycled betongranulaat * binnen- en buitenschilderwerk in een 'milieuvriendelijk' verfsysteem * PUR-schuim zoveel mogelijk beperkt; waar nodig: PUR verpakt in retourbussen * zo min mogelijk kitten; waar nodig: milieuvriendelijke uitvoering * binnen- en buitenriolering gerecycled PVC * bouwafval gescheiden in fracties steen- en betonpuin, hout, papier, metaal, kunststof en klein chemisch afval * waterbesparende toiletten met spoelonderbreking * kranen met waterbesparende perlator * douchekop met doorstroombegrenzer. Duurzaam bouwen van de 1e en de 2e generatie EcosolarDe wijk Ecosolar in Goes was een van de officiële voorbeeldprojecten. Het kan een voorbeeld genoemd worden van de eerste generatie duurzaam bouwen projecten. De woonwijk Ouverture in Goes heeft onmiskenbaar duurzame kwaliteit, maar die is grotendeels onzichtbaar: stedelijke uitstraling, een doordacht stedelijk ontwerp, comfort en geavanceerde technieken.
Pagina 3 van 9
Ouverture zou je een dubo project van de tweede generatie kunnen noemen. Dat komt duidelijk tot uitdrukking in het gebruikte regenwatersysteem. In Ecosolar was de centraal gelegen waterpartij bedoeld om water te leveren voor toiletspoeling en eventueel gebruik in de wasmachine. Helaas raakte het opgevangen regenwater vermengd met ijzerhoudend water uit de bodem, waardoor er in het sanitair een onaanvaardbare verkleuring optrad. Dit was de reden dat het regenwatersysteem in Ecosolar is gestaakt. Opmerkelijk is dat de gemeente het idee van hemelwatergebruik niet heeft afgeblazen, maar dat de technische uitvoering is verbeterd en nu in Ouverture succesvol wordt voortgezet. Convenant en subsidie In 1996 tekenden bijna alle partijen in de bouw in Zeeland het 'Zeeuws Convenant Duurzaam Bouwen'. Overheid, ontwerpers en bouwers werkten met de afspraken uit het convenant, wat grote voordelen voor bouwkwaliteit en milieu opleverde en duidelijkheid voor de bouwers. In 2002 werd het nieuwe 'Zeeuws Convenant Integrale Woningkwaliteit' opgesteld dat toegankelijkheid, veiligheid en aanpasbaarheid als kwaliteitsaspecten toevoegde. Het convenant omvat een pakket afspraken met een aantal vaste maatregelen die in ieder bouwproject worden meegenomen. De gemeente Goes kent een subsidieregeling voor duurzaam bouwen voor nieuw te bouwen woningen in uitbreidingsplannen die door de gemeente worden geïnitieerd. De subsidie kan oplopen tot ! 2.725,00 per woning, afhankelijk van de te nemen maatregelen. Voor het plan Ouverture geldt een maximale bijdrage van ! 680,00. De subsidie geldt voor de variabele maatregelen en wordt uitsluitend toegekend nadat alle vaste maatregelen uit het convenant zijn opgenomen in het bouwplan.
