Lokaal rapport
gemeente Goes
H.J. Bos, L.M. de Bruijne Goes, september 2012
Inhoud Voorwoord.................................................................................................................................................................................................3 Belangrijkste bevindingen..........................................................................................................................................................................4 Inleiding .....................................................................................................................................................................................................6 1.
De inwoners van Goes .....................................................................................................................................................................8
2.
Van levensfase naar levensfase: gezondheid en gedrag ................................................................................................................10 0 t/m 3 jaar: Ouders geven het voorbeeld ..........................................................................................................................................10 4 t/m 11 jaar: Werken aan een goed fundament ...............................................................................................................................12 12 t/m 18 jaar: De brug naar volwassenheid ......................................................................................................................................14 19 t/m 64 jaar: Gezonde volwassenen, gezonde toekomst ................................................................................................................18 65 jaar en ouder: Gezondheid koesteren ...........................................................................................................................................20
3.
Gezonde en veilige omgeving ........................................................................................................................................................24 3.1 Sociale omgeving ..........................................................................................................................................................................24 3.2 Inrichting van de omgeving ...........................................................................................................................................................28 3.3 Buiten- en binnenmilieu................................................................................................................................................................29
4.
Maatschappelijke participatie en zorg ...........................................................................................................................................32 4.1 Arbeid ...........................................................................................................................................................................................32 4.2 Vrijwilligerswerk en mantelzorg....................................................................................................................................................32 4.3 Zorg, begeleiding en voorzieningen ..............................................................................................................................................34
5.
Extra aandacht voor kwetsbare groepen .......................................................................................................................................38 5.1 Sociaal economische gezondheidsverschillen ...............................................................................................................................38 5.2 Risicogezinnen ..............................................................................................................................................................................40 5.3 Kwetsbare ouderen.......................................................................................................................................................................41 5.4 Meest kwetsbare burgers .............................................................................................................................................................41
6.
Conclusies en aanbevelingen .........................................................................................................................................................43
Literatuur .................................................................................................................................................................................................45 Gegevensbronnen ...................................................................................................................................................................................49 Gezondheidsprofiel..................................................................................................................................................................................50
2
Voorwoord
3
Belangrijkste bevindingen Lang leve de Zeeuw!
De levensverwachting in Goes is hoger dan die in Zeeland. Mannen worden gemiddeld bijna 79 jaar en vrouwen bijna 83 jaar. Naar verwachting neemt de levensverwachting verder toe.
In Goes is 20% van de bevolking 65 jaar of ouder. Het aantal jongeren neemt af. In Goes is die afname groter dan in Zeeland.
Chronische aandoeningen komen in Goes net zo veel voor als in Zeeland. Van de jongeren heeft 26% een chronische aandoening, van de volwassenen 42% en van de ouderen 73%.
Veel inwoners van Goes voelen zich gezond. Van de jongeren is dat 89%, van de volwassenen 88% en van de ouderen 71%. Dit verschil niet van het Zeeuws gemiddelde.
Het percentage ouderen met diabetes (10%) is laag in vergelijking met Zeeland (14%).
Bij de vijfjarigen is het aantal kinderen met overgewicht gedaald van 14% in 2005-2007 naar 8% in 2008-2010. Vijfjarigen hebben nu minder vaak overgewicht dan gemiddeld in Zeeland (12%). Ook bij jongeren van 12 t/m 18 jaar komt overgewicht in Goes minder vaak voor (7%) dan in Zeeland (9%). Van de volwassenen heeft 46% overgewicht en van de ouderen 55%.
Volwassenen (14%) en ouderen (17%) voelen zich net zo vaak psychisch ongezond als gemiddeld in Zeeland.
Gezonde Zeeuwen: houden zo!
In de Oosterschelderegio start 77% van de vrouwen met borstvoeding.
Ook in Goes speelt een derde van de jonge kinderen niet wekelijks buiten.
Jongeren in Goes voldoen minder vaak aan de beweegnorm: 47% voldoet niet aan de norm. In Zeeland is dat 43%. Jongeren zijn wel vaker lid van een sportvereniging (61%) dan gemiddeld in Zeeland (55%). Van de volwassenen voldoet 35% niet aan de norm en van de ouderen 36%. Dit is vergelijkbaar met Zeeland.
Van de ouderen in Goes rookt 14%. Dit is meer dan in Zeeland (11%).
Het aantal jongeren dat alcohol drinkt is in Goes nog steeds te hoog. Van de 12- tot en met 15jarigen heeft 19% recent alcohol gedronken en 7% is een binge drinker (meer dan vijf glazen alcohol of meer per gelegenheid in de voorgaande vier weken).
Van de seksueel actieve jongeren in Goes gebruikt 52% niet altijd een condoom bij de geslachtsgemeenschap.
Van de jongeren in Goes vertoont 12% meerdere risicogedragingen tegelijk.
Omgeving: vriend of vijand?
In Goes wordt 53% van de 9- en 10-jarigen gepest.
Volwassenen voelen zich vaker wel eens onveilig (20%) dan gemiddeld in Zeeland (17%). Bij jongeren (26%) en ouderen (14%) zijn geen verschillen te zien met Zeeland.
Van de volwassenen in Goes is 7% (zeer) ernstig eenzaam en van de ouderen 9%.
Van de volwassenen in Goes voelt 42% weinig sociale samenhang binnen hun gemeenschap, net zoveel als gemiddeld in Zeeland.
4
Alleen samen gezond
In Goes was in 2011 5% van de bevolking werkloos.
In Goes doet 25% van de jongeren, 28% van de volwassenen en 23% van de ouderen vrijwilligerswerk. Jongeren doen daarmee minder vaak vrijwilligerswerk dan gemiddeld in Zeeland (36%).
Mantelzorg wordt gegeven door 10% van de jongeren, 11% van de volwassenen en 9% van de ouderen.
In Goes kan in de toekomst een huisartsentekort ontstaan (1,93 fte te weinig in 2015).
Ouderen in Goes ontvangen vaker professionele hulp (31%) dan gemiddeld in Zeeland (26%).
In Goes is het aantal ouderen met vervoersproblemen gedaald van 27% in 2007 naar 21% in 2010.
Ouderen in Goes gebruiken vaker een wmo-voorziening (28%) dan gemiddeld in Zeeland (24%). Verder gebruikt 32% wel eens een welzijnsvoorziening.
Oog voor de kwetsbaren
Goes heeft iets minder laag opgeleiden (31%) en achterstandsleerlingen (11%) dan gemiddeld in Zeeland (respectievelijk 33% en 13%).
Het aantal voortijdig schoolverlaters in Goes is gedaald van 4,6% in 2004 naar 2,8% in 20102011.
Van de gezinnen met jonge kinderen is 3,6% een risicogezin.
Van de ouderen in Goes is een vijfde kwetsbaar.
De groep meest kwetsbare burgers (OGGz) zal naar verwachting gaan toenemen.
5
Inleiding Inzicht in lokaal gezondheidsbeleid Gemeenten hebben belangrijke taken en verantwoordelijkheden op het gebied van de publieke gezondheid. Een aantal daarvan is vastgelegd in de Wet publieke gezondheid (Wpg). Met de komst van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), de Wet werken naar vermogen (WWnv), de transitie van de Awbz begeleiding en de structurele verandering van de jeugdzorg is de verantwoordelijkheid van de gemeente voor de publieke gezondheid verder toegenomen. Door deze en andere ontwikkelingen staan gemeenten voor de uitdaging om met een beperkt budget alle burgers te bedienen. Dat vereist keuzes. Om die goed te kunnen maken, is inzicht nodig in de lokale situatie en in de mogelijkheden om die situatie te beïnvloeden. De GGD Zeeland, adviseur op het terrein van Publieke Gezondheid, adviseert gemeenten bij de keuzes waar ze voor staan. Dit rapport helpt gemeenten om de regie op het gezondheidsbeleid te behouden en samen te werken met die partijen die hier handen en voeten aan kunnen geven. Oog voor de levensloop Elke Zeeuwse gemeente ontvangt een lokale rapportage. Deze rapporten beschrijven de drie niveaus waarop effectief beleid zich richt: het individuele niveau, de directe omgeving en de bredere maatschappij. Binnen deze niveaus hebben we oog voor de levensloop. Over het algemeen zijn dit de levensfasen die men doorloopt: van pasgeborene, peuter, kleuter, schoolkind, puber, jongere, adolescent, volwassene en oudere. Bij deze verschillende levensfasen horen belangrijke gebeurtenissen. Een van de algemene principes is dat gebeurtenissen vroeg in de levensloop een grote invloed kunnen hebben op de verdere ontwikkeling van de levensloop. Een voorbeeld: vroeg succes in het onderwijs geeft een grotere kans om verder te stijgen in de loopbaan. Dit rapport staat niet alleen Dit rapport maakt deel uit van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) 2012. De regionale VTV van Zeeland bestaat uit verschillende deelrapporten, samenvattende kernboodschappen, een rapport per gemeente waarin de belangrijkste bevindingen voor die gemeente staan en de website www.regionaalkompas.nl. De regionale VTV volgt op de nationale VTV. Deze wordt door het RIVM geschreven, in opdracht van het ministerie van VWS. De regionale en de nationale VTV staan aan de basis van het gezondheidsbeleid van respectievelijk gemeenten en het Rijk. In de regionale VTV staan gegevens uit de monitors van de GGD en tal van andere bronnen. Deze informatie wordt gebundeld en in samenhang gepresenteerd. Aan de hand van de cijfers zijn kernboodschappen voor beleid geformuleerd. De regionale VTV verscheen eerder in 2008. Waar mogelijk worden de huidige cijfers vergeleken met die van toen. De gemeente Goes Dit rapport schetst de gezondheidssituatie van de inwoners, de invloed van de omgeving en het maatschappelijk klimaat binnen de gemeente Goes. Daarnaast zet het de belangrijkste aandachtspunten op een rij, beschrijft wat gedaan wordt en wat nog meer gedaan kan worden om de gezondheidssituatie te verbeteren. Tot slot wordt een aantal toekomstige uitdagingen beschreven. Deze verdienen aandacht in het lokale gezondheidsbeleid. Niet alle cijfers worden in de tekst besproken of zijn in de figuren terug te vinden. Daarom vindt u hier het gezondheidsprofiel voor de gemeente Goes. Daarin zijn alle cijfers gebundeld, inclusief de significante verschillen.
6
Leeswijzer In de tekst wordt gesproken over jonge kinderen (0 t/m 3 jaar), basisschoolkinderen (4 t/m 11 jaar), jongeren (12 t/m 18 jaar), volwassenen (19 t/m 64 jaar) en ouderen (65 jaar en ouder). Daar waar gemeente en Goes staat, wordt de gemeente Goes bedoeld en waar Zeeland staat, wordt de provincie Zeeland bedoeld. In de figuren worden de cijfers van Goes gepresenteerd. Alleen waar deze significant verschillen van het Zeeuwse gemiddelde, wordt ook het Zeeuwse cijfer vermeld. -
Hoofdstuk 1 beschrijft enkele kenmerken van de bevolking van Goes
-
Hoofdstuk 2 beschrijft de gezondheidstoestand en leefstijl van de inwoners
-
Hoofdstuk 3 gaat in op een gezonde, sociale en veilige omgeving
-
Hoofdstuk 4 bespreekt de invloed van een aantal maatschappelijke ontwikkelingen, participatie en een aantal aspecten van zorg en welzijn
-
Hoofdstuk 5 gaat nader in op aandacht voor kwetsbare burgers en sociaaleconomische gezondheidsverschillen
-
Het rapport sluit af met conclusies en adviezen van de GGD Zeeland aan de gemeente.
7
1. De inwoners van Goes De opbouw van de bevolking heeft grote invloed op de algemene gezondheidstoestand van een gemeente. Logisch immers, want met het ouder worden, nemen de gezondheidsproblemen toe. Dit hoofdstuk beschrijft hoe de huidige bevolking van de gemeente Goes is samengesteld. Ook werpen we een blik op de toekomst; met welke bevolkingsprognoses moet de gemeente Goes rekening houden. Natuurlijk spelen ook andere kenmerken, zoals gezinssamenstelling en de sociaaleconomische status, een rol. Deze komen aan bod in de hierop volgende hoofdstukken. Eén op de vijf inwoners is 65 jaar of ouder Op 1 januari 2012 telde de gemeente Goes bijna 37.000 inwoners. Van de inwoners is 20% 65 jaar of ouder (CBS, 2012). Goes heeft een aantrekkelijke binnenstad met mooie winkels, jachthaventjes en een verbinding met de Oosterschelde via het Kanaal Goes-Goese Sas. De stad vervult een centrumfunctie voor Zuid- en Noord-Beveland (www.goes.nl). De levensverwachting in Goes stijgt De levensverwachting in Goes is gestegen en bedraagt voor mannen bijna 79 jaar en voor vrouwen bijna 83 jaar (CBS, 2007-2010). De totale sterfte in Goes is vergelijkbaar met Nederland en ligt iets hoger dan het gemiddelde van Zeeland. Overigens verdient de interpretatie van cijfers over levensverwachting en sterfte op gemeenteniveau enige terughoudendheid. Zeker in kleine gemeenten kan vanwege de kleine sterfteaantallen sprake zijn van toevalsfluctuaties. Daarnaast ligt de sterfte in gemeenten met verpleegen verzorgingshuizen relatief hoog en is de levensverwachting daardoor relatief laag. Goes ontgroent De verhouding tussen het aantal jongeren (0 tot 20 jaar) en de beroepsbevolking (20 tot en met 64 jaar) noemen we de groene druk. Het is een maat om de ontgroening in kaart te brengen. Een lage groene druk duidt op ontgroening. Voor Goes geldt dat de groene druk in 2012 37% bedraagt, ongeveer 2% lager dan in Zeeland gemiddeld (CBS, 2012). Goes ontgroent. Het aantal jongeren (0 tot 25 jaar) is tussen 2000 en 2010 met 4,6% afgenomen. Deze afname is in Goes groter dan in Zeeland. Ook is in de periode 2005-2009 een afname van het aantal basisschoolkinderen te zien (-4%).
Aantal inwoners gemeente Goes 2012 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0
Figuur 1 Bevolkingsopbouw in gemeente Goes (Bron: CBS 2012)
8
De verhouding tussen het aantal ouderen (65+) en de beroepsbevolking (20 tot en met 64 jaar) noemen we de grijze druk. Het is een maat voor de vergrijzing. Een hoge grijze druk duidt op vergevorderde vergrijzing. De grijze druk bedraagt in Goes 34% voor het jaar 2012. Dit percentage is vergelijkbaar met het Zeeuwse cijfer, maar wel hoger dan het Nederlandse cijfer (27%) (CBS, 2012). Goes vergrijst en krimpt in de toekomst Volgens toekomstprognoses van de Provincie Zeeland van 2012 (PRIMOS 2012), vergrijst en krimpt de bevolking van Goes. Deze is in 2030 met 6% afgenomen. Daarbij neemt de grijze druk toe tot 60%. Aandeel niet-westerse allochtonen in Goes lager dan andere Zeeuwse steden In Goes bedraagt het aandeel westerse allochtonen 8% en het aandeel niet-westerse allochtonen 6% (CBS, 2011). Niet-westerse allochtonen zijn er in Goes minder dan in Nederland (11%) en ook minder dan in steden als Middelburg (8%) en Vlissingen (10%).
