ONDERZEEDIENST REÜNISTENVERENIGING
KLAAR VOOR ONDERWATER
NUMMER 127 JAARGANG 37 MAART 2014
Colofon Verschijnt 4 maal per jaar in oplage van 1200 exemplaren. Voorzitter D. Heij Bremlaan 14 6866 DP Heelsum 0317-317063
[email protected] Secretaris W.R. Segaar Laan van Oud Poelgeest 30 2341 NL Oegstgeest 071-5726472
[email protected] Redactie & vormgeving E.E. van Kesteren Zoomstraat 78 1784 GL Den Helder 06-44708032
[email protected] Redactie Jhr. R.A. Snouck Hurgronje Molenweg 9 1766 HL Wieringerwaard 0224-221884
[email protected]
1e Penningmeester W.P. van der Veeken Jolstraat 74 1784 NL Den Helder 0223-630265
[email protected] 2e Penningmeester A. Schouten Langevliet 7 1759 LE Callantsoog 0223-643848
[email protected] Vert. COZD LTZ2OC Eric Duenk Onderzeedienst/BUOPS Postbus 10000 1780 CA Den Helder 0223-658195 Contactpersoon voor bestuursaangelegenheden, waaronder aanmelding nieuwe leden, adreswijzigingen en overlijden is de 1e penningmeester W.P. van der Veeken Contactpersoon voor contributie betaling is de 2e penningmeester A. Schouten De redactie behoudt zich het recht voor om artikelen in te korten, te weigeren of te verplaatsen naar een andere editie. Tevens is zij niet verantwoordelijk voor de inhoud van ingezonden kopij. Erelid van de vereniging J.H. van Rede A. Prins W.P.P. Falkmann
In Memoriam
Met leedwezen geeft het bestuur kennis van het overlijden van onze leden; Maart 2013 8 januari 2014
77 jaar 94 jaar
Harlingen Berkenwoude
Wij zullen hen in eerbiedige herinnering blijven gedenken Rectificatie: In KVO 126 is abusiefelijk vermeld dat wijlen Dhr P. Kools afkomstig was uit Breukelen. Dit had Raamsdonksveer moeten zijn.
Contributie De minimale contributie bedraagt € 7,50 per jaar, buitenland leden € 10 per jaar i.v.m. de hoge porto kosten. IBAN: NL57INGB0003928464 BIC: INGBNL2A Betaling moet voor 1 maart overgeschreven zijn, wil men als lid ingeschreven blijven. Zij die reeds lid zijn, krijgen in de december KVO een acceptgiro bijgesloten. Gironummer vereniging: 39.28.464 t.n.v. Onderzeedienst Reünistenvereniging Jolstraat 74 1784 NL Den Helder
PAGINA 1
H.Perridon J. Schagen
Redactie Zwaardvis eerste trimduik HMS Ocelot - Britse ’cold war’ veteraan Wat deden de boten in 2013 Reünie 2014 Concept jaarverslag financiën 2013 Schending oorlogsgraf (O 16) Arabische lente Minister wil vrouwentoilet op ozbt Vrienden van Marinemuseum (advertentie)
2 3 5 11 13 14 15 17 21 22
REDACTIE Redactie Zoals in de vorige uitgave heeft kunnen lezen, ben ik momenteel nog in active dienst. Ik vaar op dit moment met de Zr.Ms. Evertsen voor anti piraterij in de Indische Oceaan. Op onze weg er naartoe was een apparaat om de helikopter te rangen kapot. Gelijk werden er 3 man ingevlogen van de fabrikant. Met een van de monteurs stond ik op de brug een praatje te maken toen hij mijn flipper zag. “Hoe is het nu om bovenwater te varen?” vroeg hij mij. Hij had mijn aandacht volledig. Al snel bleek ik te doen te hebben met Ignas Burgers, die rond 1980 op de Dolfijn had gevaren. Al snel herkende hij mij van de vorige editie van de KVO en de toon was gezet. Onderzeebootmannen onder elkaar hebben we het nog maar even gehad over die ‘apenkano’s’. Helaas kan ik er tijdens de ledenvergadering niet bij zijn om velen van u te ontmoeten. Maar ik ga er vanuit dat u net zulke leuke ontmoetingen zult hebben als ik hier aan boord had. Alle begin is moeilijk. Dit is een veel gehoorde uitspraak. Het nieuwe jaar is begonnen. Het oude heb ik afgesloten met mijn eerste editie van “Klaar voor Onderwater”. Als de nieuwe redacteur heb Ik ondervonden dat de uitspraak “alle begin is moeilijk” maar al te waar is. Enthousiast begonnen aan de nieuwe uitgave van KVO werd ik na het in de bus vallen van de eerste uitgave al snel gewezen op de fouten die er in stonden. Paginanummering die niet klopte. Door het veel verplaatsen van artikelen is de paginanummering soms niet mee gegaan. En als je dan toch pagina’s aan het verplaatsen bent, dien je ook de inhoudsopgave mee te wijzigen. Vanwege een deadline om het blad bij de drukker te
