ONDERZEEDIENST REÜNISTENVERENIGING KLAAR VOOR ONDERWATER

ONDERZEEDIENST REÜNISTENVERENIGING

KLAAR VOOR ONDERWATER

NUMMER 122 JAARGANG 35 DECEMBER 2012

Van de Voorzitter Colofon Verschijnt 4 maal per jaar in oplage van 1200 exemplaren. Voorzitter D. Heij Bremlaan 14 6866 DP Heelsum 0317-317063 [email protected] Secretaris W.R. Segaar Laan van Oud Poelgeest 30 2341 NL Oegstgeest 071-5726472 [email protected] Redactie & vormgeving W.P.P. Falkmann Middelzand 5306 1788 HC Den Helder 0223-642668 [email protected] Redactie Jhr. R.A. Snouck Hurgronje Molenweg 9 1766 HL Wieringerwaard 0224-221884 [email protected]

1e Penningmeester W.P. van der Veeken Jolstraat 74 1784 NL Den Helder 0223-630265 [email protected]

N

u het jaar 2012 zijn einde nadert besef ik mij weer hoe snel de tijd gaat en het lijkt er op(hoewel ik beter weet) dat de tijd sneller gaat dan 50 jaar geleden want in 1962 zette ik mijn eerste schrede als adelborst voor de zeedienst in de Koninklijke Marine , het mooiste onderdeel van de Nederlandse Defensie. Voor mij, samen met vele leeftijdgenoten, ging de “TIJD” toen met de tredmolen van de gewone pas, toch stond de Wereld in dat jaar aan de rand van een Derde Wereld Oorlog. Gelukkig ontmantelde Chroesjtov op tijd de raketbases op Cuba en werd een oorlog op en om Nieuw Guinea op het nippertje vermeden. Ook toen was het een dynamische- en spannende tijd evenals nu, echter de dreiging van een wereldconflict is gelukkig veel minder dominant.

2e Penningmeester A. Schouten Langevliet 7 1759 LE Callantsoog 0223-643848 [email protected] Vert. COZD LTZ2OC Eric Duenk Onderzeedienst/BUOPS Postbus 10000 1780 CA Den Helder 0223-658195 Contactpersoon voor bestuursaangelegenheden, waaronder aanmelding nieuwe leden, adreswijzigingen en overlijden is de 1e penningmeester W.P. van der Veeken Contactpersoon voor contributie betaling is de 2e penningmeester A. Schouten De redactie behoudt zich het recht voor om artikelen in te korten, te weigeren of te verplaatsen naar een andere editie. Tevens is zij niet verantwoordelijk voor de inhoud van ingezonden kopij. Erelid van de vereniging J.H. van Rede A. Prins

Ik wens U allen, tezamen met hen die U lief zijn, gezellige feestdagen en een gezond, voorspoedig en gelukkig jaar 2013 toe en hoop velen van U weer te mogen ontmoeten op onze reünie. Driekus Heij

In Memoriam

Met leedwezen geeft het bestuur kennis van het overlijden van onze leden; L. Verheij F.K.M. van Lint F. Wilbrink R. Dicker J. Geijteman P.S.J. Jak

16 augustus 2012 23 augustus 2012 16 oktober 2012 28 oktober 2012 31 oktober 2012 15 november 2012

85 jaar 78 jaar 77 jaar 64 jaar 69 jaar 70 jaar

Middelharnis Julianadorp Den Helder Australië Wijdenes Den Helder

Wij zullen hen in eerbiedige herinnering blijven gedenken

Contributie De minimale contributie bedraagt € 7,50 per jaar, buitenland leden € 10 per jaar i.v.m. de hoge porto kosten. IBAN: NL57INGB0003928464 BIC: INGBNL2A Betaling moet voor 1 maart overgeschreven zijn, wil men als lid ingeschreven blijven. Zij die reeds lid zijn, krijgen in de december KVO een acceptgiro bijgesloten. Gironummer vereniging: 39.28.464 t.n.v. Onderzeedienst Reünistenvereniging Jolstraat 74 1784 NL Den Helder

PAGINA 1

In dit jaar had de Onderzeedienst gehoopt het wrak van de O 13, de laatste KM onderzeeboot “Still on Patrol” terug te vinden. Het slechte weer dit najaar nopte het surveyance team haar zoektocht te staken. Dit is natuurlijk voor alle betrokkenen een domper, maar we hopen dat begin 2013 de zoektocht kan worden voortgezet.

Van de Voorzitter 1 O13 is ook in het klein Klaar Voor Onderwater 2 e Een 2 jeugd voor de Nederlandse Onderzeeboten 3 Marine dringt piraten terug 9 De admiraal legt de minster uit hoe het werkt 10 Buitenlandse duikers willen naar duiktoren 10 Bemanning van O13 intelligent 10 Klaar voor het bruine water 11 Herdenking in Dundee 17 Het liefst was ik altij op zee gebleven 17 Nderlandse bemanning K18 ondergaat ontbering.. 19 Kerstgroet & Mededelingen 21 Reünie Zeeleeuw 1962 22

O13 is ook in het klein Klaar voor onder water

Het model van de O13 wordt door duikers voortgetrokken aan een stuk vislijn. DOOR ARIE BOOY

DEN HELDER - De rookmachine blaast een mist over het water. De O13 wordt door duikers onder water getrokken. Een camera registreert de vlekkeloze duik. ,,Perfect!", zegt Erik Bibo van Novus Media die een documentaire over de verdwijning en hopelijk vondst - van de onderzeeboot uit de Tweede Wereldoorlog maakt. In het sonarbad van het Marinebedrijf werden opnamen gemaakt van een schaalmodel van de O13. De maker van het model, Fred Huijgen uit Pingjum, zit op een stoel en slaat de verrichtingen van de filmploeg gade. Fred: ,,Ik had te weinig tijd voor het model, dus het is niet helemaal naar mijn zin. Maar voor de film maakt het niet uit." De modelbouwer lacht als hij de onderzeeboot onder de waterspiegel ziet verdwijnen,, Hij is nu nog waterdicht. Ik hoop dat het zo blijft, haha." Expeditie Naast hem staat overste Jouke Spoelstra van

