Orthopedie
Orthopedie Onder redactie van: prof.dr. J.A.N. Verhaar en dr. J.B.A. van Mourik
Tweede, herziene druk
Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008
© 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j' het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 4861 9 NUR 876 Ontwerp binnenwerk: PrePressMediaPartners, Wolvega Ontwerp omslag: Ontwerpbureau NEO, Arnhem Tekeningen: Hans Brik, Callantsoog
Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
V
Redacteuren en auteurs Redacteuren PROF.DR. J.A.N. VERHAAR, orthopedisch chirurg Erasmus MC, Universitair Medisch Centrum, Rotterdam DR. J.B.A. VAN MOURIK, orthopedisch chirurg Máxima Medisch Centrum, locatie Veldhoven, Veldhoven
Auteurs DR. F.W.A. VAN ASBECK, revalidatiearts Revalidatiecentrum De Hoogstraat, Utrecht DR. H.D. BEEN, orthopedisch chirurg Academisch Medisch Centrum-Universiteit van Amsterdam, Amsterdam PROF.DR. S.K. BULSTRA, orthopedisch chirurg Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen PROF.DR. R.M. CASTELEIN, orthopedisch chirurg Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht DR. P.L.A. VAN DAELE, internist-endocrinoloog Erasmus MC, Universitair Medisch Centrum, Rotterdam DR. A.F.M. DIEPSTRATEN, orthopedisch chirurg Erasmus MC, Universitair Medisch Centrum, Rotterdam PROF.DR. R.L. DIERCKS, orthopedisch chirurg Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen
PROF.DR. A. VAN KAMPEN, orthopedisch chirurg Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen DR. G.M.M.J. KERKHOFFS, orthopedisch chirurg Sankt Gallen Kantonhospital, Sankt Gallen, Zwitserland DR. G.J. KLEINRENSINK, arts-anatoom Erasmus MC, Universitair Medisch Centrum, Rotterdam DR. J.W.K. LOUWERENS, orthopedisch chirurg St. Maartenskliniek, Nijmegen DR. J.B.A. VAN MOURIK, orthopedisch chirurg Máxima Medisch Centrum, locatie Veldhoven, Veldhoven PROF.DR. R.G.H.H. NELISSEN, orthopedisch chirurg Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden PROF.DR. R.G. PÖLL, orthopedisch chirurg VU medisch centrum, Amsterdam / Slotervaartziekenhuis, Amsterdam A.B.M. RIETVELD, orthopedisch chirurg Medisch Centrum Haaglanden, Den Haag PROF.DR. P.M. ROZING, orthopedisch chirurg Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden DR. R. STOECKART, arts-anatoom Erasmus MC, Universitair Medisch Centrum, Rotterdam PROF.DR. A.H.M. TAMINIAU, orthopedisch chirurg Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden
PROF.DR. C.N. VAN DIJK, orthopedisch chirurg Academisch Medisch Centrum-Universiteit van Amsterdam, Amsterdam
PROF.DR. A.J. VERBOUT, orthopedisch chirurg Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht
PROF.DR. R.G.T. GEESINK, orthopedisch chirurg Academisch Ziekenhuis Maastricht, Maastricht
PROF.DR. J.A.N. VERHAAR, orthopedisch chirurg Erasmus MC, Universitair Medisch Centrum, Rotterdam
DR. M. HEEG, orthopedisch chirurg Wilhelmina Ziekenhuis Assen
PROF.DR. R.P.H. VETH, orthopedisch chirurg Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen
