ONZE VISIE OP MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN IN DE GEZONDHEIDSZORG Gedachtenprikkels vooraf voor de Ronde Tafel Conferentie op 12 oktober2011
1. Waar spreken we over? Het wezenlijke van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) is het verbinden van de thema’s mensen, milieu en bedrijfsvoering, ofwel people, planet and profit. Het doel is kwaliteit van leven te bereiken in een leefbare omgeving. MVO gaat in feite om het herdefiniëren van het begrip winst, om verschuiven van paradigma’s binnen bedrijven, instellingen en organisaties. Menselijk geluk moet onderdeel worden van de winst-‐ en verliesrekening. Bedrijven zijn altijd de motor van sociale en economische ontwikkelingen geweest en daarom essentieel voor het ontwikkelen van dergelijke nieuwe inzichten. Verandering kan alleen als leveranciers, klanten en andere partners van bedrijven en organisaties betrokken zijn en de inzichten delen. Gezondheid en duurzaamheid zijn naadloos aansluitende begrippen. Gezondheid gaat over goed leven en duurzaamheid over een leefbare omgeving voor ons en toekomstige generaties. De vier organisaties, ZonMw, Milieuplatform Zorgsector, MVO Nederland en het gezondheidsinstituut NIGZ, die het initiatief namen voor deze Ronde Tafel, hebben elkaar gevonden omdat ze deze visie delen.
2. Onze ambitie Een ambitie voor 2035 In 2035 is de samenleving werkelijk duurzaam georganiseerd. De samenleving is ecologisch evenwichtig ingericht; er is ook sprake van sociale cohesie, van kwaliteit van leven van de mensen en van economische stabiliteit. De gezondheidszorg zal een grote bijdrage leveren aan welzijn en geluk van mensen en van grote betekenis zijn voor de samenleving omdat hij bijdraagt aan langere en intensievere participatie van burgers in de maatschappij en het arbeidsproces. De gezondheidszorg als een van de grotere sectoren in de maatschappij zal een motor zijn voor innovatie en werk bieden aan 100.000-en medewerkers, die er hun ambities kunnen vervullen. De gezondheidszorg zal een voorbeeldfunctie vervullen in efficiënt en milieubewust gebruik van middelen, grondstoffen en materialen. Instellingen en organisaties in de gezondheidszorg zullen vitale organisaties zijn, die een toegevoegde waarde bieden. Kort gezegd: de gezondheidszorg zal maatschappelijk verantwoord ondernemen. Bron: Jaap Koot, directeur NIGZ, 2011
De uitdagingen Instellingen in de gezondheidszorg staan voor belangrijke uitdagingen, die hen raken in hun bestaan. Ze moeten voldoen aan steeds complexere eisen van uit de samenleving,antwoorden geven op vragen van patiënten en personeel, vragen van zorgverzekeraars, vragen van de overheid. Veel verschillende adviesorganen instanties en organisaties hebben zich in de afgelopen jaren gebogen over de knelpunten in de zorg, en tonen daarbij overeenstemming over de ontwikkelrichting.
1
Aan de zorgaanbieders adviseren zij meer vraaggestuurd te zijn, beter samen te werken, en beter voor personeel te zorgen. De zorg moet ook efficiënter, minder vervuilend, en meer milieubewust worden, en bovenal de zorg moet meer samenlevingsgericht zijn. Verzekerden en patiënten moeten zoveel mogelijk hun eigen keuzen moeten maken en de regie in eigen hand nemen. Betrokken organisaties (leveranciers, ketenpartners, klanten) moeten meer samenwerkingspartners worden en hun verantwoordelijkheden nemen in oplossen van de zorg problemen. Veel van de vragen die op de zorg afkomen, worden ook gesteld aan andere sectoren in productie en dienstverlening en komen neer op vragen om Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Wij willen Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) binnen de zorgsector bij de beslissers in de zorg op de agenda zetten. Wij willen de noodzaak en wenselijkheid van duurzaamheid in de zorgsector laten zien en een ‘sense of urgency’ verwoorden om de zorgsector beter te laten aansluiten bij deze ontwikkeling in de samenleving. Delen van kennis met elkaar en met mensen uit andere sectoren draagt bij aan oplossen van een deel van de knelpunten in de gezondheidszorg. Wij denken dat belangrijke stakeholders in de zorg (van zorginstellingen, koepelorganisaties, zorgverzekeraars, patiëntenorganisaties, overheid, bedrijfsleven en wetenschap) creativiteit en denkkracht kunnen verenigen om de uitdaging van maatschappelijk verantwoord ondernemen aan te gaan. Daarom hebben wij u uitgenodigd voor deze Ronde Tafel Conferentie. Wij willen onze visie met u delen en verrijken met uw inzichten. En wij willen u vragen om uw medewerking. Met uw bijdrage vertrouwen wij erop dat duurzame zorg realiteit kan worden!