9
2. Van levensfase naar levensfase: gezondheid en gedrag En ze leefden nog lang en gelukkig…. Uiteindelijk willen we allemaal hetzelfde: lang en gezond leven. Zelfs als onze gezondheid minder wordt, willen we zo lang mogelijk blijven meedoen. Dat laatste is ook het streven van de gemeente. En terecht, een gezonde en gelukkige bevolking is immers lonend voor de samenleving en de economie. Met de meeste burgers in Goes gaat het goed. Ze voelen zich gezond, kunnen meedoen in de maatschappij en functioneren zoals ze dat zelf graag willen. Natuurlijk zijn er ook inwoners die zich niet gezond voelen. Omdat de factoren die van invloed zijn op de gezondheid per levensfase veranderen, spitst effectief gezondheidsbeleid zich toe op de verschillende levensfasen. Dit hoofdstuk beschrijft de gezondheidstoestand en de leefstijl van jongeren, volwassenen en ouderen. De cijfers bieden belangrijke aanknopingspunten voor preventie en integraal beleid.
0 t/m 3 jaar: Ouders geven het voorbeeld De meeste kleine kinderen zijn gezond en ontwikkelen zich goed. De ouders hebben door de opvoeding en hun voorbeeldgedrag grote invloed op de leefstijl en de gezondheid van hun kind. Al voor de geboorte wordt de gezondheid van baby’s op tal van manieren beïnvloed. Zo zijn roken, drinken en stress tijdens de zwangerschap schadelijk voor het ongeboren kind. Borstvoeding is voor het pasgeboren kind de beste voeding. Driekwart van de moeders in de Oosterschelderegio start met het geven van borstvoeding. Voor een aantal risicofactoren wijken jonge kinderen in Goes niet af van Zeeland. Ook in Goes kijken ze al op jonge leeftijd veel televisie en drinken ze veel frisdrank. Een groot deel van de jonge kinderen speelt niet wekelijks buiten en poetst de tanden onvoldoende. Driekwart van de vrouwen start met het geven van borstvoeding Voor de groei van kleine kinderen is goede voeding belangrijk. Moedermelk is de beste voeding; het kind heeft minder kans op infecties, allergieën en overgewicht. Het Terneuzens Onderzoek naar Preventie (TOP) bevestigt dit (de Kroon, 2011). Bovendien heeft het geven van borstvoeding ook positieve gezondheidseffecten voor de moeder. In Zeeuws-Vlaanderen starten minder vrouwen met het geven van borstvoeding dan in de Oosterschelderegio en Walcheren (zie figuur 2).
% dat met borstvoeding start
90 80
78
77
65
70
60 50 40 30 20 10 0 Oosterschelderegio
Walcheren
Zeeuws-Vlaanderen
Figuur 2 Percentage gestart met borstvoeding in Zeeland naar regio (Bron: Lanting & Rijpstra, 2011).
10
Gezond gedrag begint al op jonge leeftijd Zodra kinderen iets ouder zijn, begint het aanleren van gezond gedrag. Vooral de leefstijl en het gedrag van de ouders is van invloed op de gezondheid van het jonge kind. Wat betreft leefstijl wijken jonge kinderen in Goes niet af van het Zeeuwse gemiddelde (zie figuur 3). Net als elders in Zeeland kijkt een vijfde al op jonge leeftijd twee uur per dag of meer televisie. Ook drinkt ruimt een op de zeven meer dan drie glazen frisdrank per dag en speelt een derde niet wekelijks buiten.
35
32
32
30 25
21
20 % 15
19 16
15
10 5
0,6
0 Niet elke dag Eet niet elke Drinkt meer ontbijten dag groente en dan 3 glz fruit frisdrank per dag
Speelt niet wekelijks buiten
Kijkt 2 uur of Poetst de Gaat niet meer per dag tanden jaarlijks naar de televisie en/of onvoldoende tandarts computeren
Figuur 3 Leefstijl van jonge kinderen (3-4 jaar) in Goes (Bron: Monitor Ouders Jonge Kinderen, 2009. Jeugdmonitor Zeeland)
Bij gezond gedrag hoort ook het (leren) tandenpoetsen. De laatste jaren gaat het echter steeds slechter met de kindergebitten in Nederland (CZV, 2008). Een deel van de, met name jongste, kinderen gaat niet tijdig naar de tandarts. Een gezond gebit heeft gedurende het hele leven positieve invloed op veel gezondheidsaspecten zoals sociale ontwikkeling (Klages et al., 2004) en hart- en vaatziekten (de Oliveira et al., 2010). Verder is er een duidelijke relatie met een gezonde leefstijl. Het is daarom belangrijk om tanden poetsen vroeg in het leven als gezonde gewoonte aan te leren. In Goes poetst een derde van de jonge kinderen de tanden onvoldoende (minder dan 2x per dag) en één op de zes gaat niet jaarlijks naar de tandarts (zie figuur 3). Vroege opsporing van taal- en spraakproblemen door logopedisch spreekuur Taal is nodig voor het leren organiseren van waarnemingen, bij het richten van gedachten, bij het controleren van handelingen en bij het helpen onthouden en aanpassen van emoties. Het belang van een goed verlopende taalontwikkeling als voorwaarde voor een goede cognitieve, sociaal-emotionele ontwikkeling en de latere leerprestaties is groot. Problemen in de spraak- en taalontwikkeling hebben al vroeg negatieve effecten op de communicatie van en met het kind. De logopedist van de Jeugdgezondheidszorg (JGZ) kan, door vroegtijdige signalering en interventie, in een vroeg stadium van de ontwikkelingsachterstand ingrijpen. Het doel hiervan is verergering van de achterstand voorkomen en het scheppen van voorwaarden voor een verdere optimale ontwikkeling (Cox et al., 2011; van Agt, 2011). De logopedisten van de JGZ screenen op taal- en spraakontwikkeling bij
11
kinderen van ongeveer vijf jaar in alle Zeeuwse gemeenten. In 2010 had 5% van de 5-jarigen in de Oosterschelderegio een zwakke taalontwikkeling en 6% een twijfelachtige taalontwikkeling. Naast de logopedische screening rond 5-jarige leeftijd vindt in Zeeuws-Vlaanderen maandelijks een logopedisch spreekuur plaats op het consultatiebureau, bedoeld voor kinderen van 0 tot 4 jaar. Op advies van de jeugdarts en/of -verpleegkundige worden kinderen preventief gescreend. Van de gescreende peuters werd in 2010 bijna de helft (48%) voor behandeling doorverwezen naar een particuliere logopedist. Onderzoek laat zien dat vroege signalering van taal- spraakproblemen bij 2-jarige kinderen zorgt voor aanzienlijke kostenbesparingen (Cox et al., 2011). Deze bedragen ongeveer 2 miljoen euro per jaar. Door vroege interventie daalt het aantal verwijzingen naar het speciaal onderwijs met ongeveer 30% (van Agt, 2011). > Meer informatie? Lees verder in het deelrapport Jeugd
4 t/m 11 jaar: Werken aan een goed fundament Op de basisschool leren kinderen de basis van onder andere rekenen en taal en wordt het fundament voor gespreksvaardigheden gelegd. Kinderen leren steeds meer op hun eigen benen staan en bepalen vaker hun eigen keuzes. Gezond gedrag en een gezonde levensstijl verdienen nu alle aandacht. Natuurlijk is het een onderwijstaak om de gezondheid te bevorderen, maar ook het gezin blijft onverminderd belangrijk. Ouders dienen hun kinderen te beschermen tegen ongezondheid en hen weerbaar te maken tegen alle verleidingen die op ze afkomen. In Goes voelt het merendeel van de basisschoolkinderen zich vrolijk en rustig. Eén op de tien heeft een indicatie voor psychosociale problematiek. Gezond eten en voldoende bewegen De basis voor een gezond gewicht is gezond eten en voldoende bewegen. Aandacht voor een gezonde leefstijl is al vanaf jonge leeftijd belangrijk. Overgewicht heeft immers op alle leeftijden gevolgen voor de gezondheid. Kinderen hebben bijvoorbeeld een verhoogd risico op diabetes en een vergrote kans op (ernstig) overgewicht op latere leeftijd. Overgewicht kan zowel de oorzaak als het gevolg zijn van psychische problemen. Zo kan het zijn dat kinderen met overgewicht minder goed kunnen meedoen met buiten spelen of sporten. Maar het kan ook zijn dat kinderen gepest worden en daardoor veel gaan snoepen. Figuur 4 toont de overgewichtcijfers van een aantal leeftijdsgroepen. Overgewicht neemt toe met de leeftijd. Goes scoort vergelijkbaar met Zeeland met uitzondering van de 5-jarigen. Minder 5jarigen in Goes hebben overgewicht in vergelijking met Zeeland gemiddeld. Ook ten opzichte van 20052007 is het aantal 5-jarigen met overgewicht flink gedaald van 14% naar 8% in 2008-2010. Voor de andere leeftijdsgroepen is het aantal kinderen met overgewicht stabiel gebleven. Een verklaring is hier niet direct voor te vinden. Het is belangrijk om de komende jaren het percentage kinderen met overgewicht te blijven monitoren om te zien of de dalende trend zich voortzet. Goes zet al in op overgewicht door middel van breedtesport, naschoolse activiteiten en activiteiten die de welzijnsstichting SMWO organiseert.
12
Zeeland
Goes
13jr
15
10jr
16 12
5jr
8*
3.9jr
8 0
2
4
6
8 10 % met overgewicht
12
14
16
18
Figuur 4 Overgewicht bij kinderen en jongeren in Goes (Bron: Jeugdgezondheidszorg GGD Zeeland, 2008-2010)
*significant verschil (niet berustend op toeval) met gemiddelde van Zeeland Wat betreft ontbijten wijken basisschoolkinderen in Goes niet af van het Zeeuwse gemiddelde. Van de 9- en 10-jarigen eet 9% niet dagelijks een ontbijt. Wel zijn in Goes (81%) meer kinderen lid van een sportvereniging dan gemiddeld in Zeeland (73%). > Lees hier meer over in hoofdstuk 3 over gezonde en veilige omgeving Merendeel van de kinderen is vrolijk en rustig Naast lichamelijke gezondheid is het ook belangrijk dat kinderen lekker in hun vel zitten en weinig problemen ervaren. Psychosociale problemen bij basisschoolkinderen kunnen leiden tot allerlei beperkingen en gedrags- en leerproblemen (Meijer & Schoemaker, 2008). Uit diverse onderzoeken blijkt dat ernstige gedragsproblemen al vroeg in het leven ontstaan. Bovendien blijven deze problemen opmerkelijk vaak bestaan op volwassen leeftijd. Van de 10-jarigen in Goes heeft 9% een verhoogde SDQ-score1 (zie figuur 5). Dit is een indicatie voor psychosociale problematiek en wordt berekend tijdens het preventief gezondheidsonderzoek van de Jeugdgezondheidszorg (JGZ). Kinderen met een verhoogde SDQ-score krijgen, in overleg met de ouders, een vervolgonderzoek door de JGZ of worden doorverwezen naar andere instanties. Goes wijkt hierin niet af van Zeeland. Het merendeel van de kinderen van 9 en 10 jaar in Goes voelt zich vrolijk (53%) of rustig (39%) en ervaart de eigen gezondheid als goed (90%).