FOTO HDCMEDIA

de Onderzeedienst. Hij leidt de expeditie die naar zee ging om naar het wrak van de O13 te gaan zoeken: ,,Ik heb goede hoop dat we de boot dit keer gaan vinden. Er gaan zoveel deskundigen van verschillende bedrijven en de marine mee. We hebben de beschikking over geweldige apparatuur. Als de weergoden meewerken hoop ik dat we de laatste rustplaats van de O13 kunnen vinden." De filmploeg ging ook mee aan boord van het expeditieschip. Inmiddels zijn veel opnamen gemaakt met nabestaanden en is er een hoop historisch materiaal verzameld. ,,Er zijn wat filmbeelden van de O13", vertelt Spoelstra, ,,maar om de documentaire zo levendig mogelijk te maken is Fred gevraagd een anderhalve meter groot model te maken. Dat had nog heel wat voeten in de aarde, want we hebben de bouwtekeningen overal vandaan moeten halen." ,,Het was een rommeltje", moppert Huijgen goedmoedig. ,,Alle tekeningen hadden een andere schaal, maar het is gelukt." Video over modelbouw O-13 http://www.stillonpatrol.nl/category/video/ NHD oktober 2012 PAGINA2

PAGINA 3

Nevesbu fungeert als Platform System Integrator voor het instandhoudingsprogramma. De taak van Nevesbu als platform engineering partner is het realiseren van de engineering die nodig is om de inpassing van alle modificaties, inclusief de nieuwe systemen in de onderzeeboot mogelijk te maken. Bovendien moet Nevesbu ervoor zorgdragen dat alle subsystemen als één geheel functioneren en inventariseren welke systemen vervallen. Verdere stappen in het proces zijn het ontwerp van de nieuwe indeling van de onderzeeboot, de ruimtereservering voor nieuwe apparatuur aan boord en als architect alle nieuwe en bestaande apparatuur een plaats in de onderzeeboot te geven. Daarnaast wordt ook het ontwerp van de fundaties voor apparaten, kabelbanen, leidingwerk en meubels gedaan. Ook het ontwerp van aansluitingen voor leidingen, elektriciteit, besturing en koeling behoort tot het project. Alle vitale scheepssystemen, zoals beschikbaar elektrisch vermogen en warmtebelasting en scheepsgewicht, volume, stabiliteit en sterkte moeten worden bewaakt. Verder bieden we technische ondersteuning en advies.

Walrusklasse Onderzeeboten van de Koninklijke Marine. In het oprichtingsjaar van Nevesbu werd gestart met het ontwerp voor de export-onderzeeërs Sep en Orzel voor de Poolse marine. Ook is er deelgenomen aan het ontwerp van alle onderzeeboten van de Koninklijke Marine van na de Tweede Wereldoorlog, de boten voor Taiwan en meer recent de HDW 214 klasse voor Griekenland en Zuid-Korea. Tot vandaag de dag neemt Nevesbu deel aan het ontwerp van nieuwe onderzeeërs en instandhoudingsprogramma's. Onze ervaring bestaat uit onder meer haalbaarheidsstudies, consultancy ondersteuning, detailontwerp en de engineering van refit en nieuwbouw, ontwerp van torpedotransportsystemen, roerkoppeling, as-lijnen, enzovoorts.

Het instandhoudingsprogramma om de levensduur te verlengen omvat de modernisering van de huidige torpedo's, herinrichting van de commandocentrale, installatie van satellietcommunicatiesystemen, modernisering van het Combat Management Systeem, vervanging van een aantal verouderde primaire sensoren (sonarfunctionaliteiten en navigatieperiscoop voor een optronische mast) en aanpassingen van een aantal platformsystemen. Nevesbu heeft als scheepsbouwkundig ingenieursbureau ruim 75 jaar ervaring in het ontwerpen van onderzeeboten en is sinds eind jaren zeventig betrokken bij de PAGINA 4

Vanwege het specifieke karakter van het Instandhoudingsprogramma van de Walrusklasse onderzeeboten heeft de programmamanager van Defensie materieel Organisatie - Ministerie van Defensie (DM0) een beroep op het DUKC (Dutch Underwater Knowledge Centre) gedaan. DUKC is een werkgroep gericht op het behoud van onderzeebootkennis binnen de Nederlandse industrie. DUKC is een samenwerkingsverband gestart ter ondersteuning van de conceptuele en platform engineeringwerkzaamheden in het instandhoudingsprogramma met als doel het samenbrengen van kennis en expertise op het gebied van onderzeeboten en syner-

gie door samenwerking. Voor de engineering van het instandhoudingsprogramma zijn een aantal uitgangspunten gesteld. Om de ontwerpfilosofie van de Walrusklasse overeind te houden, ontwerpen we op basis van de nieuwbouweisen en ontwerpregels. Om tot één harmonisch werkend ontwerp te komen, worden de systemen integraal ontworpen. Om de rode draad van de ontwerpfilosofie vast te houden, werken we van globaal naar detailontwerp. Het engineering gedeelte van het instandhoudingsprogramma is opgedeeld in twee fasen. We zijn begonnen met een conceptfase. In deze fase hebben we ons met name gericht op de belangrijkste veranderingen. Tijdens de detailfase zijn consequenties met betrekking tot het platform van het instandhoudingsprogramma in detail uitgewerkt. Conceptfase Tijdens de conceptfase zijn de integratieconsequenties van nieuwe systemen geëvalueerd, een eerste opzet van de modificatie / ruimtereserveringen gemaakt en de ontwerpeisen vertaald in procedures. Dit heeft als doel het kwantificeren en reduceren van technische risico's, het in kaart brengen van interfaces en kwesties (ook voor de toeleverende industrie), het onderbouwen van de leverancierskeuzen en het kunnen optreden als SMART Buyer tijdens het verwervingstraject. Dit wordt bereikt door bewaking van de ergonomie en het behoud van een goed leef- en werkklimaat aan boord van de onderzeeboot. Daarnaast zijn ook de balansen van de warmte (koelcapaciteit), het beschikbare vermogen en de zeewaardigheid bewaakt. Een onderzeeboot gedraagt zich als een gesloten systeem. Zaken als beschikbaar elektrisch vermogen, koelcapaciteit en beschikbare ruimte zijn hierin

PAGINA 5

niet te wijzigen. Het is dus erg belangrijk dat de gehele modificatie binnen de beschikbare grenzen van de onderzeeboot blijft. Om een goede uitgangspositie voor de platformengineering te hebben is het bestaande documentatiepakket met behulp van een schouwing gecontroleerd en zijn eventuele afwijkingen opgemerkt. Van ruimten waar complexe wijzigingen verwacht worden, is op basis van de 2Dtekeningen een 3D-model gemaakt.