krijgen, is er niet goed meer gecontroleerd. Daar is mijn aandachtspuntje voor de volgende editie. Helaas is er ook een foutje geslopen in de overlijdensberichten. Een verkeerde woonplaats is vermeld bij Dhr. P. Kools. Daar waar Breukelen staat vermeld, had Raamsdonksveer moeten staan. Mijn excuses daarvoor. Het leerpuntje voor mij is dat ik berichten moet checken met de ledenadministratie. Gelukkig ben ik niet alleen gewezen op de foutjes in het blad. Er zijn ook complimenten binnen gekomen. Er zijn nog lezers voor wie de inhoud er meer toe doet dan de bladzijdennummering. Heel hartelijk dank daarvoor. Toch zal ik proberen om ook de details goed in orde te krijgen voordat deze editie weer bij u op de mat valt. Wat vindt u in deze editie? Een verhaal van de HMS Ocelot, heel herkenbaar voor de meesten van ons die ook in de koude oorlog hebben gediend. Deze editie nog een verhaal over de Britse onderzeedienst. Nu een wat moderner verhaal over hoe een onderzeeboot bijdroeg aan de val van de Libische leider Kadaffi tijdens de Arabische lente van 2011. Ook hier weer herkenning voor de mensen die hun fishplay’s in de Middellandse zee doorbrachten. Naar aanleiding van het verhaal over de Zeeleeuw vorige editie, kreeg ik nu kopij binnen over de eerste trimduik van de Zwaardvis. In de media kwam ik wat tegen over de O 16. Daarin werd vermeldt dat de O 16, aangemerkt als oorlogsgraf, van de zeebodem wordt geplukt voor het oud ijzer. We hopen natuurlijk dat hier spoedig een stokje voor gestoken wordt. Dit is een schending van oorlogsgraven. Rest mij nog u veel leesplezier te wensen en een enorm leuke dag tijdens de ledenvergadering. Eddy van Kesteren PAGINA 2
Zwaardvis eerste Trimduik wege de nucleaire torpedo’s, die toen klaar werden gemaakt om te lossen in de haven! Voor de eerste Trimduik met de Zwaardvis wisten wij waar we aan toe waren. Op 15 september 1971 vertrokken we van de RDM, met in de longroom een speciaal kastje voor de RDM sigaren. We voeren eerst elektrisch, later op de Waterweg op de diesel. Het ging allemaal goed, lees ik in mijn dagboekje. We doen allerlei testen vooral op het onderwaterbedrijf gericht: roeren, Hoofdballasttanks blazen, bloweren, trimmen en batterij laden. Ten slotte komen we op 17 september voor anker. Van 14 februari tot en met 5 maart 1971 voeren de aangewezen commandant van de “Zwaardvis”, Ben Fanoy, en ondergetekende, hoofd toezicht op de RDM en aangewezen HMK (Hoofd Machinekamer), mee met USS “Barbel” (SS 580) van Manilla naar Hawaï, onderwater. De Zwaardvis moest een kopie worden van de Barbel, dat betekende een optimale druppelvorm met één schroef voor de voortstuwing. Uiterlijk leek de Zwaardvis nog wel op de Barbel, van binnen niet meer; Nederlandse apparatuur en scheepsinrichting veroorzaakten dat natuurlijk. Eén schroef en die vorm van de boot, waren nieuw voor ons en dus was het een goed idee om te gaan kijken hoe e.e.a. bij de US Navy was aangepakt, vandaar die tocht. We leerden er enorm veel van en dachten soms: dat had iets eerder gemoeten, waardoor die kennis nog meer bruikbaar was geweest. Onderweg hielden Ben en ik een soort herdenking. Op 27 februari, herdachten we “Slag in de Javazee”, waar de Amerikanen niets van wisten. Vlak voor aankomst in Honolulu mochten wij niet meer in de BBK komen, vanPAGINA 3
Op 20 september gaan we naar zee voor de eerste Trimduik. Op 21 september om 16:14 gaat alles dicht, “drie claxons” en na 21 minuten zijn we afgetrimd op sluipvaart, periscoop diepte! Een geweldig succes voor onze scheepsbouwingenieur Jaap van Rijn. We hadden de eerste duik van de Dolfijn nog in herinnering, toen zelfs het
antwoordde; “Zeker mijnheer, er lekt nergens iets. Het is toch een boot van de RDM?” Toen we op 18 november terugkeerden van het eerste gedeelte van de proeftocht, was er maar één lijstje met 10 punten, die hersteld moesten worden. Het hydraulieksysteem, als totaal, was niet bevredigend. De olie werd te warm, vooral bij automatisch sturen met de roeren. Daardoor lekte er veel olie, en sloegen de pompen niet eens meer af! Verder was de Zwaardvis klaar om in het nieuwe jaar, 1972, door te gaan met de werfproeftocht. scheepsvlak nog bijgevuld moest worden om de boot onder water te krijgen in 1961. Op 22 september snuiverden we voor het eerst op de 3 diesels. Het snuiversysteem was buitenboord toch nog niet 100%: de elektrodes op de topklep, de afdichtingen van de mast. Het waren kleine zaken die wel goed moesten komen. Maar eigenlijk waren we erg tevreden toen we op 23 september in den Helder terug keerden.
Hr.Ms. “Zwaardvis” is een goede boot gebleken om later tot het nieuwe Walrusontwerp te komen. Pieter de Graeff.
Tien dagen later deden we de diepduik bij Stavanger. We gingen tot 220 meter, in 10 runs van steeds 20 meter dieper. Met een zwetende directeur Leen van der Tas, van de RDM achter de stoel van de Chef Onderwaterbedrijf, mompelend: “Mijnheer de Graeff, gaat het allemaal wel goed?” Waarop ik PAGINA 4
HMS Ocelot Britse in zijn geheel als een kamer in je huis”. Elke vorm van claustrofobie werd overigens snel de kop ingedrukt door de Marine. De ontmoedigende opleiding voor Britse onderzeeboot bemanningen - historisch gezien als "piraten" door andere marinemannen – hield onder ander in, ontsnappen uit de diepte, verblijf in een afgesloten kamer zonder luchtverversing, en worden opgesloten in een onderwater geplaatste, verduisterde "druk pot".
