Omtrent de noodzaak tot het begrenzen van de openbaarheid van de terechtzitting bij de behandeling van strafzaken

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2009-10

Omtrent de noodzaak tot het begrenzen van de openbaarheid van de terechtzitting bij de behandeling van strafzaken

Masterproef van de opleiding „Master in de rechten‟

Ingediend door

Caroline Dutranoit (studentennr. 20056358) (major: Burgerlijk recht/ strafrecht)

Promotor: Prof. Dr. P. Traest Commissaris: T. Gombeer

Voorwoord Deze masterproef is tot stand gekomen in het kader van het behalen van het diploma Master in de rechten. Het schrijven van een masterproef is geen gemakkelijk opdracht en de eerlijkheid gebied mij dan ook te zeggen dat niet alles van een leien dakje is gelopen. Daarom wil ik mijn familie en naaste vrienden bedanken voor alle goede raad en steun die ze mij de afgelopen maanden verleend hebben. Alsook bedank ik Professor Traest die optrad als promotor.

Caroline Dutranoit,

Ronse, augustus 2010.

1

Inhoudsopgave

Voorwoord ....................................................................................................................................... 1 Inhoudsopgave ................................................................................................................................. 2 §1. Inleiding..................................................................................................................................... 6 §2. Historiek .................................................................................................................................. 10 §3. De openbaarheid van de terechtzitting : Ratio Legis .......................................................... 14 3.1. Controle ............................................................................................................................... 15 3.2. Legitimering ........................................................................................................................ 15 3.3. Preventie .............................................................................................................................. 16 3.4. Ratio in rechtspraak EHRM ................................................................................................ 16 §4. Algemeen : Openbaarheid in het nationaal – supranationaal - internationaal recht ...... 18 4.1.Openbaarheid van de terechtzitting : Nationale wetgeving ................................................. 18 4.1.1. Artikel 148 Grondwet................................................................................................... 18 4.1.1.a. Ratione materiae .................................................................................................... 19 4.4.1.b. Ratione personae ................................................................................................... 21 4.1.1.c. Uitzondering openbaarheid terechtzitting: zitting achter gesloten deuren ............ 24 4.1.2. Wetboek van Strafvordering ........................................................................................ 27 4.1.2.a. Artikel 153 Sv........................................................................................................ 27 4.1.2.b. Artikel 190 Sv. ...................................................................................................... 28 4.1.2.c. Artikel 310, lid 2 Sv. ............................................................................................. 30 4.2. Openbaarheid in het supranationaal en internationaal recht ............................................... 30 4.2.1. Artikel 6 EVRM ........................................................................................................... 30 4.2.2. Artikel 14 BUPO VERDRAG...................................................................................... 33 §5. Interne openbaarheid ............................................................................................................. 34 5.1. Interne openbaarheid bij berechting meerderjarigen ........................................................... 34 5.2. Interne openbaarheid bij berechting minderjarigen voor jeugdrechtbank .......................... 34 5.2.1. Inzageverbod ................................................................................................................ 35 5.3. Beperking interne openbaarheid .......................................................................................... 36 5.3.1. BOM-Wet ..................................................................................................................... 36 2

5.3.2. Zuivering der nietigheden ............................................................................................ 37 §6. Externe openbaarheid ............................................................................................................ 39 6.1. Algemeen ............................................................................................................................ 39 6.2. Openbaarheid ... of toch niet? ............................................................................................. 40 6.2.1. Het afnemend belang van de (openbare) terechtzitting ................................................ 40 6.2.2. Begrijpelijkheid? .......................................................................................................... 42 6.2.3. Schending van de privacy ............................................................................................ 42 6.2.4. Bemoeilijking resocialisatie/ stigmatisering ................................................................ 43 6.3. Openbaarheid van de terechtzitting - de vrijheid van meningsuiting en persvrijheid ......... 44 6.3.1.Vrijheid van meningsuiting en informatie .................................................................... 45 6.3.1.a. Artikel 19 en 25 Gw. ............................................................................................. 45 6.3.1.b. Artikel 10 EVRM .................................................................................................. 46 6.4. Pers en justitie: een moeilijke relatie................................................................................... 51 6.4.1. Evolutie: een korte schets ............................................................................................. 51 6.4.1.a. Eind 19e Eeuw : afwezigheid van pers in justitie .................................................. 51 6.1.4.b. Eind 20 ste eeuw: Mediatisering van justitie ........................................................ 52 6.4.2. Gerechtelijke verslaggeving: voor- en nadelen ............................................................ 53 6.4.2.a. Voordelen .............................................................................................................. 53 6.4.2.b. Nadelen.................................................................................................................. 54 6.5. Begrenzingen openbaarheid van de terechtzitting en gerechtsverslaggeving ..................... 56 6.5.1. Begrenzing openbaarheid van de terechtzitting in het nationaal recht: zitting achter gesloten deuren ....................................................................................................................... 57 6.5.1.a. Artikel 148 Gw. ..................................................................................................... 57 6.5.1.b. Artikel 190 Sv. ...................................................................................................... 57 6.5.1.c. Voorlopige hechteniswet. ...................................................................................... 58 6.1.5.d. Opschorting ........................................................................................................... 58 6.1.5.e. Internering ............................................................................................................. 59 6.1.5.f. Strafzaken met minderjarigen ................................................................................ 59 6.5.1.g. Familiezaken ......................................................................................................... 60 6.5.2. Begrenzing openbaarheid terechtzitting door zuivering der nietigheden..................... 60 6.5.3. Begrenzing openbaarheid van de terechtzitting in het supranationaal recht ................ 61 3

6.5.3.a. Artikel 6.1 EVRM ................................................................................................. 61 6.6. Begrenzingen gerechtelijke verslaggeving.......................................................................... 66 6.6.1. Begrenzingen nationale wetgeving .............................................................................. 66 6.6.1.a. Debatten met gesloten deuren ............................................................................... 66 6.6.1.b. Debatten inzake echtscheiding .............................................................................. 66 6.6.1.c. Debatten voor de jeugdrechtbank .......................................................................... 67 6.6.1.d. Eisen met betrekking tot gerechtsverslaggeving ................................................... 67 6.6.2. Begrenzing gerechtsverslaggeving door grondwettelijke beginselen / EVRM ........... 69 6.6.2.a. Het vermoeden van onschuld respecteren ............................................................. 69 6.6.2.b. De bescherming van het privé-leven ..................................................................... 71 6.6.2.c. Gezag en onpartijdigheid rechterlijke macht ......................................................... 73 6.6.3. Begrenzing gerechtsverslaggeving door interne reglementen ..................................... 74 6.6.3.a. Code van journalistieke beginselen ....................................................................... 74 6.6.3.b. Richtlijn omgang pers met slachtoffers ................................................................. 75 6.6.3.c. Raad voor de Journalistiek .................................................................................... 75 6.6.3.d. Gedragsnormen pers en gerecht ............................................................................ 75 6.6.3.e. Verklaring der rechten en plichten voor de journalist ........................................... 76 6.6.3.f. Aanbeveling Raad van Europa van 10 juli 2003 over mediaberichtgeving in strafzaken ........................................................................................................................... 76 6.6.4. Camera‟s in de rechtszaal? ........................................................................................... 76 6.6.4.a. Situatie in België ................................................................................................... 78 6.6.4.b. Conclusie ............................................................................................................... 80 6.7. Operationaliseren openbaarheid terechtzitting .................................................................... 80 6.7.1. Informatieverstrekking vanwege de overheid .............................................................. 80 6.7.1.a. Persrechter ............................................................................................................. 81 6.7.1.b. Inzage rollen .......................................................................................................... 82 6.7.1.c. Faciliteiten in de rechtzaal ..................................................................................... 83 §7. Rechtsvergelijking: Hoe open zijn rechtzaken in Frankrijk, Nederland, Engeland en V.S.? ............................................................................................................................................... 84 7.1. Nederland ............................................................................................................................ 84 7.1.1. Het beginsel van de openbaarheid : bronnen ............................................................... 84

4

7.1.1.a. Grondwet ............................................................................................................... 84 7.1.1.b. Wetboek van Strafvordering ................................................................................. 84 7.1.2. Pers en gerecht in Nederland: Camera‟s in de rechtzaal? ............................................ 86 7.1.3. Conclusie ...................................................................................................................... 87 7.2. Frankrijk .............................................................................................................................. 87 7.2.1. Bronnen ........................................................................................................................ 87 7.2.1.a. Code de procédure pénale ..................................................................................... 87 7.2.2. Pers en gerecht in Frankrijk: Camera‟s in de rechtzaal? .............................................. 88 7.2.2.a. Loi du 29 juillet 1881 sur la liberté de la presse.................................................... 88 7.2.3. Conclusie ...................................................................................................................... 90 7.3. Engeland .............................................................................................................................. 90 7.3.1. Common Law ............................................................................................................... 90 7.3.1. Bronnen ........................................................................................................................ 91 7.3.2.a. Human Rights Act 1998 en rechtspaak ................................................................. 91 7.3.2.b. Sub judice en contempt of court ............................................................................ 91 7.3.2.c. Sexual Offences Act 1976 en Youth Justice and Criminal Evidence Act 1999 .... 93 7.3.2. Camera‟s in de rechtzaal? ............................................................................................. 93 7.4. Verenigde Staten ................................................................................................................. 94 7.4.1. Openbaarheid: bronnen ................................................................................................ 94 7.4.1.a. United States Constitution ..................................................................................... 94 7.4.2. Camera‟s in de rechtzaal? ............................................................................................ 94 7.4.3. Conclusie ...................................................................................................................... 96 § 8. Besluit ..................................................................................................................................... 97 Openbaarheid? ............................................................................................................................ 97 Grenzen zijn noodzakelijk .......................................................................................................... 98 BIBLIOGRAFIE .......................................................................................................................... 100

5

Titel Masterproef: Omtrent de noodzaak tot het begrenzen van de openbaarheid van de terechtzitting bij de behandeling van strafzaken §1. Inleiding Een rechtstaat dient in strafzaken niet alleen de belangen van slachtoffers te garanderen, maar moet bovendien ook de positie van verdachten beschermen. Het is van fundamenteel belang dat de rechten van de verdediging in strafzaken worden geëerbiedigd en dus is het een grondrecht van elke verdachte zich te kunnen verweren tegen een strafvordering. De rechten van de verdediging vindt men niet concreet terug in nationale wetgeving, maar wel in mensenrechtenverdragen, met name in artikel 6 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens1 (EVRM) en artikel 14 van het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten2 ( BUPO-verdrag). De rechten die deze artikelen waarborgen zijn onder andere het recht op toegang tot de rechter, het recht op een eerlijk proces, het recht op behandeling van de zaak binnen een redelijke termijn, het vermoeden van onschuld en het recht op een openbaar proces. Het zijn één voor één belangrijke beginselen, maar in casu is het het laatstgenoemde recht, met name het recht op een openbaar proces, dat het onderwerp zal uitmaken van mijn masterproef en dus uitgebreid besproken zal worden. De openbaarheid van een procedure voor een vonnisgerecht is een oud en fundamenteel beginsel en betekent dat gelijk wie de rechtszaal mag betreden. De rechtsvraag echter, die in deze masterproef behandeld en geanalyseerd zal worden betreft de vraag of het beginsel van de openbaarheid van de terechtzitting in

strafzaken een zegen, dan wel een last is voor een

rechtstaat. De openbaarheid van de terechtzitting in strafzaken wordt volgens de traditionele opvatting gezien als een beginsel die de kwaliteit van de rechtspleging enkel ten goede komt, 1

Art. 6 Verdrag 4 november 1950 tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, goedgekeurd door de wet van 4 november 1950, BS 19 augustus 1955 ( hierna : artikel 6 EVRM) 2 Art. 14 Internationaal Verdrag 19 december 1966 inzake Burgerrechten en Politieke Rechten, goedgekeurd door de wet van 15 mei 1981, BS 6juli 1983.

6

maar deze opvatting kan vandaag de dag niet meer worden volgehouden omwille van verschillende redenen. Deze masterproef zal trachten de meest belangrijke aspecten van deze openbaarheid te bekijken en voor-en nadelen op een rijtje zetten. Indien na analyse blijkt dat het beginsel van de openbaarheid in strafzaken toch veeleer positief is voor een rechtstaat, hoe kan die openbaarheid dan naar de toekomst toe optimaal worden gegarandeerd? Wordt daarentegen geconcludeerd dat dit beginsel meer kwaad dan goed met zich meebrengt, hoe dient die openbaarheid dan te worden beperkt? Wat volgt is een zeer ruime en algemene weergave van de structuur die in deze masterproef zal worden aangewend. Er zal aangevangen worden met een historisch inleidend deel. Chronologisch zullen we de verschillende belangrijke periodes uit de geschiedenis overlopen en bekijken hoe de openbaarheid zich in elke van die tijdsvakken manifesteerde. Een historische schets van het openbaarheidsbeginsel is noodzakelijk, omdat zo het het belang ervan in onze huidige maatschappij beter gevat kan worden. Volgend op het historische perspectief zal specifieker ingegaan worden op de verschillende functies van de openbaarheid van de terechtzitting in strafzaken, met andere woorden de ratio legis. Waarom is het openbaarheidsbeginsel eigenlijk zo belangrijk voor een rechtstaat? Hier zal reeds blijken dat de functies van de openbaarheid kunnen opgesplitst worden in twee „soorten‟ openbaarheden. Vooreerst, de interne openbaarheid die van groot belang is voor de verdachte en ten tweede de externe openbaarheid die het publiek de mogelijkheid biedt een soort controle uit te oefenen op de werking van het strafrechtelijk apparaat. Deze twee soorten openbaarheden zullen later in de masterproef een belangrijke indeling vormen, waarbij zowel de interne als de externe openbaarheid afzondelijk zullen behandeld worden. Vervolgens wordt bekeken waar we het beginsel van de openbaarheid kunnen terugvinden. Wat nationaal recht betreft is het beginsel verankerd in de grondwet, maar ook in andere wetten komt het aan bod. Daarnaast is het beginsel van de openbaarheid van de terechtzitting in supranationaal en internationaal recht niet weg te denken. In het bijzonder zijn artikel 6 §1 EVRM en artikel 14 BUPO-verdrag van belang. Zowel nationale als supranationale wetgeving

7

voorzien in uitzonderingsgevallen waar met gesloten deuren kan worden gedebatteerd. Beide regelgevingen zullen met elkaar vergeleken worden. Na de historische inleiding, het bespreken van de functies en de vindplaatsten van het beginsel van de openbaarheid van de terechtzitting zal het werk opgedeeld worden in twee luiken. Het eerste, minst omvangrijke deel betreft de interne openbaarheid. Het tweede deel zal de externe openbaarheid onderzoeken. Deze opdeling is belangrijk aangezien het twee totaal andere aspecten van de openbaarheid behandelt. De interne openbaarheid gaat over de mate van openbaarheid met betrekking tot procespartijen. De partijen hebben het recht om op de zitting aanwezig te zijn en bovendien verkrijgt de verdachte het recht om kennis te nemen van de processtukken. Dit is noodzakelijk om zich degelijk te kunnen verdedigen. Hier zal bekeken worden hoever die interne openbaarheid effectief reikt. Het tweede deel, de externe openbaarheid , betreft de relatie gerecht/ publiek. Het recht op een openbaar proces kan in deze context niet los gezien worden van het vermoeden van onschuld, de persvrijheid en de eerbiediging van het privéleven. Het publiek heeft het recht een strafproces bij te wonen en te zien wat er zich in de rechtszaal afspeelt, maar dit recht wordt door ondere andere journalisten vaak heel verregaand geïnterpreteerd en bijgevolg misbruikt. Het is dus vooral de gerechtsverslaggevende pers die hier het probleempunt en discussiepunt vormt. Idealiter zou datgene wat zich op de terechtzitting afspeelt objectief door de media moeten worden weergegeven, maar dit is vandaag de dag geen realistische stelling meer. Het staat vast dat de media over lopende zaken mogen en zelfs moeten berichten gelet op het recht op informatie voor het publiek. Maar gaat men daar soms niet te ver in? Dienen journalisten zich niet in te houden in het belang van het goed verloop van het proces? Concreter, worden privacy van zowel slachtoffer en verdachte niet te veel in het gedrang gebracht? Wordt het vermoeden van onschuld niet bedreigd? In welke mate heeft de audiovisuele media toegang tot de rechtszaal? Wat indien journalisten verkeerde feiten weergeven? Wat is de taak van de persrechter? Tal van vragen rijzen hierbij op en zullen onderzocht worden.