Analyse van de ontwerpeisen De oorspronkelijke eisen van de Walrusklasse zijn vertaald naar concrete ontwerpoplossingen en verificatieprocedures voor de activiteiten binnen IPW. Door deze praktische vertaling van de oorspronkelijke eisen wordt zeker gesteld dat de oorspronkelijke ontwerpfilosofie gevolgd wordt en dat de nieuwe onderdelen straks aan dezelfde eisen voldoen.

Voor een aantal van de nieuwe systemen zoals de optronische mast en het SHFsatellietcommunicatiesysteem zijn tijdens de aanbesteding de consequenties voor het platform geïnventariseerd en vergeleken. Op basis van de aanbiedingsinformatie is er een concept integratie-ontwerp gemaakt. De modificaties zijn geïnventariseerd en het ontwerp is technisch geëvalueerd. Op basis hiervan is een ranking gemaakt, waarbij de consequenties voor de indeling (clash met bestaande systemen en routing), constructie, platformsystemen (doorvoeringen, warmtelast, hydrauliek, et cetera), gewicht en volume gekwantificeerd worden voor alle aanbieders. Op basis van het onderzoek is er voor alle potentiële leveranciers een aanpassingsadvies opgesteld. Met dit advies heeft de leverancier de mogelijkheid gekregen zijn ontwerp te optimaliseren en de impact voor het platform te verkleinen. Met het bijgestelde leveranciersontwerp is opnieuw een analyse uitgevoerd. De ranking van de platformconsequenties zijn als input gebruikt voor de uiteindelijke leveranciersselectie. Door tijdens de aanbestedingsfase alle consequenties voor de onderzeeboot te beschouwen is het mogelijk geweest duidelijke kaders te stellen aan de leveranciers en daarmee zijn de risico's voor het IPW sterk afgenomen. PAGINA 6

Detailfase Tijdens de detailfase wordt het ontwerp definitief uitgewerkt. Dit begint met de definitie van de sloopwerkzaamheden en het ontwerp van te demonteren apparaten, fundaties, bekabelingen en leidingwerk. Na het demontageplan volgt het ontwerpen van de nieuwe indeling en inrichting van de onderzeeboot. Op basis van de nieuwe indeling wordt de plaats van alle componenten vastgelegd, worden de fundaties, de kabelloop en het leidingwerk ontworpen en de constructie-aanpassingen bepaald. Het ontwerp moet vervolgens gevalideerd worden. Aan de onderzeeboot worden zware eisen gesteld het is onder andere bestand tegen hoge waterdrukken, schokbelastingen (explosies) en alle andere eisen zoals elektromagnetische scheiding en uitgestraald geluid. Daarnaast moet er een transportplan opgesteld worden om uit te zoeken hoe alle onderdelen (apparaten, maar ook constructiedelen) op hun plek kunnen komen. De ruimte aan boord van een onderzeeboot is beperkt. Het is dus een ingewikkelde puzzel om alle systemen een plek te geven en ze te laten werken volgens het plan. Aan het einde van de fase wordt het ontwerp vertaald in een fabricagepakket. Tijdens het IPW worden veel wijzigingen doorgevoerd in de systemen van de onderzeeboot. Er komen nieuwe wapen-,sensoren communicatiesystemen aan boord. Er worden systemen gemoderniseerd en verPAGINA 7

ouderde systemen verdwijnen. Daarnaast worden er wijzigingen doorgevoerd in de ve rbi ndi n ge n t u ss en al d e z e 'deelsystemen'. Omdat al deze systemen nog in ontwikkeling zijn is het beheer van het ontwerp en de configuratie in deze fase heel belangrijk. Welke informatie is in welk deel van het ontwerp verwerkt en waar nog niet? Dit wordt bijgehouden in het configuratiemanagement. Daarnaast zijn we betrokken bij de design reviews van alle leveranciers om de platform interfacezaken te bewaken. De relatie tussen de technische belangen van de leveranciers en het platform wordt bewaakt door de platform engineering. Op deze manier wordt er met korte lijnen gecommuniceerd, dat werkt effectiever voor het ontwerp van het geheel. Het is van belang dat er tussen de DMO leverancier en platform engineering afspraken gemaakt en bewaakt worden ten aanzien van alle interfaces met de verschillende systemen en het platform. De conceptfase liep van 2008 tot 2011. In 2011 zijn we gestart met de detailfase. De verwachting is dat we de engineering eind 2012 afronden. De realisatie van het project start vervolgens begin 2013 bij het Marinebedrijf in Den Helder. Albert Jurgens Manager of Projects, Nevesbu Wahyu Schiks Lead Navo/Architect, Nevesbu Met dank aan Ivormatie / NEVESBU Ivormatie is een uitgave van Iv-Groep | jaargang 26 | juni 2012

PAGINA 8

Marine dringt piraten terug

Minister Rosenthal bezoekt Hr. Ms. Dolfijn

Foto Peter van Aalst

Minister Rosenthal onder indruk van acties voor Somalische kust DOOR ARIE BOOY

DEN HELDER - ,,De piraten worden steeds verder in de hoek gedreven. We zitten in een cruciale fase voor de bestrijding van zeerovers" Dat vertelde de marine gisteren aan minister Rosenthal van buitenlandse zaken. De minister stond via een videoverbinding in contact met Ben Bekkering die het NAVO-eskader in piratengebied leidt. Bekkering: ,,De piraten zitten in het nauw. Steeds vaker varen ze naar territoriale wateren van andere landen om aan onze patrouilles te ontkomen. Het aantal kapingen is sterk verminderd, maar als de kapers beet hebben, gaat het vaak om een enorme buit." Verdienmodel De marineman doelt op een olietanker met een lading ter waarde van honderden miljoenen waar momenteel door kapers over PAGINA 9

onderhandeld wordt: ,,Het blijft een kat -en-muisspel, maar we zitten wel op een kantelmoment. Doordat we ze flink op de huid zitten, komt hun verdienmodel in de knel." Rosenthal toonde zich onder de indruk van het verhaal en vroeg of het kabinet iets kan betekenen in de strijd tegen piraten. Bekkering: ,,Als we het netwerk van alle ministeries beter benutten, kunnen we de zeerovers vaker beletten om toe te slaan." Tijdens het werkbezoek kwam de minister aan boord van het nieuwste marineschip (Friesland) en het grootste (Hr.Ms. Johan de Witt). Daarna daalde Rosenthal af in de krochten van het krapste verblijf binnen de oorlogsvloot: de onderzeeër Hr.Ms. Dolfijn. ,,Het is voor het eerst dat ik in een onderzeeër ben", zei hij. Ademloos luisterde Rosenthal naar het verhaal van de commandant die door zijn periscoop zag dat gegijzelden werden gekielhaald om hun familieleden aan te zetten tot het betalen van losgeld. Juist gisteren eiste het openbaar ministerie (OM) bij de rechtbank in Rotterdam tien jaar cel in de derde grote piraterijzaak in Nederland, met de zwaarste strafeisen tot nu toe. De mannen, die vorig jaar april zijn opgepakt door het fregat Hr.Ms. Tromp, hebben volgens justitie een Iraans vissersschip met daarop 14 vissers gekaapt en langere tijd gegijzeld. Toen de Tromp deze dhow wilde controleren, schoten de Somaliërs gericht op de militairen, aldus de officier van justitie. Dit gebeurde in de wateren voor de Somalische kust. Standaard bewapenen Somalische zeerovers zich met Kalasjnikov-geweren en draagbare raketwerpers. NHD 11 september 2012