1
Met behulp van de Strength and Difficulties Questionnaire (SDQ) kan het percentage 10-jarigen met een indicatie voor psychosociale problematiek bepaald worden. Deze SDQ-score wordt berekend uit 25 vragen die betrekking hebben op de onderdelen: hyperactiviteit/ aandachtstekort, emotionele problemen, problemen met leeftijdsgenoten, gedragsproblemen en prosociaal gedrag (gedrag dat anderen helpt). Een verhoogde score (boven de 14) betekent dat het kind een indicatie heeft voor psychosociale problematiek, de jeugdverpleegkundige beoordeelt vervolgens of er inderdaad sprake is van psychosociale problematiek. 13
Minder goede ervaren gezondheid
10
Verhoogde SDQ-score
9
0
2
4
6
%
8
10
12
Figuur 5 Psychische gezondheid van basisschoolleerlingen in Goes en Zeeland (Bron: Monitor Primair Onderwijs 2010, Jeugdmonitor Zeeland; Preventieve Gezondheidsonderzoeken 10-jarigen 2010, Jeugdgezondheidszorg GGD Zeeland)
> Meer informatie? Lees verder in het deelrapport Jeugd
12 t/m 18 jaar: De brug naar volwassenheid De pubertijd is een fase van grote veranderingen. De overwegend kleinschalige basisschool wordt verruild voor de grootschalige scholen van het Voortgezet Onderwijs. Deze scholen staan meestal verder van de eigen vertrouwde omgeving. Van deze jongeren verwachten we veel. We willen bijvoorbeeld dat ze zich verantwoord gedragen in het verkeer en gezond seksueel gedrag vertonen. Maar er zijn veel verleidingen en de hersenen van jongeren zijn nog volop in ontwikkeling. Daarom verdient hun weerbaarheid alle aandacht. Weerbare jongeren kunnen de verleidingen van telefoon, ongezonde tussendoortjes, roken en alcohol beter weerstaan. Hoewel betrokkenheid van ouders niet altijd meer op prijs wordt gesteld, is deze nog steeds belangrijk. Ouders fungeren als voorbeeld en stellen grenzen. Ook in Goes zien we dat naarmate jongeren ouder worden, zij minder gezond eten, minder bewegen, meer middelen (roken, alcohol en drugs) gebruiken en seksueel actief worden. Jongeren in Goes voldoen minder vaak aan de beweegnorm maar zijn wel vaker lid van een sportvereniging en eten meer groente en fruit. Een kwart van de jongeren heeft een chronische aandoening Ruim een kwart van de 14- en 15-jarigen in Goes (26%) heeft één of meerdere door een arts vastgestelde chronische aandoeningen. De meest voorkomende aandoeningen zijn astma, eczeem, chronische vermoeidheid, buikklachten en migraine. Vergeleken met 2007 is in Goes het aantal 14-15 jarigen met een chronische aandoening gelijk gebleven. Van de jongeren (12 t/m 18 jaar) in Goes ervaart 11% hun eigen gezondheid als minder dan goed (zie figuur 6). Wat betreft psychosociale problemen en suïcidegedachten gaan Goese en Zeeuwse cijfers gelijk op. Psychische klachten bij jongeren kunnen allerlei gevolgen hebben zoals een verhoogd risico op schooluitval, criminaliteit, slechte fysieke en geestelijke gezondheid en verslaving (Meijer & Schoemaker, 2008). 14
Chronische aandoening
26
Minder goede ervaren gezondheid
11
Suïcidegedachten
17
Heeft zich in de put of somber gevoeld
16 0
5
10
15
%
20
25
30
Figuur 6 Lichamelijke en psychische gezondheid jongeren in Goes (Bron: Monitor Gezondheid 12 t/m 18 jaar 2010, GGD Zeeland en SCOOP; Monitor klas 3 voortgezet onderwijs 2011, Jeugdmonitor Zeeland) *significant verschil (niet berustend op toeval) met gemiddelde van Zeeland
Uit het scholierenonderzoek CtC (Communities that Care) onder 12- t/m 17-jarigen in Goes in 2009 blijkt dat 20% van de Goese jongeren soms denkt dat zijn/haar leven niets waard is, 38% vindt op momenten dat ze nergens goed voor zijn, 13% is in het algemeen geneigd te denken dat ze een mislukking zijn en 18% heeft zich het afgelopen jaar meestal verdrietig of depressief gevoeld (van Sprundel, 2009). Meisjes blijken zich vaker zo te voelen dan jongens van die leeftijd. Jongeren voldoen minder vaak aan de beweegnorm Van de 13-jarigen heeft 15% overgewicht (zie figuur 4). Voor de bestrijding van overgewicht bij jongeren is het belangrijk dat de gezonde keuze makkelijk en goedkoop is. Jongeren gaan minder gezond eten en minder bewegen naarmate ze ouder worden. Ze worden daartoe op veel plaatsen en op veel manieren verleid. Ook in Goes is dit zo (zie figuur 7). Het is daarom belangrijk om hen weerbaar te maken tegen deze verleidingen. Ook moet de omgeving uitnodigen tot gezond leven. Afwijkend is wel dat jongeren in Goes minder vaak voldoen aan de beweegnorm dan in Zeeland, maar dat ze vaker lid zijn van een sportvereniging. Daarnaast eten zij vaker elke dag groente en fruit. Ondanks daling bij jongere leeftijdsgroep, drinken nog te veel jongeren te vaak en teveel alcohol. Goes 70 60 50 40 30 20 10 %0
Zeeland
65 49
47 * 43
40 *
55 39 *
45
10
Niet elke dag ontbijten
Eet niet elke dag Drinkt meer dan 3 Voldoet niet aan Kijkt 2 uur of meer Is geen lid van een groente en fruit glz frisdrank per norm gezond per dag televisie sportvereniging dag bewegen en/of computeren
Figuur 7 Leefstijl van jongeren (12 t/m 18 jaar) in Goes (Bron: Monitor Gezondheid 12 t/m 18 jaar 2010, GGD Zeeland en SCOOP) *significant verschil (niet berustend op toeval) met gemiddelde van Zeeland
Hersenen groeien en ontwikkelen zich tot het 23e levensjaar. Daarom is alcohol voor jongeren extra 15
slecht. Alcohol heeft een negatieve werking op hun ontwikkeling en schoolprestaties (Kuunders & van Laar, 2010). Bovendien brengt het jongeren regelmatig in onveilige situaties. Het terugdringen van het alcoholgebruik is ook in de landelijke politiek een belangrijk speerpunt. In Goes is de gemiddelde startleeftijd van de jongeren die wel eens alcohol hebben gedronken hoger dan in Zeeland (respectievelijk 14,2 en 13,9 jaar). Het aantal jongeren dat alcohol drinkt, is nog steeds te hoog. Jongeren die alcohol drinken, drinken vaak te jong, te vaak en teveel. Zo dronk driekwart (76%) van de 16 t/m 18 jarigen recent alcohol en 46% is een binge drinker (5 glazen alcohol of meer per gelegenheid in de voorgaande vier weken).
% 14-15 jariegn in Terneuzen
80 70
73 60
60
57
50
43
40
32
30
27
2007 2011
20 10 0 ooit alcohol
recent alcohol
binge drinken
Figuur 8 Alcoholgebruik 14-15 jarigen in Goes in 2007 en 2011 (Bron: Monitor klas 3 voortgezet onderwijs 2011, Jeugdmonitor Zeeland)
Positief is dat in Goes het alcoholgebruik onder 14- en 15-jarigen is gedaald, vergeleken met 2007 (zie figuur 8). Integrale projecten, zoals ‘Laat ze niet (ver)zuipen!’, dragen hier hun steentje aan bij (zie tekstblok 1).
Tekstblok 1 – Laat ze niet (ver)zuipen!
Goes doet mee aan het provinciale project ‘Laat ze niet (ver)zuipen!’. Dit richt zich op het terugdringen van alcoholgebruik onder jongeren en op het verhogen van de startleeftijd. Door de integrale opzet van het project, zijn ook de beleidsterreinen handhaving en regelgeving betrokken. Dit is belangrijk omdat alleen voorlichting niet werkt. Goes geeft samen met de andere gemeenten in de Oosterschelderegio op regionaal niveau invulling aan dit project. De Oosterschelderegio werkte al langer aan de bestrijding van alcoholgebruik bij jongeren.
Wat betreft andere genotmiddelen zoals roken en het gebruik van drugs verschillen jongeren in Goes niet met leeftijdsgenoten in Zeeland. Van de Goese jongeren rookt 6% iedere dag en heeft 3% recent hasj of wiet gebruikt. Het gebruik van harddrugs is minimaal (<1%). Een klein deel van de jongeren (5%) gebruikt op één avond wel eens alcohol samen met wiet. De combinatie van alcohol en drugs levert vaak extra en onverwachte risico’s op. Het dubbele gebruik kan versterkend werken, maar de uitwerking
16
is niet goed te voorspellen. Combigebruik wordt daarom afgeraden (Trimbos, 2012; www.drugsenuitgaan.nl). De bestaande voorlichting, zoals bijvoorbeeld het project ‘de Gezonde School en Genotmiddelen’, dient hieraan blijvend aandacht te schenken. Uit het CtC scholierenonderzoek blijkt dat 16% van de 12- t/m 17-jarigen in Goes in de voorgaande vier weken heeft gerookt, 42% heeft in de voorgaande vier weken alcohol gedronken en 4% heeft de afgelopen maand softdrugs gebruikt (van Sprundel, 2009). Jongens gebruiken meer middelen dan meisjes. Voorlichting over seksuele gezondheid blijft nodig Verliefdheid, intimiteit en seksuele ontwikkeling spelen een belangrijke rol in het leven van jongeren. Seksueel gedrag heeft zowel positieve als negatieve effecten op de gezondheid en het welzijn van mensen. Eén op de vijf jongeren in Goes heeft wel eens geslachtsgemeenschap gehad. Bij de laatste keer geslachtsgemeenschap gebruikte 72% een condoom en 69% een ander voorbehoedsmiddel zoals de pil. Net als in Zeeland schiet het kennisniveau op het gebied van voortplanting, soa en hiv, anticonceptie en maagdelijkheid op een aantal punten tekort, met name bij jongeren tussen de 12 en 14 jaar. Uit het CtC scholierenonderzoek blijkt dat 5% van de Goese 12- t/m 17-jarigen in het afgelopen jaar naar bed is geweest met een onvaste partner (van Sprundel, 2009). En bij 1% is dit met twee of meer onvaste partners geweest. Seksueel misbruik geeft 2% aan ooit te hebben meegemaakt. De acceptatie van homoseksualiteit onder Zeeuwse jongeren blijkt net als elders in Nederland gering te zijn (de Graaf et al., 2012). Jongeren in Goes zijn wel iets toleranter dan in Zeeland (zie figuur 9). Een kwart van de jongeren in Goes meent dat als iemand homoseksueel is, hij/zij dit niet eerlijk op school kan vertellen. Als iemand lesbisch/homo zou zijn in de klas dan zou ik...
Zeeland
(zeker) laten merken dat diegene van mij af moet blijven
Goes
51
(zeker) in de pauze naast iemand anders gaan zitten
27 14 10 *
(zeker) geen vriendschap sluiten met diegene
0
20
40
%
60
Figuur 9 Houding homoseksualiteit onder jongeren (12 t/m 18 jaar) in Goes en Zeeland (Bron: Monitor Gezondheid 12 t/m 18 jaar 2010, GGD Zeeland en SCOOP) *significant verschil (niet berustend op toeval) met gemiddelde van Zeeland
Op het gebied van seksualiteit en relaties kunnen ouders hun kinderen al op jonge leeftijd waarden en normen bijbrengen. Ook kunnen zij hen begeleiden bij een gezonde seksuele ontwikkeling. Daarnaast spelen professionals in het onderwijs en het jongeren- en welzijnswerk een belangrijke rol bij het 17
stimuleren van weerbaarheid, seksuele voorlichting en preventie van seksueel ongezond gedrag. Vanaf augustus 2012 is seksuele voorlichting en voorlichting over seksuele diversiteit verplicht in het onderwijs (kamerbrief november 2011, OCW). Eén van de dingen die Goes kan doen is basisscholen en voortgezet onderwijs stimuleren om effectieve lespakketten in te voeren. Verder vinden in het kader van Sense2 verschillende activiteiten plaats, zoals een maandelijks soa-Sense spreekuur. Lees voor meer informatie verder in het themarapport Seksuele Gezondheid van jongeren in Zeeland. Eén op de acht vertoont meerdere risicofactoren tegelijk Verschillende soorten van ongezond gedrag komen vaak bij dezelfde jongeren voor, al dan niet in combinatie met psychische problemen. Van de jongeren in Goes vertoont 12% drie of meer risicofactoren (overgewicht, wekelijks roken, recent alcoholgebruik, ooit gebruik cannabis, ooit seksuele gemeenschap gehad, emotionele problemen en gedragsproblemen). Dit is vergelijkbaar met Zeeland. Het is mogelijk dat de samenhang tussen risicogedragingen verklaard kan worden aan de hand van overkoepelende factoren zoals jeugdcultuur of experimenteergedrag. Interventies gericht op afzonderlijk risicogedrag moeten daarom onderling worden afgestemd, en bij voorkeur worden gecombineerd tot één aanpak (Schoemaker et al., 2008; van Dorsselaer et al., 2010). > Meer informatie? Lees verder in het deelrapport Jeugd
19 t/m 64 jaar: Gezonde volwassenen, gezonde toekomst Het bevorderen van de gezondheid van volwassenen levert op veel fronten voordeel op: veel volwassenen voeden kinderen op en zij zijn de toekomstige ouderen. Bij de beoordeling van hun eigen gezondheid tillen mensen van middelbare leeftijd zwaar aan lichamelijke en psychische klachten. Een gezonde leefstijl kan veel uitval door ziekte (in zorg en werk) voorkomen. Het doel van het gezondheidsbeleid is dat burgers zo lang mogelijk deelnemen aan de samenleving en zelfstandig zijn, ook al hebben ze één of meer ziekten of aandoeningen. In Goes heeft 40% minimaal één chronische ziekte of aandoening. Op het gebied van leefstijl valt ook nog winst te behalen. Bijna de helft van de volwassenen heeft overgewicht, ruim een derde voldoet niet aan de beweegnorm en een kwart van de volwassenen rookt. Goes doet het echter beter op het gebied van obesitas en overmatig alcoholgebruik. Vier op de tien heeft een chronische aandoening In Goes hebben vier op de tien volwassenen minimaal één chronische ziekte of aandoening (zie figuur 10). Dit wil overigens niet zeggen dat mensen die een ziekte hebben, zich niet gezond voelen. Gezond voelen is meer dan niet ziek zijn. Het betekent dat je dingen kunt doen die je wilt doen, dat je onafhankelijk bent, dat je je fit voelt en dat je in balans bent (zowel geestelijk als lichamelijk). Van de volwassenen in Goes met één of meerdere chronische aandoeningen ervaart 75% de eigen gezondheid als goed (bij mensen zonder chronische aandoening is dit 95%). Met het project Goes Gezond in Beweging zet Goes in op het in beweging brengen van mensen met een (hoog risico op een) chronische aandoening. Het doel is het opzetten van lokale netwerken om mensen door te laten stromen naar het reguliere beweegaanbod. Dit is ook een aanpak die kan werken bij mensen met een lage sociaaleconomische status (ses). 2
Op initiatief van het ministerie van VWS worden voor jongeren gratis en anonieme seksualiteitsspreekuren georganiseerd, zogenaamde Sense spreekuren. Daar kunnen jongeren terecht met vragen over seksualiteit, relaties, vrijen en anticonceptie maar ook met problemen rond seksueel overschrijdend gedrag of onbedoelde zwangerschap. Naast de spreekuren vinden ook andere activiteiten plaats. 18
Minder dan goede ervaren gezondheid
12
Een of meerdere chronische aandoeningen
42
0
5
10
15
20 % 25
30
35
40
45
Figuur 10 Chronische aandoeningen en ervaren gezondheid onder volwassenen (19 t/m 64 jaar) in Goes (Bron: Volwassenenmonitor 2009, GGD Zeeland)
Naast lichamelijke gezondheid is ook geestelijke gezondheid van belang. Mensen met een goede geestelijke gezondheid zijn in staat een zinvol, betrokken en productief leven te leiden, relaties met anderen aan te gaan en met tegenslagen om te gaan. Een goede geestelijke gezondheid is belangrijk voor het individu, maar zeker ook voor de maatschappij (denk maar aan zorgkosten en productieverlies). Bij bevorderen van de geestelijke gezondheid verdienen ook spanning en stress in de privé- en/of werksituatie aandacht. In Goes voelt 17% van de volwassenen zich psychisch ongezond en een derde (33%) heeft een matig tot hoog risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie (zie figuur 11). 40
33
30 % 20
17
10 0 Voelt zich psychisch ongezond
Risico op ontwikkelen angststoornis of depressie
Figuur 11 Psychische gezondheid volwassenen (19 t/m 64 jaar) in Goes (Bron: Volwassenenmonitor 2009, GGD Zeeland)
Minder obesitas en overmatig alcoholgebruik Nog veel volwassenen hebben een ongezonde leefstijl (zie figuur 12). De meeste gezondheidswinst is te behalen door het verminderen van roken, gevolgd door het verminderen van overgewicht en overmatig alcoholgebruik (van der Lucht & Polder, 2010). Beweging is goed, zowel voor de lichamelijke als de geestelijke gezondheid. Wat betreft leefstijl verschilt de volwassen bevolking in Goes niet van de gemiddelde Zeeuw. Op sommige punten zoals overmatig alcoholgebruik doet Goes het zelfs beter. Van de volwassenen in Goes heeft bijna de helft (46%) overgewicht, waarvan 9% zelfs ernstig (obesitas). In Goes hebben minder volwassenen ernstig overgewicht dan gemiddeld in Zeeland (12%).