Op het hoogtepunt van de koude oorlog, deed de HMS Ocelot (S 17) dienst aan de fontlinie. In het kat-en-muis spel met de marine van de Sovjet-Unie verbleef ze soms weken aan een stuk onderwater. Wachtend, luisterend naar een teken van de “vijand”. Vijf van haar bemanningsleden uit deze roemruchte jaren 60, halen na jaren herinneringen op aan deze tijd. Het was een bijzondere ervaring om te leven onderwater. Brian Defurey (Billy), Ron Hitchin (Ted), Norman Hart (Nobby), Richard Dixon (Dixie) and John Wakelin (Wacker) zijn nu allen gepensioneerd. Na jaren spreken ze elkaar nog steeds aan met hun bijnamen die zij 50 jaar geleden ook gebruikten. Ze houden regelmatig reünies en halen dan herinneringen op uit de oncomfortabele maar bijzonder kameraadschappelijke tijd van werken, leven en ademhalen met 65 anderen in een pijp. “Je liep elkaar tegen het lijf. Het was bijna onmogelijk om elkaar te passeren zonder elkaar aan te raken” zegt Billy. Niemand had hier moeite mee. “De meesten van ons beschouwden de Ocelot PAGINA 5
Nobby herinnert zich ineens een zeldzaam incident. Een van de opvarenden kreeg een paniekaanval terwijl de Ocelot onderwater voer. “Hij schreeuwde – ‘Ik wil eruit, Ik wil eruit’, en begon aan het wiel van het ontsnappingsluik te draaien.” Voor hij dit daadwerkelijk kon doen, werd hij overmeesterd en plat gespoten. Uiteraard voor zijn eigen veiligheid, maar zeker ook voor die van de rest van de bemanning. We hebben hem rustig gehouden en verzorgd totdat we hem over konden zetten op een passagierschip. Het opgesloten zijn deerde de bemanning schijnbaar niet. Wat ze wel goed herinneren is de geur die er hing. “De boot stonk”, zei Dixie. “Het stonk er naar diesel, zweet, sigarettenrook en etenswaar. Water was op rantsoen, zeker
‘Cold War’ veteraan als we een fish-play (geheime operatie) maakte. Je wist immers niet hoe lang je met het water moest doen. Van tevoren wist je niet wanneer je weer terug zou zijn. Eén keer per week kreeg je een emmertje met water om te wassen en te scheren. Dus uiteindelijk maakte ook niemand zich daar druk om”. Wat een grotere ergernis was, waren de zakken vuil die zich opstapelden tijdens lange patrouilles. Die werden gewoon in het gangpad geplaatst. “We konden het niet dumpen tijdens een patrouille. Het zou onze positie aan de Russen kunnen prijs geven als het opdreef of gevonden werd”. Legt Billy uit. “Het bleef dus aan boord tot het veilig kon worden gedumpt”. Aan boord werd het niet zo nauw genomen met tenues tijdens het varen. Iedereen droeg wat hij prettig vond. Deze piraten tenues, zoals ze werden genoemd, bestonden veelal uit spijkerbroek of korte broek met een T-shirt. Wat je aan het begin van de reis aan had, had je weken later meestal nog aan. Billy kan zich nog herinneren dat de sokken van Dixie tegen de wanden plakten als je ze er tegenaan gooide. Sommigen menen zich te herinneren dat Dixie een soort Rock-N-Roll feestjasje droeg met bordeelsluipers aan zijn voeten. Maar dit wordt door Dixie ten stelligste ontkend.
ningen die regelmatig werden gehouden (dekmantel) en het testen van nieuwe wapensystemen. De meeste operaties bleven geheim, soms zelfs voor de bemanning van de boot. Zij kregen dan te horen dat ze deelnamen aan een grote oefening of een zogenoemde “wargame”. “We wisten echt wel als we iets echts geheims gingen doen”, zegt Nobby “het pennantnummer op het sail werd dan zwart gemaakt”. Een van de “oefeningen” waaraan de boot deelnam was dat ze ongedetecteerd op de bodem van de oceaan moesten gaan liggen. Op deze manier konden ze geruisloos informatie verzamelen van alles dat over hen heen voer. De boot was dan in een soort geruisloze status, “silent routine”. De sonaroperators van andere onderzeeboten zouden anders misschien iets aan boord van de Ocelot kunnen horen. Ze communiceerden alleen nog fluisterend en ze legden rubber matten op de vloer. En als je wilde verplaatsen, moest je rubber zolen onder je schoenen hebben.
De officiële vaarbewegingen van de Ocelot zijn door het Britse ministerie van Defensie nooit vrij gegeven. In de jaren 60 van de vorige eeuw werd de Ocelot veelvuldig ingezet voor deze spionage missies, maar ook voor NATO oefePAGINA 6
HM Submarine Ocelot
In dienst gesteld: 31 januari 1964 Uit dienst: augustus 1991 (27 jaar) De Britten stopten met diesel boats. Voorstuwing: diesel-electrisch Bemanning: 70 koppen Bewapening: 6 boegbuizen en 2 hekbuizen, 20 torpedo’s (Mk8 of Mk24 tigerfish) of 50 mijnen Waterverplaatsing: 2000 ton (2370 ton onderwater) Afmetingen: Lang 90 meter; breed 8,1 meter; diepgang 5,5 meter Duikdiepte: 200 meter Klasse bestond uit 27 boten (13 voor de Britse Marine)
Iedereen had zijn eigen specialisme aan boord. Voor de een was het torpedo’s laden en onderhouden, de ander was sonaroperator. Wat de mannen gemeen hadden was dat iedereen een praktische kennis had van hoe de boot geconstrueerd was. ’s Nachts werd in de boot gedimd, rood licht gevoerd. De wacht werd gelopen in 3 ploegen en elke dag kende een vaste routine van wachtlopen, schoonmaken, slapen en eten.
De klasse staat bekend al een van de stilste boten van haar tijd. De bemanning had meestal geen idee waar ze voeren. De enige indicatie was de temperatuur aan boord. Kou betekende dat ze mogelijk in Russische wateren waren en als het warm werd, kon het Caribisch water zijn. De mannen herinneren zich goed dat, zodra ze bij de Onderzeedienst werden aangenomen, ze een geheimhoudingsverklaring moesten tekenen. Deze “Secret Act” verbood ze om over hun werk te praten.
Tot time: Ted (back, second left) and Billy (back right)
PAGINA 7
“De voeding was over het algemeen beter dan op oppervlakte schepen”, kan Wacker zich herinneren. “Ik heb nooit een slechte maaltijd gehad” biefstuk, kidneypudding, “train smash” (tomaten in blik met bacon) en andere heerlijke maaltijden werden door de chef kok bereid in het kleine kombuis. De maaltijden werden genuttigd in kleine ruimtes op het messdeck, terwijl de officieren in de longroom aten. Vers voedsel bleef niet langer houdbaar dan 2 of 3 weken na vertrek uit een haven. Daarna kwam alles uit blik. Naast thee en koffie, werd de dagelijkse behoefte aan vocht aangevuld met de beroemde oorlam, een “rum ration”. 70 cl rum die dagelijks rond het middaguur werd geserveerd tot 1970. De meeste bemanningsleden keken uit naar deze dage-
lijkse slok alcohol die uitgereikt werd op “tot-time” (time on target). Billy weet nog maar al te goed hoe opgewonden iedereen was als “up-spirits” werd aangekondigd. “De rum was als honing, iedereen juichte”.
Als ze niet op post stonden, deden de mannen hun best om wat afleiding te krijgen van de dagelijkse werkzaamheden en te ontspannen. Er was immers geen Tv, muziek en zeker geen internet. Kaarten en gezelschapspellen waren erg populair. Anderen verslonden boeken, veel boeken. Gespannen wachtte iedereen op het moment dat de voetbaluitslagen binnen kwamen. Gesprekken waren altijd van algemene aard en luchtig. De missie zelf werd nooit besproken. Ook politiek en geloofsovertuiging brachten de gesprekspartners op glad ijs en werden gemeden. De mannen hadden elkaar gewoon te tolereren, en terwijl de gemoederen natuurlijk oplopen, vooral tegen het einde van lange patrouilles, werden geschillen snel onderdrukt voor de veiligheid van iedereen.