'Bemanning van 013 intelligent' [email protected] De admiraal legt de minister uit hoe het werkt

DEN HELDER - Minister Uri Rosenthal vond het geweldig om deze week eens in een echte onderzeeboot te zijn: ,,Ik heb er veel over gelezen, maar ben er nog niet eerder in geweest. Het is echt indrukwekkend", zei hij tijdens het bezoek aan de Hr.Ms. Dolfijn. Een kijkje door de periscoop is vast onderdeel van een bezoek van VIP's aan een Nederlandse onderzeeër. De minister maakte, turend door de periscoop, een draai van 360 graden in de commandocentrale. Door diezelfde periscoop bespioneerde de bemanning van de Dolfijn piraten in Somalië. ,,Ze konden ons niet zien dus we zagen hoe ze gegijzelden mishandelden", vertelde de commandant aan de minister. Foto Peter van Aalst NHD 14 sept. 2012

Buitenlandse duikers willen naar duiktóren DOOR ARIE BOOY

DEN HELDER - Het kan straks wel eens druk worden in de innovatieve duiktoren van het nieuwe zwembad De Schots. Dat verwacht de Nederlandse Vereniging voor Brandweerzorg en Rampenbestrijding (NVBR). Er zijn weinig van dit soort duiktorens in Nederland en landen om ons heen. ,,Omdat nagenoeg alle duiktorens in de omliggende landen afgekeurd of aan vervanging toe zijn, is het niet ondenkbeeldig dat ook buitenlandse eenheden van de Helderse toren gebruik gaan maken", meldt een woordvoerder van de NVBR. Als die voorspelling bewaarheid wordt, betekent dat een opsteker voor de plaatselijke hotels en restaurants. Want zeker voor veel duikers uit Duitsland en België ligt Den Helder te ver van huis om in één dag op en neer te gaan. Het overnachtingseffect kan ook optreden voor Ne-

DEN HELDER - Staande op de toren van een onderzeeboot kon je door het lawaai van de eigen motoren een andere aan de oppervlakte varende onderzeeër niet aan horen komen. Dat stelt oud-premier Piet de Jong in de documentaire die over de verdwenen O13 gemaakt wordt. Eén van de theorieën over de verdwijning is dat de Nederlandse bemanning met de O13 de Poolse onderzeeër Wilk geramd heeft omdat men die boot aanzag voor een Duitse vijand. De vraag was waarom de op de toren staande Polen de O13 niet aan hoorden komen. Oud-commandant De Jong antwoordt uit eigen ervaring: ze konden het niet horen. De makers van de documentaire zijn blij dat de op hoge leeftijd zijnde De Jong met hen wilde praten over het project. De oud-premier is beschermheer van het Comité Nabestaanden Onderzeeboten 1940-1945. Hij noemt het zoeken en hopelijk vinden van de O13 belangrijk. De Jong stelt dat de manschappen indertijd prima waren opgeleid en zeer goed getraind waren: ,,Dit waren intelligente jongens hoor." NHD sept. 2012 derlandse duikers, aangezien in Den Helder straks een heel scala aan trainingen geboden wordt. Commandant Gerard Hekkers van de Defensie Duikschool: ,,Hoewel we de toren in eerste instantie voor militaire duikers hebben ontwikkeld, werken we nauw samen met de brandweer en leiden we - als er plaats is - ook duikers van het bedrijfsleven op. Die kunnen straks ook op deze plek oefenen." In De Schots kan tot negen meter diep gedoken worden. Op het marineterrein wordt gewerkt aan een duikbassin met zeewater dat twintig meter diep is.

NHD 14 sept 2012 PAGINA 10

PAGINA 11

H

et zijn tumultueuze tijden binnen het Nederlandse defensieapparaat. De Leopardtanks worden afgestoten, schepen en helikopters verkocht en dik 12.000 banen geschrapt. Je zou bijna vergeten dat er te midden van al dat bureaucratische geweld ook nog gewoon gewerkt en geïnvesteerd wordt. In januari begint hij het Marinebedrijf Den Helder bijvoorbeeld een van de grootste onderhoudsprojecten ooit. Tussen nu en 2019 worden alle Nederlandse onderzeeboten een voor een op de wal getrokken en niet alleen aan een grondige opknapbeurt onderworpen, maar ook flink vernieuwd. Het doel: de vier boten uit de Walrusklasse zo moderniseren dat er minstens tot 2025 operationeel mee gevaren kan worden. Kolonel Pim Rozendaal van de Defensie Materieel Organisatie (DMO) is de projectleider van het Instandhoudingsprogramma Walrusklasse, kortweg IP-W. Hij vertelt: "De onderzeeboten dateren uit het eind van de jaren tachtig en zouden een levensduur hebben van 25 jaar. Het plan was om halverwege, dus voor de eerste boot zo rond 2002, een moderniseringsprogramma door te voeren. Daar kon toen geen geld voor vrij worden gemaakt." Zonder buitenlucht Pas in 2004 werden de eerste studies gestart naar de modernisering van de Walrusklasse. Een commissie van wijze mannen begon met een inventarisatie van de wensen en mogelijkheden. Daarbij waren er volgens Rozendaal drie opties: ''Minimaal aanpassen, zodat de boten veilig kunnen blijven varen, een complete overhaul met alle moderne snufjes, en iets daar tussenin". Er werd bijvoorbeeld gekeken naar het terugdringen van de akoestische signatuur. Door de hele romp niet speciale tegels te beplakken. kun je ervoor zorgen dat een boot minder sonarpulsen weerkaatst en dat hij onder water dus nog moeilijker te vinden is. Een andere lang gekoesterde wens was AI P: air independent propulsion oftewel voortstuwing die niet afhankelijk is van de buitenlucht. De Nederlandse onderzeeboten hebben een dieselelektrische voortstuwing. Als de boot onder water vaart, wordt de schroef aangedreven door elektromotoren die de benodigde stroom onttrekken aan manshoge pakketten accu's. De hoeveelheid energie die erin kan worden opgeslagen is uiteraard beperkt, dus moet de onderzeeboot om de zoveel tijd vlak onder de oppervlakte gaan varen. Dan komt de snuivermast omhoog, zodat er lucht van buiten kan worden aangezogen om de dieselmotoren te laten draaien die op hun beurt de batterijen opladen. Tijdens het ’snuiveren’ is een onderzeeboot kwetsbaar. Moderne Marineschepen zijn namelijk uitgerust met slimme radarsystemen die onder meer het vaste patroon van de golven kunnen analyseren en verstoringen in het patroon kunnen detecteren. Een snuivermast is redelijk fors en dus niet zo heel