19
Goes 60 50 40 30 20 10 % 0
Zeeland 51 35
25 7*
Roker
13
10
Overmatig alcoholgebruik
Ontbijt niet dagelijks Voldoet niet aan NL Sport minder dan 1x Norm Gezond per week Bewegen
Figuur 12 Leefstijl volwassenen (19 t/m 64 jaar) in Goes (Bron: Volwassenenmonitor 2009, GGD Zeeland) *significant verschil (niet berustend op toeval) met gemiddelde van Zeeland
> Meer informatie? Lees verder in het deelrapport Volwassenen
65 jaar en ouder: Gezondheid koesteren Bij gezond ouder worden, gaat het niet alleen om het voorkómen en uitstellen van ziekten en sterfte. Het betreft ook het voorkómen en terugdringen van beperkingen in het functioneren. En om het bevorderen van zelfredzaamheid, participatie en een goede kwaliteit van leven. Driekwart van de ouderen in Goes heeft een chronische aandoening en 16% voelt zich psychisch ongezond. Vier op de tien ouderen in Goes voldoet niet aan de beweegnorm. De gemeente moet actief inzetten op het bevorderen van beweging bij deze doelgroep. Daarnaast roken meer ouderen in Goes. Astma onder ouderen is toegenomen Driekwart van de ouderen in Goes heeft een of meerdere chronische aandoeningen. Dit is vergelijkbaar met 2007 (zie figuur 13). Het voorkomen van astma, chronische bronchitis, longemfyseem of CARA / COPD is gestegen van 9% in 2007 naar 15% in 2010. Hiervoor is geen verklaring. Ouderen in Goes ervaren hun gezondheid niet slechter of beter dan ouderen in Zeeland of vergeleken met 2007.
Chronische aandoeningen
73
Matig tot slecht ervaren gezondheid
29
Beperkt door lichamelijke gezondheid
34
ADL-beperkingen
16 0
10
20
30
40 % 50
60
70
80
Figuur 13 Lichamelijke gezondheid ouderen (65 jaar en ouder) in Goes (Bron: Ouderenmonitor 2010, GGD Zeeland) *significant verschil (niet berustend op toeval) met gemiddelde van Zeeland
20
Eén op de zes ouderen voelt zich psychisch ongezond Van de ouderen in Goes voelt 17% zich psychisch ongezond (zie figuur 14). Dit percentage is ten opzichte van 2007 niet veranderd. Het percentage ouderen met een verhoogd risico op een angststoornis of depressie is 35%. Onder 75-plussers is dit een stuk hoger dan onder de jongere leeftijdsgroep: 43% tegenover 27%.
% dat zich psychisch ongezond voelt
2007
2010
60 50 40 30 20
19
19
17
17
10 0 Goes
Zeeland
Figuur 14 Psychische gezondheid ouderen (65 jaar en ouder) in Goes in 2007 en 2010 (Bron: Ouderenmonitor 2007 en 2010, GGD Zeeland)
Zet in op bewegen bij ouderen Van de ouderen in Goes heeft 55% overgewicht. Daarvan kampt 14% met ernstig overgewicht. Dit is vergelijkbaar met 2007. De problematiek van overgewicht lijkt enigszins te stabiliseren, maar stabiliseert wel op een te hoog niveau. Dit is ook landelijk het geval (Hoeymans et al., 2010). Zelfs op oudere leeftijd levert leefstijlverandering gezondheidswinst op (Zantinge et al., 2011). Zo is bekend dat aanpassingen in bewegen, voeding, alcoholgebruik en roken de kans op de sterfte aan verschillende aandoeningen verkleint. Bewegen is belangrijk; niet alleen voor het behoud van gezondheid maar ook voor het beperken van de gevolgen van ziekten. Daarnaast kan het achteruitgang in het functioneren, zelfredzaamheid en participatie in de maatschappij voorkomen. Ook om valongevallen te voorkomen, is voldoende beweging van belang. Ruim 60% in Goes voldoet aan de norm (zie figuur 15). 65-74 jarigen bewegen meer dan 75-plussers. Ruim de helft van de 75-plussers beweegt te weinig. Vergeleken met 2007 is het aantal ouderen dat in Zeeland aan deze norm voldoet licht gestegen.
21
% dat voldoet aan norm gezond bewegen
2007
2010
80
64
62
63 **
61
60
40 Goes
Zeeland
Figuur 15 Bewegen onder ouderen (65 jaar en ouder) in Goes in 2007 en 2010 (Bron: Ouderenmonitor 2007 en 2010, GGD Zeeland) **significant verschil (niet berustend op toeval) in vergelijking met 2007
In Goes zegt 8% van de ouderen gebruik te maken van de sport- of bewegingsactiviteiten voor ouderen georganiseerd vanuit een activiteiten- of dienstencentrum. Dit is vergelijkbaar met Zeeland (7%). Ten opzichte van 2007 is het gebruik van deze activiteiten door zowel ouderen in Goes als in heel Zeeland echter afgenomen (van 14% naar 8% in Goes). Voor de gemeente Goes is het dus van belang te blijven inzetten op beweegactiviteiten voor ouderen, zoals bijvoorbeeld wordt gedaan via de GALM-projecten. Deze hebben als doel de inactieve ouderen in beweging te krijgen. Verder heeft de gemeente Goes het voornemen de interventie ‘Elke stap telt’ uit te voeren (zie tekstblok 2). Dit is een laagdrempelige interventie waarbij ouderen een persoonlijk afgestemd wandelschema volgen.
Tekstblok 2. Elke stap telt Het project ‘Elke stap telt’ zet mensen van 55 jaar en ouder aan het wandelen. De Zeeuwse Stichtingen Welzijn, gemeenten en SportZeeland werken samen om dit project ook in Zeeland uit te voeren. Het project is gestart in april 2012. Senioren worden eerst getest op hun conditie. Daarna worden zij in een groep ingedeeld en krijgen een individueel opbouwplan dat ze 10-12 weken gaan volgen. Daarbij staat het opbouwen van conditie/gezondheid centraal. Naast lichamelijke gezondheid is ook sociaal contact een wezenlijk onderdeel. Elke week vindt een informatieve groepsessie plaats. De groepsessies vinden plaats op een plek waar senioren al samenkomen. Er wordt informatie verstrekt over verschillende onderwerpen, zoals gezonde voeding, actieve leefstijl, omgaan met chronische aandoeningen, depressie en eenzaamheid. De wekelijkse bijeenkomsten dienen daarnaast om deelnemers te stimuleren hun persoonlijke opbouwplan te blijven volgen. Het project is wijk- en dorpsgericht en wordt ‘dichtbij huis' uitgevoerd (SportZeeland, 2011)
22
Valpreventieprojecten zijn kosteneffectief Aandacht voor valpreventie is belangrijk. De verminderde mobiliteit en balans zijn de belangrijkste oorzaken van vallen bij ouderen. Valincidenten zijn de meest voorkomende privéongevallen bij ouderen met alle gevolgen van dien, zoals lichamelijk letsel en sociaal isolement (VWS, 2011). Van de Goese ouderen heeft 14% in de afgelopen 3 maanden letsel opgelopen, 2% heeft letsel opgelopen door een valongeval. Ten opzichte van 2007 is het aantal ouderen met een ongeval of letsel fors toegenomen van 6% naar 14%. Omdat onderzoek aantoont dat valpreventieprojecten voor gemeenten kosteneffectief zijn, kan de gemeente hier op inzetten. Door samenhang te creëren, extra te investeren in signalering en doorverwijzing naar effectieve interventies (zoals Tai Chi en cursus In balans) kunnen kosten op de Wmo worden bespaard. Meer ouderen roken Van de ouderen in Goes rookt 14%. Dit is hoger dan het gemiddelde in Zeeland (11%). Goes kan bijvoorbeeld een effectieve ondersteuningsmethode aanbieden bij stoppen met roken. Daarbij kan ook aandacht worden besteed aan meeroken. Ook voor ouderen is stoppen met roken nog van belang. Niet alleen voor hun eigen gezondheid, maar ook bijvoorbeeld als voorbeeldrol naar hun kleinkinderen. Qua alcohol drinken wijkt Goes niet af van Zeeland en van de situatie in 2007. Van de ouderen is 8% een zogeheten overmatige drinker (mannen; meer dan 21 glazen per week. Vrouwen; meer dan 14 glazen per week). Landelijk steeg tussen 1999 en 2008 het aantal ouderen met drankproblemen in de verslavingszorg. Onderzoek wijst uit dat ouderen minder goed tegen alcohol kunnen (Kuunders & van Laar, 2010). Ook kan overmatig alcoholgebruik de kans op een val vergroten en in combinatie met medicijnen een risico vormen. Alcoholgebruik is ook van invloed op het krijgen van ruim 60 chronische of acute aandoeningen (Kuunders en van Laar, 2010). > Meer informatie? Lees verder in het deelrapport Ouderen
23
3. Gezonde en veilige omgeving Bij een gezonde omgeving gaat de eerste gedachte al snel uit naar frisse lucht. Maar een gezonde omgeving is zoveel meer. Het is een omgeving waarin mensen zich veilig voelen, waar ze graag vertoeven, mensen ontmoeten en waar ze geen overlast ervaren. Op het terrein van de leefomgeving kan de overheid een belangrijke rol spelen (de Kok et al., 2011). Dit hoofdstuk beschrijft de sociale omgeving van jongeren, volwassenen en ouderen, het belang van de inrichting van de wijk en de staat van de fysieke omgeving.
3.1 Sociale omgeving De sociale omgeving heeft grote invloed op het welzijn van burgers. Het is van belang dat burgers zich veilig voelen in hun omgeving. De belangrijkste sociale omgeving van kinderen en jongeren is hun gezin, de school en de buurt. Zo is het voor een goede sfeer op school belangrijk dat kinderen elkaar accepteren en elkaar niet pesten. Toch wordt in Goes ruim de helft van de 9- en 10-jarigen gepest. Veel volwassenen brengen een groot deel van de tijd op hun werk door. Daarnaast hebben zij contacten met hun gezin, de wijk en de verenigingen waarvan ze lid zijn. Ondanks dat ervaart bijna vier op de tien volwassenen weinig sociale samenhang binnen zijn gemeenschap, voelt een vijfde zich wel eens niet veilig op straat. Ouderen zijn vaak thuis of in een instelling voor verzorging of verpleging. Sommigen zijn actief in de maatschappij, maar bij veel ouderen krimpt de sociale omgeving. Eenzaamheid is voor veel ouderen een belangrijke risicofactor. Ook raken veel ouderen afhankelijk van (mantel)zorg. Maatschappelijke organisaties, zoals kerken, sportclubs en (buurt)verenigingen spelen een belangrijke rol in de sociale omgeving. Sociale netwerken beïnvloeden gedrag kinderen en jongeren De sociale omgeving in het gezin, de buurt en de school kan een bron van steun maar ook een bron van stress zijn voor kinderen en jongeren. De opvoeding en de sociale netwerken (waaronder steeds meer online netwerken) van jongeren beïnvloeden hun gedrag. Volwassenen kunnen bijdragen aan de gezondheid van de kinderen door zelf het goede voorbeeld te geven. Ouders ontvangen advies over gezondheid en leefstijl van de Jeugdgezondheidszorg. Maar ook peuterspeelzalen, scholen en kinderdagverblijven spelen een rol in de sociale omgeving van kinderen en jongeren. Een gezond pedagogisch klimaat helpt kinderen zich prettig te voelen op school en beter te presteren. Voor een goede sfeer op school is het belangrijk dat kinderen elkaar accepteren en elkaar niet pesten. Ongeveer de helft van de 9- en 10-jarigen in Goes wordt gepest (zie figuur 16). Bij oudere kinderen is 9% slachtoffer van pesten (minimaal twee keer per maand gepest op school). Scholen en het Welzijnswerk besteden aandacht aan weerbaarheid bij kinderen.
24
60
53
40 %
20 9 0 Wordt gepest (9-10 jr)
Slachtoffer van *** (14-15 jr)
Figuur 16 Pesten onder kinderen en jongeren in Goes (Bron: Monitor Primair Onderwijs 2010; Monitor klas 3 voortgezet onderwijs 2011, Jeugdmonitor Zeeland) ***Slachtoffer van pesten: minimaal 2 keer per maand gepest op school
Gepest worden vergroot gevoelens van eenzaamheid en depressie. Het kan bestaande problemen verergeren. Slachtoffers gaan zichzelf minder leuk vinden, vertrouwen hun leeftijdsgenoten niet en zijn bang om naar school te gaan. Die gevoelens kunnen leiden tot een verder isolement en een diepere depressie hetgeen nog meer pestgedrag uitlokt (NJI, 2012). Hoewel zij wel naar school gaan en lid zijn van verenigingen, hebben eenzame kinderen geen ‘betekenisvolle’ sociale contacten (Smit & van Gorsel, 2005). Zeer eenzaam noemen we kinderen die noch een vriend(in), noch iemand anders hebben om ‘alles’ mee te bepraten. Beperkt eenzaam zijn kinderen die geen vriend(in) hebben, maar wel een ander persoon, bijvoorbeeld vader of moeder, om dingen mee te bespreken. Van de 9- en 10-jarigen in Goes is 2% zeer eenzaam en 11% een beetje eenzaam. Dit is vergelijkbaar met het Zeeuwse gemiddelde. Scholen, ouders en verenigingen moeten dit bij deze kinderen kunnen signaleren en helpen bij het ontwikkelen van betekenisvolle contacten. Een kwart van de jongeren voelt zich wel eens onveilig De buurt waarin kinderen en jongeren opgroeien is belangrijk voor hun ontwikkeling. In een gezonde buurt voelen jongeren zich veilig. Van de Zeeuwse 14- en 15-jarigen voelt 26% zich wel eens onveilig overdag en/of ’s avonds/’s nachts (zie figuur 17).