Wacker herinnert zich de quizzen die over het scheepsomroepsysteem worden gehouden. Tijdens de zondag kerkdiensten in het voorschip, voorgegaan door een officier, werd het lied voor degenen die in nood op zee waren vaak gezongen door een koor dat zich een plek had veroverd, samengedrukt naast de torpedo's. Het mess-deck was ook het slaapgedeelte, algemene ontspanningsruimte en bioscoop. Film rollen werden in haven geleend van de Navy library - Tom en Jerry waren zeer populair ("de door Fred Quimby geproduceerde," merkt Wacker op), maar ook films als The Magnificent Seven deden het goed. “Als de films meerdere keren waren gedraaid, werd het geluid uitgezet en nam iedereen een stuk tekst voor zijn rekening”, lacht Nobby. Zo werden de films, de een na de ander, nog een keer bekeken terwijl de rest lag te slapen achter het filmdoek. De kooien waren zo klein dat als je er eenmaal in lag, je je niet kon omdraaien. Dixie weet nog dat zijn voeten permanent uit zijn kooi staken. Ieder beman-
John "Wacker" Wakelin (left) on HM Submarine Tiptoe
PAGINA 8
steeds moeilijker worden. Wacker kreeg het vooral moeilijk toen hij en zijn vrouw kinderen kregen.
ningslid is uitgerust met zijn eigen slaapzak en kussen, maar de kooien waren vaak "hot bunks" – de een zijn bed uit, een ander er in. "We waren zo moe, dat je regelrecht je bunk indook na je wacht, kleren en alles aan", herinnert hij zich. Zoals velen had ook Wacker een foto van zijn vrouw en dochter boven zijn hoofd vastgespeld. Anderen waren niet zo romantisch. Een van de jongens had een foto van zijn droomauto, een Aston Martin DB5 - de Bond auto in Goldfinger - in zijn radarhut hangen. Of ze hun vrouwen en vriendinnen misten? Nobby geeft toe dat het naar het eind van de vaarperiode steeds moeilijker werd. Ook naarmate hij langer geplaatst was bij de Onderzeedienst vond hij het
Billy (left), Dixie (centre), Ted (third right) and Nobby (second right) with crewmates in 2012 at the 50th anniversary of the Ocelot's launch
PAGINA 9
The 'Queen's pirates' Onderzeese oorlogsvoering werd aanvankelijk beschouwd als "nietbeschaafd", en heeft geleid tot vergelijkingen met piraten Royal Navy onderzeeërs die terugkeer van actie hijsen nog altijd de Jolly Roger (Foto: Triumph 2011) De "silent service" is betrokken geweest bij iedere belangrijke operatie sinds 1902 Het Victoria Cross (hoogste Britse militaire onderscheiding) is zevenmaal toegekend aan bemanningsleden van onderzeeboten De mannen vonden dat het werk door moest gaan, en de totale isolatie - geen telefoons, geen telegrammen, geen mail – kon daar geen belemmering in zijn. Persoonlijke telegram en berichten kunnen worden ontvangen door de boot, maar alleen wanneer in de buurt van of aan de oppervlakte, en vaak deze werden ze vast gehouden totdat een operatie afgerond was. Als radio-operator, kreeg Nobby de berichten binnen, soms was het goed nieuws. "We hebben een flink aantal 'dear Johns'," zei hij, "maar het ergste bericht dat ik ooit onder ogen kreeg was voor een vriend wiens vrouw een miskraam had gehad. De commandant verbood me het te vertellen tot het einde van de operatie, wetende hoe erg hij in paniek zou zijn." Eenmaal in de haven, werd het de man verteld, en werd hij naar huis gestuurd. "Hij was ontroostbaar. Ik heb hem nooit meer gezien." Degenen die vrijwillig dienden wisten dat het oncomfortabel en gevaarlijk werk was.
Wat bezielde hen het toch te doen? Aantrekkelijk was de unieke kameraadschap van bemanningsleden van onderzeeboten, gedeeltelijk gegenereerd door de kleinere scheiding tussen officieren en waarderingen en de mildere discipline en kleding voorschriften in vergelijking met de bovenwaterschepen. Maar voor veel van deze jonge mannen was de "operationele beloning" - de zeldzame kans in de koude oorlog face-toface te komen met de vijand, in een wereldklasse oorlogsschip. Of, zoals Wacker stelt, "het was een beetje een eigen geregisseerde jongensboek, een eigen avontuur". De jongens van de Ocelot hebben regelmatig een reünie om de herinneringen aan hun opmerkelijke dagen van moed op en onder zee te herleven. Hoewel de tatoeages door de jaren wazig zijn geworden, de kameraadschap is nog steeds helder. "Je maakt vriendschappen als deze niet in een winkelstraat, " zegt Billy, “daar is meer voor nodig”. BBC History 12/12/13 By Sarah-Jane Hughes PAGINA 10
Wat deden de 2014 is al ruimschoots begonnen. De boten zijn allang weer naar zee vertrokken met diverse bestemmingen. 2013 gaat de boeken in als een jaar waarin alle doelen die we ons gesteld hebben in het operationeel jaarplan behaald hebben. Het is goed om terug te kijken op een jaar waarin de Onderzeedienst gedaan heeft wat van haar gevraagd werd. 2013 begint voor Zr. Ms. Walrus op maandag 7 januari met een bemanningswissel. Oftewel de Zr. Ms. Walrus wordt bemand, en Zr. Ms. Zeeleeuw wordt in goede handen achtergelaten bij het marinebedrijf. De Walrus wordt na een periode van ruim 2 jaar groot onderhoud bij het marinebedrijf weer bemand met marinepersoneel. De boot is onder andere voorzien van nieuwe batterijen, en een veelvoud aan nieuwe kleppen, doorvoeringen en wat dies meer zij. Spik en span ligt de boot eind april langszij steiger 19. Boot en bemanning hunkeren er naar om het zeegat uit te gaan. Toch duurt het nog tot maandag 16 september voordat de boot naar zee vertrekt. Voorafgaand aan deze vertrekdatum hebben boot en bemanning een scala van trainingen afgerond. Onder leiding van Commandant Pieter Bas Peters wordt het zeegat gekozen op die bewuste 16de september. Het zal u niet verbazen dat een serie van varende materieels beproevingen moeten worden afgerond. Wateren aan de Noorse zuidkust zijn bij uitstek geschikt om alle beproevingen grondig af te werken. Stavanger als uitvalshaven is zeker geen straf. De beproevingen gaan goed en op 15 oktober meert de boot af te Den Helder. Veel rust worden boot en bemanning niet gegund. Op 13 november vertrekt de Walrus wederom naar zee. Ditmaal niet om de boot te beproeven, maar de bemanning. Eerst naar Faslane, om daarna circa 5 weken een veelvoud PAGINA 11
van complexe oefeningen af te werken. Een opwerkteam van Britse en Nederlandse collega submariners is aan boord om e.e.a. te beoordelen. De walrus crew doet het uitstekend en op 19 december is de boot volledig operationeel. Zoals u net las is de Zeeleeuw in goede handen achtergelaten bij het marinebedrijf. Op dit moment ligt de boot, zoals gepland, nog steeds bij het marinebedrijf. Groot onderhoud en het instandhoudingsprogramma Walrus klasse (IPW) zorgen ervoor dat de boot nog zeker tot medio 2015 niet gaat varen. Zr. Ms. Dolfijn begint 2013 met een dokking. De boot is aan de beurt om geknipt en geschoren te worden. Kort voordat de boot naar het marinebedrijf wordt verhaald worden bemanningen van Dolfijn en Bruinvis gewisseld. Bemanningswissels worden met enige regelmaat toegepast om de bootsbemanningen wat rust te gunnen, en de platformen onverminderd naar zee te sturen. Over effectiviteit gesproken! Op 5 juni vertrek de Dolfijn naar zee. Op dat moment voert LTZ1 Pim Hol het commando. De reis duurt circa zes weken. Nadat een havenbezoek Kiel succesvol is afgerond wordt koers gezet naar de Oostzee.