8

Een volgende belangrijk deel van de masterproef is het rechtsvergelijkende luik. Vooreerst zal de openbaarheid van het strafproces in de buurlanden Nederland en Frankrijk (civil law) onderzocht worden. Vervolgens komen twee common law landen aan bod met name het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Het uitoefenen van de strafvordering in deze landen is totaal anders dan in civil law landen en daarom nuttig te bekijken hoe het beginsel van openbaarheid daar wordt uitgelegd. Na de uitvoeringe bespreking van de interne en externe openbaarheid en na het rechtsvergelijkend onderzoek volgt een besluit over wat mijn inziens de beste „oplossing‟ zou zijn in België. Moet er gestreefd worden naar meer openbaarheid of net minder ? Wat kan verbeterd worden? Het onderwerp van deze masterproef betreft een oud thema die reeds lang bediscussieerd wordt en waarover nog oneindig veel kan en zal gediscussieerd worden. Een “oplossing”, zoals ik eerder vermeldde , is niet dé oplossing, maar een persoonlijke visie. Met deze masterproef zal ik dan ook trachten mijn visie zo genuanceerd en objectief mogelijk trachten weer te geven.

9

§2. Historiek Een historische bespreking van openbaarheid in de strafrechtspleging is een noodzakelijk onderdeel van deze bijdrage willen we het belang en de argumenten voor het bestaan van het openbaarheidsbeginsel goed begrijpen.

Reeds in de wetgeving van de Atheense democratie (500v.C.) vindt men de twee grote principes van strafvordering terug, met name de deelname van de burgers aan de berechting en de openbaarheid van de debatten.3

Ook in Rome, ten tijde van de republiek (500 v.C.), lag de rechtsmacht oorspronkelijk in de handen van het volk. Het feit dat de macht toekwam aan het volk heeft zijn weerslag op de vorm van procesvoering. Het proces wordt namelijk gekenmerkt door de openbaarheid van de behandeling. Het strafproces was gedurende lange tijd accusatoir van aard, maar geleidelijk aan begon het meer en meer inquisitoire kenmerken te vertonen. De rechtspleging door het volk en de senaat kwam immers onder druk te staan door het toenemend aantal misdrijven, waardoor de werklast te hoog werd.4 Als gevolg ging de senaat over tot het aanstellen van quaestores. Dit is het begin van het latere inquisitoire strafproces. Toch bleef het strafproces ,dat geleid werd door die quaestores, ook nog voldoen aan de vereisten van openbaarheid. Anders verliep het wanneer de tijd van de keizers aanbrak, het principaat. Aanvankelijk werd de quastores-rechtspraak geduld, maar uiteindelijk (1e eeuw V.C.) moest die plaats maken voor de keizerlijke gerechten. Vanaf dan maakt men ook komaf met de accusatoire rechtspleging en ging men openbare aanklagers aanstellen wat leidde tot het inquisitoire proces. Samengaand daarmee werd ook de openbaarheid sterk ingeperkt.5 Zoals Drenth beschrijft “ Was het vroeger de gewoonte geweest om alle terechtzittingen op het Forum in de open lucht te houden, later werden deze verplaatst naar gesloten rechtszalen(...) waar alleen de echte burgers, de honorati, toegang hadden.”6

3

F. HELIE, Traité de l’instruction criminelle ou Théorie du code d’instruction criminelle, Parijs, 1866-1867. U. VAN DE POL, Openbaar terecht. Een onderzoek van het openbaarheidsbeginsel in de strafrechtspleging, Arnhem, Gouda Quint, 28-29. 5 U. VAN DE POL, Openbaar terecht. Een onderzoek van het openbaarheidsbeginsel in de strafrechtspleging, Arnhem, Gouda Quint, 30-31. 6 D.J. DRENTH, Bijdrage tot de kennis der historische ontwikkeling van het accusatoire tot het inquisitoire strafproces, Amsterdam, 1939, 42. 4

10

Na de verdwijning van het Romeinse Rijk, door de invallen van de Germanen, bleven de GalloRomeinen oorspronkelijk onderworpen aan het Romeinse strafrecht en was op de „barbaren” het Germaanse gewoonterecht van toepassing. Twee verschillende rechtssystemen bestonden dus naast elkaar, maar uiteindelijk raakt het Romeinse recht in verval en overheerste het Germaanse gewoonterecht.7 Dat Germaanse gewoonterecht wordt gekenmerkt door zijn irrationeel, accusatoir karakter. Het hele volk, inclusief minderjarigen en vrouwen, mochten het proces bijwonen.8

Aan het begin van de twaalfde eeuw is het strafproces van Germaanse oorsprong nog overal heersend, maar door de receptie van het Romeinse recht omstreeks de 13e eeuw werd de strafprocedure langzamerhand omgevormd tot een inquisitoire procedure. 9 De opkomst van het inquisitoir strafproces betekende dat traditionele manieren om ernstige geschillen te beslechten en de gemeenschapsvrede te herstellen plaatsmaakten voor „strafrechtspleging‟ als taak van de overheid. Het onderzoek van overheidswege betekende dat de strafrechtspleging het domein was van de overheidsfunctionaris en daar was geen rol voor buitenstaanders. De waarheidsvinding van de inquisitoire strafrechtspleging kan plaatsvinden zonder toegang of inzicht van de rechtsgemeenschap. Ook voor de beschuldigde (die geen inzage in de geschriften kreeg) was het daarmee vrijwel onmogelijk om inzicht te krijgen in het tegen hem lopende onderzoek.10 In de tweede helft van de 18e eeuw kwam de strafrechtspleging steeds meer onder vuur te liggen. Kritiek ontstond vanuit de Verlichting, een stroming die zich op veel gebieden in het maatschappelijk leven manifesteerde en zo ook in het domein van het recht. De idee van de Verlichting bestond er in dat de mens een rationeel denkend en handelend individu is, een idee dat totaal niet paste in de 18eeuwse samenleving waarin de structuren werden bepaald door traditie, autoriteit en religie.11 Op basis van de verlichte opvattingen werden in de periode tot de

7

D. HEIRBAUT, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 79-81. U. VAN DE POL,Openbaar terecht. Een onderzoek van het openbaarheidsbeginsel in de strafrechtspleging, Arnhem, Gouda Quint, 1986, 39. 9 D.J. DRENTH, Bijdrage tot de kennis der historische ontwikkeling van het accusatoire tot het inquisitoire strafproces, Amsterdam, 1939, 124-125. 10 L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 15. 11 L. DUPONT, Beginselen van behoorlijke strafrechtsbedeling : bijdrage tot het grondslagenonderzoek van het strafrecht, Antwerpen, Kluwer, 1979, 15. 8

11

Franse Revolutie verschillende voorstellen tot hervorming van de strafrechtspleging gedaan.12 Deze voorstellen waren lang niet allemaal gelijkluidend, maar de meeste hervormers waren voor een strafrechtspleging die gebaseerd was op een staatsinrichting waarin de vrijheid van het individu als hoogste waarde werd erkend en de bevoegdheden van de overheid door die vrijheid werden ingeperkt.13

Aan de vooravond van de Franse Revolutie riep de Franse koning Lodewijk XVI de StatenGeneraal op bijeen te komen, en stelde de drie standen in de gelegenheid hun grieven op tafel te leggen door middel van „cahiers de doléances‟.14 Openbaarheid van de zitting en de uitspraak en motivering van de uitspraak waren vrij algemeen naar voren gebrachte eisen. De vereiste van openbaarheid werd uiteindelijk wettelijk verankerd. Voortaan zouden strafprocessen in openbare zitting plaatsvinden.15 De eerste openbare terechtzitting had plaats op 17 oktober 1987, Dupont omschrijft dit als een historische datum, het was met name “ de dag waarop het strafproces uit zijn geheime sfeer werd gehaald en waarop het Franse publiek voor het eerst een strafproces kon bijwonen. Het was ook de dag waarop het tijdperk van de strafpleiters begon -…- Het was tenslotte de begindatum van de gerechtelijke chronieken en van de manipulatie van de openbaarheid door de massamedia.”

16

Toen Napoleon in 1808 overging tot een strafrechtelijk codificatie sloot hij aan bij de verlichtingsideëen, maar de codificatie was toch op andere pijlers gesteund: het streven naar ordeherstel na de chaos in de jaren volgend op de Revolutie.17 De strafrechtspleging werd daarom onder sterk centraal gezag gesteld, waarbij deels werd teruggegrepen op de strafprocessuele

12

L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 17. 13 L. DUPONT, Beginselen van behoorlijke strafrechtsbedeling : bijdrage tot het grondslagenonderzoek van het strafrecht, Antwerpen, Kluwer, 1979, 6. 14 L. DUPONT, Beginselen van behoorlijke strafrechtsbedeling : bijdrage tot het grondslagenonderzoek van het strafrecht, Antwerpen, Kluwer, 1979, 119. 15 L. DUPONT, Beginselen van behoorlijke strafrechtsbedeling : bijdrage tot het grondslagenonderzoek van het strafrecht, Antwerpen, Kluwer, 1979, 119. 16 L. DUPONT, Beginselen van behoorlijke strafrechtsbedeling : bijdrage tot het grondslagenonderzoek van het strafrecht, Antwerpen, Kluwer, 1979, 121. 17 R. FOQUE en A.C. ‟T HART, Instrumentaliteit en rechtsbescherming. Grondslagen van een strafrechtelijke waardendiscussie, Arnhem, Gouda Quint, 1990, 200.

12

inrichting van het Ancien Régime. Doch, aan de openbaarheid van de terechtzitting werd in de Code d‟Instruction Criminelle niet geraakt.18

Bij het ontstaan van België in 1830 besloot men, in tegenstelling tot de Nederlanden, de code d‟instruction Criminelle van 1808 over te nemen, al had de Belgische Grondwetgever in 1830 de bedoeling om alle wetboeken te herzien . Echter, het wetboek van strafvordering dat we vandaag kennen, is nog steeds grotendeels deze van Napoléon.19 Het beginsel van de openbaarheid van de terechtzittingen werd vervolgens ook in de grondwet tot constitutioneel beginsel verheven, met name in het artikel 96. In de huidige gecoördineerde versie van de grondwet van 17 februari 1994 vindt men het beginsel van de openbaarheid van de terechtzitting terug in artikel 148 van de Grondwet.20

18

L. DUPONT, Beginselen van behoorlijke strafrechtsbedeling : bijdrage tot het grondslagenonderzoek van het strafrecht, Antwerpen, Kluwer, 1979, 130. 19 Het wetboek van strafvordering is vandaag totaal verouderd en uitgehold door de rechtspraak van het Europees Hof voor de rechten van de mens. Belangrijke wijzigingen/vernieuwingen vonden plaats in 1878 en in 1998 met de wet van 12 maart 1998, de „ wet Franchimont‟. 20 Art. 148 Gecoördineerde Grondwet, 17 februari 1994, BS 17februari 1997 ( hierna Gw.)

13

§3. De openbaarheid van de terechtzitting : Ratio Legis Het beginsel van de openbaarheid van de terechtzitting is zowel in nationale als internationale wetgeving niet meer weg te denken. Dit toont aan dat de openbaarheid tot de grondslagen van het strafprocesrecht behoort, maar wat zijn nu juist de functies van dit fundamentele beginsel?

Men dient de openbaarheid van de terechtzitting op te delen in interne openbaarheid enerzijds, en externe openbaarheid anderzijds.

De interne openbaarheid heeft betrekking op de bescherming van de verdachte tegen een geheime rechtspleging.21 Dit betekent dat vanaf het onderzoek ter terechtzitting, alle informatie beschikbaar moet zijn voor alle betrokkenen in een bepaalde strafzaak. Het feit dat alle informatie beschikbaar moet zijn voor de partijen draagt bij tot de waarheidsvinding en tot het eerlijk proces. De verdachte kan immers enkel tijdens de fase van de terechtzitting zijn onschuld bewijzen door falsificatie van datgene dat door de openbare aanklager is aangevoerd tot bewijs van de verdachte zijn schuld. De verdachte kan enkel een goede verdediging opbouwen indien hij weet waartegen hij zich dient te verdedigen en daarom is de interne openbaarheid een absolute vereiste.22

Echter, interne openbaarheid alleen is niet voldoende. Er moet ook externe openbaarheid gegarandeerd worden. De externe openbaarheid bestaat in de vereiste dat terechtzittingen en uitspraken voor het publiek toegankelijk zijn. Iedereen moet kunnen waarnemen hoe zaken worden berecht en welke straffen er worden opgelegd aan zij die zich schuldig gemaakt hebben aan een strafbaar feit. In de literatuur worden als functies en doelen van het beginsel van externe openbaarheid genoemd: controle op het optreden van de justitiële overheid en meer specifiek van de rechter, de bescherming van de verdachte tegen onrechtmatig overheidsoptreden, preventie en legitimering van de strafrechtspleging en van de rechtspraak in het bijzonder.

21

C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 640. 22 C.P.M. CLEIREN en J.F. NIJBOER, Strafvordering, Deventer, Kluwer, 2007, 640.

14

3.1. Controle De openbaarheid van de terechtzitting maakt het mogelijk voor burgers kennis te nemen van het optreden van het openbaar ministerie en de rechter tijdens het onderzoek ter zitting. Het publiek kan zo nagaan of de rechter onpartijdig en nauwgezet recht spreekt. Men kan stellen dat de publieke opinie als collectieve getuige optreedt als waarborg tegen partijdigheid, willekeur en ander onbehoorlijk gedrag van rechters.23 De controle op de rechter zou dus moeten leiden tot bescherming van de positie van de beschuldigde in de strafrechtspleging.