25
Voelt zich overdag en/of 's avonds/ 's nachts wel eens onveilig Goes
30 %
Zeeland
26
20 *
17
20 10 0 14-15 jr
19-64 jr
Figuur 17 Gevoelens van onveiligheid bij volwassenen (19 t/m 64 jaar) en jongeren (14-15 jaar) in Goes (Bron: Volwassenenmonitor 2009, GGD Zeeland; Monitor klas 3 voortgezet onderwijs 2011, Jeugdmonitor Zeeland) *significant verschil (niet berustend op toeval) met Zeeland
Kindermishandeling bestaat helaas ook in Goes De eerste associatie bij het woord gezin is veiligheid. Toch is dit in de praktijk niet altijd het geval. Soms leidt stress tot geweld binnen het gezin en zelfs tot kindermishandeling. In 2009 zijn in Goes 45 kinderen gemeld bij het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK) (Verwey Jonker Instituut, 2009). Dit komt overeen met 0,6% van het totaal aantal 0- t/m 17-jarigen in de gemeente (0,69% in Zeeland in 2008). Bij kindermishandeling, huiselijk geweld en overlast is zo snel mogelijk actie vereist. Natuurlijk is preventie belangrijk. De gemeente kan bijvoorbeeld opvoedondersteuning aanbieden. Ook het Centrum voor Jeugd en Gezin kan hierin een belangrijke rol spelen. Vier op de tien volwassenen ervaart een lage sociale samenhang in de buurt Sociale samenhang is de mate waarin mensen zich binnen hun wijk verbonden voelen. Dit is een belangrijke voorspellende waarde als het gaat om het blijven wonen in de buurt. Hoe hoger de sociale samenhang, hoe gezonder de mensen zijn en zich voelen (Ruijsbroek & Verweij, 2009). Van de volwassenen in Goes is vier op de tien ontevreden over de sociale samenhang in de buurt (zie figuur 18). Naast een partner kunnen contacten binnen de familie en met vrienden beschermen tegen eenzaamheid (Savelkoul, 2010). Een derde van de Zeeuwse volwassenen die weinig sociale contacten hebben, is (zeer) ernstig eenzaam. Is (zeer) ernstig eenzaam
8
<2x contact per maand met vrienden of kennissen
14
<2x contact per maand met familie
10
Lage sociale samenhang
42 0
5
10
15
20 % 25
30
35
40
45
Figuur 18 Sociale omgeving volwassenen (19 t/m 64 jaar) in Goes (Bron: Volwassenenmonitor 2009, GGD Zeeland)
26
Meer volwassenen voelen zich wel eens onveilig Sociale veiligheid betreft zaken als huiselijk geweld en gevoelens van onveiligheid in de buurt (Smit, 2009). Onveiligheid of het gevoel hebben dat het onveilig is, kan mensen belemmeren in hun sociale bezigheden. Meer volwassenen in Goes voelen zich wel eens onveilig in hun buurt (zie figuur 17). Bijna één op de twaalf volwassenen voelt zich overdag wel eens onveilig en twee op de tien ’s avonds of ’s nachts. > Meer informatie? Lees verder in het deelrapport Gezonde en veilige fysieke omgeving Het aantal (zeer) ernstige eenzame ouderen is gelijk gebleven Eenzaamheid is niet alleen voor volwassenen een belangrijke risicofactor, maar ook bij ouderen. Er is sprake van eenzaamheid als er een verschil is tussen de gewenste en de werkelijke sociale relaties. Hierbij kan het gaan om het aantal sociale relaties maar ook om de kwaliteit ervan. Langdurige eenzaamheid heeft directe gevolgen voor de kwaliteit van leven. Het heeft een negatieve invloed op de gezondheid. Het aantal eenzame ouderen (matig t/m zeer ernstig) in Goes is ten opzichte van 2007 nagenoeg gelijk gebleven. Het is ook vergelijkbaar met Zeeland (zie figuur 19). Onder de 75-plussers is het aantal (zeer) ernstig eenzamen bijna twee keer zo groot als onder 65 t/m 74-jarigen. De gemeente Goes zet in op bestrijding van eenzaamheid met beweeginterventies zoals ‘Denken en doen’. Deze interventie beoogt sociale activering, maar stimuleert ouderen ook om met elkaar meer in beweging te komen.
100% 80% zeer ernstig eenzaam 60%
ernstig eenzaam
40%
matig eenzaam niet eenzaam
20% 0% 2007
2010
Figuur 19 Eenzaamheid onder ouderen (65 jaar en ouder) in Goes in 2007 en 2010 (Bron: Ouderenmonitor 2007 en 2010, GGD Zeeland)
27
Eén op de zeven voelt zich wel eens onveilig Ouderen kunnen zich onveilig voelen in de buurt. Dit kan hen belemmeren, doordat zij bijvoorbeeld niet meer de straat op durven. Het aandeel ouderen dat zich wel eens onveilig voelt in Goes is vergelijkbaar met Zeeland. Vergeleken met 2007 is het aandeel ouderen dat zich overdag wel eens onveilig voelt wel gedaald, maar niet significant (zie figuur 20).
2007
2010
% ouderen dat zich onveilig voelt
30 25 20
17 14
15
14
14
10 5 0 Goes
Zeeland
Figuur 20 Gevoelens van onveiligheid bij ouderen (65 jaar en ouder) in Goes in 2007 en 2010 (Bron: Ouderenmonitor 2007 en 2010, GGD Zeeland)
3.2 Inrichting van de omgeving De inrichting van onze leefomgeving beïnvloedt onze gezondheid. De aanwezigheid van groen en water, voldoende en veilige speel- en sportvoorzieningen en veilige fiets- en wandelroutes bevorderen een gezonde leefstijl. Een gezonde omgeving is verkeersveilig en nodigt uit tot bewegen en het ontmoeten van buurtbewoners (Wetten, 2010). Meer lichamelijk en psychisch welbevinden in een beweegvriendelijke omgeving Voldoende beweging draagt bij aan een gezond gewicht. Het gunstig beïnvloeden van de leefomgeving draagt bij aan het voldoen aan de beweegnorm en de preventie van gewichtstoename. Het bevorderen van gezonde mobiliteit heeft ook een positief effect op andere omgevingsdeterminanten zoals beperking van de CO2-uitstoot, verbetering van de verkeersveiligheid, de sociale samenhang en psychosociale gezondheid (Hertog, 2012). Tenslotte kan een beweegvriendelijke wijk bijdragen aan een betere sociale cohesie. De provincie Zeeland en gemeente Goes hebben er samen voor gekozen om het gebied boven de s‘-Heer Elsdorpweg nog aantrekkelijker te maken als groene zone waar mensen graag komen. Zo graag zelfs dat door het wandelen, sporten, spelen en elkaar ontmoeten de gezondheid van mensen toeneemt. Dat betekent een betere fysieke gezondheid, maar tevens dat mensen zich nog prettiger voelen in hun directe woonomgeving. De nadruk ligt daarbij op ouderen en jongeren en het voorkomen van overgewicht en eenzaamheid. Maar ook andere leeftijdsgroepen hebben daar voordeel van (www.gezondgoes.nl).
28
Werken aan verkeersveilige wijken In de periode 1993-2009 is het aantal geregistreerde verkeersongevallen in Goes iets gedaald (zie figuur 21) tot ongeveer 58 gevallen in 2009. Uit gegevens van de Advies Dienst Verkeer en Vervoer (AVV) telde Goes in 2010 11,81 verkeersongevallen per 1000 inwoners en 0,73 verkeersslachtoffers (gewonden en doden). Gemiddeld in Zeeland waren dit 8,36 ongevallen en 0,98 slachtoffers per 1000 inwoners. Regionale overheden, verantwoordelijk voor de inrichting van hun eigen wegen, stellen regionale verkeers- en vervoersplannen op. Bebouwde komgebieden binnen de gemeente Goes zijn en worden veelal met fysieke maatregelen, zoals drempels, ingericht. Hiermee voldoet Goes aan de landelijke afspraken van Duurzaam Veilig.
Aantal geregistreerde ongevallen
100 80 60 40 20 0 93
94
95
96
97
98
99
00
01
02
03
04
05
06
07
08
09
jaar Figuur 21 Aantal verkeersongevallen in Goes in 1993-2009 (Bron: Ministerie van Infrastructuur en Milieu en Dutch Hospital Data)
Omgeving kan gezonde voeding stimuleren Met het oog op overgewicht kan Goes scholen stimuleren om goedkope, gezonde producten aan te bieden in schoolkantines en automaten. Scholen kunnen zich hiermee nadrukkelijk onderscheiden. De Gezonde schoolkantine is een voorbeeld van een effectieve interventie. De gemeente moet daarnaast op veel meer terreinen met bovenstaande rekening houden. Een goed voorbeeld is het vestigingsbeleid van snackbars. Ook gezonde sportkantines kunnen bijdragen aan een gezond gewicht. Tot slot is een belangrijke rol weggelegd voor de lokale supermarkt. Deze kan gezonde voeding stimuleren, door de gezonde keus makkelijk en goedkoop te maken. > Meer informatie? Lees verder in het deelrapport Gezonde en veilige fysieke omgeving
3.3 Buiten- en binnenmilieu Het buitenmilieu heeft soms onmerkbare invloed op de gezondheid van de bevolking. De gemeente heeft de taak om de bevolking te beschermen tegen de negatieve gevolgen hiervan. Ook het binnenmilieu heeft veel invloed. Mensen zijn immers het grootste deel van de tijd binnenshuis (Jongeneel, 2010). Ongezonde stoffen, zoals tabaksrook, vocht en schimmels kunnen gezondheidsproblemen veroorzaken.
29
Meeste hinder door geluid Volwassenen in Goes ondervinden net zoals volwassenen elders in Zeeland de meeste hinder door geluid (zie figuur 22). Bromfietsers en auto- en vrachtverkeer veroorzaken de meeste ernstige geluidshinder. Daarnaast ondervindt 7% van de volwassenen in Goes ernstige geurhinder en 5% ernstige stofhinder. Allesbranders, open haarden en bedrijven veroorzaken de meeste ernstige geurhinder. In Goes ondervinden volwassenen meer geluidshinder van treinen (4% vs. 2%) en laden en lossen op straat (4% vs. 2%) dan gemiddeld in Zeeland.
Stofhinder
5
Geurhinder
7
Geluidshinder
26
0
5
10
15 %
20
25
30
Figuur 22 Hinder door geluid, geur en stof onder volwassenen (19 t/m 64 jaar) in Goes (Bron: Volwassenenmonitor 2009, GGD Zeeland)
Ten opzichte van 2005 is het aantal volwassenen dat geluids-, geur- en stofhinder ondervindt van bedrijven/industrie gedaald. Ook de geurhinder van landbouw- en veeteeltactiviteiten is licht gedaald (van 2% naar 1%). Geluidshinder door buren is echter toegenomen van 4% in 2005 naar 7% in 2009. Ventilatie woningen veelal onvoldoende De gezondheidsgevolgen van een slecht binnenmilieu zijn zeer divers en variëren van klachten als vermoeidheid, hoofdpijn en geïrriteerde ogen tot (verergering van) astma en hart- en vaatziekten (Jongeneel, 2010). Het binnenmilieu bij volwassenen in Goes is vergelijkbaar met Zeeland (zie figuur 23).
30
Ongunstige ventilatie slaapkamer
37
Ongunstige ventilatie woonkamer
59
Schimmel en vochtplekken
28
Verbrandingsproducten
1
0
10
20
30
40
50
60
70
% Figuur 23 Binnenmilieu volwassenen (19 t/m 64 jaar) in Goes (Bron: Volwassenenmonitor 2009, GGD Zeeland)
Ouderen en kleine kinderen meest kwetsbaar bij ongezond binnenmilieu Ouderen en kleine kinderen zijn het meest kwetsbaar als het binnenmilieu ongezond is. Zij brengen meer tijd binnenshuis door en hun afweersysteem is nog niet of niet meer optimaal (Jongeneel, 2010). Er is weinig bekend over de kwaliteit van het binnenmilieu van seniorenwoningen. Ouderen vormen nog nauwelijks een aparte doelgroep bij het verbeteren van het binnenmilieu (Zantinge et al., 2011).
31
4. Maatschappelijke participatie en zorg Een goede gezondheid vergroot de kans op deelname aan de samenleving. Dit is belangrijk. Immers, door de vergrijzing komen er steeds meer ouderen die hulp nodig hebben terwijl door de krimp het aantal beroepskrachten daalt (Post, 2010). Informele zorg, zoals mantelzorg en vrijwilligerswerk, wordt daarmee steeds belangrijker. Dit hoofdstuk behandelt achtereenvolgens arbeid, vrijwilligerswerk en mantelzorg en zorg, begeleiding en voorzieningen.
4.1 Arbeid Werkloosheid vergelijkbaar met Zeeland en lager dan in Nederland Investeren in de gezondheid van mensen (en daarmee de beroepsbevolking) is een investering in de economie. In Goes is het percentage mensen dat kan werken 65% vergeleken met 67% in Nederland (CBS, 2011). Het aandeel werklozen in Goes is 5,2% (zie figuur 24) en is vergelijkbaar met Zeeland en iets lager dan in Nederland. De lichamelijke en geestelijke gezondheid van werklozen is vaak slechter dan van de werkende bevolking. Chronische aandoeningen en beperkingen kunnen obstakels zijn voor deelname aan het arbeidsproces. > Meer informatie? Lees verder in het deelrapport Volwassenen
Nederland
6
Zeeland
4,5
Goes
5,2 0
1
2
3
4
5
6
7
% niet werkende werkzoekenden Figuur 24 Niet werkende werkzoekenden (15 t/m 64 jaar) in Goes, Zeeland en Nederland (Bron: UWV, december 2011)
De (potentiële) beroepsbevolking zal in de toekomst verder dalen. Daarom is het belangrijk dat degenen die werken zo gezond en productief mogelijk zijn. Sommige arbeidsomstandigheden, zoals lichamelijke inactiviteit en het eten van ongezonde voeding, verslechteren de gezondheid. Risicogroepen voor psychische klachten zijn werknemers in de gezondheidszorg, het onderwijs, de horeca en de politie. Bewegingsarmoede komt veel voor bij mensen die werken in de transport- en vervoersector en bij beleids- of administratief werk.
4.2 Vrijwilligerswerk en mantelzorg Om mensen zo lang mogelijk uit de zorg en zelfredzaam te houden, is het belangrijk om informele zorg zoals vrijwilligerswerk en mantelzorg te stimuleren. Zowel jongeren, volwassenen als ouderen bieden 32
vrijwilligerswerk en mantelzorg (zie figuur 25 en 26). Minder jongeren in Goes verrichten vrijwilligerswerk dan gemiddeld in Zeeland. Bij volwassenen en ouderen is dit vergelijkbaar. Binnen de groep ouderen zijn het vooral de jongste ouderen die relatief veel vrijwilligerswerk verrichten. In tegenstelling tot Zeeland is bij ouderen in Goes het percentage vrijwilligers niet toegenomen (Zeeland van 22% in 2007 naar 25% in 2010).
40
36
Goes
Zeeland
% vrijwilligerswerk
35 30
25 *
28 23
25 20 15 10 5 0 14-15 jr
19-64 jr
65+ jr
Figuur 25 Vrijwilligerswerk in Goes (Bron: Monitor klas 3 voortgezet onderwijs 2011, Jeugdmonitor Zeeland; Volwassenenmonitor 2009, Ouderenmonitor 2010, GGD Zeeland) *significant verschil (niet berustend op toeval) met Zeeland
Minder jongeren doen een maatschappelijke stage Het is belangrijk dat jongeren betrokken zijn bij een duurzame leefbare samenleving. Leerlingen die maatschappelijke stage lopen, hebben een hoger niveau van burgerschap. Hierbij gaat het om vaardigheden als respect voor een ander, zelfvertrouwen, bewustwording van de omgeving en waardering voor vrijwilligerswerk. Het is belangrijk om jongeren bewust te maken van hun toekomstige rol in de maatschappij (www.maatschappelijkestage.nl). Slechts 17% van de jongeren doet een maatschappelijke stage in Goes, terwijl dat in Zeeland gemiddeld 41% is. Dit percentage zal de komende tijd echter toenemen, omdat de verplichte maatschappelijke stage pas in 2011 is ingevoerd op het Goese voortgezet onderwijs. Jongere mantelzorgers verdienen extra aandacht Bij alle leeftijdsgroepen geeft één op de tien mensen mantelzorg (zie figuur 26). Mantelzorg is de zorg die men geeft aan een bekende uit de omgeving, zoals ouders, broer, zus, buren of vrienden, die voor langere tijd ziek, hulpbehoevend of gehandicapt is. Veel mantelzorgers verzorgen soms jarenlang hun naasten. Het geven van mantelzorg kan een bron van vreugde maar ook van zorg en spanning zijn. Mantelzorgers kunnen zich zwaar belast voelen. Bij 1-2% van de Goese bevolking is dit het geval.