boten in 2013 De oefening US BALTOPS staat op het programma. Aan interesse geen gebrek. Aansluitend hierop legt de boot een bezoek af aan het Russische Sint Petersburg. Niet alledaags kan ik u zeggen. Op 13 juni meert de boot wederom af te Den Helder. Steiger 19. Oud en vertrouwd. 2 september is de vertrekdatum van de volgende reis. Het commando is overgenomen door LTZ1 Bastiaan Ruizeveld de Winter. Het eerste commitment is deelname aan de wereldhavendagen te Rotterdam. Zondag 8 september kiest de Dolfijn weer zee vanuit Rotterdam, richting zuid Engelse wateren. De komende 6 weken staan volledig in het teken om FOST te ondersteunen. Diverse bovenwaterschepen worden gedurende deze periode opgewerkt, en de Dolfijn is een geduchte tegenstander. Tussen de intensieve FOST weken door legt de boot havenbezoeken af aan Plymouth, Cardiff en Cork. Op 19 oktober keert de boot terug naar Den Helder om vervolgens op 4 november alweer naar zee te vertrekken. Voordat de boot vertrekt op 4 november worden nogmaals de bemanningen gewisseld. Onder leiding van Commandant Welmer Veenstra wordt de boot ingezet voor een operationele periode. Die duurt uiteindelijk tot 24 december. Dan keert Zr. Ms. Dolfijn, kort voor kerstavond, weer terug in Den Helder.
circa 3 weken. Onder leiding van LTZ1 Welmer Veenstra wordt veelal geopereerd in de Sognefjord en word de perishers het vuur aan de schenen gelegd. Twee Nederlandse kandidaten hebben eveneens de handschoen opgepakt. Noorse wateren betekent veelal een havenbezoek Bergen. Zo ook ditmaal. Op 22 februari keert de boot terug in Den Helder. Na een binnenligperiode van circa 2 weken wordt op 3 maart alweer zee gekozen. Het vervolg van de commandanten opleiding staat op het programma. De reis gaat aanvankelijk richting Zuid Engeland. Via Portsmouth en Plymouth wordt de koers verlegd naar Faslane. In schotse wateren word het pleit beslecht voor de perishers tijdens de finale fase van de submarine command course. Op zondag 28 april wordt het perishers breakfast genuttigd. Traditioneel, en o zo mooi om mee te maken denk ik. De boot keert op 4 mei terug in Den Helder. Op 3 juli gaat de boot een dag naar zee om deel te nemen aan de kranslegging ter nagedachtenis aan de O-13. Daarna staat de boot gepland voor een dokking bij het marinebedrijf. Door technische tegenslag vertrekt de boot het resterende deel van 2013 niet meer naar zee. Eric Duenk Hoofd buro Operaties OZD
De Bruinvis heeft per 14 januari een nieuwe bemanning. Boot en bemanning hebben in het jaar 2012 vele zeemijlen afgelegd. Maar het platform is in goede conditie, en dus wordt een bemanningswissel met Dolfijn toegepast om de bemanning wat rust te gunnen. De nieuwe bemanning van de Bruinvis staat te trappelen om naar zee te gaan. Het gehele voorjaar staat voor de Bruinvis in het teken van de commandantenopleiding. Reis 1-2013 begint op 5 februari en duurt PAGINA 12
REÜNISTENVERENIGING
De jaarlijkse reünie van onze vereniging zal worden gehouden op woensdag 23 april 2014. Dit jaar is gekozen voor het Evenementen Centrum op de Marinekazerne Amsterdam. Programma 23 april 2014
10.00 - 10.45 11.00 - 11.45 1. 2. 3. 3a. 4. 5. 6.