M.P. HEIJBOER, orthopedisch chirurg Erasmus MC, Universitair Medisch Centrum, Rotterdam
VII
Inhoud Woord vooraf XI
Deel A Basiskennis 1 Het lichamelijk onderzoek 3 J.A.N. Verhaar en J.B.A. van Mourik 1.1 Inleiding 3 1.2 Anamnese 3 1.3 Orthopedische terminologie 4 1.4 Klinisch meten 9 1.5 Algemeen orthopedisch onderzoek 12 1.6 Specieel onderzoek 13 1.7 Oriënterend neurovasculair onderzoek 20 2 Toegepaste anatomie van het houdings- en bewegingssysteem 23 G.J. Kleinrensink en R. Stoeckart 2.1 Inleiding 23 2.2 Gewrichten 23 2.3 Botten 26 2.4 Spieren 30 2.5 Doorbloeding van de bovenste en onderste extremiteit 34 2.6 Innervatie van de bovenste en onderste extremiteit 35 3 Technisch onderzoek in de orthopedie 39 J.A.N. Verhaar 3.1 Inleiding 39 3.2 Beeldvormende technieken 39 3.3 Laboratoriumonderzoek 50 3.4 Elektrofysiologisch onderzoek 51 3.5 Bacteriologie 51 3.6 Botbiopsie 51 4 Behandelingstechnieken in de orthopedie 53 J.A.N. Verhaar 4.1 Inleiding 53 4.2 Medicamenteuze behandeling 53 4.3 Operaties 54 4.4 Amputaties 63 5 Fysiotherapie, hulpmiddelen en revalidatiegeneeskunde 65 F.W.A. van Asbeck en J.A.N.Verhaar 5.1 Inleiding 65 5.2 Fysiotherapie 65 5.3 Hulpmiddelen 68 5.4 Revalidatie 69
Deel B Traumatologie 6 Algemene opvang bij trauma: advanced trauma life support 79 A. van Kampen 6.1 Inleiding 79 6.2 Principes van ATLS 79 6.3 Bewaking van de luchtweg en de cervicale wervelkolom 80 6.4 Bewaking van de ademhaling 81 6.5 Bewaking van de circulatie 82 6.6 Bewaking van de neurologische toestand 83 6.7 Beoordeling van de gehele patiënt 83 6.8 Tot slot 83 7 Algemene behandelprincipes van orthopedische traumata 85 C.N. van Dijk en G.M.M.J. Kerkhoffs 7.1 Inleiding 85 7.2 Fracturen 85 7.3 Fractuurbehandeling 92 7.4 Begeleidend wekedelenletsel 98 8 Sportletsels 101 M.P. Heijboer 8.1 Inleiding 101 8.2 Spieren en spierletsels 101 8.3 Stressfracturen 103 8.4 Problemen met pezen en peesaanhechtingen 104 8.5 Specifieke knie- en enkelletsels 106 8.6 Werpsportletsels 108 9 Dans- en muziekletsels 111 A.B.M. Rietveld 9.1 Inleiding 111 9.2 Dansletsels 111 9.3 Muziekletsels 116 10 Letsels van de wervelkolom 119 H.D. Been 10.1 Inleiding 119 10.2 Symptomen 119 10.3 Diagnostiek 119 10.4 Letsels van de cervicale wervelkolom 120 10.5 Letsels van de hoogcervicale wervelkolom 120 10.6 Letsels van de laagcervicale wervelkolom 121 10.7 Therapie van de laagcervicale letsels 122 10.8 Letsels van de thoracale, de thoracolumbale en de lumbale wervelkolom 123
VIII
10.9 Neurologische aspecten van wervelkolomletsels en revalidatie 129 11 Letsels van de bovenste extremiteit 133 A. van Kampen 11.1 Inleiding 133 11.2 Letsels van de plexus brachialis 133 11.3 Letsels van de schouder 134 11.4 Fracturen van de bovenarm 136 11.5 Fracturen en luxatie van de elleboog en onderarm 139 11.6 Fracturen van de pols en hand 140 12 Letsels van het bekken en de onderste extremiteit 147 M. Heeg 12.1 Inleiding 147 12.2 Letsels van het bekken en acetabulum 147 12.3 Proximale femurfracturen 154 12.4 Femurschachtfracturen 157 12.5 Supracondylaire en condylaire femurfracturen 159 