3. Wat is maatschappelijk verantwoord ondernemen in de zorg? “We are moving towards the age of socially-‐led innovation” (Josephine Green, Democratizing the Future, 2007) Bij maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) wordt meestal het Triple-‐P-‐model gehanteerd. De drie P’s staan voor People, Planet en Profit: Sociale ontwikkeling, Ecologische ontwikkeling en Economische ontwikkeling: -‐ People gaat over sociale ontwikkeling: het menselijke kapitaal (personeel en klanten, in de gezondheidszorg patiënten), goed en gezond werkgeverschap, kwaliteit van dienstverlening, de sociale en ethische aspecten van bedrijfsvoering en maatschappelijk betrokken ondernemen (MBO), waarbij oog is voor de zwakken in de samenleving. -‐ Planet betreft de ecologische ontwikkeling: milieu, energiebesparing, afvalverwerking en de overige ecologische en omgevingsaspecten en -‐ Profit betreft de bedrijfsvoering en economische ontwikkeling: ketenmanagement, transparantie, beheer en de financiële aspecten van MVO. 2
Als een bedrijf maatschappelijk verantwoord onderneemt neemt het de verantwoordelijkheid voor de effecten van de bedrijfsactiviteiten op mens en milieu. Het bedrijf maakt bewuste keuzes om een balans te bereiken tussen People, Planet en Profit. Deze aspecten worden onderscheiden, maar overlappen elkaar ook. De overlap geeft de verbondenheid tussen de elementen aan (zie figuur 3 PPP en de gezondheidszorg). Dit is belangrijk. Pas als alle drie de elementen in balans zijn is sprake van een werkelijk duurzaam of toekomstbestendig beleid. Figuur: PPP en de gezondheidszorg Toegepast op de zorgsector betekent duurzaam ondernemen: - Op het People-‐aspect: de persoon, die zorg nodig heeft, meer centraal stellen en meer regie geven in het zorgproces, meer aandacht geven aan kwaliteit van leven en meer aandacht voor kwaliteit van werken van het personeel in de zorg (inzetbaarheid, arbeidssatisfactie, diversiteit); - - Op het Planet-‐aspect: slim gebruik van energie en grondstoffen, duurzame inkoop en zorgvuldig beleid m.b.t. afvalstoffen; -
Op het Profit-‐aspect: meer aandacht voor toegevoegde waarde voor de maatschappij i.p.v. alleen kale kosten-‐baten-‐analyses.
Op de snijvlakken van de aandachtsgebieden ontstaan interessante innovaties, zoals bijvoorbeeld de “healing environment”, waarbij aandacht voor de omgeving (groen, licht, etc.) de zorg-‐ en werkkwaliteit verbetert. Groen beleid blijkt ook efficiëntie te verbeteren en bedrijfsvoering te vereenvoudigen. Terugbrengen van de menselijke maat Anderen (o.a. Diederik van der Hoeven, juni 2010) spreken van: -
mensgerichte zorg: zorg voor hele mensen met elkaar in het volle leven; economisch volhoudbare zorg: er is een paradigmawisseling nodig van reduceren van behandelkosten naar zinvol investeren in een gezonde samenleving; maatschappelijk ingebedde zorg: zorg is verweven met de rest van de maatschappij. De muren rond het medische bolwerk verdwijnen. Vanuit eigen initiatief ontstaan vloeiende verbanden met vrijwilligers, met andere professionals en met andere domeinen.
Als we integraler met de 3 P’s aan de slag gaan komen we bij de volgende aandachtspunten: -‐
Door Milieu en Mensen te verbinden wordt een stimulerende zorg-‐ en werkomgeving gecreëerd, waarin aandacht is voor de invloed van gebouwen, groen, voeding, licht, e.d. op patiënten en personeel.
3
-‐
-‐
Door Mensen en Bedrijfsvoering te verbinden krijgt menselijke maat meer aandacht, en wordt welzijn en gezondheid van de patiënten of cliënten en welzijn en motivatie voor personeel bevorderd. Door Milieu en Bedrijfsvoering te verbinden ontstaat meer aandacht voor groene efficiëntie, inkoopbeleid, energiebeleid, afvalverwerking en hergebruik. De elementen tezamen leiden tot duurzame gezondheidszorg, die ook in de toekomst op efficiënte wijze kan werken voor de bevolking, zonder het milieu te belasten of verliesgevend te zijn.
Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen in de zorg kan een betere efficiëntie en effectievere inzet van Personeel, een zuiniger gebruik van Planet, tevreden klanten/ (zorgvragers) en Profit opleveren. Bovendien kan MVO bijdragen aan een goed werkgeversimago, een betere concurrentiepositie en een goed investeringsimago. MVO is dé standaard voor ondernemen in de 21ste eeuw. Het is gewenst dat de zorgsector zich hierbij aansluit.
2. De uitdagingen, waar de zorgsector voor staat Health is wealth! (Figueras et al, 2008). Een gezond Nederland is een voorwaarde voor een welvarend Nederland Hierover zijn we het allemaal eens. Wie zorg nodig heeft kan een beroep doen op het zorgstelsel. En daar gaat veel geld in om. Maar toch lukt het ons niet voldoende een gezonde samenleving te zijn. Het zorgstelsel staat op een tweesprong. Er is sprake van een almaar groeiende zorgvraag en tegelijkertijd bestaat de voortdurende dreiging van de onbetaalbaarheid daarvan (Twynstra & Gudde, Leiderschap in turbulente tijden). Tegelijkertijd komen er steeds meer signalen dat de benodigde zorg -‐ als het budget al beschikbaar is – niet meer kan worden geleverd door een tekort aan (deskundig) personeel. Dat personeel is teveel tijd kwijt aan bureaucratische verantwoording en wordt teveel van bovenaf gestuurd. Hierdoor neemt de arbeidssatisfactie en de inzetbaarheid af, heeft de sector een negatief werkgeversimago en komen zorg-‐op-‐maat en de kwaliteit van de zorg onder druk te staan. Waar gaat het om? Enkele cijfers: • De toename van de vraag naar zorg : Tot 2020 wordt een toename verwacht van psychische ziekten (angststoornissen, depressie) en ‘ziekten van de oude dag’, zoals hartfalen en COPD (1,1% per jaar), diabetes (1,4% per jaar), artrose (0,8 % per jaar) en beroerte (0,4 % per jaar). Voor 2030 wordt een aantal van 319.000 mensen met dementie verwacht. T.o.v. 2010 (210.000) betekent dit een toename met 50% in 20 jaar (bron: Wonen met dementie, 2006). Bovendien heeft een groeiend aantal mensen meerdere chronische aandoeningen (RIVM 2010). De intensiteit (zorgzwaarte) en de duur van de benodigde zorg wordt kortom groter. Tegelijkertijd blijkt uit onderzoek dat gedragsgerelateerde aandoeningen de belangrijkste veroorzakers van sterfte zijn. Er is veel gezondheidswinst te behalen bij het verminderen van de negatieve gevolgen van (chronische) ziekten voor het persoonlijk, sociaal en maatschappelijk functioneren (Lucht, 2010) De uitdaging voor de toekomst van de volksgezondheid is om de potentie van preventie waar te maken. ‘Samen op weg naar een gezonder Nederland!’, aldus de minister van VWS in de kaderbrief ‘Gezond zijn, gezond blijven’ uit 2007. De RvZ spreekt in dit verband van een noodzakelijke verandering van 4
een oriëntatie op zorg en ziekte (ZZ) naar een oriëntatie op gezondheid en gedrag (GG). (Van ZZ naar GG; Acht debatten, een sprekend verhaal, RvZ, augustus 2010) ; • Veranderende zorgvragers: Door internet en sociale media zijn patiënten beter geïnformeerd op het gebied van gezondheid en zorg. Bovendien worden zij geacht zoveel mogelijk eigen keuzes te maken. De communicatie met de patiënt wordt digitaler en gelijkwaardiger. Volgens TNO heeft bij ongewijzigd beleid in 2025 een op de drie patiënten geen adequate toegang tot professionele zorg (juni 2010). • De betaalbaarheid van de zorg en het dilemma van de arbeidsmarkt: In de toekomst is er of gebrek aan geld of gebrek aan menskracht om de gezondheidszorg draaiende te houden. Tussen 2015 en 2020 daalt de beroepsbevolking. Hierdoor telt de beroepsbevolking in 2025 per saldo slechts ongeveer 20.000 personen meer dan in 2007 (CPB 2009a), terwijl er tot 2030 door alleen al de demografische ontwikkeling een kleine 300.000 extra arbeidsjaren in de zorg nodig zijn. Nu reeds is er sprake van een onvoldoende afname van ziekteverzuim en uitvalpercentages en behoren de arbeidsongeschiktheidscijfers in de zorgsector tot de hoogste van de Nederlandse beroepssectoren. In de zorgsector is 83 procent vrouw (Arbeid in Zorg en Welzijn 2008), is de omvang van de gemiddelde werkweek 24 uur per week (BMC 2009) en is de gemiddelde uittreedleeftijd 60 jaar (Prismant 2008a). Er kan dus een dilemma ontstaan zodra de overheid de ambitie heeft om zowel vrouwen meer te laten werken als de mantelzorg te laten toenemen. In 2025 zal bovendien één op de vier werknemers een allochtone achtergrond hebben en bestaat de arbeidsmarkt uit mannen en vrouwen van verschillende herkomst, met specifieke wensen en behoeften.