uur Aankomst Reünisten, koffie met cake uur Algemene Vergadering Agenda: Opening door de Voorzitter Mededeling van het Bestuur Financieel verslag over het jaar 2013 Bevindingen van de kascontrolecommissie Rondvraag Gastspreker : Groepsoudste Onderzeedienst KTZ H.L.J. Ammerlaan Onderwerp : Heden en toekomst van de Onderzeedienst Sluiting door de Voorzitter
11.45 - 13.30 uur Bijpraten onder het genot van een drankje 13.30 uur Uitgebreide nasi-maaltijd (u wordt uitgenodigd om aan tafel te gaan) 16.00 uur Tap dicht - Einde reünie. De kosten zijn gesteld op € 7,50 per deelnemer over te maken op rekeningnummer NL57 INGB 0003 9284 64 t.n.v.: Reünistenvereniging Onderzeedienst Jolstraat 74, 1784 NL Den Helder Onder vermelding van “Reünie 2014”. Mocht u uw overschrijving elektronisch doen, dan verzoeken wij u uitdrukkelijk in de ruimte voor de mede-delingen duidelijk uw naam aan te geven, dit om te voorkomen dat niet te achterhalen is van wie de betaling voor deelname is. Ook wanneer u een ander laat betalen, vermeld dan de naam van de deelnemer. Na betaling komt u op de deelnemerslijst. Uiterste datum betaling is 9 april 2014, uw betaling moet dan binnen zijn! Let op: U ontvangt geen uitnodiging zoals in het verleden gebruikelijk was. PAGINA 13
ONDERZEEDIENST Reünie 2014 N.B.: Deze reünie is alleen voor Heren en leden van onze vereniging, medische begeleiding is toegestaan. Huishoudelijke mededelingen: Parkeren: Er is voldoende parkeergelegenheid op het terrein van de Marinekazerne Amsterdam (Zorg voor een goede legitimatie en volg de aanwijzingen van het Bewakingskorps) Openbaar vervoer:Trein Amsterdam Centraal, bus lijn 48 (busstation voor het Victoria Hotel) richting R.J.H. Fortuynplein, uitstappen bij halte Kattenburgerstraat, vertrekt om de 10 minuten. Terug naar Centraal Station bus lijn 22 opstappen bij het Scheepvaartmuseum. Er is geen bootje beschikbaar Naambadges:
Bij binnenkomst zal uw naambadge worden uitgereikt. U wordt vriendelijk verzocht deze na afloop weer in te leveren.
Consumpties:
U ontvangt 3 consumptiemunten. Verdere consumpties kosten ongeveer € 1,50 per stuk en kunnen contant afgerekend worden.
CONCEPT Jaarverslag 2013 over de financiën van de vereniging Inkomsten over 2013
Uitgaven over 2013
Contributies Reünie Rente Diversen
12.290,00 1.478,00 596,54 15,00
Bestuurkosten Representatie Reünie KVO Contributie restitutie Diversen Totaal:
+ Totaal:
Inkomsten 14.379,54
14.379,54
-
Uitgaven = 9.250,52 =
2.162,01 495,00 273,06 5.971,94 30,00 318,51 9.250,52
Winst 5.129,02
Vermogen van de vereniging per 31 december 2012 Saldo winst: Vermogen van de vereniging per 31 december 2013
38.990,82 5.129,02 44.119,84
PAGINA 14
Schending Oorlogsgraf liep op 15 december 1941 op een mijn, waardoor de onderzeeër zonk. In de dagen daarvoor had de Nederlandse boot meerdere Japanse schepen getorpedeerd. De oorlog met Japan was toen nog maar een paar dagen oud.
A salvage crane was caught stripping the wreck of a Dutch submarine in October 2012.
Een Nederlandse onderzeeboot die tijdens de Tweede Wereldoorlog zonk voor de kust van Maleisië is mogelijk door bergers aangetast. De boot, de O16, is een oorlogsgraf en de laatste rustplaats van tientallen opvarenden. Op de plek van het wrak is een kraanvaartuig gezien met aan op het dek een grote hoeveelheid roestig oud ijzer. Het is de vrees van ieder nabestaande: duikers die met snijbranders de stalen sarcofaag te lijf gaan waar de stoffelijke resten van hun familielid al 72 jaar in liggen. Het ministerie van Defensie kan niet bevestigen of de boot of delen van het vaartuig daadwerkelijk zijn geborgen. Een woordvoerster spreekt wel van een 'zeer verontrustende melding', met name voor de nabestaanden van de omge-komen opvarenden. Defensie bevestigt dat de positie van het wrak van de Nederlandse onderzeeër overeenkomt met de plek waar het mogelijke bergingsvaartuig is gezien. Het ministerie is daarover ingelicht door derden. De Hr. Ms. O16 was onderweg naar Singapore en voer aan de oppervlakte. Ze PAGINA 15
Van de opvarenden van de onderzeeër overleefde slechts één man: bootsman Cor de Wolf. De 41 andere zeelieden kwamen om het leven, onder wie commandant Anton Bussemaker. “De ondergang was dramatisch. De O16 voer aan de oppervlakte richting Singapore. Cor de Wolf stond samen met Commandant Bussemaker en 4 collega´s als uitkijk op de brug. Aan de horizon waren flitsen van vuurgevechten en ontploffingen te zien. Om 02:30 ´s nachts klonk een explosie die de boot hevig deed schudden. De O16 was op een Japanse mijn gelopen. `Onze trouwe O16 verdween in minder dan een minuut onder water` vertelde de Wolf. 36 bemanningsleden zaten in de val. De Wolf verteld “De commandant probeerde het luik dicht te schoppen zodat het water niet naar binnen zou stromen. Opeens bevond ik me in zee. Ik zag niets door de duisternis en de hoge golven. Toen ik anderen hoorde schreeuwen, zwom ik er heen. Commandant Bussemaker was er niet bij. We riepen naar de commandant en hoorden een vaag ant-
woord, maar hij was helaas te ver weg”. De 5 mannen zwommen richting het vaste land, maar dat was ver weg en de stroom zat tegen. Vier redden het niet. Bram de Bos verdween rond 17:00 uur ’s middags als voorlaatste onder water. Toen was Cor de Wolf alleen. De nacht viel en hoewel de bootsman verging van de dorst en hallucineerde, spoelde hij na 38 uur op een eiland aan. Hij moet beresterk zijn geweest, want hij bleek ruim 80 kilometer te hebben afgelegd. De Wolf ging na te zijn hersteld weer bij de Marine aan de slag. De O-16 werd in 1995 teruggevonden op een diepte van 53 meter. Het is officieel als oorlogsgraf aangemerkt. Volgens KLTZ Robin Middel, woordvoerder van de Koninklijke Marine, is het probleem dat de meeste oorlogsgraven in internationale wateren liggen. Er is dus geen gebiedsverantwoordelijke die de status kan beschermen. Enkele dagen voor het zinken van de O16, had de boot aktie ondernomen tegen de Japanners in dit gebied. Op 11 dec 1941, enkele dagen na het uitbreken van de oorlog tegen Japan, torpedeerde de O16 vier Japanse troepenschepen die voor anker lagen. De schepen werden allen geraakt. Deze aktie werd in de media, en niet in de laatste plaats de Amerikaanse media, breed uitgemeten. Commandant A.J. Bussemaker kreeg o.a. hiervoor dan ook de (Distinguised Service Medal) Militaire Willemsorde. In Australië ontstond ophef toen bleek dat commerciële bergers het oorlogsschip HMAS Perth ernstig hebben beschadigd. De bergers waren waarschijnlijk uit op het metaal van het schip. Het Australische schip werd in 1942 tot zinken gebracht in de oorlog met Japan. Het is de laatste rustplaats van meer dan 350 opvarenden en ligt in Indonesische wateren
Originele tekst uit de website van ABC 'Extensive' wreck damage reported by divers Several salvage barges have been spotted in the area, and one was photographed in October dredging up the carcass of a Dutch submarine - the O-16 - which sank off the coast of Malaysia.