moeilijk op te sporen. AIP, dat op de nieuwste dieselelektrische boten standaard is, kan dat probleem oplossen. Er zijn verschillende systemen op de markt die in bestaande onderzeeboten kunnen worden ingebouwd. Een ervan is een zogenoemde closed-cycle diesel (CCD), waarbij de benodigde zuurstof in vloeibare vorm (LOX) in speciale tanks wordt meegenomen. Een boot met CCD zou zonder te snuiveren vijf keer langer onder water kunnen blijven. Klinkt redelijk eenvoudig, maar het plaatsen zou toch grote gevolgen hebben. Patrick Tit, bij het Marinebedrijf verantwoordelijk voor al het onderhoud aan de onderzeeboten, zegt: "Die systemen zijn zo fors dat je de boot groter moet maken. Dat betekent dat je hem doormidden moet zagen om er een sectie tussen te zetten en dat wordt veel te duur:' Actieve sonar Uiteindelijk koos de commissie van wijze mannen niet voor een minimale of een maximale verbouwing, maar voor optie drie: iets daar tussenin dus. "Tijdens het IP -W vervangen we alleen de systemen die niet meer onderhoudbaar zijn en die daardoor niet meer aan de eisen kunnen voldoen die er nu operationeel aan worden gesteld", vertelt Rozendaal. Die operationele eisen zijn anders dan toen de boten werden ontworpen. Tijdens de Koude Oorlog opereerden ze voornamelijk in diep water, maar tegenwoordig blijven ze steeds vaker vlak voor de kust. Hun taak is verschoven van 'blauw water' naar 'bruin water' en dat stelt andere eisen aan de systemen aan boord. Daarom worden in de neus van de Walrusklasse-boten, tussen de vier torpedoluiken, de sensors (hydrofoons) van een mine and obstacle avoidan-

PAGINA 13

ce sonar (MOAS) geplaatst. Een van de belangrijkste opdrachten die een onderzeebootcommandant meekrijgt, is ongezien blijven. Dat betekent dat een onderzeeboot zo min mogelijk uitzendt en eigenlijk alleen signalen, zoals radioverkeer of (sonar)geluiden, opvangt. MOAS is met zijn actieve sonar dus een uitzondering, en met reden. Rozendaal: "We varen steeds vaker in ondiepe wateren en de zeekaarten die we hebben zijn soms meer dan 50 jaar oud. Intussen liggen er misschien wel wrakken, of hebben zeestromingen de bodem veranderd. Bovendien liggen voor een vijandelijke kust of bij haveningangen vaak zeemijnen. MOAS zendt geluidspulsen uit aan de hand waarvan we het reliëf van de bodem kunnen bekijken en zo afwijkingen en mijnen op kunnen sporen." Opmerkelijk genoeg blijven de overige hydrofoons (onderwatermicrofoons waarmee de onderzeeboot 'om zich heen kan luisteren) behouden. Tit: "Dat heeft met de kosten te maken, maar de techniek van die dingen is de afgelopen jaren ook niet heel erg veranderd. Vergelijk het maar met de luidsprekers die je thuis hebt staan. Als je 20 jaar geleden goede boxen hebt gekocht, kun je die nog steeds gebruiken. Maar met een nieuwe tuner valt het geluid nog wel te verbeteren:' De 'tuner' is het passive sonar processing system (PSPS). Tit: "Op dit moment heeft elke hydrofoonopstelling een eigen kastje en worden de verschillende sonarsystemen - short, medium en long range - apart verwerkt en geanalyseerd. De huidige eisen zijn anders dan in de koude oorlog, toen de boten vooral in diep water opereerden

Maar door de snellere computers van tegenwoordig kunnen we de informatie van alle sonarsensors nu naar één rekenaar sturen:' Deze zogenoemde sonarsuite kan op basis van alle opgevangen geluiden een frequentieanalyse maken en veel sneller bepalen welke schepen en eventuele onderzeeboten er in de buurt rondvaren. Naast de PSPS wordt ook het Combat Management-systeem (het centrale besturingssysteem van de boot) vervangen. "Het huidige systeem, GIPSY, dateert nog uit het begin van de jaren tachtig, het Commodore 64tijdperk", vertelt Rozendaal, “Dus dat werd ook wel tijd:” Snel rondkijken Een andere aanpassing die een rechtstreeks

PAGINA 14

gevolg is van de verschuiving van blauw naar bruin water betreft het enige wapen aan boord van de onderzee-boten: de torpedo's. Rozendaal: "De Mark 48 heavy weight-torpedo die we nu gebruiken is in wezen een kleine onderzeeboot met eigen sensors, een motor en een navigatiesysteem. Hij werd destijds ontwikkeld voor diep water. Daar zijn weinig verstoringen, zodat hij zijn doel vrij gemakkelijk kan vinden. Maar als een vijandelijke onderzeeboot bijvoorbeeld voor een rotspartij ligt - en dat komt in bruin water nou eenmaal vaak voor - dan heeft hij meer moeite om dat doel van de achtergrond te onderscheiden. Binnen dit project, dat aan het IP-W hangt, worden ze gemoderniseerd, zodat ze beter in staat zijn om in ondiep water hun werk te doen". Misschien wel de meest opvallende en moeilijkste aanpassing binnen het IP-W project is dat alle boten een optronische mast krijgen, die een van de twee periscopen gaat vervangen. Als de commandant nu naar buiten wil kijken, brengt hij de boot naar periscoopdiepte (PD: 17 meter onder de oppervlakte). Hij schuift de draaibare periscoop omhoog en via een systeem PAGINA 15