33
% geeft momenteel mantelzorg
20 15
10
11 9
10 5 0 14-15 jr
19-64 jr
65+ jr
Figuur 26 Mantelzorg geven in Goes (Bron: Monitor klas 3 voortgezet onderwijs 2011, Jeugdmonitor Zeeland; Volwassenenmonitor 2009, Ouderenmonitor 2010, GGD Zeeland)
Kinderen en jongeren die mantelzorg geven, verdienen extra aandacht. Zij hebben duidelijk meer opgroeien opvoedproblemen en meer lichamelijke en emotionele klachten. Dit is het gevolg van overbelasting en chronische stress door de situatie thuis. Opgroeien met ziekte en zorg kan beschouwd worden als risicofactor. Ook jonge mantelzorgers (kinderen) lopen risico (Mezzo, 2012). Van de jonge mantelzorgers in Goes vindt 4% het zwaar om mantelzorg te geven. Goes draagt jaarlijks bij aan de Zeeuwse KOPP/KVO ontmoetingsdag, georganiseerd door Indigo. Daarbij gaat het om kinderen van ouders met een psychiatrisch probleem of met een verslaving. Mantelzorgers hebben zelf ook zorg nodig Door de toename van het aantal ouderen in de komende jaren zal de druk op de aanwezige mantelzorgers en vrijwilligers groter worden. Daarnaast zal de behoefte aan informele zorgverleners toenemen. Ouderen gaan in de toekomst een grotere rol spelen bij mantelzorg. Mantelzorgers hebben zelf vaak ook chronische aandoeningen en belemmeringen. Zo heeft 70% van de Zeeuwse oudere mantelzorgers een chronische ziekte en ervaart 28% lichamelijke beperkingen. Dit maakt deze groep extra kwetsbaar. Specifieke aandacht voor de mantelzorger is essentieel (Post et al., 2010). De gemeente Goes heeft een uitgebreid aanbod voor mantelzorgers; van advisering tot cursus, van lezing tot nieuwsbrief en van korte activiteiten tot een mantelzorgweekend.
4.3 Zorg, begeleiding en voorzieningen De overheid stelt in de nota volksgezondheid dat ‘binnen de zorg niet alleen aandacht is voor de behandeling van ziekten maar ook voor het bevorderen van de gezondheid en preventie’ (VWS, 2011). Samenwerking met de verschillende disciplines is noodzakelijk. Hierbij moeten bereikbaarheid en toegankelijkheid de leidraad zijn. Het is primair de verantwoordelijkheid van zorgverzekeraars, zorgaanbieders, gemeenten en patiënten en cliënten om dit lokaal op te pakken (VWS, 2011). In Goes kan een huisartsentekort ontstaan De huisarts is het eerste aanspreekpunt voor mensen met vragen of problemen met gezondheid en ziekte. De huisartsenzorg staat bekend als een toegankelijke voorziening. Maar kan iedereen nu en in de toekomst gemakkelijk bij de huisarts terecht? Toegankelijke zorg betekent dat personen die zorg nodig hebben, op tijd en zonder grote drempels, toegang hebben tot de zorgverlening. In 2010 had de gemeente Goes 16 huisartsen. Uit schattingen van de VAAM (Vraag Aanbod Analyse Monitor) blijkt dat Goes in 2015 een huisartsentekort van 1,93 FTE zal hebben. Een derde van de volwassenen en de helft 34
(52%) van de ouderen in Goes heeft in de afgelopen 2 maanden contact gehad met de huisarts. Het merendeel van de inwoners van Goes is tevreden over de huisarts. Toch zijn zowel volwassenen als ouderen in Goes meer ontevreden over de telefonische bereikbaarheid van de huisarts voor het maken van een afspraak of de bereikbaarheid van het telefonisch spreekuur. Daarnaast vinden meer ouderen in Goes (4%) de huisarts onvoldoende aanwezig in eigen buurt dan gemiddeld in Zeeland (2%). De overheid stelt dat in de spreekkamer nog meer aandacht uit kan gaan naar het bieden van ondersteuning en informatie aan mensen die nog niet ziek zijn, maar wel bij een risicogroep horen. Ook kan bij mensen met bijvoorbeeld een chronische aandoening zelfzorg en zelfmanagement worden bevorderd (VWS, 2011). Stimuleer, initieer en ondersteun integrale zorg In de integrale zorg voor chronische aandoeningen is preventie een essentieel onderdeel van de behandeling. De gemeente Goes stimuleert, initieert en ondersteunt netwerkvorming rond onder andere OGGZ, diabetes en dementie. Ook zet de gemeente in op zorg en ondersteuning dichtbij huis. Daarbij is de samenwerking tussen eerste- en tweedelijnszorg, met aandacht voor preventie, een belangrijk uitgangspunt. > Meer informatie? Lees verder in het deelrapport Ouderen Meer ouderen ontvangen professionele hulp Ruim een derde van de ouderen in Goes (36%) ontvangt één of meerdere vormen van hulp (mantel-, vrijwilligers-, of professionele hulp) (zie figuur 27). Dit percentage ligt hoger dan in Zeeland gemiddeld (32%). Onder 75-plussers is dit percentage veel hoger.
Zeeland
Goes
krijgt nu mantelzorg
12
krijgt nu hulp van vrijwilliger
10
26
krijgt nu professionele zorg
31 *
0
10
20 % ouderen
30
40
Figuur 27 Hulp ontvangen onder ouderen (65 jaar en ouder) in Goes (Bron: Ouderenmonitor 2010, GGD Zeeland)
35
Minder ouderen met vervoersproblemen Het aantal ouderen dat in de gemeente Goes gebruik maakt van de eigen auto is gestegen (zie figuur 28), maar blijft lager dan het Zeeuwse gemiddelde (63%). Verder valt op dat er in Goes meer gebruik wordt gemaakt van de regiotaxi (14%) dan gemiddeld in Zeeland (11%). Het gebruik van de regiotaxi is ook flink gestegen in Goes ten opzichte van 2007 (zie figuur 28). Het gebruik van taxi is gedaald in Goes. Had in 2007 nog 27% van de Goese ouderen vervoersproblemen, in 2010 is dit gedaald naar 21%. Vervoersproblemen komen vooral voor onder de oudste ouderen (75-plus).
2007
2010
fietsen of wandelen
eigen auto gehaald/gebracht door familie, vrienden, kennissen openbaar vervoer gehaald/gebracht door echtgenoot of partner regiotaxi of deeltaxi taxi scootmobiel anders 0
20
40 %
60
80
Figuur 28 Vervoer van ouderen (65 jaar en ouder) in Goes in 2007 en 2010 (Bron: Ouderenmonitor 2007 en 2010, GGD Zeeland)
Wmo- en welzijnsvoorzieningen helpen mensen langer zelfstandig te blijven Het doel van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) is ervoor te zorgen dat mensen zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen en mee doen in de samenleving. Als meedoen of zelfstandig wonen niet lukt zonder hulp, kan iemand de gemeente vragen om ondersteuning, zoals hulp in de huishouding of een rolstoel. Gemeenten voeren de Wmo uit en iedere gemeente legt andere accenten. In Goes ontvingen in 2009 gemiddeld 55,6 per 1000 personen van 18 jaar of ouder huishoudelijke hulp (Giesbers, 2011). In Nederland ligt dit aantal op 39. Van de ouderen in Goes maakt 28% wel eens gebruik van een Wmo-voorziening en een derde wel eens van een welzijnsvoorziening (zie figuur 29). Het gebruik van wmo-voorzieningen in Goes ligt hoger dan gemiddeld in Zeeland (24%). Daarnaast weet één op de vijf ouderen niet waar Wmo-voorzieningen te vinden zijn. Het gebruik van welzijnsvoorzieningen is zowel in Goes als in Zeeland tussen 2007 en 2010 gedaald. Het gebruik van welzijnsvoorzieningen is onder 75-plussers groter (46%) dan bij de jongere groep. Voor een aantal voorzieningen is de wens duidelijk groter dan het daadwerkelijk gebruik, zoals bij algemene gezondheidscheck, hulp in huis door een vrijwilliger, ouderenadviseur en hulp bij sociale contacten (zie figuur 29). Voor andere voorzieningen is het juist andersom, bijvoorbeeld bij hulp in de huishouding, vervoersvoorziening, hulp bij administratieve activiteiten, recreatieve en culturele activiteiten, maaltijdverstrekking en eetpunt. Kennelijk weten de ouderen de weg naar deze voorzieningen (relatief) goed te vinden. 36
vervulde behoefte (gebruik)
onvervulde behoefte (wens)
WMO-VOORZIENINGEN ondersteuning vanwege werk als vrijwilliger ondersteuning bij het geven van mantelzorg vervoersvoorziening (regiotaxi of deeltaxi) rolstoel of scootmobiel woningaanpassing ivm een beperking hulp in de huishouding ivm een beperking WELZIJNSVOORZIENINGEN algemene gezondheidscheck hulp bij (het uitbreiden van) sociale contacten hulp in en om huis van een vrijwilliger recreatieve / culturele activiteiten voor ouderen sport/bewegingsactiviteiten voor ouderen hulp bij administratieve of financiële activiteiten ouderenadviseur eetpunt maaltijdverstrekking / maaltijdendienst
0
20
40 %
60
Figuur 29 Gebruik en behoefte wmo- en welzijnsvoorzieningen van ouderen (65 jaar en ouder) in Goes (Bron: Ouderenmonitor 2010, GGD Zeeland)
37
80
5. Extra aandacht voor kwetsbare groepen Vanuit de Wet maatschappelijke ondersteuning is het de taak van gemeenten om kwetsbare groepen te ondersteunen. Het begrip ‘kwetsbaar’ is echter een abstract begrip waar iedere beleidsmaker een eigen invulling aan geeft, zo blijkt uit onderzoek van MOVISIE (www.movisie.nl). Voor dit rapport worden er een aantal groepen uitgelicht die vanuit het perspectief van gezondheid, ondersteuning en zorg extra aandacht behoeven. Mensen met een lage opleiding leven in Nederland 6 tot 7 jaar korter dan hoogopgeleiden. Goes heeft een relatief kleine groep laagopgeleide mensen. Ook risicogezinnen verdienen extra aandacht. In Goes is 3,6% van de gezinnen een ‘risicogezin’. Kwetsbare ouderen nemen vaak veel zorg af en maken meer gebruik van Wmo- en welzijnsvoorzieningen. De meest kwetsbare burgers vormen de zogeheten OGGz-groep (Openbare Geestelijke Gezondheidszorg). OGGz-zorg is relatief dure zorg. Door problemen in deze groep eerder te signaleren en op te pakken, kunnen kosten worden bespaard.
5.1 Sociaal economische gezondheidsverschillen Het gaat over het algemeen goed met de gezondheid van de Zeeuwen. Deze gezondheid is echter niet gelijk verdeeld over de bevolking. Zowel in Nederland als in Zeeland bestaan aanzienlijke gezondheidsverschillen tussen lagere en hogere sociaaleconomische groepen. De sociaaleconomische status (ses) is een indicatie van opleidingsniveau, hoogte van inkomen of beroepsstatus. Mensen met een lage opleiding leven in Nederland 6 tot 7 jaar korter dan hoogopgeleiden (van der Lucht & Polder, 2010). Bij lagere sociaaleconomische groepen is al op jonge leeftijd meer ongezondheid zichtbaar en zijn meer risicofactoren voor de gezondheid. In de loop der jaren zijn de gezondheidsverschillen in Nederland ongeveer gelijk gebleven. Er zijn geen aanwijzingen dat deze verschillen de komende jaren zullen afnemen (van der Lucht & Polder, 2010). > Meer informatie? Lees verder in het deelrapport Preventie Een op de zes leerlingen is een achterstandsleerling Goes heeft, in vergelijking met Zeeland, relatief veel hoogopgeleiden onder 15-64 jarigen (CBS, 20082010) (zie figuur 30). Ruim een kwart is hoogopgeleid. Het opleidingsniveau van ouders is een belangrijke indicator voor het risico op leerachterstanden bij kinderen. In 2009 is 11% van de leerlingen op het basisonderwijs in Goes een achterstandsleerling (CBS, 2009). Dit percentage is iets lager dan in Zeeland (13%). Om deze achterstanden te voorkomen en bestrijden, krijgt de school voor deze achterstandsleerlingen extra personele en materiële ondersteuning. Gemeenten en scholen zijn volgens het landelijk onderwijsachterstandenbeleid verplicht om samen afspraken te maken over het verbeteren van de leerprestaties van leerlingen met een achterstand. Deze afspraken resulteren in programma’s voor voorschoolse en vroegschoolse educatie (VVE). Gemeenten zijn verantwoordelijk voor voorschoolse educatie en voor schakelklassen. Scholen zijn verantwoordelijk voor vroegschoolse educatie.
38
50 40 40
31
33
44
40
31
28
30 %
28 22
Goes
20
Zeeland
10
Nederland
0 Laag
Midden Opleidingsniveau
Hoog
Figuur 30 Opleidingsniveau van de beroepsbevolking (15 t/m 64 jaar) in Goes, Zeeland en Nederland (Bron: CBS 2008-2010)
Gezondheid in achterstandswijken vaker ongunstig De gezondheidsachterstand in lagere sociaaleconomische groepen is voor een deel te verklaren doorde vaak ongunstige fysieke en sociale omgeving waarin zij leven. Ook hebben zij vaker een ongezonde leefstijl. Vaak clusteren deze ongunstige factoren zich. Dat vergroot de kans op gezondheidsachterstand (van den Heuvel et al., 2011). In bepaalde wijken wonen veel mensen met een lage ses, maar ook de sociale en fysieke leefomgeving hebben een negatieve invloed op de gezondheid en leefstijl. De wijk is daarmee zowel vindplaats als oorzaak van gezondheidsachterstanden (van den Heuvel et al., 2011) (zie tekstblok 4).