De aanwezigheid en de daarmee samengaande controle van het publiek is bovendien een stimulans voor de rechter om zich aan het recht te houden. Hij zal zijn gedrag en beoordeling zo goed mogelijk aanpassen aan deze van de „opinion publique‟. Er is sprake van een normerende werking van het publiek waardoor de openbaarheid de juiste toepassing van het recht en dus de waarheidsvinding dient.24 Men kan zich hierbij de vraag stellen hoe een gewone burger, die niets van het recht afweet, de rechtmatigheid van de gang van zaken in de rechtszaal moet beoordelen? Controle echter, dient in deze context te worden opgevat, niet als een toezicht op de nauwgezette en juiste taakuitoefening van de rechters, doch wel in de betekenis van mogelijkheid tot kennisneming en de mogelijkheid tot het uiten van kritiek door de burgers.25 De echte participatieve waarde van de openbare zitting ligt dus niet zozeer op de openbare zitting zelf, maar wel daarbuiten,wanneer het publiek kan deelnemen aan het publieke debat.26

3.2. Legitimering

Wantrouwen in het gerechtelijk apparaat ligt aan de oorsprong van de externe openbaarheid. De introductie van de openbare terechtzitting diende om het vertrouwen in de strafrechtspleging te

23

J. DE BOER, “ Openbaarheid van rechterlijke behandeling en uitspraak”, NJB 1985, afl.26, 835. C.H. BRANTS en L. VAN LENT, “Externe openbaarheid. Van vanzelfsprekendheid tot probleem” in C.H. BRANTS, P.A.M. MEVIS en E. PRAKKEN, Legitieme strafvordering: Rechten van de mens als inspiratie in de 21ste eeuw, Antwerpen – Groningen, Intersentia rechtswetenschappen, 2001, 80. 25 U. VAN DE POL, Openbaar terecht. Een onderzoek van het openbaarheidsbeginsel in de strafrechtspleging, Arnhem, Gouda Quint, 1986, 583-584. 26 C.H. BRANTS, P.A.M. MEVIS en E. PRAKKEN, Legitieme strafvordering: Rechten van de mens als inspiratie in de 21ste eeuw, Antwerpen – Groningen, Intersentia rechtswetenschappen, 2001, 79. 24

15

herstellen. Om de legitimiteit van de strafrechtspleging te vestigen, dienden alle handelingen die zich tijdens processen voordoen, extern zichtbaar en controleerbaar te zijn.27 Het is dus belangrijk dat het volk kan zien dat er tegen misdaad wordt opgetreden, dat de overheid wel degelijk aandacht heeft voor de veiligheid en er bijgevolg in slaagt om inbreuken aan te pakken en te bestraffen. Dit creëert een vertrouwensband tussen justitie en de bevolking. Ze deelt mee waarom men een bepaalde beslissing heeft genomen en toont aan dat de regels van het strafproces zichtbaar correct zijn nageleefd.28 Enkel via de externe openbaarheid van terechtzittingen kan overheidsgeweld jegens de burger worden gerechtvaardigd. 3.3. Preventie

De externe openbaarheid van terechtzitting en uitspraak wordt vervolgens ook geacht naar de buitenwereld toe generaal preventief te werken. Zo stelt men dat er een afschrikwekkende werking uitgaat van het bestaan van het strafrecht en van de opgelegde straffen.29 Hoewel de generale preventiefunctie in het algemeen wordt aangenomen, bestaat er evenwel geen concrete informatie over in hoeverre dit effect effectief tot stand wordt gebracht, aangezien het meten van dit effect op een representatieve wijze onmogelijk lijkt te zijn.30 Tenslotte heeft de openbaarheid van de terechtzitting ook een speciale functie, met name de preventieve werking van het schandpaaleffect. In het openbaar terecht staan zou volgens sommigen zodanige schaamtegevoelens verwekken, waardoor dezen zich in de toekomst zullen weerhouden nog strafbare feiten te plegen.31 3.4. Ratio in rechtspraak EHRM

Ook het Europees Hof van de Rechten van de Mens (EHRM) spreekt zich uit over de functies van de openbare terechtzitting. In artikel 6.1 EVRM vindt men terug dat eenieder recht heeft op een

“public hearing” als het “the determination of his civil rights and obligations or of any

27

L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, een proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 41. 28 L. DUPONT, Beginselen van behoorlijke strafrechtsbedeling, Antwerpen, Kluwer, 1979, 65. 29 G.P. HOEFNAGELS, openbare les: Anderen dan daders: de straffer en de generaal-preventieve werking, Rotterdam, 1966, 15. 30 U. VAN DE POL, Openbaar terecht. Een onderzoek van het openbaarheidsbeginsel in de strafrechtspleging, Arnhem, Gouda Quint, 1986, 585-586. 31 M. MALSCH en R. HOEKSTRA, “De publieke tribune: controlemiddel voor de rechtspraak of opvangruimte voor daklozen?” Delikt en Delinkwent 1999, 737.

16

criminal charge against him” betreft.32 Het recht op een openbare terechtzitting wordt dus duidelijk omschreven als een recht in het voordeel van de verdachte. De ratio van de openbaarheidseis van artikel 6 lid 1 EVRM omschrijft het EHRM in een van diens arresten als volgt: “The public character of criminal proceedings protects litigants against the administration of justice in secret with no public scrutiny; it is also one of the means whereby confidence in the courts can be maintained. By rendering the administration of justice visible publicity contributes to the aim of article 6 para. 1, namely a fair trial , the guarantee of which is one of the fundamental principles of any democratic society, within the meaning of the Convention.”

33

De openbaarheid dient dus primair de eerlijkheid van het proces, doordat de

verdachte beschermd wordt door middel van publieke controle. De openbare terechtzitting is voor de verdachte een waarborg dat de inspanning zal worden geleverd om de waarheid te achterhalen en daarnaast geldt de openbaarheid ook als middel om zeker te stellen dat de verdachte zijn verdedigingsrechten kan uitoefenen.34 Het EHRM ziet de openbaarheidseis niet slechts als een norm met verhoopte of positieve effecten, maar interpreteert het recht op een openbare zitting als een bijdrage aan de eerlijkheid van het proces. Bovendien is het EHRM van oordeel dat de openbare terechtzitting ook een functie heeft met betrekking tot het handhaven van het vertrouwen van het publiek in de rechtspleging (“it is also one of the means whereby confidence in the courts can be maintained.”35) Het EHRM kent dus, naast de bijdrage van een openbare terechtzitting aan de eerlijkheid van het proces, ook een legitimerende functie toe.

De hierboven uiteengezette functies of doelstellingen van de openbaarheid van de terechtzitting worden reeds sinds de oorsprong van het beginsel naar voren geschoven. Daardoor lijkt het alsof openbaarheid van de terechtzitting enkel voordelen biedt. Echter, deze masterproef zal aantonen dat er ook veel nadelen aan verbonden zijn. In de

praktijk komt immers tot uiting dat

openbaarheid soms eerder als vloek dan als zegen wordt ervaren.

32

Art. 6 EVRM. EHRM 8 december 1983, Pretto v. Italië, nr.. 7984/77. 34 EHRM 26 mei 1988, Ekbatanit v. Zweden, nr. 10563/83 ; EHRM 25 juli 2000, Tierce e.a. v. San Marino, nr. 24954/94. 35 EHRM 8 december 1983, Pretto v. Italië, nr. 7984/77. 33

17

§4. Algemeen : Openbaarheid in het nationaal – supranationaal internationaal recht De openbaarheid van terechtzitting wordt door verschillende wetgevingen voorgeschreven. Men vindt dit uiterst belangrijke beginsel terug in nationale wetgeving, alsook in supranationale en internationale wetgeving.

4.1. Openbaarheid van de terechtzitting : Nationale wetgeving Het betreft hier het onderzoek naar de openbaarheid van het strafonderzoek ten gronde, met andere woorden, het stadium waar de zaak voor de vonnisrechter komt. Dit dien strikt te onderscheiden worden van openbaarheid in het vooronderzoek, waar het geheim van het onderzoek in principe de regel is. 4.1.1. Artikel 148 Grondwet Artikel 148 Gw. schrijft voor dat terechtzittingen van rechtbanken openbaar moeten zijn. Dit is het principe. Op deze regel voorziet datzelfde artikel evenwel uitzonderingen. Van de openbaarheid mag afgeweken worden indien die openbaarheid gevaar oplevert voor de orde of de goede zeden.36 Indien van de openbaarheid afgeweken wordt, dient de rechter dit bij vonnis te verklaren. Artikel 148 Gw. bepaalt ook dat voor politieke en drukpersmisdrijven het sluiten van de deuren niet kan worden uitgesproken dan met algemene stemmen.37

Dat de terechtzittingen openbaar moeten zijn betekent ruim geformuleerd dat alle verrichtingen moeten plaatsvinden in aanwezigheid van zowel de verdachte als het publiek. Artikel 148 Gw. moet onderscheiden worden van artikel 149 Gw. dat de openbaarheid van de uitspraak garandeert. De openbaarheid van de uitspraak is, in tegenstelling tot de openbaarheid van de terechtzitting, een absolute regel waarvan in geen geval kan worden afgeweken.38

36

Art. 148 Gw. Art. 148 Gw. 38 R. VERSTRAETEN, Handboek stafvordering, Antwerpen, Maklu, 2007, 792. 37

18

4.1.1.a. Ratione materiae

De openbaarheid van de terechtzitting die in artikel 148 Gw. wordt voorgeschreven, dient enkel gegarandeerd te worden voor de vonnisgerechten van de rechterlijke macht.39 Het Hof van Cassatie heeft steeds geweigerd om artikel 148 Gw. te erkennen als een algemeen rechtsbeginsel dat voor elke rechterlijke instantie geldt, aangezien het principe van de openbaarheid niet inherent is aan het wezen zelf van de rechtsprekende functie.40 Het openbaarheidsbeginsel geldt voor de vonnisgerechten in zowel burgerlijke zaken als strafzaken. In deze verhandeling wordt specifiek de openbaarheid van de terechtzitting in strafzaken besproken. Aangezien artikel 148 Gw. slechts van toepassing is op de vonnisgerechten van de rechterlijke macht, heeft dit tot gevolg dat in principe géén openbaarheid vereist is voor de onderzoeksgerechten en de administratieve rechtscolleges, behoudens de uitzonderingen die door de wet bepaald worden.41

ONDERZOEKSGERECHTEN Artikel 148 Gw. is niet van toepassing op de onderzoeksgerechten, aangezien deze in principe niet over de grond van de zaak oordelen. Het betreft in het bijzonder de raadkamer en de kamer van inbeschuldigingstelling. Behandeling achter gesloten deuren is daar de regel. Echter, in bepaalde gevallen wordt toch over de grond van de zaak beslist en zetelen de onderzoekgerechten als het ware als vonnisgerechten. Dit is het geval wanneer de onderzoeksgerechten oordelen over zaken met betrekking tot internering.

Internering De raadkamer zal bij internering zitting houden als ware het een vonnisgerecht, indien er aan een dubbele voorwaarde voldaan is. Ten eerste moet worden vastgesteld dat de inverdenkinggestelde een wanbedrijf of misdaad heeft begaan. De tweede voorwaarde houdt in dat de dader zich op het ogenblik van de beslissing in één van de staten bevindt, zoals omschreven in artikel 1 Wet 39

Cass. 9 oktober 1959, Arr.Verbr.1960, 115; K. RIMANQUE, “ Art.148 G.W.” in X (eds), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1984. 40 C. BERX, Rechtsbescherming van de burger tegen de overheid: een analyse van het systeem van administratieve rechtspraak in België, Antwerpen, Intersentia, 2000, 417. ; A. MAST en J. DUJARDIN, Overzicht van het Belgisch grondwettelijk recht, Gent, Story-scientia, 1983, 423. 41 K. RIMANQUE, “ Art.148 G.W.” in X (eds), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1984.

19

Bescherming Maatschappij42. Dit betekent dat indien niet aan deze dubbele voorwaarde is voldaan er geen uitspraak wordt gedaan als vonnisgerecht, doch wel als onderzoeksgerecht. De reden dat de onderzoeksgerechten in bovenstaand geval als vonnisgerecht oordelen ligt in het feit dat het zinloos is om een inverdenkinggestelde naar een vonnisgerecht te verwijzen wanneer het misdrijf en de geestesgestelheid van de betrokken persoon vaststaan.43 Zoals reeds eerder werd aangehaald geschieden de debatten voor de raadkamer in principe achter gesloten deuren, maar in gevallen waar de raadkamer oordeelt als vonnisgerecht kan de zitting openbaar worden indien de inverdenkinggestelde daar om verzoekt. De rechter moet op dat verzoek ingaan, tenzij de openbare orde of de goede zeden in het gedrang zijn. Aangezien de beslissing van de raadkamer als vonnisgerecht het karakter heeft van een beslissing in de zin van artikel 149 Gw. dient de uitspraak noodzakelijkerwijze in het openbaar te gebeuren. Indien daarentegen de toepassing van de Wet Bescherming Maatschappij wordt afgewezen, dan gebeurt ook de uitspraak achter gesloten deuren.44

ADMINISTRATIEVE RECHTSCOLLEGES

Administratieve rechtscolleges behoren niet tot de rechterlijke macht, vandaar dat artikel 148 Gw. er niet van toepassing op is. Administratieve rechtscolleges hebben het statuut gekregen van een college sui generis.45 Wat de adminstratieve rechtscolleges betreft, geldt de regel van de openbaarheid enkel als de wet daarin voorziet. Eens de wet de openbaarheid voorschrijft dan wordt die openbaarheid als substantieel beschouwd en kan de niet-naleving ambtshalve worden opgeworpen.46 In geval de wetgever nalaat de openbaarheid te bevelen, stelt de Raad van State voor in een advies dat er toch in voorzien wordt en daarbij verwijzend naar regelgeving van andere administratieve rechtscolleges.47

42

Wet 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen en, gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten, BS 17 juli 1964. 43 R.VERSTRAETEN, Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 790. 44 Cass. 11 december 1973, A.C. 1974, 416. 45 A. MAST en J. DUJARDIN, Overzicht van het Belgisch administratief recht, Mechelen, Kluwer, 2006, 878. 46 A. MAST en J. DUJARDIN, Overzicht van het Belgisch administratief recht, Mechelen, Kluwer, 2006, 782. 47 J. VELAERS, De grondwet en de raad van state, afdeling wetgeving, Antwerpen, Maklu, 1999, 487.

20

4.4.1.b. Ratione personae

In principe heeft eenieder het recht een openbare terechtzitting bij te wonen, ongeacht de drijfveren. Men moet dus geen enkel belang hebben om een aanwezig te mogen zijn op een openbare terechtzitting.48 Toch zijn hierop uitzonderingen voorzien.

Orderverstoring Indien een deel van het aanwezige publiek in de rechtszaal de debatten systematisch verstoort dan kan de rechter aan het publiek de toegang tot de zitting weigeren. De openbaarheid van de debatten sluit dus niet uit dat er maatregelen kunnen worden genomen om de orde en de veiligheid te garanderen.49

Minderjarigen Het oude artikel 75 Jeugdbeschermingswet bepaalde dat minderjarigen de zittingen van de hoven en de rechtbanken enkel mochten bijwonen in geval van behandeling en berechting van hun eigen zaak, wanneer zij in persoon moesten verschijnen of een getuigenis moesten afleggen en dit slechts gedurende de tijd waar hun aanwezigheid noodzakelijk werd geacht. 50 Het betrof een substantieel vormvereiste. Een jongere die dus nog geen 18 jaar oud was kon zich niet beroepen op artikel 148 Gw. of art. 6.1 EVRM om als toeschouwer de zittingen te mogen bijwonen. De wettelijkheid van dit algemene verbod steunde op een brede interpretatie van het begrip goede zeden. Voor de verstaanbaarheid van dat begrip dient terug gegaan te worden in de geschiedenis van het jeugdrecht. In 1912 werd bij de opstelling van de Kinderwet51 een artikel 36 ingevoegd dat een bevestiging betrof van de reeds in die tijd algemeen aanvaarde opvatting dat de aanwezigheid van een minderjarige in een gerechtszaal niet wenselijk of verantwoord was. Het feit dat minderjarigen werden uitgesloten van het recht de zittingen bij te wonen diende de zedelijkheid van de jongeren te beschermen en was dus een maatregel in het belang van de jongeren zelf.52 Derhalve maakte het algemeen verbod geen schending uit van artikel 148 Gw.53 48

C. BERX, Rechtsbescherming van de burger tegen de overheid: een analyse van het systeem van administratieve rechtspraak in België, Antwerpen, Intersentia, 2000, 418. 49 Corr. Nijvel, 10 december 1998, JLMB 1999, 962. 50 Oud artikel 75 Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, BS 19 mei 1965. 51 Wet 15 mei 1912 betreffende de Kinderbescherming, BS 27-28-29 mei 1912. 52 K. HER BOTS, “ De minderjarige als toeschouwer in de gerechtszaal “, Echtscheidingsjournaal 1999, 83.