van schuin geplaatste spiegels en lenzen kan hij vervolgens zien wat er boven water gebeurt. Dat doet hij zo kort mogelijk. Het deel van de periscoop dat boven water uitsteekt, is weliswaar een stuk kleiner dan een snuivermast, maar door de gevoelige apparatuur en de getrainde bemanning van een fregat is hij op te sporen. Tit: "Bovenin de optronische mast zitten twee camera's: een nachtzichtcamera en een HD-kleurencamera. Die vervangen de spiegels en de lenzen. Zo kan er, net als met een periscoop, mee worden rondgekeken. De beelden worden in de commandocentrale op de diverse schermen vertoond, er kan ingezoomd en uitgezoomd worden en de beelden kunnen worden opgenomen". Een extra voorziening, de quick look round, maakt het bovendien mogelijk om de mast kort uit te schuiven en dan één of twee rondjes te laten maken. Terwijl de genomen foto's worden opgeslagen, gaat de mast weer naar beneden. Een optronische mast, die in tegenstelling tot de oude periscoop niet door de drukhuid steekt, heeft verschillende voordelen. Doordat de beelden worden bewaard, kan de commandant ze langer bestuderen, waardoor de kans kleiner wordt dat hij een

vijandelijk schip over het hoofd ziet. Bovendien kan hij ervoor kiezen om de opnamen op andere schermen in de commandocentrale te projecteren, zodat anderen mee kunnen kijken. "De nachtzichtcamera is trouwens ook een grote vooruitgang", zegt Tit. "Nu moetje de complete centrale verduisteren en dan maar hopen dat je 's nachts nog iets kunt waarnemen. Straks heb je altijd zicht." Overigens blijft de kleinere, ouderwetse aanvalsperiscoop wel behouden. Ook dat is een kwestie van keuzes en geld. Alles moet passen Wie tijdens de Marinedagen weleens aan boord van een onderzeeboot heeft rondgelopen, weet hoe krap het daar is. En dat maakt het IP-W, dat exclusief de torpedo's en een nieuwe satellietantenne zo'n 100 miljoen euro gaat kosten, tot een forse uitdaging. Er is dan ook jaren van planning aan voorafgegaan voordat in januari eindelijk met de verbouwing kan worden begonnen. Tit: "Je moet zo'n klus tot op het bot 'uit‑ 'Je moet z’n klus tot op het bot 'uitengineeren' Het is constant woekeren met ruimte en gewicht' engineeren'. Het is constant woekeren met de ruimte en het totale gewicht van de boot. De optronische mast moet precies in de bestaande ruimte in het sail (de opbouw van de onderzeeboot - red.) passen en het gat in de drukhuid moet worden dichtgemaakt. Elk schroefje zit ergens in de planning. Van elk kabeltje moet je vooraf weten waar dat langs gaat lopen, want alles moet binnen de drukhuid blijven en er is letterlijk geen ruimte om te improviseren." Zou het dan niet veel handiger zijn om compleet nieuwe boten te bouwen? Daar wordt weleens voorzichtig over nagedacht, maar het is volgens Rozen-daal nu niet haalbaar. "Een onderzeeboot ontwikkelen is vele malen duurder en bovendien een langdurig proces. Je hebt minstens een jaar of tien nodig om dat voor elkaar te krijgen. Het IP-W is op dit moment de beste oplossing." Met het project kunnen de boten weer jaren mee, en dat geeft Nederland de tijd om na te denken over de toekomst van onze onderzeese activiteiten.

Andre Kesseler sprak voor dit artikel met Kolonel Pim Rozendaal van Defensie Materiaal Organisatie en Patrick Tit van het Marinebedrijf Den Helder.

Met dank aan KIJK nummer 12/2012 WWW.KIJK.NL PAGINA 16

Herdenking in Dundee

D

e Herdenking nam plaats op Zaterdag 01/09/2012 bij het Monument in Dundee..Het geheel was weer georganiseerd met de fantastische medewerking van de Gemeenteraad en Lord Provost van Dundee. Ook dit jaar was er weer grote belangstelling voor deze gebeurtenis die ons laat herdenken, dat in de Tweede Wereld Oorlog, 6 Onderzeeboten van diverse nationaliteit Dundee verlieten en niet meer terugkeerden, zij zijn "Still on Patrol". Na de gebruikelijke onderdelen van de Herdenking, korte toespraken van de nieuwe Lord Provost, Mr. Bob Duncan, en Patricia Lang die het religieuze gedeelte onder haar hoede nam, werden zoals gewoonlijk alle namen van de 296 verloren bemanningsleden omgeroepen.

Mr.Bob Duncan nam ook van de gelegenheid gebruik om nog even te refereren naar de belangstelling in Holland voor het lot van de Onderzeeboot O-13 en haar bemanningsleden. Hierna kwam het onderdeel de 2 minuten stilte en de kranslegging. Volgens protocol werden er kransen gelegd door vertegenwoordigers van Dundee, Mr. Bob Duncan, De Royal Navy, Commodore Steven Garrett en de National Submariners Association, Cdr Bob Seaward Ret.RN. Ook diverse lokale branches van deze organisatie lagen kransen, waaronder the West of Scotland, Scottisch and Barrow afdelingen. Verder waren er Consuls en vertegenwoordigers van Frankrijk, Rusland, Polen en Noorwegen aanwezig om deze herdenking bij te wonen en een krans te leggen. Namens onze eigen Reünisten Vereniging werden bloemstukken gelegd door John Lenting en Ron Rietveld bij de gedenkstenen voor de O-22 en O-13. Deze herdenking had voor ons Hollanders nog een speciale betekenis. Door de belangstelling voor de O-13, waren er ook enkele nabestaanden aanwezig vanuit Nederland en Engeland. John en ik zelf hebben nog even gelegenheid gehad om even te praten met Mevr. Gerda Velthuis en haar zoon, zij is de dochter van Cornelis Havenaar, bemanninglid van de O-13. Jammer genoeg was de conversatie kort, mede door feit dat zij medewerkten aan een documentaire voor de Hollandse televisie. Na het saluut van de vaandel dragers en de Guard of Honour van de Submariners Association werd deze herdenking besloten. De traditie is nu, dat er gelegenheid is om bij te praten gedurende een receptie in het gemeentehuis van Dundee, waar wederom een koud buffet werd aangeboden door de stad Dundee.