12.6 Letsels van de knie 159 12.7 Fracturen van het onderbeen 162 12.8 Letsels van de enkel 165 12.9 Letsels van de voet 168 13 Fracturen bij kinderen 171 S.K. Bulstra 13.1 Inleiding 171 13.2 Ontwikkeling van het skelet 171 13.3 Fractuurgenezing 172 13.4 Behandelingsprincipes 175 13.5 Geboortetrauma 176 13.6 Claviculafracturen 176 13.7 Humerusfracturen 177 13.8 Elleboogfracturen 179 13.9 Onderarmfracturen 180 13.10 Fracturen van het handskelet 182 13.11 Fracturen en luxaties van de wervelkolom 183 13.12 Fracturen van het bekken en acetabulum 183 13.13 Fracturen van het femur 184 13.14 Fracturen in het kniegebied 187 13.15 Fracturen van het onderbeen 189 13.16 Fracturen van de enkel en voet 191
Deel C Orthopedie bij kinderen 14 Gegeneraliseerde congenitale afwijkingen 197 M. Heeg 14.1 Inleiding 197 14.2 Achondroplasie 197 14.3 Hereditaire multipele exostosen 199 14.4 Ziekte van Ollier 201 14.5 Osteogenesis imperfecta 202 14.6 Syndroom van Down 204 14.7 Artrogrypose 206 14.8 Syndroom van Marfan 208 14.9 Neurofibromatose 209
INHOUD
15 Heupafwijkingen bij kinderen 211 A.F.M. Diepstraten 15.1 Inleiding 211 15.2 Congenitale heupluxatie en dysplasie 211 15.3 Purulente coxitis 214 15.4 Coxitis fugax 215 15.5 Ziekte van Perthes 215 15.6 Epiphysiolysis capitis femoris 217 16 Onderbeen- en voetafwijkingen bij kinderen 219 A.F.M. Diepstraten 16.1 Inleiding 219 16.2 Congenitale posteromediale verkromming van het onderbeen 219 16.3 Congenitale anterieure verkromming en pseudoartrose van het onderbeen 220 16.4 Congenitale aplasie van de fibula 221 16.5 Platvoet 222 16.6 Klompvoet 222 16.7 Congenitale verticale talus 225 16.8 Tarsale coalitie 225 16.9 Holvoet 226 16.10 Metatarsus adductus en varus 227 16.11 Asafwijkingen van de tenen 227 17 Osteochondrosen en gerelateerde aandoeningen 229 M. Heeg 17.1 Inleiding en overzicht 229 17.2 Algemene kenmerken en etiologie 229 17.3 Oorzaken 230 17.4 Ziekte van Köhler 230 17.5 Ziekte van Freiberg 231 17.6 Apofysitis calcanei (ziekte van Sever) 232 17.7 Osteochondritis dissecans 232 17.8 Ziekte van Osgood-Schlatter 234 17.9 Ziekte van Sinding-Larssen-Johansson 235 17.10 Ziekte van Scheuermann 235 17.11 Ziekte van Kienböck 237 18 Wervelkolomaandoeningen bij kinderen en adolescenten 239 R.M. Castelein 18.1 Inleiding 239 18.2 Classificatie 239 18.3 Scoliose 241 18.4 Kyfose 250 18.5 Spondylolyse en spondylolisthesis 251 18.6 Spinale dysrafieën 254 18.7 Enkele zeldzame aangeboren afwijkingen 256 19 Variaties in groei 257 A.F.M. Diepstraten 19.1 Inleiding 257 19.2 Angulatieafwijkingen: genua valga en genua vara 257 19.3 Rotatieafwijkingen 258 19.4 Beenlengteverschil 261
IX
INHOUD
20 Neurologische aandoeningen bij kinderen 265 A.J. Verbout 20.1 Inleiding 265 20.2 Infantiele encefalopathie 266 20.3 Neuromusculaire aandoeningen 269 20.4 Gemengde laesies van het centrale en perifere motorisch neuron 273