21

Met de wet van 10 maart 1999 werd het artikel 75 van de jeugdbeschermingswet aangepast.54 Het vroegere algemene verbod dat minderjarigen niet aanwezig mochten zijn op terechtzittingen heeft nu plaats gemaakt voor een principiële aanwezigheid van de minderjarige. De invoering van de principiële aanwezigheid en aldus afschaffing van het algemeen verbod kan verantwoord worden door tweetal argumenten die uitgaan van het parlement zelf.55 Enerzijds werd er rekening gehouden met het feit dat jongeren de dag van vandaag veel sneller rijp zijn dan vroeger en dat de interesse van de jeugd in justitie en haar werking door allerlei gebeurtenissen is toegenomen. Bovendien wou justitie een vormende factor zijn door zich meer open te stellen naar de jongeren toe. Anderzijds wordt als argument aangevoerd dat de het verbod jongeren toe te laten tot de gerechtszaak

een

gezinsonvriendelijke

maatregel

is.

Zo

is

het

bijvoorbeeld

zeer

gezinsonvriendelijk dat, als ouders moeten optreden als partij of als getuige, zij een beroep dienen te doen op kinderopvang of hun kinderen moeten achterlaten bij de ingang van het gerechtsgebouw.56

Het huidige artikel 75 Jeugbeschermingswet luidt nu als volgt : "Indien zij niet begeleid zijn door een ouder, hun voogd of een persoon die over hen de bewaring heeft, is het de minderjarigen beneden de volle leeftijd van veertien jaar niet toegestaan de terechtzittingen van de hoven en de rechtbanken bij te wonen, tenzij voor de behandeling en de berechting van de vervolgingen die tegen hen zijn ingesteld, of wanneer zij in persoon moeten verschijnen of getuigenismoeten afleggen, en enkel voor de tijd dat hunaanwezigheid noodzakelijk is. De voorzitter kan steeds de aanwezigheid van minderjarigen bij de terechtzitting verbieden, onder meer wegens het bijzonder karakter van de zaak of de omstandigheden waarin de terechtzitting verloopt".57

53

J. SMETS, Jeugdbeschermingsrecht, Deurne, Kluwer, 1996, 598. Wet 10 maart 1999 tot wijziging Wet 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, BS 20 april 1999.( hierna afgekort als jeugdbeschermingswet) 55 Ontwerp van wet tot wijziging van artikel 75 van de Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming. Verslag namens de Commissie voor de Justitie uitgebracht door mevrouw MERCHIERS, Pari. St. Senaat 1998-99, nr. 1-981/3, 6 en nr. 1-1152/3, 3 (hierna afgekort als Verslag Merchiers). 56 Voorstel van wet tot wijziging van artikel 75 van de Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, Parl. St. Kamer 1997-98, nr. 1468/1 en 3. 57 Art. 75 Jeugdbeschermingswet. 54

22

De algemene regel luidt nu dat van zodra de minderjarige veertien jaar is geworden, hij in principe steeds een zitting van een rechtbank/hof mag bijwonen, zonder enige vereiste van begeleiding of reden. Het „in principe‟ duidt op de mogelijkheid dat de toegang tot de gerechtszaal aan de minderjarige kan worden ontzegd. Er moet opgemerkt worden dat hier geen sprake is van een sluiting der deuren naar analogie met artikel 148 Gw., aangezien de openbaarheid ten aanzien van anderen wel gehandhaafd blijft.58 Het is de voorzitter van de rechtbank die kan besluiten tot het weigeren de minderjarige tot de zittingszaal toegang te verlenen. Hij zal zich dan beroepen op het „bijzonder karakter van de zaak‟ of „omstandigheden waarin de terechtzitting verloopt‟. Deze omschrijvingen zijn dermate ruim dat ze casuistische invulling toelaten. Bovendien is de opsomming in de wet louter een voorbeeld.59Andere redenen kunnen dus worden aangewend om toegang te weigeren.

Ten aanzien van de jongere jonger dan 14 jaar blijft het principiële verbod van aanwezigheid behouden. Deze mogen de gerechtszaal niet alleen betreden. Maar dat verbod wordt gemilderd door de mogelijkheid te bieden het kind toch toe te laten tot de gerechtzaal indien deze wordt begeleid door zijn ouders, zijn voogd of de persoon die bewaring over hem heeft. 60 De woorden „ die bewaring over hem heeft‟ moeten niet strikt in de zin van juridische bewaring worden geïnterpreteerd, maar eerder in de zin van „begeleiding‟. Dankzij deze interpretatie is het mogelijk dat leerlingen die vergezeld worden door hun leerkracht een zitting kunnen bijwonen.61 Er zijn nog gevallen waarbij een kind jonger dan 14 toegelaten wordt tot de zitting. Zo is de aanwezigheid van het kind vereist wanneer het gaat om de behandeling en berechting van vervolgingen die tegen hemzelf zijn ingesteld. Ook wanneer hij in persoon moet verschijnen is zijn aanwezigheid op de zitting noodzakelijk. Tenslotte kan een kind jonger dan 14 jaar op de zitting aanwezig zijn indien hij een getuigenis moet afleggen. In deze gevallen geldt de vereiste van begeleiding niet.62

58

K. HER BOTS, “ De minderjarige als toeschouwer in de gerechtszaal “, Echtscheidingsjournaal 1999, 85. Verslag Merchiers, nr. 1-981/3, 6 en nr. 1-1152/3, 7, 9. 60 Art. 75 Jeugdbeschermingswet. 61 Verslag Merchiers, nr. 1-981/3, 6 en nr. 1-1152/3, 10. 62 K. HER BOTS, “ De minderjarige als toeschouwer in de gerechtszaal “, Echtscheidingsjournaal 1999, 84-85. 59

23

4.1.1.c. Uitzondering openbaarheid terechtzitting: zitting achter gesloten deuren

Het principe van de openbare terechtzitting is niet absoluut. Artikel 148 Gw. voorziet immers in gronden om van de principiële openbaarheid van de terechtzitting af te wijken. Uitzonderingen op de openbare uitspraak van een vonnis of arrest, zoals voorzien in artikel 149 grondwet, zijn daarentegen op geen enkele grond toegestaan.63 In tegenstelling tot de hierboven besproken uitzonderingen op de toegang tot de rechtszaal, gaat het hier om een effectieve sluiting van de deuren voor alle publiek.

Artikel 148 Gw. bepaalt dat een terechtzitting enkel met gesloten deuren kan verlopen, indien er gevaar is voor de orde en de goede zeden. Wanneer de rechter overgaat tot het sluiten van de deuren dan kan dit slechts tegenover het publiek of een deel van het publiek. 64 Zo kan de toegang bijvoorbeeld ontzegd worden aan het publiek, terwijl de pers wel aanwezig blijft in het belang van de transparantie van de rechtsbedeling.65 Gezien het grondwettelijk karakter van de openbaarheid kan de sluiting van deuren enkel opgelegd worden indien het bij wet is toegelaten. De decreetgever is dus niet bevoegd om regulerend op te treden met betrekking tot dit beginsel.66

Het sluiten van de deuren kan gevraagd worden door het Openbaar Ministerie, de beklaagde en het slachtoffer, maar ook de rechter kan deze maatregel ambtshalve bevelen. Het is de rechter die soeverein gaat oordelen en beslissen of er aan de voorwaarden voldaan is om tot sluiting van de deuren over te gaan.67 Die beoordeling door de rechter is onaantastbaar.68

Het is niet voldoende dat de rechter gewoon beveelt dat de deuren gesloten dienen te worden. Dat bevel dient geconcretiseerd te worden in een vonnis of arrest alvorens recht te doen, op straffe van nietigheid.69 In het vonnis of arrest moet worden vastgesteld dat de redenen om tot sluiting van de deuren over te gaan, overeenstemmen met redenen die worden opgesomd in artikel 148 63

R. VERSTRAETEN, Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2007, 792. Cass. 20 december 1977, RW 1978-79, 99, Noot A. VANDEPLAS. 65 K. RIMANQUE en B. DE SMET, Het recht op een behoorlijke rechtsbedeling: een overzicht op basis van artikel 6 EVRM, Antwerpen, Maklu, 2002, 159. 66 R. VERSTRATEN, Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2007, 787. 67 Cass. 28 juli 1851, Pas.1852, I, 231.; Cass. 3 oktober 1984, Arr.Cass. 1984-85, nr. 89. 68 Cass. 3 oktober 1984, Arr.Cass. 1984-85, nr. 89. 69 Cass. 17 september 1980, Arr.Cass. 1980-81, 65. 64

24

Gw. of redenen die nog in andere regelgevingen aan bod komen met name in het artikel 6.1 EVRM of artikel 190 Sv.70 Wanneer uit de stukken niet kan worden afgeleid dat de debatten openbaar waren of dat het sluiten van de deuren op een rechtmatige manier werd bevolen, zijn zowel rechtspleging als uitspraak nietig.71

Het sluiten van de deuren kan worden uitgesproken voor het geheel van de terechtzitting of slechts voor een deel van de zitting.72 Hierbij denken we bijvoorbeeld aan het sluiten van de deuren tijdens de uiteenzetting van een deskundige, het vertonen van een filmfragment, het verhoren van een getuige. In geval de rechter bevolen heeft dat de zaak met gesloten deuren zal behandeld worden tot en met de sluiting van de debatten, dan moet na het aflopen van de debatten het vervolg van de zitting in de openbaarheid geschieden.73

De beslissing van de rechter om de zaak achter gesloten deuren te behandelen, geldt voor alle terechtzittingen waarop de zaak wordt behandeld.74

Het EHRM is van oordeel dat een behandeling achter gesloten deuren van een rechtszaak niet in strijd is met de openbaarheidsvereiste op voorwaarde dit met instemming van de betrokkenen gebeurt.75 Er is dus met andere woorden sprake van een recht op afstand van een openbare behandeling. Echter dient opgemerkt te worden dat hieruit niet mag worden afgeleid dat de verdachte over een recht op een gesloten behandeling beschikt. De rechter kan steeds een verzoek van een partij om de zaak met gesloten deuren te behandelen afwijzen, nadat hij soeverein een afweging heeft gemaakt tussen het algemeen belang en het belang van de betrokkene. En aldus kan de beklaagde zich daar, volgens de traditionele opvattting, niet over beklagen.76 De openbaarheid die door de grondwet wordt voorgeschreven is immers een waarborg in zijn belang.77 Anders is het gesteld bij niet-naleving van een door de rechter bevolen sluiting. Eertijds werd 70

Cass. 20 december 1977, RW 1978-1979, 97, Noot A. VANDEPLAS.; Cass. 15 februari 1994, AC 1994, nr. 80. Cass. 14 december 1983, Arr.Cass. 1983-84, nr. 203.; Cass 18 januari 2000, Arr.Cass. 2000, nr. 38. 72 Cass. 15 februari 1960, Pas. 1960, I, 693.; Cass. 20 december 1977, RW 1978-79, 97, Noot A. VANDEPLAS. 73 Cass. 21 december 1994, Arr.Cass. 1994, nr. 572. 74 R. DECLERCQ, Beginselen van strafrechtspleging, Mechelen, Kluwer, 2003, 535. 75 EHRM 23 juni 1981, Le Compte, Van Leuven en De Meyere, nr. 6878/75. 76 P. VAN DIJK en G.J.H. VAN HOOF, “ De Europese conventie in theorie en praktijk” in Ars Aequi LIbri- Rechten van de Mens 2, Nijmegen, 1990, 360. 77 Cass. 29 oktober 1973, Pas. 1974, I, 234.; Cass. 2 januari 1961, Pas. 1961, I, 472. 71

25

aangenomen dat bij niet naleving de betrokkene geen cassatiemiddel kon aanvoeren. Ook hier werd immers gesteld dat het sluiten van de deuren de waarborgen van de betrokkene alleen maar vermindert.78 Vandaag aanvaardt het Hof van Cassatie toch de ontvankelijkheid van het middel dat gesteund is op niet-naleving van het bevel tot sluiting der deuren, maar er wordt een voorwaarde aan gekoppeld, namelijk de voorwaarde dat de betrokken partij zich verzet heeft tegen de openbare behandeling van de zaak op de terechtzitting zelf. Met andere woorden, de rechtspleging is dus niet met nietigheid aangetast indien de behandeling van een zaak toch openbaar gebeurt na een bevel tot sluiting en geen enkele partij zich tegen die openbare behandeling heeft verzet.79

Bij een zitting achter gesloten deuren worden de partijen in principe steeds tot de zitting toegelaten, maar de rechter kan hen de toegang ontzeggen indien dit nodig is voor het handhaven van de orde in de zaal. Er moet wel over gewaakt worden dat het recht van verdediging van de partijen niet in het gedrang komt omwille van deze maatregel. Ook de advocaten mogen in principe in de zaal blijven, maar ook zij kunnen omwille van redenen van ordehandhaving uit de zaal worden gezet.80 Uitzondering op de regel dat partijen altijd tijdens de zitting mogen aanwezig zijn kan gevonden worden in artikel 57 Jeugdbeschermingswet.81 Dat artikel bepaalt dat de jeugdrechtbank zich tijdens de debatten ten allen tijde in de raadkamer kan terugtrekken om deskundigen, getuigen, ouders, voogden of degenen die de minderjarige onder hun bewaring hebben, omtrent diens persoonlijkheid te horen. Het derde lid van dat artikel bepaalt dat bij die debatten in de raadkamer slechts de advocaat van de minderjarige toegelaten is. De minderjarige is niet aanwezig, maar de rechtbank kan hem laten roepen indien zij dit geraden acht.82 Het motief van de wetgever om de jeugdrechter de mogelijkheid te geven zich terug te trekken in de raadkamer zonder aanwezigheid van de vervolgde minderjarige is de zorg om het privé -en gezinsleven van de betrokkene te beschermen door de verspreiding van vertrouwelijke elementen tegen te gaan. 83 De wetgever vindt het duidelijk geen probleem om andere motieven aan te wenden om af te wijken van de 78

Cass. 4 april 1859, Pas. 1859, I, 129.; Cass. 17 februari 1913, Pas. 1913, I, 111. Cass. 20 september 1954, Pas. 1955, I, 25.; Cass. 2 januari 1961, Pas. 1961, I, 72.; Cass. 15 mei 2001, RW 200102, nr. 36,1353, Noot VANDEPLAS A. 80 R. VERSTRAETEN, Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2007, 790. 81 Art. 57 Jeugdbeschermingswet. 82 Art. 57 Jeugdbeschermingswet. 83 Memorie van toelichting, Parl.st. Kamer, 1962-63, nr 637/1, 28. 79

26

openbaarheid. Men zou hier kunnen stellen dat het motief van de wetgever vanuit louter grondwettelijk oogpunt vatbaar is voor kritiek, aangezien artikel 148 Gw. slechts ruimte laat om de deuren te sluiten indien er gevaar is voor de orde of de goede zeden. 84 Maar , zoals verder aan bod zal komen, biedt het artikel 6.1 EVRM een uitweg.