Ron Rietveld PAGINA 17

‘Het liefst was ik altijd op zee gebleven’ Piet de Jong ‘Ik ben met het ouder worden alleen maar geloviger geworden, vooral door andere culturen en godsdiensten te bestuderen. Die leiden allemaal naar hetzelfde godsbegrip, naar dezelfde notie van een absolute waarheid. Misschien maakt dat het doodgaan iets gemakkelijker. Ik zie er niet tegen op. Bovendien: mijn vrouw is ook al boven. Begin 2010 is zij overleden, twee dagen voor haar 95ste verjaardag. Ik mis haar aanwezigheid, de gesprekken, de attenties over en weer. Ik zie haar nog overal. In gedachten praat ik met haar. Ik kan voorspellen wat ze zou hebben gezegd. Wat wil je? We waren bijna 63 jaar getrouwd. Als je zo oud wordt als ik, maak je alles een paar keer mee. Je beseft: alles verandert, maar het komt ook weer terug. Het zijn allemaal golfbewegingen. Ik heb de eerste recessie meegemaakt, vervolgens kregen we een lange periode van welvaart en nu zitten we weer in een recessie. Eb en vloed, heen en weer. Zo is het leven. Het verschil met vroeger is alleen: toen was het een opgewekte samenleving, ondanks de armoede. Maar nu? Arm of rijk - iedereen is ontevreden omdat er altijd wel iemand is die meer heeft. Dat stoort me en het verontrust me: in deze maatschappij draait het alleen nog maar om geld. En hoe zit het dan met de geest? Waar gaan we naartoe als innerlijke rijkdom steeds minder belangrijk wordt? Daar maak ik me zorgen over. Grote zorgen. Ik blijf de politieke analyses in de krant spellen, met een enorme loep. Ik praat erover met de zes mensen die nog over zijn van mijn oude kabinet, uit 1971. We lunchen iedere maand samen, het zijn allemaal vrienden voor het leven geworden. Ik kan me erover opwinden dat de Kamer geen gezag meer heeft. Het debat is afgezakt naar het niveau van de straat om je dood te schamen. Er zijn liefdes

die je hele leven blijven. Als klein jongetje werd ik verliefd op de zee en dat is nooit meer overgegaan. Ik ben jarenlang officier en commandant bij de marine geweest. Het liefst was ik altijd op zee gebleven. Als je in mijn hart kijkt, vind je de zee, niet de politiek. Het monument van de Onderzeedienst in Den Helder kan me nog steeds ontroeren. Veel van mijn makkers zijn in de oorlog gesneuveld en staan op dat monument vermeld. Ieder jaar ga ik er met de meiherdenkingen naartoe. Als Vera Lynn zingt 'We'll meet again', springen de tranen in mijn ogen. Dat doet me wat, nog steeds. Als ik de kans kreeg nog eens over de oceaan te zeilen, zou ik het zo doen. Mijn dochter heeft laatst voor me geïnformeerd. Dan ga ik met je mee', zei ze, leuk, samen de wereld rond: Maar het feest ging niet door. Zon oude man willen ze niet meer aan boord hebben. Dan krijgen ze een begrafenis op zee, zeggen ze, en dat willen ze niet. Begrijpelijk, maar spijtig vind ik het wel'

CV CDA- prominent Piet de Jong (Apeldoorn, 3april 1915) was tussen 1959 en 1971 achtereenvolgens staatssecretaris, minister van Defensie en minister-president van Nederland. Van 1935 tot 1947 werkte hij bij de Onderzeedienst van de Koninklijke Marine. Hij heeft drie kinderen en drie kleinkinderen. Tekst: Trudy Kunz Plus Magazine april 2011

PAGINA 18

Nederlandse bemanning onderzeeboot K18 ondergaat vreselijke ontberingen en atoombom ’We kregen hoopjes slaag van de Jap’ Door Arie Booy DEN HELDER - Nog geen tien jaar was de onderzeeboot K18 in dienst voor de Koninklijke Marine, maar wat een geschiedenis hebben schip en bemanning. Na 3,5 jaar krijgsgevangenschap kregen de mannen als toetje nog de atoombom. Die tweede atoombom, Fat Man genoemd vanwege zijn dikke vorm, kwam op 9 augustus 1945 in Nagasaki neer. Dat gebeurde vlak bij het jappenkamp Fukuoka 14 waar vooral Nederlandse militairen opgesloten zaten die slavenarbeid verrichtten in de staalfabrieken, scheepswerven en mijnen rond Nagasaki. Onder hen de mannen van de K18, die sinds 1942 krijgsgevangen zaten. Dolf Oosterman was bootsman. Hij is nu overleden, maar vertelde in 1991: ,,Aan boord werd ik altijd ’de bolle’ genoemd vanwege mijn forse postuur. Na ruim drie jaar krijgsgevangenschap woog ik nog maar 43 kilo.’’ Oosterman werd net als zijn kampgenoten gedwongen voor de Japanse oorlogsindustrie te werken. Dat gebeurde bij bedrijven met bekende namen als Mitsubishi en Kawasaki. ,,We kregen hoopjes slaag van de jap’’, zei Oosterman. Maar in die laatste oorlogsmaand daalde iets heel anders op de gevangenen neer. Op 9 augustus klonk om elf uur luchtalarm. Aan de blauwe hemel schitterde een zilveren stip. Parachute ,,Er kwam een Amerikaanse bommenwerper hoog over. Het toestel wierp een bom uit die aan een parachute hing’’, schreef kampgenoot Geoff Sherring. PAGINA 19

,,Opeens was er een verblindend licht. Ik werkte op een dak en viel er direct van af.’’ De bom werd in de lucht tot ontploffing gebracht om een zo groot mogelijke verwoestende kracht te ontketenen. Fukuoka 14, waar de Helderse marinemannen woonden, lag nog geen twee kilometer van Ground Zero, de plek waar boven de bom klapte. ,,Ik groef een schuilkelder in een heuvel toen de bom ontplofte’’, herinnert kampgenoot Ronald Scholte zich. ,,Er bromde een vliegtuig. Onmiddellijk daarop scheen een helgeel licht en klonk een oorverdovende knal. Luchtdruk blies me de tunnel in. De grond schudde en de wanden van de tunnel gingen heen en weer zoals bij een aardbeving. Daarna werd het pikdonker. Ik zag niets meer.’’ Lasvlam De atoombom werd drie kilometer te vroeg afgeworpen en ontplofte dus dichter bij het kamp dan de bedoeling was. De verwoesting van het gehele gebied was enorm, maar wel anders dan bij Hiroshima drie dagen eerder. Nagasaki wordt omgeven door heuvels en die dempten de schokgolf. Sherring: ,,De lichtflits deed me denken aan de vlam die bij lassen gebruikt wordt, maar dan ontelbaar veel groter.’’ Het effect van de hitte was extreem. Ooggetuigen zagen bomen spontaan vlam vatten; in de stad braken meteen branden uit; wie naar boven keek toen de bom ontplofte was met blindheid geslagen. Stof en aarde werden de lucht in gezogen en vormden de kenmerkende paddestoelwolk. Daar onder werd het duister. Even later vielen er druppels modder zo groot als druiven naar beneden. Ook al hadden de marinemannen in vijf jaar oorlog heel wat bombardementen ondergaan, dit was geweld op een onvoorstelbare schaal. Niemand had ooit zoiets destructiefs meegemaakt.