Ambities De Gemeente Goes heeft het initiatief genomen om de nieuw te bouwen woonwijk Ouverture zo duurzaam mogelijk te realiseren. Naast bijvoorbeeld het stimuleren van het gebruik van duurzame materialen en gebruik van regenwater in de woningen, is ook gekeken hoe het energieverbruik van de woonwijk verminderd kan worden. De gemeente heeft als doelstelling geformuleerd om woningen te realiseren met een EPC van 0,7 tot 0,8 (afhankelijk van het type woning) en dat is minimaal 20% beter dan gebruikelijk ten tijde van het formuleren van deze ambitie! Daarnaast heeft de gemeente als doelstelling om in tenminste 20% van het energieverbruik met duurzame energie te voorzien. De toegepaste technieken mogen de bewoner over de levensduur van het energiesysteem in totaal
Pagina 4 van 9
(optelsom van de investeringen en de maandelijkse energielasten) niet meer kosten dan de referentiesituatie. De aanpak in de wijk Ouverture is een voorbeeld van hoe door een centrale aanpak een gemeente voor de gehele gemeenschap een flinke CO2-reductie kan realiseren (verbetering van het leefklimaat), zonder dat het de bewoners meer kost, terwijl de individuele bewoner meer comfort krijgt. Opgemerkt kan worden dat de huidige techniek (2006) het toelaat dat woningen individueel op een bodemwarmtewisselaar worden aangesloten, zodat de kostbare en organisatorisch lastige constructie van een collectief systeem omzeild kan worden. Energiesysteem Uit een energieonderzoek, uitgevoerd door onderzoeksbureau Ecofys in opdracht van de Gemeente Goes, is gebleken dat voor Ouverture individuele warmtepompen gecombineerd met centrale energieopslag in de bodem het beste past bij het gestelde ambitieniveau. Het gehele energiesysteem (collectief grondwaternet, het opslagsysteem met de warme en de koude bron en ook alle warmtepompen in de woningen) wordt aangelegd en beheerd door energiebedrijf Essent. De aanleg van het energiesysteem is door Essent uitbesteed aan Dubo-Techniek Comfortsystemen bv te Zaltbommel. De eindverbruikers betalen aansluitkosten, vastrecht en de gemeten eenheden afgenomen energie aan het energiebedrijf. Essent installeert, beheert en onderhoudt de warmtepomp met de kamerthermostaat en de buitenvoeler. Voor rekening van de afnemers komen de binneninstallatie, sparingen en invoerbuizen en de aansluiting op de warmtepomp. De energierekening voor warmte, comfortkoeling en warmtapwater bestaat uit: * * * *
de éénmalige aansluitbijdrage het jaarlijks vastrecht de afgenomen eenheden warmte de afgenomen eenheden koude.
De rol van de gemeente Door middel van voorlichting heeft de gemeente de projectontwikkelaars en de particuliere bouwers de ambities van Ouverture duidelijk gemaakt. Er zijn brochures uitgegeven die uitleg geven over het energiesysteem, het regenwatersysteem alsook de daarbij te stellen eisen aan de woning. De gemeente geeft duidelijk leiding aan het ontwerp- en bouwproces, bijvoorbeeld door controles in te passen en een spreekuur te houden: * Bouwaanvraagcontrole: het woningontwerp wordt door de gemeente getoetst aan de wettelijke (Bouwbesluit) eisen en de specifieke voorschriften voor het voor Ouverture overeengekomen ambitieniveau. * Aanvraag voor aansluiting op het energiesysteem Ouverture bij Essent. * Ontwerptraject huisinstallatie: essentieel is dat warmtepomp en verwarmingssysteem in de woning goed op elkaar afgestemd zijn. Daarom wordt ontwerp van de huisinstallatie door de gemeente en Essent getoetst. De gemeente zal ook een spreekuur organiseren. * Uitvoeringscontrole: bij de bouwaanvraag wordt het definitief ontwerp vastgelegd. Dat neemt niet weg dat zich nadien wijzigingen kunnen voordoen. Steeksproefsgewijze controle op de bouwplaats ziet toe op de daadwerkelijke en juiste toepassing. * Opleveringscontrole: Bouw en Woningtoezicht zal de oplevering van de woning controleren. Bij oplevering bestaat de mogelijkheid om de werkelijke prestatie van de woning te meten. Met een luchtdichtheidsmeting wordt de