4.1.2. Wetboek van Strafvordering In tegenstelling tot het grondwettelijk artikel dat openbaarheid voorschrijft in zowel burgerlijke als strafrechterlijke zaken, voorziet het wetboek van strafvordering afzonderlijke artikelen die specifiek betrekking hebben op de openbaarheid van politierechtbanken, correctionele rechtbanken en de assisenhoven, respectievelijk de artikelen 153 Sv., 190 Sv. en 310 lid 2 Sv. 4.1.2.a. Artikel 153 Sv. Artikel 153 Sv. heeft betrekking op de vereiste van openbaarheid in de politierechtbanken. Het stelt dat de behandeling van iedere zaak openbaar is op straffe van nietigheid. Datzelfde artikel geeft ten dele de volgorde weer van de verschillende handelingen die tijdens de zitting plaatsvinden, met andere woorden het verloop van het proces. Deze specifiek voorgeschreven handelingen dienen dus bijgevolg in de openbaarheid te geschieden:

Vooreerst worden de processen-verbaal, zo die er zijn, voorgelezen. Vervolgens worden de opgeroepen getuigen gehoord, indien daartoe grond bestaat, en neemt de burgerlijke partij haar conclusie. Daarna draagt de gedaagde of zijn advocaat zijn verdediging voor en indien er getuigen werden meegebracht of gedagvaard, worden de getuigen van de gedaagde gehoord. Tenslotte vat het openbaar ministerie de zaak samen en neemt het zijn conclusie, waarop de gedaagde partij of diens advocaat zijn opmerkingen kan voordragen. 85

De hierboven opgesomde handelingen dienen dus openbaar te gebeuren. Echter, het voorlezen van de processen-verbaal wordt in de praktijk bijna nooit meer toegepast. De reden is volgens sommigen dat het geen praktisch nut meer heeft. De gewoonte van het voorlezen van de 84 85

A. MAST en J. DUJARDIN, Overzicht van het Belgisch Grondwettelijk recht, Gent, Story-scientia, 1985, 435. Art. 153 Sv.

27

processen-verbaal bij de aanvang van strafprocessen voor de politierechtbank, alsook de correctionele rechtbank, dateert uit de tijd waar de meerderheid van de bevolking analfabeet was. In die tijd was het dus nuttig en zelf noodzakelijk dat de processen-verbaal werden voorgelezen. Vandaag bestaat er een leerplicht, met als gevolg dat de overgrote meerderheid van het volk geletterd is en bovendien kan iedereen nu ook beroep doen op een advocaat. Aangezien er van een advocaat verwacht wordt dat hij het dossier van zijn client inkijkt heeft hij op die manier de mogelijkheid om tegenstrijdigheden in de processen-verbaal op te sporen. Het voorlezen van de processen-verbaal is dus nutteloos geworden en zorgt voor tijdsverlies. 86

Het gebeurt dat beklaagden aannemen dat de weigering tot voorlezing van de processen-verbaal ter zitting aanleiding geeft tot een absolute nietigheid. Evenwel zijn de pleegvormen, zoals voorzien in artikel 153 sv. en artikel 190 sv., niet op straffe van nietigheid voorgeschreven. De beklaagden hebben de kans gehad tot kennisname van hun strafdossier, en dus houdt de weigering tot voorlezing geen schending in van artikel 6.1 EVRM , dat het recht op een openbare terechtzitting waarborgt.87 Gedurende geruime tijd wordt dan ook in verschillende wetsvoorstellen88 geopperd om het gedeelte met betrekking tot “ het voorlezen van de processen-verbaal ” te laten vervallen. 4.1.2.b. Artikel 190 Sv.

Artikel 190 Sv. schrijft de openbare behandeling van correctionele zaken voor die op straffe van nietigheid dient te geschieden. Net zoals in het artikel 153 Sv. worden ook hier de verrichtingen die tijdens een terechtzitting kunnen plaatsvinden, opgesomd. Logischerwijze dienen de opgesomde verrichtingen in openbare behandeling te gebeuren. Het betreft volgende handelingen:

86

Voorstel van wet tot wijziging van de artikelen 153 en 190 van het Wetboek van strafvordering wat betreft de voorlezing van de processen-verbaal ter terechtzitting, Parl. St. Senaat 2008-2009, nr. 1126/1. 87 Corr. Gent 7 maart 1990, TGR 1990, 73. 88 Voorstel van wet tot wijziging van de artikelen 153 en 190 van het Wetboek van strafvordering wat betreft de voorlezing van de processen-verbaal ter terechtzitting, Parl. St. Kamer 2004, nr. 51-831/1.

28

“De procureur des Konings, de burgerlijke partij of haar raadsman, [ ... ] zetten de zaak uiteen; de processen-verbaal of verslagen, indien er opgemaakt zijn, worden door de griffier voorgelezen, de getuigen voor en tegen worden gehoord, indien daartoe grond bestaat, en de wrakingen worden voorgedragen en er wordt over beslist; de stukken die tot overtuiging of tot ontlasting kunnen dienen, worden aan de getuigen en aan de partijen vertoond; de beklaagde wordt ondervraagd; de beklaagde en de burgerrechtelijk aansprakelijke personen [ of hun advocaat ] dragen hun verdediging voor; de procureur des Konings vat de zaak samen en neemt zijn conclusie; de beklaagde en de voor het misdrijf burgerrechtelijk aansprakelijke personen [ of hun advocaat ] kunnen antwoorden. “89 In tegenstelling tot het artikel 153 Sv. , voorziet artikel 190, lid 2 Sv. in de mogelijkheid om de zaak met gesloten deuren te behandelen. Bij vervolgingen die gegrond zijn op de artikelen 372 tot en met 378 van het strafwetboek - deze artikelen hebben betrekking op aanranding van de eerbaarheid en verkrachting- kan het vonnisgerecht bevelen dat de zaak achter gesloten deuren wordt behandeld, indien één van de partijen of het slachtoffer het vraagt en dit met het oog op de bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer. De bescherming van zijn persoonlijk levenssfeer wordt opgevat in de zin van affectief en familiaal leven van de beklaagde.90 Deze uitzondering werd ingevoerd door de wet van 4 juli 1989 en volgt de benadering van het EVRM inzake de garantie van openbaarheid.91 Men heeft deze deze uitzondering op de principiële openbaarheid van de terechtzitting ingevoerd omdat het voor slachtoffers van seksuele misdrijven vaak zeer beangstigend is te moeten verschijnen op de terechtzitting. Ze worden immers opnieuw geconfronteerd met de dader van het misdrijf en moeten de pijnlijke ervaringen herbeleven en deze bovendien voor een publiek navertellen. De slachtoffers hebben reeds zoveel leed moeten doorstaan en een proces vormt daarbij een extra traumatiserende ervaring.92 Het is uiteindelijk de rechter die dient te oordelen over het verzoek tot sluiting van de deuren en daarbij zal hij het belang van de privacy van de betrokkene moeten afwegen tegen het belang van 89

Art. 190 Sv. Assisen Namen, 5 december 1994, Rev. Jur. Liège 1995, 848. 91 R. VERSTRAETEN, Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2007, 789. 92 G. VERMEULEN, Privacy en strafrecht: nieuwe en grensoverschrijdende verkenningen, Antwerpen, Maklu, 2007, 90. 90

29

de openbaarheid van de terechtzitting. Opmerkelijk is dat het slachtoffer geen procespartij of getuige dient te zijn om de sluiting van de debatten te vragen. 93 Bovendien dient de vraag niet noodzakelijk ter zitting te worden geformuleerd. De mogelijkheid om tot het sluiten van de deuren over te gaan in een strafzaak strekt zich niet uit tot de uitspraak. Deze dien immers altijd in openbare terechtzitting te gebeuren. 94 4.1.2.c. Artikel 310, lid 2 Sv. Ook in strafzaken voor het Hof van Assisen is openbaarheid van de terechtzitting de regel. Dit vinden we terug in artikel 310 , tweede lid Sv. dat stelt: ” Het bepaalde in artikel 190, eerste lid Sv. geldt eveneens voor de hoven van assisen.”95 Aldus is de mogelijke uitzondering om met gesloten deuren te zetelen uit art 190 Sv., ook van toepassing. Het bevel tot sluiting van de deuren wordt ook hier gegeven in een arrest van het hof, zonder enige tussenkomst van de jury.96 De openbaarheid van de terechtzitting is in assisenzaken het grootst, aangezien daar in principe enkel mag rekening gehouden worden met verklaringen die afgelegd zijn ter terechtzitting voor een jury. In correctionele zaken daarentegen wordt meestal enkel rekening gehouden met gegevens uit het strafdossier.97 4.2 Openbaarheid in het supranationaal en internationaal recht 4.2.1. Artikel 6 EVRM “ Bij het vaststellen van zijn burgerlijke rechten en verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde strafvervolging , heeft eenieder recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn, door een onafhankelijke en onpartijdige rechterlijke instantie welke bij de wet is ingesteld. Het vonnis moet in het openbaar worden gewezen , maar de toegang tot de rechtszaal kan aan de pers en het publiek worden ontzegd gedurende het gehele proces of een deel daarvan, in het belang van de goede zeden, van de openbare orde of ’s lands veiligheid in een democratische samenleving, wanneer de belangen van minderjarigen of de bescherming van het privé-leven van partijen bij het proces dit eisen of, 93

F. HUTSEBAUT, “ De nieuwe wetgeving op de verkrachting”, Panopticon 1990, 47. Art. 149 Gw. 95 Art. 190, eerste lid Sv. 96 R. VERSTRAETEN, Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu 2007, 791. 97 K. RIMANQUE en B. DE SMET, Het recht op een behoorlijke rechtsbedeling: een overzicht op basis van artikel 6 EVRM, Antwerpen, Maklu, 2002, 107. 94

30

in die mate als door de rechter onder bepaalde omstandigheden strikt noodzakelijk wordt geoordeeld, wanneer openbaarmaking de belangen van de rechtspraak zou schaden.”98 Artikel 6 EVRM waarborgt het recht op een eerlijk proces. Het recht op een eerlijk proces is een absoluut en niet-notstandsfest recht. Het artikel valt uiteen in verschillende deelrechten. Daaronder worden onder meer begrepen, het recht op een eerlijke en openbare behandeling van een zaak, behandeling binnen een redelijke termijn, berechting door een onafhankelijk en onpartijdige rechter, het waarborgen van het vermoeden van onschuld,…99 Slechts met betrekking tot één deelrecht van het recht op een eerlijk proces werd de mogelijkheid dat het in conflict zou komen met een ander deelrecht van hetzelfde recht op een eerlijk proces, uitdrukkelijk voorzien door de opstellers van het EVRM. Het betreft het recht op de openbare behandeling van de zaak. Enkel hier wordt voorzien in een beperkingsclausule. Het recht op een openbare behandeling van de zaak betreft een relatief en niet-notstandsfest recht.100 Art 6.1 EVRM bepaalt dat een strafproces in beginsel openbaar behandeld moet worden, maar voorziet dus uitdrukkelijk in mogelijkheden om daarvan af te wijken. De toegang tot de rechtszaal kan aan pers en publiek worden ontzegd gedurende het gehele proces of een deel daarvan om een ruimer aantal redenen dan voorzien in artikel 148 Gw. dat het sluiten van de deuren beperkt tot redenen van “openbaar belang” en “goede zeden”. 101 In tegenstelling tot andere gebonden beperkingen aan grondrechten, schrijft het verdrag niet voor dat er enkel van de openbaarheid mag worden afgeweken, indien de interne nationale wetgeving die uitzonderingen uitdrukkelijk voorzien heeft. De rechter kan dus perfect rechtsgeldig overgaan tot het bevel de deuren te sluiten om redenen die in het verdrag worden opgesomd, maar die daarentegen niet voorzien zijn in het interne recht.102

Het recht op een openbare terechtzitting is afhankelijk van de aard van het debat. Is er geen debat dan is ook geen sprake van een openbaar debat. Vele verdragsstaten hebben immers vormen van besloten procedures voor de hoogste rechtscolleges, waarbij verzoeken om uitspraken van lagere 98

Art. 6 §1 EVRM. J. VAN DE LANOTTE, Handboek EVRM deel 1, Antwerpen, Intersentia, 2005, 93. 100 J. VAN DE LANOTTE, Handboek EVRM deel 1, Antwerpen, Intersentia, 2005, 91. 101 Art. 148 Gw. 102 B. DE SMET en K. RIMANQUE, Het recht op behoorlijke rechtsbedeling: een overzicht op basis van art. 6 EVRM, Antwerpen, Maklu, 157-158. 99

31

rechtscolleges te herzien of te vernietigen zonder enig debat kunnen worden afgewezen, wanneer het kennelijk onontvankelijke of ongegronde verzoeken betreft. Het Europees Hof gaat in zo‟n gevallen na of aan de procedure voor het hoogste rechtscollege een openbare proces is voorafgegaan en wat de rechtsgevolgen zijn van het afgewezen verzoek zonder debat. 103 Het Hof acht, rekening houdend met het gehele proces, dergelijke regelingen verenigbaar met het EVRM.104 Daarentegen gaat het Hof niet akkoord met een afwezigheid van debat wanneer aan de procedure voor het hoogste rechtscollege géén openbaar proces is voorafgegaan, waarin alle vragen omtrent recht en feiten konden worden aangebracht of waarin een hof in hoger beroep zich nog moet of kan uitspreken over schuld of onschuld van de verdachte. 105

Wat het Grondwettelijk Hof betreft is er een voorafgaande rechtspleging waardoor een arrest of prejudiciële vraag zonder openbaar debat kan totstandkomen, indien het beroep op het Grondwettelijk Hof kennelijk niet ontvankelijk is of klaarblijkelijk niet tot de bevoegdheid van het Hof behoort of klaarblijkelijk niet gegrond lijkt of zonder voorwerp is. Deze procedure lijkt in geen enkele omstandigheid strijdig te zijn met de rechtspraak van het Europees Hof.106 Ook beroepen die ingediend worden bij de Raad van State vinden zonder openbaar debat plaats wegens “gebrek aan benaarstiging van de zaak door de verzoekende of verwerende partij”.107 Zoals hierboven reeds werd aangehaald heeft een rechter op basis van het EVRM meer redenen om over te gaan tot het sluiten van de deuren dan op grond van artikel 148 Gw. De redenen voorzien in artikel 6 EVRM om tot sluiting van de deuren over te gaan zijn de goede zeden , de openbare orde, de staatsveiligheid, de belangen van minderjarigen, de bescherming van het privé-leven van de partijen bij het proces en schade aan de belangen van de rechtspraak. Het recht op openbare behandeling van een zaak kan dus mogelijk botsen met een algemene belangen (met name de goede zeden, openbare orde en staatveiligheid), maar ook met individuele belangen zoals het recht op bescherming van het privéleven van de procespartijen en zelfs met

„

belangen van een behoorlijke rechtsbedeling‟( „the interests of justice‟).

103

B. DE SMET en K. RIMANQUE, Het recht op behoorlijke rechtsbedeling: een overzicht op basis van artikel 6 EVRM, Antwerpen, Maklu, 2002, 158. 104 EHRM 8 december 1983, Axen v. Duitsland, nr. 8273/78. 105 EHRM 29 oktober 1991, Helmers v. Zweden, nr. 11826/85. 106 B. DE SMET, K. RIMANQUE, Het recht op behoorlijke rechtsbedeling: een overzicht op basis van artikel 6 EVRM, Antwerpen, Maklu, 2002, 158. 107 Art. 21 gecoördineerde wet van de Raad van State.