De bemanning van de K18 poseert aan dek van de onderzeeboot.

,,Nu ben ik de Dood, de Vernietiger van Werelden’’, dacht Robert Oppenheimer toen hij drie weken eerder een atoombom zag ontploffen tijdens de eerste test in New Mexico. Zelfs de leider van het team wetenschappers dat het geheime Amerikaanse wapen ontwikkelde, werd geïmponeerd door de enorme kracht van de ontploffing en dacht aan de regel uit een Hindoe-geschrift. Dat er veel radioactieve straling was vrijgekomen, had niemand door in Nagasaki. Er is geen onderzoek gedaan naar de doodsoorzaak van de Nederlanders die de ontploffing meemaakten, maar feit is dat velen een respectabele leeftijd hebben bereikt. Toen bootsman Oosterman op tachtigjarige leeftijd zijn oorlogsverhaal vertelde, maakte hij weinig woorden vuil aan de atoombom. Zijn relaas ging vooral over de angstige uren aan boord van de K18 die in 1942 tot zinken is gebracht, waarna de bemanning aan boord van een zogenoemd ’hellship’ in krijgsgevangenschap werd gebracht. Na de oorlog kwamen hij en machinist Cor de Heer uitgeteerd en allebei met slechts

één oog weer terug in Nederland. Hoe de getraumatiseerde veteranen hier behandeld zijn, tart iedere beschrijving. De Heer mocht als militair werkman blijven. Voor Dolf Oosterman was geen plaats meer in de herberg. Hij was verbitterd en zei twintig jaar geleden: ,,Wij keerden na zeven jaar terug en er werd getwijfeld aan onze politieke betrouwbaarheid. De huidige marinemensen gaan naar de Golf en als ze thuis komen, staat de minister klaar met een blikkie (medaille).’’ De K18 werd in 1934 in dienst gesteld. Tijdens een met veel publiciteit omgeven wereldreis van een jaar werden aan boord zwaartekracht proeven uitgevoerd door professor Vening Meinesz. KXVIII of K18 De officiële aanduiding is KXVIII, maar het cijfer 18 stond op de toren. De K staat voor kolonie (de Oost of West). NHD 15 08-2012 PAGINA 20

Kerstgroet & Mededelingen

Het bestuur wenst U prettige feestdagen.

Tekening Genui Kowalski

B

ij dit nummer van “Klaar voor Onderwater” is de acceptgiro voor uw contributie 2013 ingesloten. Ieder jaar zijn er veel leden die meer dan de minimale contributie betalen. Het financieel beleid van de vereniging is gebaseerd op dit meerdere. Om iedereen in de gelegenheid te stellen lid te blijven van onze vereniging hebben we in de ALV van 24 april 2012 de minimale contributie vast gesteld op € 7,50 per jaar. Leden die buiten Nederland wonen betalen minimaal € 10,00 in verband met de hoge portokosten. U wordt beleeft verzocht uw contributie voor 1 maart 2013 over te maken. Buitenland leden worden nadrukkelijk gevraagd geen cheques op te sturen, omdat verzilveren zeer hoge kosten met zich meebrengt. Onze voorkeur gaat uit naar Telebankieren. Uw penningmeester

D

e Reünie & Algemene Leden vergadering zal op 17 april 2013 in de Dukdalf te Den Helder worden gehouden. Tijden en dagprogramma zal in KVO-123 bekend gesteld worden. PAGINA 21

Reunie Zeeleeuw 1962

O

p 12 september 50 jaar na binnenkomst in Den Helder kwam de bemanning van de Zeeleeuw die de wereldreis in 1962 via de Ned. Antillen, het Panamakanaal naar Ned. Nieuw Guinea. De terugreis Rond Kaap De Goede Hoop naar Den Helder bij elkaar. Een reis van 31285 zeemijlen, de mijlen afgelegd tijdens oefeningen en patrouilles niet meegerekend. Het was een prachtige dag met veel zon en dit in combinatie met de locatie Bronbeek gaf ons het gevoel dat het nog maar kort geleden was dat deze reis er op zat. Na binnenkomst was er koffie met spekkoek. Om 14.00 uur opende Ad van Ieperen de reünie, tijdens zijn openingswoord verwees hij naar de nieuwsbrief die op de tafels lag met daarin al het nieuws over de oud bemanningsleden die niet aanwezig konden zijn en het stukje “In Memoriam” waarin de overledenen vermeld staan waar wij nog steeds aan denken, vooral op een dag als vandaag. Ook haalde hij de periode aan waarin wij bij de Marine gediend hebben en hoe het er nu voorstaat, de al jaren lang durende bezuinigingen, de onzekerheid van het

personeel, wij als oud militairen leven met hen mee. Na de opening was het een gezellig samenzijn waarin heel wat verhalen verteld werden. Om 16.00 uur was er nog een kleine plechtigheid, onze oud commandant J. van de Griendt stelde de website www.zeeleeuw-1962.nl officieel in gebruik. Na de ingebruikname van de website was er de “Rijsttafel Kumpulan” die natuurlijk weer heerlijk smaakte en een hoogtepunt was van deze dag. Omstreeks 19.00 uur ging een ieder naar huis en konden wij terug kijken op een geslaagde reünie. De deelnemers die het boekje Herinneringen aan de Zeeleeuw 1962 besteld hadden konden het boekje mee naar huis nemen. Samen met het eerste deel wat uitgegeven was op 12 september 2010 is dit een mooie herinnering aan een bijzondere reis. De organisatoren: Ad van Ieperen, Jan van de Scheur, Karel Beem en Ronald Teeselink. PAGINA 22

ONDERZEEDIENST 1e Penningmeester W.P. van der Veeken Jolstraat 74 1784 NL Den Helder 0223-630265 [email protected]

B EZOEK

REÜNISTENVERENIGING Redactie - Vormgeving W.P.P. Falkmann Middelzand 5306 1788 HC Julianadorp 0223-642668 [email protected]

ONZE WEBSITE

WWW. KLAARVOORONDERWATER. NL