14-12-2013 Bron ANP PAGINA 16
Arabische lente & se zee met als missie een no-fly zone af te dwingen ter bescherming van burgers die door Gaddafi massaal werden afgeslacht met zwaar militair materieel. De 130-koppige bemanning van HMS Triumph mocht hun thuisfront niet vertellen wat de reis inhield. In plaats daarvan moesten ze brieven schrijven die vlak voor vertrek op de post werden gedaan.
Dit is het verhaal over hoe een Britse onderzeeboot bijdroeg aan de val van de Libische leider Muammar Gadaffi. In december 2010 begon de Arabische lente in Tunesië Op 15 februari 2011 begonnen ook de vreedzame protesten en gewelddadige opstanden. In Augustus vluchtte hij en zijn familie uit Tripoli naar Sirte. Voor Nederlandse onderzeebootmannen uit de “koude oorlog” geen onbekend gebied. Na een lange zoektocht werd hij op 20 oktober 2011 gevonden en zonder proces kort daarna vermoord. De rebellen die wrede tiran kolonel Gaddafi van zijn troon stootten hadden een geheime bondgenoot. Een machtige bondgenoot die ze nooit zagen maar die ontzagwekkend veel respect kreeg. Nu is het conflict voorbij is kan onthult worden dat de Britse nucleair aangedreven onderzeeër HMS Triumph gestationeerd was onder de golven vlak voor Libië en raketten afvuurde. De hi-tech boot vertrok zoals altijd rustig uit Devonport vlak nadat VN-Veiligheidsraad op 17 maart 2011 resolutie 1973 had aangenomen. Ze zette koers naar de MiddellandPAGINA 17
Terwijl de opstandelingen de opstand in een stroomversnelling brachten, vuurde de HMS Triumph met succes Tomahawk kruisraketten af op tientallen belangrijke Libische doelen. Dicht onder de kust opererend, geholpen door de uitstekende surveillance eigenschappen van de boot, wisten ze de pogingen van de special forces van Gaddafi om de havenuitgang van Misrata van mijnen te voorzien, te voorkomen. Zo zijn de levens van honderden burgers gered die zouden zijn omgekomen bij het zinken van de schepen met vluchtelingen die het geweld trachtten te ontvluchten. Op 18 maart 2011, slechts zeven dagen nadat ze opnieuw naar Libië waren gedirigeerd, werd onder codenaam ´Operatie Ellamy`, eerste aanval vanaf de hunterkiller onderzeeër, en de eerste van een Britse eenheid, uitgevoerd Commandant van HMS Triumph, Rob Dunn (48), zei: "Sinds de Tweede Wereldoorlog is een onderzeeër niet zo effectief en flexibel ingezet. We zaten ongelooflijk dicht onder de kust, kijkend en luisterend naar de strijd rondom Misrata. Tegelijkertijd verstrekten we de meest up -to-date informatie en gaven vroegtijdige waarschuwingen voor dreigende aanvallen op de haven en de NAVO-schepen." CDR Dunn, voegt eraan toe: "Wij zijn de speciale troepen van de maritieme wereld. We doen dingen die een ander krullende tenen zou geven."
de val van Kadaffi Om onopgemerkt te blijven moest Cdr Dunns bemanning leven in een omgeving van stilte. Ingebouwde zaken zoals dekken met vloerbedekking en een wasmachine die op blokken de schokken absorbeert, verminderde uitgestraalde ruis. Periscoopgebruik was tot een minimum beperkt. En bij een aktie stopten de mannen acuut met douchen werd toilet doortrekken beperkt. Als het afvalwater buitenboord gespoeld werd, zou dat hun aanwezigheid verraadden kunnen hebben. Een van de bemanningsleden van onderzeeër die in deze stressvolle periode bijna continu met zijn vinger op de lanceerknop zat was Mick Troth (29), wiens taak het is om elke Tomahawk exact op het gewenste doel te krijgen. Hij moet er voor zorgen dat de missileluiken open zijn, de lanceersilo´s vol zijn met zeewater voordat de lanceersleutel wordt omgedraaid. En als de commandant de opdracht geeft om te vuren, drukt hij op de lanceerknop. Mick Derbys, zegt: "Voor de kust van Libië opereren was heel spannend. Wij deden het voor echt en iedereen was daarvan doordrongen en dus scherp. "Alles werd steeds opnieuw gecontroleerd en gecheckt. Maar toen ik we de eerste keer voor echt op de vuurknop drukte, ging er een siddering door me heen. "Ik vind het niet erg dat ons werk geheim is en we niet veel erkenning krijgen. Wij weten met ze allen dat we goed werk hebben gedaan." De raketten hebben een groot bereik en het kan enige tijd duren voordat ze hun doelen bereiken. Wanneer de mannen klaar met het afvuren en de normale routine weer wordt opgepakt gaan ze te eten. Pas dan, terwijl ze de pizzapunten wegkauwen, worden ze zich bewust van de aanval die ze zojuist hebben uitgevoerd.