(SER 2009); Volgens het Zorg Innovatie Platform (ZIP) dreigt er een groeiende kloof te ontstaan tussen vraag en aanbod van arbeid in de zorg. Zowel het werven van nieuw personeel als het behouden en efficiënt inzetten van de huidige werknemers wordt een steeds grotere uitdaging voor de zorg (2010). • Bezuinigingen op de zorg: De kosten van de zorg stijgen sneller dan de economie groeit: in 1972 besteedden we nog 8,7 % van het BBP aan zorg en welzijn; in 2007 was dit 13,1% (Statline CBS). Als dit onverminderd doorgaat dan worden de premies voor de zorgverzekering onbetaalbaar. Minister De Jager van Financiën liet (mei 2011) weten dat de stijgende zorguitgaven een groter probleem vormen dan de eurocrisis. De overheid wil de collectieve uitgaven aan zorg dan ook drastisch beperken. Minister Schippers van Volksgezondheid wil de stijging van de zorguitgaven beperken tot 2,5 procent per jaar (juni 2011). Volgens de RVZ zijn een andere sturing en financiering van de zorg nodig om uit de sfeer van bezuinigingen te komen (2010). • • Een toenemende milieubelasting: Zorginstellingen zorgen voor een relatief grote milieubelasting door onder andere energiegebruik, watergebruik, afvalstoffen en mobiliteit van personeel en bezoekers. Bij toename van de zorgvraag zal de milieubelasting door de zorgsector verder toenemen, terwijl een afname dringend gewenst is; • Een afname van de voorraad fossiele grondstoffen: 5
De gezondheidszorg maakt op grote schaal gebruik van fossiele grondstoffen in disposables, apparatuur, grootschalige nieuwbouw, inrichting gebouw, energieverbruik, etc., terwijl deze grondstoffen steeds schaarser worden. De kosten voor medische apparatuur en hulpmiddelen zullen hierdoor sterk stijgen en de leverbaarheid zal afnemen. Volgens het Milieu Platform Zorgsector kan de Nederlandse zorgsector een impuls aan het aantrekkelijk en rendabel maken van (duurzame) ontwikkeling aan leverancierszijde geven wanneer zij haar inkoopkracht gericht inzet om het duurzame belang te dienen. Het ecosysteem ‘aarde’ is aan zijn grenzen en de wereld is alles wat we hebben. Sinds 2007 bevinden we ons wat onze ecologische voetafdruk betreft al in een “overshootsituatie’’. During the 1970s, humanity as a whole passed the point at which the annual Ecological Footprint matched the Earth’s annual biocapacity — that is, the Earth’s human population began consuming renewable resources faster than ecosystems can regenerate them and releasing more CO2 than ecosystems can absorb. This situation is called “ecological overshoot”, and has continued since then. The latest Ecological Footprint shows this trend is unabated. In 2007, humanity’s Footprint was 18 billion gha, or 2.7gha per person. However, the Earth’s biocapacity was only 11.9 billion gha, or 1.8gha per person (Figure 17 and GFN, 2010a). This represents an ecological overshoot of 50 per cent. This means it would take 1.5 years for the Earth to regenerate the renewable resources that people used in 2007 and absorb CO2 waste. Put another way, people used the equivalent of 1.5 planets in 2007 to support their activities. (bron: Living Planet report, 2010)
.
Wij zien samen met TNO, ZIP, MPZ en RVZ de dringende noodzaak voor vernieuwing van de gezondheidszorg. Vanwege de ecologische urgentie pleiten wij voor een omslag naar maatschappelijk verantwoord ondernemen in de zorg.