Deel D Orthopedie bij volwassenen 21 Artrose 281 R.G.H.H. Nelissen 21.1 Inleiding 281 21.2 Pathofysiologie 281 21.3 Epidemiologie 282 21.4 Klinische symptomen 285 21.5 Radiodiagnostiek 285 21.6 Conservatieve therapie 286 21.7 Operatieve therapie 286 21.8 Op artrose lijkende aandoeningen 287 22 Chirurgische behandeling van reumatoïde artritis 289 R.G. Pöll 22.1 Inleiding 289 22.2 Diagnose en etiologie 289 22.3 Klinische verschijnselen en epidemiologie 290 22.4 Seronegatieve artritiden 292 22.5 Conservatieve behandeling van RA 292 22.6 Chirurgische behandeling van RA 293 23 Metabole skeletziekten 301 P.L.A. van Daele 23.1 Inleiding 301 23.2 Metabole botziekten 301 23.3 Osteoporose 302 23.4 Rachitis en osteomalacie 307 23.5 Hyperparathyreoïdie 308 23.6 Renale osteodystrofie 309 23.7 Ziekte van Paget 309 24 Bot- en gewrichtsinfecties 313 J.B.A. van Mourik 24.1 Inleiding 313 24.2 Osteomyelitis 313 24.3 Artritis 316 24.4 Geïnfecteerde artroplastieken 318 25 Tumoren en tumorachtige afwijkingen van het skelet en de weke delen 321 R.P.H. Veth en A.H.M. Taminiau 25.1 Inleiding 321 25.2 Diagnostiek 322 25.3 Therapie 323 25.4 Benigne bottumoren 323 25.5 Tumorachtige afwijkingen van het skelet 327 25.6 Tumorachtige afwijkingen van gewrichten 329
25.7 Maligne tumoren van het skelet 330 25.8 Maligne wekedelentumoren 336 26 Aandoeningen van de schouder 339 R.G.H.H. Nelissen en P.M. Rozing 26.1 Inleiding 339 26.2 Instabiliteit van de schouder 340 26.3 Tendinopathie en ruptuur van de rotatorenmanchet 345 26.4 Pathologie van de bicepspees 347 26.5 Tendinitis calcarea 348 26.6 Acute tendinopathie 348 26.7 ‘Frozen shoulder’ 349 26.8 Glenohumerale pathologie 349 27 Aandoeningen van de elleboog, onderarm, pols en hand 351 R.L. Diercks 27.1 Inleiding 351 27.2 Aandoeningen van de elleboog 351 27.3 Aandoeningen van de onderarm 353 27.4 Aandoeningen van de pols 354 27.5 Aandoeningen van de hand 357 28 Aandoeningen van het heupgewricht 361 R.G.T. Geesink 28.1 Inleiding 361 28.2 Anamnese 361 28.3 Lichamelijk onderzoek 362 28.4 Röntgenonderzoek 363 28.5 Aanvullend beeldvormend onderzoek 364 28.6 Laboratoriumonderzoek 364 28.7 Arthrosis deformans 364 28.8 Conservatieve therapie 367 28.9 Chirurgische therapie 368 28.10 Totale heupvervanging 369 28.11 Problemen met heupprothesen 374 28.12 Overige heupaandoeningen 376 29 Aandoeningen van de knie 381 J.A.N. Verhaar 29.1 Inleiding 381 29.2 Primaire artrose 381 29.3 Secundaire artrose 390 29.4 Reumatoïde artritis 391 29.5 Septische artritis 392 29.6 Dérangement interne 393 29.7 Bandinstabiliteit 396 29.8 Pijn aan de voorzijde van de knie (anterior knee pain) 400 30 Aandoeningen van voet en enkel 407 J.W.K. Louwerens 30.1 Inleiding 407 30.2 Functionele anatomie 407 30.3 De enkel 409 30.4 De voetwortel 413 30.5 De middenvoet 419 30.6 De voorvoet 420
X
INHOUD
31 Wervelkolomaandoeningen 425 A.J. Verbout 31.1 Inleiding 425 31.2 Algemene anatomische en functionele aspecten 425 31.3 Klinische introductie van spinale afwijkingen 429 31.4 Congenitale afwijkingen en ontwikkelings- en groeistoornissen 431 31.5 Mechanische en degeneratieve afwijkingen; ‘veroudering’ 434 31.6 Spinale stenose 442 31.7 Ontstekingen 444 31.8 Ziekte van Forestier (DISH) 445 31.9 Tumoren 445 31.10 Osteoporose 447 Register 450