Pagina 5 van 9
kierdichting van de woning bepaald. De meting laat zien of de in de EPC aangehouden Qv10-waarde behaald wordt. Met infraroodopnamen komen warmteverliezen van de woning aan het licht. In een zogenoemde Besteklijst geeft de gemeente gedetailleerde informatie over de maatregelen die in de woningen moeten worden getroffen om op succesvolle wijze te kunnen aansluiten op het energiesysteem en om het eigen regenwatersysteem zonder problemen te kunnen benutten. Duurzaamheid Laagwaardig warmtenet Laagwaardig warmtenetAlle woningen in Ouverture zijn aangesloten op een distributienet met laagwaardige warmte. Dit warmtenet betrekt zijn warmte via een warmtewisselaar van een grondwaterbron in collectief beheer. In een parkje bij de vijver staat een onopvallend pompgebouw; op enkele tientallen meters daarvan bevinden zich de putten van de koude bron en de warme bron. Het warmte distributiesysteem maakt gebruik van een zogenaamde aquifer. Een aquifer is een watervoerende zandlaag die in de wijk Ouverture op een diepte van 45-80 m zit. Hierbij wordt in de winter grondwater van ca. 12°C opgepompt uit de warme bron; de warmte wordt via een warmtewisselaar overgedragen op het water in het warmtenet. Dit water distribueert de laagwaardige warmte van 12°C door de wijk via het warmtenet; draagt deze per woning over aan de warmtewisselaar van de warmtepomp, die het verder verwarmt voor ruimteverwarming (ca. 35°C) of tapwaterverwarming (50 tot 55°C). Het afgekoelde grondwater, dat een temperatuur heeft van zo'n 8°C, wordt opgeslagen in de koude bron van de seizoensopslag (zie tekening). In de zomer wordt het water uit de koude bron opgepompt (ca. 8°C) en gebruikt voor milieuvriendelijke koeling van de woningen, het opgewarmde koelwater wordt vervolgens weer opgeslagen in de warme bron welke in de winter weer dienst doet als warmtebron!
Regenwatersysteem
Pagina 6 van 9
Daarnaast hebben de woningen in Ouverture een regenwatersysteem: hemelwater wordt opgevangen in een ondergrondse opslagtank. Het schone regenwater wordt gebruikt voor het doorspoelen van toiletten, wasmachine en buitenkraan. Gemeente Goes heeft duidelijke instructies geformuleerd voor het beoogde regenwatersysteem. Enkele punten daaruit (niet volledig!), zoveel mogelijk gesteld als prestatie-eisen, zijn: * Tank: minimale afmeting 2,5 m", gewapend beton, zo mogelijk met KOMOkeurmerk; ondergronds geplaatst, beveiligd tegen opdrijven, wegzakken en vorst, voorzien van een mangat met beveiliging tegen ongeoorloofd openen. * Watertoevoer- en afvoerleidingen: PP, PE-X of PB (in de woning PE-X of PB). * Pomp: dompelpomp in tank of zelfaanzuigend vorstvrij in de woning (let op mogelijke geluidhinder); voorzien van aanzuigfilter, roestvaststaal, zelfreinigend, toegankelijk voor onderhoud. * Druk: automatisch handhaven van minimaal benodigde leidingdruk; afslag bij maximale leidingdruk, droogloopbeveiliging, drukverschil over tappunt bij geopende kraan: 100 kPa. * Debiet tappunten in liters per seconde: o Toiletstortbak 0,042 l/s o Wasautomaat 0,167 l/s o Buitenkraan 0,167 l/s * Beveiliging: overstort bij volle tank op drainageriool; bij grote dakoppervlakken dient in de hemelwatervoer(en) ook een overstort te worden aangebracht die het water via een molgoot over perceel naar de openbare weg afvoert. * Automatische suppletie met drinkwater: bij onderschrijding minimum tankniveau. * Er mag geen directe verbinding zijn of zijn te maken tussen drinkwater- en hemelwaternet. * Wat aansluiten: alle stortbakken en spoelkranen van de aanwezige toiletten, de wasmachine (in elk geval leiding aanleggen) en zo mogelijk een buitenkraan (bij de tappunten duidelijk leesbaar aanbrengen de tekst: "GEEN DRINKWATER". * Dakbedekking: harde dakbedekking (geen bitumineuze dakbedekking); een vegetatiedak is af te raden vanwege de mogelijkheid van kleuring van het hemelwater door uitloging van kleikorrels en oplossing