Tekstblok 4. Gezondheidsachterstanden in wijken Communities that Care (CtC) is een wijkgerichte aanpak die probleemgedrag onder jongeren in een vroeg stadium signaleert en aanpakt, met als uiteindelijk doel een veilige en constructieve leefomgeving te scheppen. In 2009 is, in het kader van CtC, een onderzoek uitgevoerd in de Zeeuwse gemeenten Goes, Middelburg, Vlissingen en Goes. Uit landelijk onderzoek blijkt dat in een wijk met een lagere sociaaleconomische status meer probleemgedragingen onder jongeren voorkomen. In dergelijke wijken zijn minder beschermende factoren en meer risicofactoren aanwezig dan in wijken met een hogere sociaaleconomische status. Ook in Goes zien we dit terug (zie figuren hieronder).
Aantal voortijdig schoolverlaters gedaald 39
Een lagere sociaaleconomische status is niet alleen oorzaak van gezondheidsachterstand. Andersom kunnen gezondheidsproblemen ook de oorzaak zijn van een lage sociaaleconomische status (van den Heuvel et al., 2011). Gezondheidsproblemen bij kinderen en jongeren zijn vaak een belangrijke oorzaak van schoolverzuim en voortijdig schoolverlaten. In Goes heeft 4% van de 12- t/m 17-jarigen in de voorgaande vier weken minstens één keer gespijbeld en 43% is het afgelopen jaar minimaal één keer de klas uitgestuurd (van Sprundel, 2009). Het percentage voortijdig schoolverlaters (12 tot 25 jarigen) in Goes is gedaald van 4,6% in 2004 naar 2,8% in 2010-2011 (CBS, 2004-2010). Voorkomen van schooluitval is beter dan genezen. Jongeren die stoppen met hun de opleiding halen geen startkwalificatie (diploma havo, vwo of mbo niveau 2). Het behalen van een startkwalificatie geeft een beter perspectief op de arbeidsmarkt en daarmee een eigen plek in de samenleving. Dit is niet alleen goed voor de jongere zelf, maar ook voor maatschappij en de economie (www.aanvalopschooluitval.nl).
5.2 Risicogezinnen Percentage risicogezinnen is vergelijkbaar met Zeeland De kans op een negatieve ontwikkeling bij kinderen is groot wanneer de risicofactoren in een gezin zich opstapelen (Hermanns et al., 2005; Peters & Woldringh, 1993). Van de gezinnen met jonge kinderen in Goes is in 2005-2009 3,6% een zogenaamd ‘risicogezin’ (verhoogd risico met weinig beschermende factoren3) (Smit & Braat, 2011). In de periode 2001-2005 was dit percentage nog 4,0%. Het percentage risicogezinnen is vergelijkbaar met Zeeland. De afname in Goes (en ook in Terneuzen) is iets kleiner dan in de andere twee stedelijke gemeenten Vlissingen en Middelburg. Naarmate in een gezin meer risicofactoren en minder beschermende factoren aanwezig zijn, is de kans groter dat een kind problemen ontwikkelt (bijvoorbeeld gedrags- of ontwikkelingsproblemen, uitval op school of crimineel gedrag). Versterk de eigen kracht van risicogezinnen Het is van belang om risicogezinnen en risicokinderen in beeld te hebben en waar nodig vroegtijdig hulp te bieden. Het inventariseren en vastleggen van een beperkt aantal risico- en beschermende factoren bij de screening en registratie in de Centra voor Jeugd en Gezin (CJG) kan daaraan een bijdrage leveren. Dit kan tevens aanknopingspunten bieden om beschermende factoren, zoals overeenstemming over opvoeding of de mogelijkheid om hulp in te roepen bij de opvoeding, te benutten. Deze beschermende factoren vergroten de veerkracht van een gezin. Dit sluit goed aan bij de trend in de hulpverlening om steeds meer te focussen op ondersteuning van het netwerk in plaats van op een (geïsoleerd) probleem. Het CJG in Goes zet hiervoor ook interventies in zoals de gezincoach en het familienetwerkberaad.
3
Gebaseerd op elf risicofactoren: eenoudergezin, vier of meer kinderen in het gezin, laag gezinsinkomen, laag geboortegewicht kind, kind in het ziekenhuis opgenomen geweest, kind met gehandicapt broertje of zusje, middelengebruik een van de ouders, kind met moeilijk temperament, een van de ouders is depressief (geweest), laagopgeleide ouders, slechte woonsituatie. Bij drie tot en met elf risicofactoren spreken we van een gezin met een verhoogd risico, een ‘risicogezin’. Naast risicofactoren zijn er ook zogenaamde ‘beschermende’ factoren. Dit zijn factoren die de werking van risicofactoren kunnen ‘dempen’, maar slechts in beperkte mate. Gaat hier om volgende factoren: overeenstemming over de opvoeding tussen de ouders, mogelijkheid om te praten over opvoeding met anderen, mogelijkheid om hulp in te roepen van buiten, ouder is over het algemeen tevreden over de buurt, beide ouders zijn religieus/levensbeschouwelijk en beide ouders hebben een betaalde baan. Bij vier tot en met zes beschermende factoren spreken we in dit onderzoek van ‘verhoogde bescherming’. 40
5.3 Kwetsbare ouderen Een vijfde van de ouderen is kwetsbaar Kwetsbaarheid4 bij ouderen is het resultaat van de openstapeling van lichamelijke, psychische en/of sociale tekorten in het functioneren. Dit vergroot dat de kans op negatieve gezondheidsuitkomsten (functiebeperkingen, opname, overlijden) (van Campen, 2011). Van de ouderen in Goes heeft 38% een hoge draaglast. Dat betekent dat deze groep niet zelfredzaam is en/of beperkt is door lichamelijke gezondheid. Ouderen met een lage draagkracht zijn ouderen die alleen wonen en/of alleen AOW hebben. Dit betreft 42% van de ouderen in Goes. Eén op de vijf ouderen in Goes is een kwetsbare oudere. Dit cijfer is vergelijkbaar met Zeeland. Het aantal kwetsbare ouderen neemt met de leeftijd toe. Zo is onder 65-74 jarigen 10% kwetsbaar terwijl dit onder 75-plussers 34% is. Kwetsbare ouderen maken meer gebruik van en hebben meer behoefte aan Wmo-welzijnsvoorzieningen (zie tabel 1). Wat vooral aandacht verdient, is de zogeheten onvervulde behoefte. Deze ouderen zijn immers al kwetsbaar en juist zij ondervinden ook belemmeringen om deze voorzieningen te gebruiken. Kwetsbare ouderen ontvangen ook meer hulp, zowel professionele hulp, als mantelzorg of vrijwilliger hulp. Tabel 1. Zorg en gebruik voorzieningen onder kwetsbare en niet-kwetsbare ouderen (65 jaar en ouder) in Zeeland (Bron: Ouderenmonitor 2010, GGD Zeeland) niet kwetsbaar
kwetsbaar
Wil informatie over een Wmo-voorziening maar weet niet waar deze is te verkrijgen
17%
27%
Heeft het afgelopen jaar gebruik gemaakt van een Wmo-voorziening
13%
67%
7%
24%
Gebruikt wel eens een welzijnsvoorziening
29%
54%
Heeft behoefte aan een welzijnsvoorziening maar gebruik deze (nog) niet
26%
41%
5%
35%
15%
68%
5%
24%
Heeft behoefte aan een Wmo-voorziening maar maakt daar (nog) geen gebruik van
Ontvangt mantelzorg Krijgt professionele hulp Krijgt hulp van vrijwilliger
5.4 Meest kwetsbare burgers Kwetsbaarheid heeft veel gezichten. Van sociale kwetsbaarheid is sprake als de draaglast van een persoon (de problemen en opgaven waarvoor iemand zich gesteld ziet), langdurig groter is dan zijn draagkracht (zijn persoonlijke competenties en de hulpbronnen in de omgeving waarover hij of zij kan beschikken). Er zijn veel verschillende groepen kwetsbaren te onderscheiden. De meest kwetsbare groepen zijn de doelgroepen voor zorg en opvang die vallen onder de laatste drie prestatievelden van de Wmo (maatschappelijke opvang, openbare geestelijke gezondheidszorg, verslavingsbeleid en de aanpak van huiselijk geweld). Over deze groep gaat deze paragraaf. Het ontwikkelen en uitvoeren van (intersectoraal) beleid ten behoeve van sociaal kwetsbare burgers hoort tot het domein van de OGGz.
4
In de Ouderenmonitor Zeeland worden ouderen kwetsbaar genoemd als ze te maken hebben met zowel hoge draaglast als een lage draagkracht. Van kwetsbaarheid is sprake wanneer de draaglast van een persoon (de problemen en opgaven waarvoor iemand zich gesteld ziet), langdurig groter is dan zijn draagkracht (zijn persoonlijke competenties en de hulpbronnen in de omgeving waarover hij of zij kan beschikken). 41
Alle partijen die binnen het OGGz veld werkzaam zijn, hebben eigen wettelijke kaders en financieringsbronnen, zoals bijvoorbeeld de Awbz, de Zvw, de Wopz, de Woningwet, de Wmo, de Politiewet, diverse justitiële regelingen en in de nabije toekomst de Wet werken naar vermogen. Om binnen dit verkavelde terrein integrale zorg te bieden, zijn er lokale zorgnetwerken. Duidelijke informatie over de exacte omvang van de OGGz groep ontbreekt, evenals kennis over de doelmatigheid en effectiviteit van interventies en resultaten van beleid. In het gezondheidsprofiel staan de beschikbare cijfers voor gemeente Goes. In diverse onderzoeken wordt de omvang van de OGGz groep geschat op ongeveer 1% van de bevolking. Dit zou voor de gemeente Goes dan uitkomen op bijna 370 mensen. Het risico bestaat dat deze groep zal toenemen. OGGz is relatief dure zorg; het is zeer arbeidsintensief. Bovendien worden kosten gemaakt om de samenwerking tussen de verschillende partijen te organiseren. Het is onbekend hoeveel OGGz landelijk kost. Op basis van registratiegegevens is berekend dat een hulpverleningstraject aan één dak- en thuisloze ruim 13.000 euro kost (Rijksoverheid, 2006. Door problemen eerder op te pakken, kunnen kosten worden bespaard. > Meer informatie? Lees verder in het deelrapport Kwetsbare burgers
42
6. Conclusies en aanbevelingen Bevolking Vergrijzing en bevolkingsdaling versterken de noodzaak van preventie De bevolking van Goes wordt steeds ouder en het aantal chronisch zieken neemt toe. Tegelijkertijd daalt de beroepsbevolking. Het risico bestaat dat de zorg en de betaalbaarheid ervan in de knel komen. Dit verklaart de roep om preventie. Want een gezonde bevolking is langer zelfredzaam en is langer in staat om te participeren in de samenleving. Bovendien is een gezonde bevolking goed voor de economie. Goes moet daarom actief blijven inzetten op preventief beleid. Gezondheid en gedrag Inzet op gezonde leefstijl nog steeds belangrijk Met de meeste burgers gaat het goed. Minder ouderen hebben diabetes of een hoge bloeddruk en bij de 5-jarigen is het percentage overgewicht gedaald. Toch zijn er punten van zorg. Veel inwoners kampen met chronische aandoeningen. Ruim een kwart van de jongeren, 42% van de volwassenen en 73% van de ouderen heeft minstens één chronische aandoening. Het is daarom nog steeds belangrijk dat een gezonde leefstijl aandacht krijgt. Vooral beweging is belangrijk. Dit begint al bij kinderen. Veel kinderen kijken al op jonge leeftijd veel tv en spelen niet vaak buiten. En jongeren in Goes bewegen minder dan gemiddeld in Zeeland. Goes zet al in op bewegen middels het lokale beweegnetwerk. Maar voor jongeren zou bijvoorbeeld de integrale interventie JOGG uitgevoerd kunnen worden. Maar ook samenwerking met het bedrijfsleven en/of samenwerking met supermarkten behoort tot de mogelijkheden om gezond gedrag te stimuleren. In de Handreiking Gezonde Gemeente staan nog veel meer aanbevelingen voor integraal beleid. Ook is hier een overzicht te vinden van geschikte interventies. Tenslotte is het belangrijk om blijvend aandacht te schenken aan het alcoholgebruik bij jongeren. Gezonde en veilige omgeving Verbeteringen aan de sociale omgeving zijn mogelijk De sociale omgeving van mensen is van grote invloed op hun welzijn. Gevoel van veiligheid en sociale samenhang zijn belangrijk voor gezondheid en voor het met plezier (blijven) wonen in een buurt. Pesterijen onder kinderen en eenzaamheid onder volwassenen en ouderen komen ook in Goes nog veel voor. Volwassenen geven vaker aan dat ze zich in hun buurt niet veilig voelen in vergelijking met Zeeland. Goes zet in op de sociale omgeving met opvoedondersteuning en het Centrum voor Jeugd en Gezin. Daarnaast heeft het project ‘Communities that Care’ het doel een veilige en constructieve leefomgeving te scheppen. De Handreiking Gezonde Wijk biedt ondersteuning en praktische handvatten om op een integrale manier de leefomgeving te beïnvloeden en te verbeteren. Wees bewust van de risico’s in de omgeving Voor wat betreft het binnen- en buitenmilieu zijn in de gemeente Goes geen opvallende zaken te zien. Tegelijkertijd blijft het nodig bewust te zijn van de risico’s die de omgeving met zich meebrengt. In Goes hebben veel mensen last van geluidshinder vanwege treinen en laden/lossen. Het binnenmilieu is door goed te ventileren vrij eenvoudig te verbeteren. Aandacht voor kwetsbare groepen zoals kinderen en ouderen is hierbij belangrijk. Maatschappelijke participatie en zorg Stimuleer bedrijven de gezondheid van werknemers te bevorderen De komende jaren daalt de beroepsbevolking in Goes. Het is daarom belangrijk dat de mensen die kunnen werken dit ook zo lang mogelijk gezond kunnen blijven doen. Hiervoor is een gezonde en actieve 43
leefstijl belangrijk. Ook voor werkgevers zijn gezonde werknemers belangrijk. De gemeente kan bedrijven stimuleren om na te denken over gezondheidsbevordering bij hun werknemers. Dit kan bijvoorbeeld door sportfaciliteiten te creëren op de werkplek, vroegtijdige signalering van overbelasting of schulden en door een gezonde bedrijfskantine. De Handreiking Gezond Werk kan hierbij behulpzaam zijn. Ondersteun mantelzorgers om zelfredzaamheid te stimuleren Een terugtrekkende overheid vraagt meer inzet van de bevolking. Daarnaast neemt, mede door de veranderende bevolkingssamenstelling, de zorgvraag toe. Hierdoor worden mantelzorg en vrijwilligerswerk nog belangrijker. Cijfers laten zien dat al veel inwoners van Goes zich bezighouden met vrijwilligerswerk of mantelzorg. Alleen het aantal jongeren dat vrijwilligerswerk verricht is lager dan gemiddeld in Zeeland. Actief vrijwilligers werven, zorgen voor vrijwilligerswerk dat aansluit bij de behoeften van de burgers en het ondersteunen van (jonge) mantelzorgers zijn taken voor de gemeente. Ook is het belangrijk om inwoners ervan bewust te maken dat de verantwoordelijkheid voor het welbevinden bij hen wordt teruggelegd. Door buurtinitiatieven te ondersteunen (met advies, budget en op andere manieren), worden mensen gestimuleerd om samen weer het heft in handen te nemen. De gemeente Goes kan inzetten op ondersteuning van mantelzorgers. Stimuleer ketensamenwerking in de zorg Daar waar mensen het zelf niet meer kunnen, is professionele zorg nodig. Het is van belang dat zorginstanties deze in goede samenwerking leveren. Ketensamenwerking is een kernbegrip. De gemeente kan deze samenwerking stimuleren en faciliteren, zoals dat al gedaan wordt in het OGGz netwerk. Maar het gaat hier dan niet alleen om de samenwerking tussen formele instanties. Ook samenwerking met het informele circuit (vrijwilligers, sleutelfiguren in de buurt en mantelzorgers) is van belang. De gemeente Goes zou initiatieven op dit gebied moeten stimuleren. Tenslotte is het belangrijk om ook in de (eerstelijns)zorg aandacht te houden voor preventie. In Goes is hierover steeds meer contact en afstemming met de eerste lijn door projecten als het lokaal beweegnetwerk. De meeste gezondheidswinst is te behalen bij mensen met een gezondheidsachterstand Met veel inwoners van de gemeente Goes gaat het gelukkig goed. Toch zijn er ook inwoners die extra aandacht behoeven. Bij mensen met een lage ses ontstaat al op jong leeftijd gezondheidsachterstand. Deze achterstand wordt met het vorderen van de leeftijd alsmaar groter. Ook risicogezinnen en kwetsbare ouderen verdienen extra aandacht. Tijdige signalering van problemen is hierbij van groot belang. Vervolgens zal intensieve samenwerking tussen instanties nodig zijn om deze groepen op een juiste manier te begeleiden en te ondersteunen. Tot slot zijn er de meest kwetsbare burgers. Dit zijn de mensen die vallen onder de laatste drie prestatievelden van de Wmo. Deze groep wordt de komende jaren groter. Tijdige signalering en een sluitend netwerk voor deze groep is van cruciaal belang.