32

Deze uitzonderingen worden verder in dit werk uitgebreid besproken, aldus ga ik er in dit hoofdstuk niet dieper op in . 4.2.2. Artikel 14 BUPO VERDRAG

Ook in het internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (BUPO-verdrag) vindt men het principe van de openbare behandeling terug. Het BUPO-verdrag is gebaseerd op het EVRM met als gevolg dat de definitie in artikel 14 gelijklopend is met de definitie in artikel 6 EVRM. Artikel 14 bepaalt als volgt: “ Allen zijn gelijk voor de rechtbanken en de rechterlijke instanties. Bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingesteld strafvervolging , of het vaststellen van zijn rechten en verplichtingen in een rechtsgeding, heeft een ieder recht op een eerlijke en openbare behandeling door een bevoegde, onafhankelijke en onpartijdige bij de wet ingestelde rechterlijke instantie. De toegang tot de rechtszaak kan aan de pers en het publiek worden ontzegd, gedurende het gehele proces of een deel daarvan, in het belang van de goede zeden, van de openbare orde of de nationale veiligheid in een democratische samenleving, of wanneer het belang van het privé-leven van de partijen bij het proces dit eist, of in die mate als door de rechter onder bepaalde omstandigheden strikt noodzakelijk wordt geoordeeld, wanneer openbaarmaking de belangen van de rechtspraak zou schaden-...”108

108

Art. 14 BUPO-verdrag

33

§5. Interne openbaarheid 5.1. Interne openbaarheid bij berechting meerderjarigen

Men kan de interne openbaarheid omschrijven als de toegankelijkheid of kenbaarheid van het strafproces voor alle procesdeelnemers.109 Enger bekeken heeft de interne openbaarheid betrekking op de openbaarheid vanuit het perspectief van de verdachte. Het recht op een openbaar proces sluit aan bij andere rechten die een verdachte heeft, zoals het recht in zijn tegenwoordigheid te worden berecht, het recht te worden gehoord en het recht op toegang tot het strafdossier.110 Tijdens de fase van de terechtzitting dient de verdachte dus kennis te nemen van het dossier. Dit volgt uit de gelijkheid van wapenen, een notie die besloten ligt in de fair trial gedachte van artikel 6 EVRM. Die gelijkheid van wapenen vereist dat de vervolgende en de verdedigende instanties over gelijke informatie beschikken, aangezien in een strafproces „de wapenen‟ het bewijs en tegenbewijs zijn. Dat partijen kunnen beschikken over stukken betekent niet dat aan het beginsel van interne openbaarheid volledig is voldaan. De interne openbaarheid omhelst immers ook dat de inhoud van de processtukken een bepaalde kwaliteit dienen te hebben. Zo moeten het dossier en de stukken begrijpelijk zijn opgesteld, zodat de procesdeelnemers er relevante informatie kunnen uithalen.111 5.2. Interne openbaarheid bij de berechting van minderjarigen voor jeugdrechtbank De jeugdrechtbank is geen „gewoon‟ strafgerecht. Ze kan reeds in een pre-delictuele fase optreden en sancties opleggen met een niet-repressief karakter, maar daarop wordt in deze masterproef niet nader ingegaan. Daarnaast beschikt de jeugdrechter op grond van de jeugdbeschermingswet over maatregelen die enkel op „minderjarigen ( <18 jaar) die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd‟ kunnen worden toegepast.112 Op vordering van het openbaar ministerie kunnen ten aanzien van deze jongeren enkel maatregelen van bewaring,

109

G.J.M CORSTENS, Het Nederlandse strafprocesrecht, Deventer, Gouda Quint, 1999, 56. C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 640. 111 F.M. TADIC, “ Meer schijn dan werkelijkheid? Interne openbaarheid en Europese strafvervolging” in A. BEIJER, C.H. BRANTS, L. VAN LENT en C.M. PELSER, Openbare strafrechtspleging, Deventer, Kluwer, 2002, 200-201. 112 Art. 36, 4° Jeugdbeschermingwet. 110

34

behoeding of opvoeding bevolen worden.113 Minderjarigen worden niet beoordeeld op grond van het gemene straf(proces)recht en riskeren dus geen straffen in de klassieke strafrechterlijke zin, maar eerder strafvervangende maatregelen. Hierop bestaat echter een uitzondering, namelijk wanneer een jongere op het tijdstip van het gepleegde feit ouder is dan 16 jaar en een maatregel van bewaring, behoeding of opvoeding niet geschikt lijkt dan kan de jeugdrechtbank de zaak uit handen geven en ze naar het openbaar ministerie verwijzen, met het oog op vervolging volgens het gemene strafrecht. Het feit dat het juridisch karakter van strafvervangende maatregelen essentieel verschilt van de reguliere straffen in het „volwassen‟ strafrecht belet niet dat zowel de interne als externe openbaarheid in jeugdzaken besproken zal worden, zij het beknopt. Criminaliteit door jongeren komt vandaag de dag immers al te vaak voor zodat openbaarheid met betrekking tot dit aspect niet onbesproken mag blijven. 5.2.1. Inzageverbod

Artikel 55 Jeugdbeschermingswet bepaalt dat wanneer een zaak als bedoeld in titel II, hoofdstuk III, (Gerechtelijke bescherming, maatregelen ten aanzien van minderjarigen) bij de jeugdrechtbank aanhangig is gemaakt, aan de partijen en aan hun advocaat kennis wordt gegeven van de neerlegging van het dossier ter griffie waar ze er vanaf het ogenblik van de betekening van de dagvaarding inzage kunnen van nemen.114 Echter, de stukken die betrekking hebben op de persoonlijkheid van de betrokkene en op het milieu waarin hij leeft mogen, noch aan de minderjarige, noch aan de burgerlijke partij worden meegedeeld. Daarentegen moet het volledige dossier, inclusief de stukken die betrekking hebben op de persoonlijkheid van de betrokken en op het milieu waarin hij leeft, ter beschikking gesteld worden van de advocaat van de betrokken minderjarige. 115

Het dossier zal dus in twee aparte delen opgebouwd zijn. Enerzijds de feiten waarvan minderjarige en burgerlijke partij wel kennis mogen nemen, anderzijds het deel betreffende de persoonlijkheid en het milieu waarin de minderjarige leeft waar ze geen toegang tot hebben.

113

Art. 37 Jeugbeschermingwet. Art. 55 Jeugdbeschermingwet 115 Art. 55 Jeugdbeschermingswet 114

35

Deze beperking houdt strikt gezien een beperking in van de interne openbaarheid die normalerwijze vanaf de fase van de terechtzitting gegarandeerd moet worden, aangezien minderjarige en burgerlijke partij geen kennis mogen nemen van bepaalde delen van het dossier. Deze beperking wordt verantwoord vanuit het motief dat moet vermeden worden dat de betrokken jongere kennis zou krijgen van inlichtingen die een traumatiserende invloed zouden kunnen hebben of die nadelig zouden kunnen zijn voor zijn opvoeding. 116 Het inzageverbod in hoofde van de minderjarige wordt in de rechtsleer sterk bekritiseerd.117

5.3 Beperking interne openbaarheid 5.3.1. BOM-Wet

In de strijd tegen de georganiseerde misdaad wordt meer en meer beroep gedaan op op de „bijzondere opsporingsmethoden‟, zoals onder meer het werken met infiltranten en informanten. Deze personen bevinden zich vaak in een kwetsbare positie, aangezien ze gevaar lopen voor repressailles vanwege hun omgeving. Daarom zal men ter bescherming dikwijls trachten diens identiteit geheim te houden.118 De informatie omtrent de identiteit zal dan worden opgenomen in een geheim dossier. Het probleem dat zich hier stelt is dat noch de verdachte, noch de rechter toegang heeft tot dit geheime dossier en er geen gebruik kan gemaakt worden van ontlastend bewijs, dat wel in het dossier aanwezig is, maar niet op de openbare terechtzitting kan worden gebruikt.119 De interne openbaarheid komt aldus in het gedrang. Het Grondwettelijk Hof oordeelde in 2004, na enkele belangrijke arresten van het Europees Hof, dat bovenstaande regeling niet verenigbaar was met het EVRM, aangezien geen enkele rechter toegang had tot het vertrouwelijke dossier.120 Ook de onderzoeksgerechten kregen geen recht op inzage, omdat het niet verantwoord zou zijn dat zij meer inzage zouden hebben dan de partijen in

116

Ontwerp van wet tot wijziging van de wet van 8 april 1965, Parl. St. Senaat, 1992-1993, Nr.663/2, 92. I. VAN DER STRAETE en J. PUT, “ Het vertrouwelijk dossier van het jeugdbeschermingsdossier”, T. Strafr. 2001, 82-83. 118 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 641. 119 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 641. 120 Arbitragehof 21 december 2004, RW 2004-05, 1290, Noot S. VANDROMME; C. DE ROY, “ Het vertrouwelijk dossier: quo vadit?”, T.Strafr. 2005, 199. 117

36

het geding. De Europese rechtspraak waar het Grondwettelijk Hof zich op baseerde, stelt dat de niet-mededeling van sommige informatie niet noodzakelijk een schending uitmaakt van artikel 6 EVRM, op voorwaarde dat de maatregel tot geheimhouding van informatie strikt noodzakelijk is en dat er een rechterlijke beslissing bestaat die oordeelt over de „non disclosure‟ van informatie.121 Met de BOM-reparatiewet122 kreeg uiteindelijk de Kamer van inbeschuldigingstelling de bevoegdheid om controle uit te oefenen op het vertrouwelijk dossier. Nu is er dus een onafhankelijke en onpartijdige instantie die het vertrouwelijk dossier kan controleren. Of dit voldoende is om in overeenstemming te zijn met de rechtspraak van het Europees hof, valt af te wachten. 5.3.2. Zuivering der nietigheden

De Kamer van Inbeschuldigingstelling (K.I.) heeft de bevoegdheid om dossiers te zuiveren. Wanneer de K.I. een onregelmatigheid, verzuim of nietigheid zoals vastgesteld in artikel 131 §1 Sv. vaststelt, spreekt zij de nietigheid uit van de aangetaste handeling en van de rechtspleging die daarop volgt.123 De stukken die worden nietigverklaard dienen uit het strafdossier te worden verwijderd en neergelegd ter griffie van de Rechtbank van Eerste Aanleg.124 Er ontstaat een probleem van interne openbaarheid wanneer het recht van verdediging wordt geschonden. In casu is het recht van verdediging geschonden indien niet alle partijen de besmette stukken, die uit het dossier werden verwijderd, hebben kunnen zien. Het is immers mogelijk dat op het moment van de zuivering nog niet alle partijen in de zaak betrokken zijn, bijvoorbeeld door zich pas burgerlijke partij te stellen tijdens de behandeling ten gronde bij de strafrechter of

121

C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 641-642. 122 Wet 27 december 2005 houdende diverse wijzigingen van het Wetboek van strafvordering en van het Gerechtelijk wetboek met het oog op de verbetering van de onderzoeksmethoden in de strijd tegen terrorisme en de zware en georganiseerde criminaliteit, BS 30 december 2005. 123 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 902-903. 124 P. TRAEST en T. DE MEESTER, “ De wet franchimont, capita selecta voor de rechtspraktijk” in Gandaius Actueel IV, Antwerpen, Kluwer, 1999, 29.

37

door pas inverdenkinggesteld te worden in een latere fase van het vooronderzoek, nà de zuivering.125 In 2001 heeft de wetgever er nog aan toegevoegd dat “ de ter griffie neergelegde stukken niet mogen worden ingezien en niet in de strafprocedure mogen worden aangewend” (Wet Vercauteren). 126 Er wordt dus een situatie gecreëerd waar zich een probleem van interne openbaarheid stelt. De vonnisrechter krijgt een gezuiverd strafdossier voor zich, terwijl sommige procespartijen kennis hebben gehad van de vernietigde stukken.127 De vonnisrechter heeft geen kennis van de nietigverklaarde stukken, alsook procespartijen die na de zuivering van het dossier in de zaak gekomen zijn. Er bestaat aldus een wapenongelijkheid tussen partijen. Deze discussie werd uiteindelijk min of meer opgevangen en beslecht door de vernietiging van de Wet-Vercauteren door het toenmalig Arbitragehof in 2002 door te stellen dat de absolute onmogelijkheid om stukken die nietigverklaard zijn te gebruiken voor de bodemrechter niet overeen te stemmen valt met het doel om rechtszekerheid te creëren. Nietig verklaarde elementen die onontbeerlijk kunnen zijn voor de verdediging van een partij kunnen dus mogelijks nog worden aangewend.128

125

C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 901. 126 Wet 4 juli 2001 tot wijziging van sommige bepalingen van het Wetboek van Strafvordering, BS 24 juli 2001. 127 M. MINNAERT, De sanctionering van verzuimen, onregelmatigheden en nietigheden in het onderzoek Genese in Straf recht?- Strafrecht, Vlaamse Conferentie der Balie Gent, Antwerpen, Maklu , 2001, 78-79. 128 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 902-906.

38

§6. Externe openbaarheid 6.1. Algemeen

Dit deel vormt het belangrijkste luik van deze masterproef, aangezien met betrekking tot de externe openbaarheid de meeste discussies rijzen. Ondanks het feit dat openbaarheid van de terechtzitting niet alleen strafzaken maar ook burgerlijke zaken betreft, is het toch voornamelijk in strafzaken dat zich problemen stellen in verband met de rijkwijdte van de openbaarheid van de terechtzitting. Dit heeft zo zijn redenen. Vooreerst is er de veel grotere belangstelling vanwege de pers voor strafzaken dan voor burgerlijke zaken. De doorsnee burger is immers meer geboeid door een moordzaak dan door een burgerlijke zaak betreffende schuldvorderingen. Een tweede reden voor de grotere omstredenheid van de openbaarheid van terechtzittingen komt door het feit dat de inbreuk op de

privacy van de procespartijen in strafzaken veel groter is. De persoonlijke

levenssfeer komt veel eerder en indringender ter discussie en het betrokken raken bij een strafzaak is bovendien meestal schandelijker of onterender dan de betrokkenheid bij een burgerlijke zaak.129

Openbaarheid van de terechtzitting wordt sinds mensengeheugenis als een groot en kostbaar goed beschouwd. Het is een essentiële waarborg in een democratische samenleving doordat het controle mogelijk maakt op elk proces afzonderlijk, doch ook op het functioneren van het gerecht als staatsmacht in het algemeen. De openbaarheid van de terechtzitting zorgt voor een zichtbare bevestiging van de waarde van de door de verdachte geschonden rechtsnorm en heeft zo een normhandhavende en algemeen preventieve functie.130 Ook kan de publieke belangstelling als een aanvullende prikkel beschouwd worden voor de rechter om zijn werk extra zorgvuldig te verrichten.131 Bovendien ontstaat door de openbaarheid van de terechtzitting een maatschappelijk

129

R. PAGANO, Recht op tv. Een onderzoek naar de toelating van televisiecamera’s op de openbare rechtszitting, Arnhem, Gouda Quint, 1992, 17. 130 B. VANLERBERGHE, Openbaarheid en openheid in het gerecht, Proefschrift K.U Leuven, 1999. 131 M.S. GROENHUIJSEN, “ Openbaarheid en publiciteit in strafzaken”, DD 1997, afl. 5, 417.