XI
Woord vooraf In Nederland komen aandoeningen en letsels van het bewegingsstelsel vaak voor. Zo hebben meer dan 650.000 mensen artroseklachten. 800.000 mensen hebben osteoporose, hetgeen leidt tot ruim 17.000 heupfracturen per jaar. Verwacht wordt dat dit aantal snel zal toenemen. Daarnaast zijn er ook veel mensen met rugklachten; 60-90% van de Nederlanders krijgt ten minste één keer in zijn leven lage rugpijn. Hoewel sport en bewegen gunstige effecten hebben, worden jaarlijks 780.000 Nederlanders slachtoffer van een acuut sportletsel waarvoor behandeling noodzakelijk is. 200.000 mensen zien een arts voor een chronische sportblessure. Na een verkeersongeval worden 21.000 mensen in het ziekenhuis opgenomen, van wie een groot aantal met fracturen. De directe zorgkosten van aandoeningen van het bewegingsstelsel worden op meer dan 2 miljard euro geschat en de indirecte kosten op meer dan 13 miljard euro. Uit deze getallen blijkt het grote maatschappelijk belang van de orthopedie.
De afgelopen jaren heeft het leerboek Orthopedie in Nederland een centrale plaats verworven bij het onderwijs, zowel bij de medische als bij de paramedische opleidingen. Behalve aan de medische faculteiten wordt het leerboek ook bij de opleidingen fysiotherapie veel gebruikt. Gezien de belangrijke rol die fysiotherapeuten in de behandeling van aandoeningen en letsels van het bewegingsstelsel spelen, is het goed als artsen en fysiotherapeuten eenzelfde bron voor basiskennis hebben. De redactie en auteurs van Orthopedie hebben zich hierdoor zeer gestimuleerd gevoeld om een nieuwe editie van het leerboek uit te brengen. De opbouw in vier delen is gehandhaafd: Basiskennis, Traumatologie, Orthopedie bij kinderen en Orthopedie bij volwassenen. Nieuw zijn het opnemen van intermezzo’s en kernpunten in de afzonderlijke hoofdstukken. Nieuwe ontwikkelingen en wetenschappelijke inzichten zijn kritisch verwerkt. Ook zijn minder duidelijke of verouderde illustraties aangepast.
Het blijft dan ook verbazen dat in Nederland een coschap bewegingsstelsel geen verplicht deel uitmaakt van het kerncurriculum van de medische faculteiten. De diagnostiek en behandeling vergen specifieke kennis om doelmatig en effectief te kunnen handelen. Bij recente curriculumherzieningen neemt de aandacht voor het bewegingsstelsel gelukkig wel toe. Het studieboek Orthopedie bevat alle elementen die voor behandeling van deze aandoeningen van belang zijn. Diagnostiek en behandeling, zowel operatief als niet-operatief, van de meest voorkomende aandoeningen en letsels komen aan de orde.
De ambitie van de redactie is om samen met de uitgever te komen tot een probleemgeoriënteerde website waarin lezers kennis kunnen toetsen en zo nodig de theoretische achtergrond weer in het leerboek kunnen opzoeken. Opmerkingen en suggesties van al onze lezers worden door redactie en auteurs zeer op prijs gesteld (
[email protected]). Prof.dr. J.A.N. Verhaar, Dr. J.B.A. van Mourik