44
Literatuur Agt van HME. Language disorders in children. Impact and the effects of screening. Erasmus Universiteit Rotterdam, 16 maart 2011. Bergstra A.D. Buitenmilieu. Infokaart Volwassenen Zeeland. Enquête 19 t/m 64 jarigen 2009, Goes GGD Zeeland, 2011. Campen C van (red). Kwetsbare ouderen. Sociaal Cultureel Planbureau, Den Haag, 2011. Cox E, Nannes R, Schulte M, Vakgroep Logopedie Nederland. Preventieve logopedie. Nederlandse Vereniging voor Logopedie en Foniatrie (NVLF), Woerden, 2011. CZV, College voor Zorgverzekeringen. Signalementen Mondzorg 2007. Diemen, januari 2008. Deeg DJH (VUmc), Picavet HSJ (RIVM), Galenkamp H (VUmc). Wat is de relatie met ziekten en determinanten? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM,
Nationaal Kompas Volksgezondheid\Gezondheid en ziekte\Functioneren en kwaliteit van leven\Ervaren gezondheid, 24 juli 2009 Dorsselaer S van, Looze M de et al. HBSC 2009. Gezondheid, welzijn en opvoeding van jongeren in Nederland. Utrecht: Trimbos-instituut, 2010. Giesbers H (RIVM). Personen met huishoudelijke hulp (Wmo) 2009. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationale Atlas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Zorgatlas\Zorg\Langdurige zorg, 28 maart 2011. Graaf de et al. Belangrijkste conclusies Seks onder je 25e 2012. Rutger Nisso Stichting, SOA Aids, januari 2012. Hermanns J/ Van Dorp, Schrijvers G, Öry F. Helpen bij opgroeien en opvoeden: eerder, sneller en beter : een advies over vroegtijdige signalering en interventies bij opvoed- en opgroeiproblemen : advies uitgebracht op verzoek van Staatssecretaris drs. C. Ross. Utrecht : Inventgroep, 2005. Hertog FRJ den (RIVM). Inrichting buurt/wijk samengevat. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid\Gezondheidsdeterminanten\Omgeving\Fysieke leefomgeving\Inrichting buurt/wijk, 30 januari 2012.) Hertog FRJ den (RIVM). Hoe beïnvloedt een gezond ingerichte buurt of wijk de gezondheid? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid\Gezondheidsdeterminanten\Omgeving\Fysieke leefomgeving\Inrichting buurt/wijk, 27 januari 2012.
45
Heuvel EFM van den, Jacobs-van der Bruggen MAM, van der Lucht F, van Bon-Martens MJH. Gezondheid telt! In Hart voor Brabant 2011. Regionaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning. ’s Hertogenbosch: GGD Hart voor Brabant, 2011. Hoeymans N, Melse JM, Schoemaker CG. Gezondheid en determinanten. Deelrapport van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010: Van gezond naar beter. RIVM-rapport nr: 270061006. Bilthoven: RIVM, 2010. Jongeneel WP. Wat is binnenmilieu? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid\Gezondheidsdeterminanten\Omgeving\Fysieke leefomgeving\Binnenmilieu, 23 juni 2010. Jongeneel WP. Wat zijn de mogelijke gezondheidsgevolgen van een slechte binnenmilieukwaliteit? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid\Gezondheidsdeterminanten\Omgeving\Fysieke leefomgeving\Binnenmilieu, 23 juni 2010. Kooijker SE. Nederlanders aan het woord over gezondheid en gezond leven. Achtergrondrapport bij de VTV 2010 Van gezond naar beter. RIVM, Bilthoven en Sociaal Cultureel Planbureau (SCP), Den Haag. April 2011. Klages U, Bruckner A, Zentner A. Dental aesthetics, self-awareness, and oral health-related quality of life in young adults. Eur J Orthod (2004) 26(5): 507-514 doi:10.1093/ejo/26.5.507. Kok M de, van Gestel A, Meertens Y, van den Dobbelsteen E, Spijkers K, Dijkema P. Op weg naar een gezonder Zuidoost-Brabant. Regionaal rapport Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2011. Helmond: GGD Brabant-Zuidoost, 2011. Kroon de M. Proefschrift ‘The Terneuzen Birth Cohort. Detection and prevention of adult overweight and cardiometabolic risk from infancy onward’. VU medisch centrum, september 2011. Kuunders MMAP (RIVM), Laar MW van (Trimbos-instituut). Wat zijn de mogelijke gezondheidsgevolgen van alcoholgebruik? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid\Gezondheidsdeterminanten\Leefstijl\Alcoholgebruik, 24 maart 2010. Lanting CI, Rijpstra A. Peiling melkvoeding van zuigelingen in 2010. Borstvoeding in de provincie Zeeland. TNO rapport, april 2011. Lucht F van der, Polder JJ. Van gezond naar beter. Kernrapport van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010. RIVM-rapport nr. 270061005. Bilthoven: RIVM, 2010. Meijer S (RIVM), Schoemaker C (RIVM). Wat zijn de mogelijke gezondheidsgevolgen van psychische problemen bij jeugd? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid\Gezondheid 46
en ziekte\Functioneren en kwaliteit van leven\Psychisch functioneren\Psychisch functioneren jeugd, 23 september 2008. Mezzo, Landelijke Vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg. www.mezzo.nl. Geraadpleegd, april 2012. Movisie, landelijke kennisinstituut en adviesbureau voor toepasbare kennis, adviezen en oplossingen bij de aanpak van sociale vraagstukken op het terrein van welzijn, participatie, sociale zorg en sociale veiligheid. www.movisie.nl. Geraadpleegd, april 2012. NJI, Nederlands Jeugd Instituut. www.nji.nl. Dossier pesten. Geraadpleegd, april 2012. Oliveira de C, Watt R, Hamer M. Toothbrushing, inflammation, and risk of cardiovascular disease: results from Scottish Health Survey. BMJ 2010;340:c2451. Passchier Vermeer W., et al. Milieu en Gezondheid 2001: Overzicht van risico's, doelen en beleid. TNO 2001. Peeters J, Woldringh C. Leefsituatie van kinderen tot 12 jaar in Nederland. Nijmegen : Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen, 1993. Post N (red.). Wat zijn maatschappelijke baten? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid\Bevolking\Maatschappelijke baten, 7 december 2010. Post NAM, Zwakhals SLN, Polder JJ. Maatschappelijke baten. Deelrapport van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010: Van gezond naar beter. RIVM-rapport nr: 270061009. Bilthoven: RIVM, 2010. Rijksoverheid en de vier grote steden (G4). Plan van aanpak Maatschappelijke Opvang. Den Haag, februari 2006. Ruijsbroek JMH (RIVM), Verweij A (RIVM). Wat zijn mogelijke gezondheidsgevolgen van sociale cohesie? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid\Gezondheidsdeterminanten\Omgeving\Sociale leefomgeving\Sociale cohesie, 22 juni 2009. Savelkoul M (RIVM), Tilburg TG van (VU). Wat zijn mogelijke gezondheidsgevolgen van eenzaamheid? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid\Gezondheidsdeterminanten\Omgeving\Sociale leefomgeving\Eenzaamheid, 20 september 2010. Savelkoul M (RIVM), Tilburg TG van (VU). Welke factoren beïnvloeden eenzaamheid? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Nationaal Kompas
47
Volksgezondheid\Gezondheidsdeterminanten\Omgeving\Sociale leefomgeving\Eenzaamheid, 20 september 2010. Schoemaker CG, Schrijvers CTM. Spelen met gezondheid. Leefstijl en psychische gezondheid van de Nederlandse jeugd. RIVM, Bilthoven, 2008. Smit A, Braat H. Themarapport ‘Zicht op risicokinderen en hulp’. Jeugdmonitor Zeeland, Middelburg: Scoop, 2011. Smit A, Gorsel van W. Themarapport plus ‘Eenzaamheid bij kinderen’. Jeugdmonitor Zeeland, SCOOP, Middelburg, juni 2005. Smit A. Sociale staat van Zeeland. Provinciaal rapport 2009. Middelburg: Scoop, 2009. Sprundel van E. Communities that Care. Jongerenonderzoek Goes. Scoop, Middelburg, december 2009. Trimbos Instituut. http://www.trimbos.nl/onderwerpen/alcohol-en-drugs/cocaine/cocainealgemeen/combinatiegebruik. Geraadpleegd, april 2012. VWS, ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Gezondheid dichtbij. Landelijke nota gezondheidsbeleid. Den Haag: VWS, mei 2011. Wetten J. van. Brochure: Een groene wijk: inspiratie voor de praktijk. EMGO, LNV, Kenniscentrum recreatie, Plant Publicity, GGD Nederland, 2010. WHO (2006). Preventing Disease Through Healthy Environments - Towards an estimate of the environmental burden of disease. Pruss- Ustun A. and C. Corcalan. WHO, Geneva www.aanvalopschooluitval.nl. Website van ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Geraadpleegd, april 2012. www.drugsenuitgaan.nl. Website ontwikkeld door het Trimbos Instituut en bedoelt voor jongeren vanaf 16 tot ongeveer 25 jaar die uitgaansdrugs en alcohol gebruiken. www.maatschappelijkestage.nl. Website kenniscentrum maatschappelijke stage. Geraadpleegd, april 2012. Zantinge EM, Wilk EA van der, Wieren S van, Schoemaker CG. Gezond ouder worden in Nederland. RIVM-rapport nr. 270462001/2011. Centrum voor Volksgezondheid Toekomstverkenningen. 2011
48
Gegevensbronnen CBS StatLine
De elektronische databank van het CBS; statistieken gezondheidstoestand
CBS-POLS
Periodiek Onderzoek Leef Situatie van het Centraal Bureau voor de Statistiek
GGD Zeeland
Gezondheidsmonitor Zeeland. Volwassenenmonitor 19-64 jaar (2009), Ouderenmonitor 65+jaar (2010), Monitor Gezondheid 12 t/m 18 jaar (2010). www.ggdgezondheidsatlas.nl.
PRIMOS
Bevolkingsprognose Zeeland van de Provincie Zeeland (2012)
SCOOP
Jeugdmonitor Zeeland. Enquête Klas 3 voortgezet onderwijs (2011), Primair onderwijs (2010), Ouders Jonge Kinderen (2009). www.jeugdmonitorzeeland.nl
VAAM
Vraag Aanbod Analyse Monitor
49
Gezondheidsprofiel Hier vindt u het gezondheidsprofiel van de gemeente Goes. De meeste cijfers komen uit de gezondheidsmonitors van GGD Zeeland. Deze monitors zijn Monitor Gezondheid 12 t/m 18 jaar (in samenwerking met de Jeugdmonitor Zeeland), Volwassenenmonitor 19 t/m 64 jaar en Ouderenmonitor 65 jaar en ouder. Om de vier jaar verzamelt de GGD via een enquête (schriftelijk en/of digitaal) informatie over de gezondheid van deze leeftijdgroepen. Een representatieve steekproef per gemeente levert hiervoor betrouwbare cijfers. De laatst uitgevoerde monitors vonden plaats in 2009 voor volwassenen en 2010 voor jongeren en ouderen. Daarnaast worden cijfers gebruikt uit de registraties van de afdeling Jeugdgezondheidszorg (JGZ) van GGD Zeeland uit 2008-2010. De JGZ voert op 5-, 10- en 13-jarige leeftijd preventieve gezondheidsonderzoeken uit. Ook worden cijfers gebruikt van de Jeugdmonitor Zeeland (SCOOP). Dit betreft de monitors Ouders Jonge Kinderen – ouders van kinderen van 3-4 jaar (2009), Primair onderwijs – groep 6 basisonderwijs (2010) en Onderzoek klas 3 voortgezet onderwijs (VO) – 14- en 15-jarigen (2011). Deze laatste monitors worden uitgevoerd via het onderwijs en de monitor Ouders Jonge Kinderen via een steekproef uit de Gemeentelijke Basisadministratie (GBA). In het gezondheidsprofiel vindt u een vergelijking van de cijfers van Goes met die van Zeeland. Waar cijfers gunstig afwijken van het Zeeuwse gemiddelde staat een groen driehoekje () achter het cijfer. Indien het cijfer ongunstig afwijkt, staat een rood driehoekje () achter het cijfer. De belangrijkste bevindingen uit het gezondheidsprofiel staan in de tekst van het rapport vermeld. Voor meer cijfers en achtergrondinformatie kunt u de websites GGD gezondheidsatlas en Regionaal Kompas raadplegen.
Colofon Op uw gezondheid! Lokaal rapport van de Regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning 2012 Tekst: GGD Zeeland Vormgeving: de Wilde Zeeuw en GGD Zeeland Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van de Provincie Zeeland
50