van organische stoffen; ook geeft het een (te) geringe afstroming. Grindballast voorkomen want het houdt veel vuil vast en beïnvloedt daardoor negatief het afstromend hemelwater. * (niet altijd) buitenkraan: de aansluiting van een buitenkraan op een regenwateropvangsysteem is af te raden indien de inhoud van het reservoir kleiner is dan/gelijk is aan 5 m". De reden hiervoor is dat juist in droge periodes het gebruik van water in de tuin hoog is terwijl de aanvoer van regenwater gering is zodat suppletie van drinkwater zal plaatshebben. Beter is dan ook een grote regenwateropvangtank te plaatsen of een regenton. Maatregelenlijst Energie * * * *
warmtepomp aangesloten op het laagwaardig warmtenet in de wijk lage temperatuurverwarming (LTV) comfortkoeling in de zomersituatie d.m.v. energiearme, vrije koeling lage EPC gedifferentieerd: o appartementen en rijtjeswoningen: 0,7 o geschakelde woningen en twee-onder-één kap: 0,75 o vrijstaande woningen: 0,80
Pagina 7 van 9
* zeer goede warmte-isolatie Rc >= 4,0 m2K/W * zoveel mogelijk gebruik maken van passieve zonne-energie * gebalanceerde ventilatie met WTW * HR++beglazing, Uglas<=1,2 W/m2K * geïsoleerde voordeur * aandacht voor tochtwering van de brievenbus * gebruikersinstructie t.a.v. het gehele energiesysteem door Essent voor de bewoners Hemelwater * regenwatersysteem voor het doorspoelen van de toiletten en eventueel gebruik in de wasmachine en buitenkraan * overtollig regenwater uit de wijk wordt opgevangen in een bergingsvijver, tevens speelplaats verbonden met het water. Materialen (aanbevolen door gemeente) * * * * *
minerale wol of EPS dikker isolatiepakket bij HSB kierdichting door PE-rolband of EPDM, verspoten PUR afgeraden siliconenkit voorkeur boven polysulfidekit mechanische bevestiging dakbedekking i.v.m. later hergebruik
Luchtdichtheid (aanbevolen door gemeente) De luchtdichtheid van de begane grondvloer als geheel wordt voornamelijk bepaald door de dichtheid van de volgende onderdelen: * meterkastinvoer; door toepassing van een (standaard) prefab meterkastinvoer, die wordt opgenomen in de dekvloer kan een uitstekende dichting verkregen worden; afdichting tussen invoer en leidingen met behulp van manchetten * kruipluik; rubber afdichting rondom; geen gat maar ingefreesde ring toepassen; isolatie kruipluik is verplicht vanwege de temperatuur-factor * aansluitingen tussen vloer en gevel/bouwmuren: betere detaillering * toepassing van anhydriet-dekvloeren. Anhydrietvloeren vragen wel meer aandacht bij de uitvoering * overige leidingdoorvoeren t.p.v. aanrecht, toilet e.d. * het verdient tevens aanbeveling om watermeter en hoofdkraan niet in de kruipruimte te situeren, waardoor het kruipluik zo weinig mogelijk geopend hoeft te worden. Zonnewoningen Bovendien zijn in een deel van de woningen in Ouverture (zonnewoningen) de volgende maatregelen getroffen: * zonnecollectoren, aangesloten op een warmtepompboiler * warmte-terugwinunit (WTW) voor het warme douchewater om leidingwater voor te verwarmen voor de bereiding van warm tapwater * hierdoor hebben de zonnewoningen een zeer lage EPC van 0,15 tot 0,50! (ter vergelijking: het Bouwbesluit eiste ten tijde van het formuleren van de ambitie een EPC van 1,0; de EPC-eis voor een zonnewoning is 0,75) * Gevelkozijnen: hout met FSC-keurmerk, een van de eisen voor het predicaat zonnewoning * betonmortel met een toeslag van 20% gerecycled betongranulaat * binnen- en buitenschilderwerk in een 'milieuvriendelijk' verfsysteem
Pagina 8 van 9
* PUR-schuim zoveel mogelijk beperkt; waar nodig: PUR verpakt in retourbussen * Zo min mogelijk kitten; waar nodig: milieuvriendelijke uitvoering * binnen- en buitenriolering gerecycled PVC * Bouwafval gescheiden in fracties steen- en betonpuin, hout, papier, metaal, kunststof en klein chemisch afval * waterbesparende toiletten met spoelonderbreking * kranen met waterbesparende perlator * douchekop met doorstroombegrenzer
!
Pagina 9 van 9