Leven op een onderzeeër, vanwege de speciale omstandigheden, wijkt af van dat aan boord van een oppervlakte oorlogsschip. Luiken, compartimenten en luchtdruk worden elk per uur gecontroleerd. Snelle reacties op brand en overstromingen zijn noodzakelijk en worden eindeloos geoefend. Er is aan boord niet genoeg ruimte om voor iedereen een eigen bed te hebben. Er zijn slechts 80 bedden aan boord voor de 130 koppen. Een derde van de bemanning slaap omen-om in hetzelfde bed in de benauwde slaapzaal, hot-bunking. Bezoekers van alle rangen slapen tussen missiles en torpedo's in het wapencompartiment. Zij weten dat wanneer hun onderzeeër niet meer aan de oppervlakte kan komen in gebieden waar de oceaan kilometers diep is, ze daar hun einde vinden. Verenigd door het geheim van hun werk en de gevaren die zij lopen, hebben onderzeeboot bemanningen een hechte band met elkaar. Ook de bijzondere, soms cynische of harde humor die ze hoog houden geeft ze de motivatie om het routine van wachtlopen vol te houden. Eten is echt een obsessie voor de meesten. Ze geven eten dan ook bijnaPAGINA 18
men zoals ‘snorkers’ voor worstjes. (‘dikke dakko’s’ voor frikadellen bij de Nederlandse Onderzeedienst. (Red)) En ‘Nellies Wellies’ gefrituurde beignets. De menulijst is meer dan slechts een opsomming van de maaltijden. Het helpt de bemanning niet vergeten welke dag het is als maanden bezig zijn geweest onderwater. Als het is ‘fish and chips’ is moet het vrijdag zijn. Er is in het weekend een goed gebraden dish en op zaterdagavond kijkt iedereen reikhalzend uit naar de steak. Recente plannen op HMS Triumph om over te stappen op woensdag van een curry naar een mixed grill resulteerde bijna in "muiterij" en werd snel getorpedeerd. Er is alcohol aan boord maar er wordt niet veel gedronken omdat de mannen alert dienen te blijven. Elke nacht, diep in de ingewanden van de sub, bakken de stokers aardappelen. Gezeten naast andere machines houden ze toezicht op de nucleaire reactor. Bemanningslid Graham "Scouse" Finley (30), zei: "Ik weet niet wat de juiste temperatuur voor spuds (kleine aardappeltjes) is maar als we ze om 22.30 uur op zetten zijn ze 3 uur later perfect, krokant PAGINA 19
aan de buitenkant en zacht van binnen. "persoonlijk vind Ik ze het lekkerst met een beetje boter, kaas en curry pasta. Sommigen doen er van alles op, vooral veel van alles." De Chef Technische Dienst voegt toe: "je kan waarschijnlijk wel andere voedsel zoals forel klaar maken, maar je wilt niet de machinekamer uit stinken." Onderzeeërs zijn overigens berucht voor hun minder fris ruikende interieur en het gebrek aan luxe. Een compensatie hiervoor is dat de matrozen de best betaalde zijn in de Royal Navy. Een trip op zee verhoogt het salaris met ongeveer 30% oplopend tot ongeveer 40.000 pond per jaar .Bij de Britse Onderzeedienst zijn veel minder mensen hun baan verloren dan op andere gebieden van de Marine. Dit omdat er geen subs zijn geschrapt in de recente militaire bezuinigingen. De 8.000 man sterke gemeenschap van bemanningsleden van onderzeeboten was diep geschokt door de bekentenis van Ryan Donovan voor de moord op Lt Cdr Ian Molyneux op HMS Astute afgelopen April. Als de mannen op een geheime missie zijn, en een familielid overlijdt, kunnen
ze niet afstappen of contact opnemen met hun familie. In een aantal gevallen kan de commandant het stilzwijgen verbreken en het nieuws net vóór het volgende havenbezoek meedelen. Het bemanningslid reist vervolgens af naar huis. Vrouwen hebben nooit gediend op Britse onderzeeboten. Vanwege de vrees voor giftige stoffen in de atmosfeer van de boot kunnen vruchtbaarheidsschade of schade toebrengen aan de foetus in een vroeg stadium. Maar in andere marines werken ze al wel op onderzeeboten. De Australiërs, Zweden en de Canadezen hebben zelfs gemengde slaapruimten. Medisch onderzoek heeft nu eindelijk ook in het Verenigd Koninkrijk de weg vrijgemaakt. Het is aan het ‘Ministry of Defence’ om een besluit te nemen vrouwen toe te laten tot de Vanguard-klasse in 2014. Onderofficier Paul Foran (47), zei: "Niemand twijfelt er aan dat vrouwen het werk kunnen doen. Maar ik vraag me af hoeveel zullen het willen doen en wat is de verhoudingen die nodig zou is zodat
ze zich comfortabel voelen aan boord." Onderofficier Foran, al 31 jaar onderzeebootman is en die de mannen JK noemen, voegt er aan toe: "Ik zou het verwelkomen. We hebben al homoseksuele mannen aan boord. We zijn er een beetje Brits-stug over." 24 oktober 2011 By Daily Mirror Foto’s: Tony Spencer
PAGINA 20
Vrouwentoilet in OZBTN In VS verbod voor vrouwen opgeheven In Amerika was het voor vrouwen lange tijd verboden een gevechtsrol in het leger te bekleden. Eind vorige maand (aug 2013) werd dit verbod afgeschaft door minister van Defensie, Leon Panetta. In Nederland mogen vrouwen wel al gevechtsfuncties bekleden, bijvoorbeeld bij de luchtmacht. Tot nu toe werden vrouwen echter in onderzeeërs nog geweerd. Hennis-Plasschaert: "Als bij de bouw van een nieuwe generatie onderzeeboten rekening kan worden gehouden met gescheiden voorzieningen, kan dat tot een wijziging leiden."
Minister van Defensie, Jeanine HennisPlasschaert, wil dat onderzeeboten gescheiden ruimten krijgen voor mannen en vrouwen, zodat op den duur ook vrouwen in de gevechtsfuncties kunnen gaan werken bij het Korps Mariniers en de Onderzeedienst. Nu worden vrouwen geweerd in die functies, wegens gebrek aan privacy aan boord. Geslachtsbepaalde' activiteiten De minister zegt in een interview met Elsevier dat ze heeft onderzocht hoe 'geslachtsbepaald' de beroepsactiviteiten zijn bij het Korps Mariniers en de Onderzeedienst. "Gescheiden slaapruimten en gescheiden sanitaire voorzieningen zijn onmogelijk", zegt ze. Uit praktische overwegingen worden daarom nu geen vrouwen toegelaten. Dat moet veranderen, vindt de minister.
Minister op werkbezoek De minister ging de vorige weken op werkbezoek om 'beeld en geluid te krijgen bij wat militairen moeten doorstaan'. Zo bracht ze vorige week de nacht door in een 'sneeuwhol' omdat ze met militairen op trainingsmissie in Noorwegen was. Ze kreeg meteen een nieuwe uitnodiging: CATRIEN SPIJKERMAN Foto ANP/ Lex van Lieshout
PAGINA 21
PAGINA 22