6
3. Wat is maatschappelijk verantwoord ondernemen in de zorg? “We are moving towards the age of socially-‐led innovation” (Josephine Green, Democratizing the Future, 2007) Bij maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) wordt meestal het Triple-‐P-‐model gehanteerd. De drie P’s staan voor People, Planet en Profit: Sociale ontwikkeling, Ecologische ontwikkeling en Economische ontwikkeling: -‐ People gaat over sociale ontwikkeling: het menselijke kapitaal (personeel en patiënten), goed en gezond werkgeverschap, kwaliteit van zorg, de sociale en ethische aspecten van bedrijfsvoering ethiek en Maatschappelijk Betrokken Ondernemen (MBO). -‐ Planet betreft de ecologische ontwikkeling: milieu, energiebesparing, afvalverwerking en de overige ecologische en omgevingsaspecten en -‐ Profit betreft de bedrijfsvoering en economische ontwikkeling: transparantie en inkoop en de overige financiële aspecten van MVO. Als een bedrijf maatschappelijk verantwoord onderneemt neemt het de verantwoordelijkheid voor de effecten van de bedrijfsactiviteiten op mens en milieu. Het draagt zorg voor een zorgvuldig beheer van de beschikbare voorraden op de 3 P’s. Het doet kortom aan ‘strategisch voorraadbeheer’ en wel op een zodanige manier dat de voorraden ook voor toekomstige generaties en op meerdere schaalniveaus beschikbaar zijn. Het bedrijf maakt bovendien bewuste keuzes om een balans te bereiken tussen People, Planet en Profit. Deze aspecten worden onderscheiden, maar overlappen elkaar ook. De overlap geeft de verbondenheid tussen de elementen aan (zie figuur 3 PPP en de gezondheidszorg). Dit is belangrijk. Pas als alle drie de elementen in balans zijn is sprake van een werkelijk duurzaam of toekomstbestendig beleid. -
.
Figuur 3 PPP en de gezondheidszorg Toegepast op de zorgsector betekent duurzaam ondernemen: Op het People-‐aspect: de persoon, die zorg nodig heeft, meer centraal stellen en zelfredzamer maken, meer aandacht geven aan kwaliteit van leven en (behoud van) gezondheid in plaats van aan ziekte en meer aandacht voor strategisch voorraadbeheer als het om het personeel in de zorg gaat (inzetbaarheid, arbeidssatisfactie, diversiteit); -
7
-
Op het Planet-‐aspect: energiebezuiniging, zuinig gebruik van grondstoffen, duurzame inkoop en zorgvuldig beleid m.b.t. afvalstoffen; Op het Profit-‐aspect: meer aandacht voor integraal economisch voorraadbeheer (grondstoffen, materialen en kennis) i.p.v. alleen kosten-‐baten-‐analyses.
Anderen (o.a. Diederik van der Hoeven, juni 2010) spreken van: -
mensgerichte zorg: zorg voor hele mensen met elkaar in het volle leven; economisch volhoudbare zorg: er is een paradigmawisseling nodig van reduceren van behandelkosten naar zinvol investeren in een gezonde samenleving; maatschappelijk ingebedde zorg: zorg is verweven met de rest van de maatschappij. De muren rond het medische bolwerk verdwijnen. Vanuit eigen initiatief ontstaan vloeiende verbanden met vrijwilligers, met andere professionals en met andere domeinen.
Als we integraler met de 3 P’s aan de slag gaan komen we bij de volgende aandachtspunten: -‐
-‐
-‐
Door Milieu en Mensen te verbinden wordt een stimulerende zorg-‐ en werkomgeving gecreëerd, waarin aandacht is voor de invloed van gebouwen, groen, voeding, licht, e.d. op patiënten en personeel. Door Mensen en Bedrijfsvoering te verbinden krijgt menselijke maat meer aandacht, en wordt welzijn en gezondheid van de patiënten of cliënten en welzijn en motivatie voor personeel bevorderd. Door Milieu en Bedrijfsvoering te verbinden ontstaat meer aandacht voor groene efficiëntie, inkoopbeleid, energiebeleid, afvalverwerking en hergebruik. De elementen tezamen leiden tot duurzame gezondheidszorg, die ook in de toekomst op efficiënte wijze kan werken voor de bevolking, zonder het milieu te belasten of verliesgevend te zijn.
Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen in de zorg kan een betere efficiëntie en effectievere inzet van Personeel, een zuiniger gebruik van Planet, tevreden klanten/ (zorgvragers) en Profit opleveren. Bovendien kan MVO bijdragen aan een goed werkgeversimago, een betere concurrentiepositie en een goed investeringsimago. MVO is dé standaard voor ondernemen in de 21ste eeuw. Het is gewenst dat de zorgsector zich hierbij aansluit.
8