39

debat, zodat bijgedragen wordt tot de rechtsvorming. Tenslotte kan ook gesteld worden dat openbaarheid het vertrouwen van de burger in de rechtspleging versterkt.132 Op het eerste zicht lijkt de openbaarheid van de terechtzitting dus een ware zegen voor een rechtstaat. Het is echter noodzakelijk zich af te vragen of de openbaarheid van de terechtzitting in strafprocedures nog wel de functies vervult die daaraan aanvankelijk werden toegekend. 133 Er moet dus in rekening gebracht worden dat de openbaarheid van de terechtzitting ook nadelen en gevaren met zich meebrengt. De publieke tribune in de rechtszaal wordt dezer dagen niet zozeer bevolkt door de doorsnee burger, maar daarentegen zijn het de journalisten die de taak van publieke toezichtshouder op zich hebben genomen. Via het openbaarheidsprincipe van de terechtzitting zijn zij immers in staat verslag uit te brengen over de eindfase van het procesverloop.134 Groenhuisjen omschrijft dit fenomeen als een overgang van openbaarheid naar publiciteit. Hoewel berichtgeving door journalisten dezelfde voordelen biedt als de aanwezigheid van gewone burgers, blijken toch ook neveneffecten naar voren te treden. Zo wordt gesproken over het risico van „trial by media‟. Massieve publiciteit lijkt dus eerder een bedreiging te vormen voor de kwaliteit van de strafrechtspleging dan dat het voordelen biedt. De vraag die men hierbij noodzakelijk dient te stellen is waar de grenzen moeten getrokken worden.. Wat volgt is een korte weergave van de „problemen‟ die zich in het algemeen manifesteren in verband met openbare terechtzittingen. 6.2. Openbaarheid ... of toch niet?

6.2.1. Het afnemend belang van de (openbare) terechtzitting

Het onderzoek ter terechtzitting heeft principieel een mondeling en openbaar karakter. Vanwege de overbelasting van het gerecht komen deze karaktertrekken de laatste jaren steeds meer op de achtergrond. Het overdoen van alle relevante onderzoeksverrichtingen ter terechtzitting zou immers ongetwijfeld een nog grotere gerechtelijke achterstand creëeren. Met uitzondering van de procedure voor het hof van assisen, vormt de rechter zich vandaag de dag dus doorgaans een 132

B. VANLERBERGHE, Openbaarheid en openheid in het gerecht, Proefschrift K.U Leuven, 1999. D. D‟HOOGE, “ Het proces van de pers over het proces”, RW 1993-1994, nr.28, 942. 134 D. VOORHOOF, Handboek Mediarecht, Brussel, Larcier, 2003, 185. 133

40

beeld van de feiten aan de hand van schriftelijke bewijsstukken die verzameld zijn tijdens het vooronderzoek. Men kan hier met andere woorden stellen dat het onmiddellijkheidsbeginsel, wat inhoudt dat bewijsmateriaal op een openbare en op tegenspraak gehouden terechtzitting moet worden aangebracht, in de huidige praktijk veel van zijn belang is verloren.135 Daarentegen is nu reeds tijdens het vooronderzoek over bepaalde delen van de bewijslevering een contradictoir debat mogelijk. Het zwaartepunt van de gehele gerechtelijke procedure is dus verschoven van het onderzoek ter terechtzitting, naar het (geheim) vooronderzoek waardoor de essentie van een strafzaak vandaag de dag te vinden in stapels papieren.136 Veel doorslaggevende argumenten spelen zich niet af op de openbare terechtzitting, maar in het voorafgaand onderzoek waardoor het eigenlijke proces slechts een verificatie is daarvan.137 Zoals reeds gezegd werd, is de situatie voor het Hof van Assisen anders in die zin dat daar de regel geldt dat enkel ter terechtzitting afgelegde verklaringen als bewijs mogen meewerken. 138 Hierdoor bestaat de plicht alle getuigen voor verhoor op te roepen tijdens de openbare terechtzitting, zelf indien men er vanuit kan gaan dat die getuigen niet zullen afwijken van hun eerder schriftelijke geacteerde verklaringen. De informatie die in een assisenzaak aan de lekenjury wordt voorgelegd is dus voor het publiek veel toegankelijker.139 Echter, sinds het bestaan van de correctionalisering is de verwijzing naar het Hof van Assisen sterk afgenomen, waardoor enkel nog de zwaarste misdaden voorwerp uitmaken van een mondelinge en contradictoire behandeling. Dit alles leidt er toe dat van echte openbaarheid van de terechtzitting geen sprake meer is. Men zou kunnen stellen dat er zich elke dag zogenaamde ”openbare processen” in het geheim voltrekken.140 Bovendien blijven ook andere aspecten van de strafrechtsbedeling buiten het gezichtsveld, denken we maar aan de selectiviteit in vervolgingen en seponeringen, de verbaliseringen en de eigenlijke strafexecutie. De controle op 135

B. DE SMET, “ Het onmiddellijkheidsbeginsel in het strafproces : een anachronisme of een waarborg voor een kwalitatief goede rechtspleging ?” RW 1996-97, nr. 3, 75. 136 B. DE SMET, “ Het onmiddellijkheidsbeginsel in het strafproces : een anachronisme of een waarborg voor een kwalitatief goede rechtspleging ?” RW 1996-97, nr. 3, 76. 137 C.H. BRANTS en L. VAN LENT, “ Externe openbaarheid. Van vanzelfsprekendheid tot probleem” in C.H. BRANTS, P.A.M. MEVIS en E. PRAKKEN, Legitieme strafvordering: Rechten van de mens als inspiratie in de 21ste eeuw, Antwerpen – Groningen, Intersentia rechtswetenschappen, 2001, 80. 138 F. HELIE, Traité de l’instruction criminelle, Brussel, Bruylant, 1863, III, 659; H.D. BOSLY, Eléments de procédure pénale, Louvain la-Neuve, U.C.L., 1990, 190; R. DECLERCQ, Beginselen van strafrechtspleging, Antwerpen, Kluwer, 1994, 547-548. 139 C.H. BRANTS en L. VAN LENT, “ Externe openbaarheid. Van vanzelfsprekendheid tot probleem” in C.H. BRANTS, P.A.M. MEVIS en E. PRAKKEN, Legitieme strafvordering: Rechten van de mens als inspiratie in de 21ste eeuw, Antwerpen – Groningen, Intersentia rechtswetenschappen, 2001, 80. 140 D. D‟HOOGHE, “ Het proces van de pers over het proces”, RW 1993-94, 942.

41

het strafrechtelijk gebeuren die zou moeten plaatshebben door middel van openbare terechtzitting wordt zo de facto onmogelijk.141 6.2.2. Begrijpelijkheid?

De mogelijkheid om strafzittingen volledig bij te wonen, impliceert daarom niet dat deze daadwerkelijk ook door de toeschouwer wordt begrepen. Juridische taal staat immers mijlenver af van de dagelijkse omgangstaal. Aangezien er ook geen toelichting wordt gegeven bij de zaak is er dus weinig sprake van echte openbaarheid. Sommigen oordelen dan ook dat de leek geen adequate controle kan uitoefenen op het gerechtelijke apparaat.142 Van een controleur wordt immers verwacht dat hij kennis en ervaring heeft met betrekking tot de „te controleren zaak‟.143 De controle functie die naar voren wordt geschoven als één van de belangrijkste functies van de openbaarheid verliest zo een deel van haar belang. 6.2.3. Schending van de privacy

Eén van de meest aangevoerde kritieken op de openbaarheid van de terechtzitting heeft betrekking op het in aanvaring komen met het recht op privacy. Het grondrecht uit artikel 6.1 EVRM komt dus in conflict met het grondrecht uit artikel 8 EVRM.144 Hoewel de openbaarheid van de terechtzitting in feite een waarborg op een eerlijk proces is, wordt het in de praktijk door de verdachte en andere partijen eerder als een belastend iets ervaren. Een openbare terechtzitting houdt sowieso een inbreuk in op de persoonlijke levenssfeer van alle personen die bij het proces betrokken zijn, maar des te meer voor de verdachte aangezien diens gegevens en persoonlijke omstandigheden besproken worden tijdens de openbare zitting. Een openbaar proces kan remmend werken op het recht van verdediging, aangezien hij door aanwezigheid van publiek en pers geremd zal worden uiterst persoonlijke gegevens prijs te geven.145

141

D. D‟HOOGHE, “ Het proces van de pers over het proces”, RW 1993-94, 942. M. MALSCH en R. HOEKSTRA, “ De publiek tribune: controlemiddel voor de rechtspraak of opvangruimte voor daklozen?”, Delikt en Delinkwent 1999, 740. 143 R. PAGANO, Recht op tv: een onderzoek naar de toelating van televisiecamera’s tot de openbare rechtszitting,Arnhem, Gouda Quint, 1992, 34. 144 Art. 8 EVRM. 145 J. BOON, “ De openbaarheid van terechtzittingen in strafzaken”, Panopticon, 1983, 3. 142

42

Dat men de openbaarheid van de terechtzitting als regel heeft verheven komt er op neer dat deze inbreuk op de persoonlijke levenssfeer in algemene zin aanvaard wordt. Desalniettemin kan de rechter op verschillende gronden, voorzien in nationale wetgeving en supranationale wetgeving, de sluiting van de deuren bevelen. Schending van de persoonlijke levenssfeer maakt één van die gronden uit. Hoewel openbaarheid van de terechtzitting een middel is om te controleren of de gerechtelijke overheden hun taken goed uitvoeren, is het daarentegen vooral de beklaagde die kwetsbaarder wordt door de openbaarheid.146 Het EHRM eist dat de strafrechtspleging zodanig moet worden georganiseerd dat aan andere verdragsrechten, zoals privacy, tegemoet wordt gekomen. Echter, deze visie van het Hof richt zich voornamelijk op de bescherming van de privacy van getuigen en slachtoffers. De bescherming van de privacy van de verdachte tegen de nefaste gevolgen die voorvloeien uit de openbare terechtzitting lijkt daar dus niet onder begrepen te worden. Het uitgangspunt van het Hof is daar dat het algemeen belang met de externe openbaarheid wordt gediend en dat dit principieel boven het individueel belang van de verdachte wordt gesteld. Het Hof geeft daarmee aan dat in strafzaken slechts zelden van de openbaarheidseis mag worden afgeweken.147

6.2.4. Bemoeilijking resocialisatie/ stigmatisering

Door de bespreking ter openbare terechtzitting van rapportages omtrent de persoon van de verdachte wordt de mogelijkheid in het leven geroepen van blijvende confrontatie van verdachte en zijn familie met de buitenwereld. Een confrontatie die niet alleen betrekking heeft op het strafbare feit, maar ook met persoonlijke „gebreken‟ en ellende in de privé-sfeer. De openbare zitting houdt in dat de verdachte/veroordeelde aan de publieke verachting wordt prijsgegeven, tenzij in het zeldzame geval dat de onschuld kan bewezen worden.148 De pers neemt hier, door publicatie, de functie over van de schandpaal en levert een bijkomende straf op voor de veroordeelde. Terwijl vroeger het schandpaaleffect beperkt bleef tot de onmiddellijke omgeving

146

L. DUPONT, Beginselen van behoorlijke strafrechtsbedeling : bijdrage tot het grondslagenonderzoek van het strafrecht, Antwerpen, Kluwer, 1979, 204. 147 EHRM 24 april 2001, B. en P. v. VK, nr. 36337/97. 148 R. PAGANO, Recht op tv: een onderzoek naar de toelating van televisiecamera’s tot de openbare rechtszitting, Arnhem, Gouda Quint, 1993, 101.

43

van de veroordeelde, staat een veroordeelde nu terecht voor een veel groter publiek.149 Het belang van de verdachte wordt dus ondergeschikt geacht aan het recht op informatie van het publiek. In Nederlandse rechtspraak komt het alvast voor dat ook rechters de „slechte pers voor de verdachte‟ als een bijkomende straf zien, en aldus in hun vonnissen de negatieve publiciteit als strafverminderingsgrond aanvoeren. Tegen deze praktijk bestaat mijn inziens terechte kritiek. Vooreerst kan men zich de vraag stellen hoe de rechter het strafbaar karakter van publiciteit vaststelt en dus bestaat de kans op willekeur. Daarnaast maakt de mate van publiciteit omtrent een bepaalde rechtszaak een indicatie uit voor de onrust die is onstaan tengevolge van het gepleegde strafbare feit. Het is onlogisch dat een zaak waar grote publieke verontwaardiging over ontstaat, bestraft kan worden met een lagere straf.150

6.3. Openbaarheid van de terechtzitting - de vrijheid van meningsuiting en persvrijheid

Niettegenstaande de artikelen 148 en 149 Gw en artikel 6.1 EVRM de grondslag inhouden voor open gerechtsverslaggeving, toch komt het recht op een openbare terechtzitting in het kader van gerechtsverslaggeving in botsing met andere fundamentele rechten zoals het recht op de eerbiediging van het privé-leven (artikel 8 EVRM), het vermoeden van onschuld (artikel 6 § 2 EVRM) en de persvrijheid (artikel 10 EVRM). In de gevallen waar verschillende rechten met elkaar in aanvaring komen is het noodzakelijk een delicate evenwichtsoefening te maken, waarbij de belangen van de verschillende rechten tegen elkaar worden afgewogen.

Zoals reeds hierboven vermeld werd, hebben de functies van het principe van de openbaarheid van de terechtzitting vandaag de dag slechts nog uitwerking dankzij de pers die aanwezig is op de zitting en verslag uitbrengt over wat zich in de rechtszaal afspeelt. Justitieverslaggeving draagt dus bij aan de openbaarheid van de terechtzitting. Daarom is het noodzakelijk het aspect gerechtsverslaggeving van nader bij te bekijken, aangezien het onlosmakelijk verbonden is met de openbaarheid van de terechtzitting.

149

U. VAN DER POL, Openbaar terecht: een onderzoek van het openbaarheidsbeginsel in de strafrechtspleging, Arnhem, Gouda quint, 1986, 226-227. 150 R. PAGANO, Recht op tv: een onderzoek naar de toelating van televisiecamera’s tot de openbare rechtszitting, Arnhem, Gouda Quint, 1993, 102.

44

De vrijheid van gerechtsverslaggeving in de media is een onderdeel van het grondrecht inzake de vrijheid van meningsuiting en informatie.151 Daarom zal het recht op vrije meningsuiting en informatie kort geschetst worden.

Het recht inzake de vrijheid van meningsuiting en informatie wordt in verschillende nationale en internationale bronnen geregeld. Zo zijn er op nationaal vlak de grondwettelijke artikelen 19, 25 en 150, op supranationaal en internationaal vlak is er respectievelijk het artikel 10 EVRM en 19 BUPO-verdrag.

6.3.1.Vrijheid van meningsuiting en informatie 6.3.1.a. Artikel 19 en 25 Gw.

De vrijheid van meningsuiting wordt in onze huidige samenleving beschouwd als één van de belangrijkste pijlers van het bestaan en het voortbestaan van een democratische rechtsstaat. Deze rechten vindt men terug in de artikelen 19, 25 en 150 Gw. Artikel 19 Gw. omvat de vrijheid van meningsuiting en luidt: “De vrijheid van eredienst, de vrije openbare uitoefening ervan, alsmede de vrijheid om op elk gebied zijn mening te uiten, zijn gewaarborgd, behoudens bestraffing van de misdrijven die ter gelegenheid van het gebruikmaken van die vrijheden worden gepleegd.”152 In artikel 25 Gw. lezen we: “ de drukpers is vrij; de censuur kan nooit worden ingevoerd; geen borgstelling kan worden geëist van de schrijvers, uitgevers of drukkers. Wanneer de schrijver bekend is en zijn woonplaats in België heeft, kan de uitgever, de drukker of de verspreider niet worden vervolgd.”. 153 Met deze artikelen werd aldus geopteerd voor een verregaande bescherming van de vrijheid van meningsuiting en persvrijheid. Elke handeling die ertoe leidt preventief opinies of informatie in de samenleving te beperken, aan voorwaarden te onderwerpen of onder controle te krijgen is in

151

D. VOORHOOF, “ Gerechtsverslaggeving, openbaarheid van rechtspraak en het recht op privacy” in X, Privacy Teksten en rapporten van het Seminarie "Privacy" van 26 en 27 november 1998 in het kader van de vijftigste verjaardag van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, Brussel, Ministerie van Buitenlandse Zaken, 1999, 179. 152 Art. 19 Gw. 153 Art. 25 Gw.

45

strijd met de Grondwet.154 Daarentegen kan wel a posteriori opgetreden worden tegen de pers. De pers heeft immers de verplichting de volstrekte waarheid te zeggen omtrent de feiten en zij moet ervoor zorgen dat ze geen lasterlijke, beledigende uitspraken doet. Het is de pers verboden , zoals elk ander normaal voorzichtig en vooruitzien persoon, geruchten te verspreiden die derden schade zou kunnen berokkenen.155 Indien de pers niet voldoet aan verantwoorde verslaggeving dan kan zij zowel op strafrechtelijk als civielrechtelijk vlak ter verantwoording worden geroepen. Volgens artikel 150 Gw. is enkel het Hof van Assisen bevoegd om daders van drukpersmisdrijven te veroordelen. In de praktijk echter komt dit neer op een feitelijke depenalisatie van persmisdrijven en er gaan dan ook stemmen op om persmisdrijven te correctionaliseren.156 In 1999 werd artikel 150 Gw. gewijzigd om de drukpersmisdrijven ingegeven door racisme of xenofobie te onttrekken aan de bevoegdheid van het Hof.157 Deze persmisdrijven komen nu voor de correctionele rechtbank, maar voor de andere persmisdrijven blijft de situatie onveranderd. 6.3.1.b. Artikel 10 EVRM

Artikel 10 lid 1 EVRM geeft eenieder het recht op een vrijheid van meningsuiting en informatie. Dit recht houdt enerzijds in dat men de vrijheid heeft om een mening te hebben. 158 Zo mag men dus een mening hebben over een bepaalde rechtszaak of over de werking van het gerechtelijk apparaat. Anderzijds omvat het de vrijheid om inlichtingen en denkbeelden te ontvangen of door te geven, zonder inmenging van de overheid en ongeacht de grenzen.159 Dit wil zeggen dat de pers de mogelijkheid moet hebben het volk in te lichten over lopende rechtszaken en daarover persoonlijke ideeën mogen meegeven. De persvrijheid maakt aldus een onderdeel uit van de vrijheid van meningsuiting. De rechtspraak van het EVRM legt er de nadruk op dat de vrijheid van meningsuiting van fundamenteel belang is in een democratische, tolerante samenleving en dat daarbinnen ook de mogelijkheid moet worden geboden voor meningen en informatie die kwetsend, aanstootgevend

154

J. VELAERS, ”Vrijheid en verantwoordelijkheid: twee grondwettelijke waarden”, in Justitie en media. Referatenbundel van het colloqium Senaatscommissie justitie, Brussel, 82. 155 Gent 3 maart 1995, AJT 1995-96, 255, noot J. CLEMENT en M. VAN DE PUTTE. 156 A. LUYTEN, Pers, politie en justitie: een haat-liefde verhouding, Brussel, VUB-press, 1998,107. 157 Art. 150 Gw. , gewijzigd door de wet van 7 mei 1999, BS 29 mei 1999. 158 Art. 10 EVRM 159 D. VOORHOOF, “Media en gerechtsverslaggeving”, Panopticon 1989, 226.

46

en rustverstorend kunnen zijn.160 Het artikel 10 EVRM is een dwingende rechtsnorm met directe werking in het Belgisch recht.

Door de pers de mogelijkheid te geven te berichten over hangende rechtszaken en deze te becommentariëren wordt zo tegemoet gekomen aan de bedoeling van de openbaarheid van de terechtzitting. Berichtgeving door de pers is immers het middel bij uitstek om de gerechtelijke overheid in zijn geheel, maar ook het handelen van de individuele rechter te beoordelen en te controleren.

In het tweede lid van artikel 10 EVRM wordt aangegeven dat de persvrijheid niet enkel rechten, maar ook plichten met zich meebrengt161 en worden de formaliteiten, voorwaarden, beperkingen of sancties bepaald waaraan de vrijheid van meningsuiting en informatie kan onderworpen worden. Krachtens het artikel 10, tweede lid EVRM zijn beperkingen op de vrijheid van meningsuiting slechts toelaatbaar indien aan 3 voorwaarden zijn voldaan. Vooreerst zijn beperkingen op de vrijheid van expressie en informatie slechts mogelijk indien deze bij wet is voorzien. Daarmee wordt bedoeld dat de beperkende maatregelen voldoende toegankelijk kunnen geacht worden en ze met voldoende nauwkeurigheid omschreven zijn.162 Vervolgens zijn beperkingen slechts toegelaten op limitatief bepaalde gronden die in artikel 10, tweede lid EVRM terug te vinden zijn. Het betreft beperkingen die nodig zijn in het belang van ‟s lands veiligheid, de bescherming van de openbare orde, het voorkomen van strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden, de bescherming van de goede naam of de rechten van anderen, om de verspreiding van vertrouwelijke mededelingen te voorkomen of om het gezag en de onpartijdigheid van de rechterlijke macht te waarborgen.163 Tenslotte dient elke beperkende of sanctionerende maatregel op de vrijheid van expressie en informatie noodzakelijk te zijn in de democratische samenleving. Dit is slechts het geval indien de inmenging beantwoordt aan een dringende sociale behoefte en evenredig is aan het wettig nagestreefde doel en als de ter rechtvaardiging aangevoerde argumenten pertinent en relevant zijn.164

160

EHRM 7 december 1976, Handyside , Publ.Court, Reeks A, vol.24, par. 49. Art.10, lid 2 EVRM. 162 EHRM 26 april 1979, Sunday Times v. VK., nr. 6538/74. 163 Art. 10, lid 2 EVRM. 164 EHRM 26 april 1979, Sunday Times v. VK., nr. 6538/74. 161

47

In de rechtspraak van het EHRM wordt benadrukt dat een maximale expressie en informatievrijheid gegarandeerd dient te worden en in het bijzonder met betrekking tot „aangelegenheden met een algemeen maatschappelijk belang‟. Gerechtsverslaggeving wordt tot zo‟n aangelegenheid met een algemeen maatschappelijk belang gerekend. In het Sunday Timesarrest van 1979 nam het EHRM over deze materie voor het eerst een duidelijk standpunt in.165 Aan de „Sunday Times‟ werd het verbod opgelegd om een bepaald artikel in verband met een rechtszaak te publiceren omwille van „contempt of court‟, een Brits rechtsfiguur. Het Hof echter, stelde dat dit publicatieverbod in strijd was met het artikel 10 EVRM. Het bepaalde dat „ There is the general recognition of the fact that the courts cannot operate in a vaccuum‟ en dat hoewel de rechtbank dé plaats is om conflicten op te lossen, het niet onmogelijk is om vooraf op andere plaatsen dan de rechtbank een onderwerp te bediscussiëren. Meer zelf, het is de plicht van de media om informatie en denkbeelden maatschappelijk relevante rechtzaken kenbaar te maken aan het publiek en het is een recht van het publiek om deze te ontvangen. 166 Het publiek moet dus informatie over de (straf)rechtspleging kunnen krijgen, zodat een publiek discussie daarover mogelijk is en waarvan de rechtspraak op haar beurt de vruchten kan plukken. Verslag brengen in de pers over achtergronden en feiten in verband met een rechtszaak schendt niet automatisch het vermoeden van onschuld of gezag en onpartijdigheid van de rechter. Met het arrest De Haes en Gijsels v. België167 in 1997 bevestigt het Hof het bovenvernoemde principe uit het Sunday Times-arrest en ook in het arrest Worm168 herhaalt het Hof zijn stelling. Het belang van gerechtelijke verslaggeving wordt nogmaals benadrukt met het adagium „ justice must not only be done, it must also be seen to be done‟. Hier stelt het Hof de openbaarheid en de controleerbaarheid van de rechtspraak voor de burgers als een richtinggevend basisprincipe vast.169 Ook in de Axen-zaak wordt het belang van openbaarheid en zichtbaarheid van de rechtspraak beklemtoond.170 Het is zelf toegestaan dat de media in rechtszaken van maatschappelijk belang verwijst naar vroegere veroordelingen van een procespartij.171 Zo

165

EHRM 26 april 1979, Sunday Times v. VK., nr. 6538/74. EHRM 26 april 1979, Sunday Times v. VK. , nr . 6538/74. 167 EHRM 24 februari 1997, De Haes en Gijsels v. België, nr. 19983/92. 168 EHRM 29 augustus 1997, Worm v. Oostenrijk, nr. 22714/93. 169 EHRM 17 januari 1970, Delcourt v. Belgium, nr. 2689/65. ; D. VOORHOOF, “Media en gerechtsverslaggeving”, Panopticon 1998, 22. 170 EHRM 8december 1983, Axen v. Duitsland , nr. 8273/78. 171 D. VOORHOOF, “ Gerechtsverslaggeving, openbaarheid van rechtspraak en het recht op privacy” in X, Privacy Teksten en rapporten van het Seminarie "Privacy" van 26 en 27 november 1998 in het kader van de vijftigste 166

48

erkende het EHRM in het Schwabe-arrest van 1992 de toelaatbaarheid van een persartikel waarin gerefereerd werd naar een vroegere strafrechterlijke veroorderling van een politicus.172

Men kan dus alvast concluderen dat de pers zich kan beroepen op artikel 10 EVRM bij de verslagggeving en becommentariëring van rechtzaken die verband houden met een maatschappelijk belang173 en dat, afgeleid uit rechtspraak van het Europees Hof, het Hof een zeer grote waarde hecht aan de functie van de pers als informatieverstrekker en als waakhond van de democratie. Beperkingen op de vrijheid van expressie en informatie in het kader van gerechtsverslaggeving zullen niet snel worden aanvaard en vooral met betrekking tot restricties van publicaties of berichtgeving omtrent belangrijke, actuele, politieke, maatschappelijke thema‟s is het EHRM bijzonder streng. Slechts in uiterst zwaarwichtige en bijzondere omstandigheden zullen beperkingen aanvaardbaar worden geacht.174

Openbaarheid van de terechtzitting gaat samen met de vrijheid om te publiceren over de strafzaken, maar daar dienen echter wel wat verduidelijkingen bij gemaakt te worden. Vooreerst kan uit de uitingsvrijheid van de pers geen plicht tot informatie vanwege de overheid worden afgeleid. Het EHRM gaat uit van informatieverschaffingen vanwege de overheid over strafzaken, maar een verplichting tot verschaffing van informatie kan daar niet worden uit afgeleid.175 Het recht om informatie te ontvangen, zoals beschermd in artikel 10 EVRM, houdt voornamelijk in dat als iemand informatie wil doorgeven, de overheid dat niet mag verhinderen. Dit houdt dus niet in dat de overheid verplicht uit eigen beweging de burgers informatie dient te geven over strafzaken. 176 Met betrekking tot de zitting zelf, heeft rechtspraak van het Europees Hof bepaald dat de eis van een openbare zitting positieve verplichtingen inhoudt voor de overheid. In die zin moet de overheid er zorg voor dragen dat pers en publiek op een eenvoudige manier informatie kunnen verjaardag van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, Brussel, Ministerie van Buitenlandse Zaken, 1999, 181. 172 EHRM 28 augustus 1992, Schwabe v. Oostenrijk, nr. 13704/88. 173 D. VOORHOOF, “ Gerechtsverslaggeving, openbaarheid van rechtspraak en het recht op privacy” , in X, Privacy Teksten en rapporten van het Seminarie "Privacy" van 26 en 27 november 1998 in het kader van de vijftigste verjaardag van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, Brussel, Ministerie van Buitenlandse Zaken, 1999, 181. 174 A. LUYTEN, Pers, politie en justitie: een haat-liefde verhouding, Brussel, VUB-press, 1998, 110. 175 EHRM 28 oktober 2004, Y.B. and others v. Turkey, nr. 48173/99. 176 EHRM 26 maart 1987, Leander v. Zweden, nr. 9248/81.

49

verkrijgen over de toegang tot strafzittingen.177 Ten tweede dient te worden stilgestaan bij de betekenis van het begrip „publiek belang‟ dat in elk van de hierboven opgesomde arresten wordt vermeld. Zo bijvoorbeeld heeft het arrest De Haes en Gijsels het over “ information and ideas on all matters of public interest, including those relating to the functioning of the judiciary”.178 Met andere woorden, artikel 10 EVRM biedt vooral bescherming aan het open debat over zaken van publiek belang. Dit dient echter te worden genuanceerd. Het feit dat de strafrechtspleging als zodanig een publieke zaak betreft wil niet zeggen dat over iedere strafzaak op dezelfde manier door de media moet worden bericht. Een journalist heeft dus niet bij elke strafzaak de grote vrijheid bij publicatie over die strafzaak. 179 Of een zaak „publiek belang‟ heeft, hangt van allerlei factoren af, zoals het strafbaar feit of de persoon van de verdachte.180 Zo bijvoorbeeld behoren strafzaken over het begaan van strafbare feiten door politieke figuren zeker tot het „publiek belang‟, maar ook strafzaken van anderszins bekende personen moeten een groter publicitaire aandacht tolereren. Gewone burgers, zonder politiek ambt, mogen volgens het Europees Hof geconfronteerd worden met publiciteit indien zij de publieke arena betreden, dit is bijvoorbeeld het geval wanneer zij zich mengen in het publieke debat.

181

Dit alles betekent echter niet dat journalisten niet mogen berichten over gewone

verdachten of slachtoffers, maar de belangenafweging zal in deze gevallen eerder in het voordeel van de bescherming van het individu uitvallen. Er dient bemerkt te worden dat de externe openbaarheid principieel voor elke strafzaak geldt, maar dat de vrijheid om te publiceren over strafzaken daarentegen afhankelijk wordt gesteld van de bijzondere aard van de strafzaak.182

177

EHRM 14 november 2000, Riepan v. Oostenrijk, nr. 35115/97. EHRM 24 februari 1997, De Haes en Gijsels v. België, nr. 19983/92. 179 L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, een proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 209. 180 EHRM 29 augustus 1997, Worm v. Oostenrijk, nr. 22714/93 181 EHRM 26 februari 2002, Krone Verlag GmbH & Co KG v. Oostenrijk, nr. 34315/96. 182 L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, een proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 209. 178

50

6.4. Pers en justitie: een moeilijke relatie 6.4.1.Evolutie: een korte schets 6.4.1.a. Eind 19e Eeuw : afwezigheid van pers in justitie “ L’activité judiciaire présente en Belgique ce caractère singulier qu’elle se meut en quelque sorte à l’écart, dans une région presque fermée, ignorée de tous, excepté de ceux qui se trouvent. Tel avocat, célèbre au Palais, est un inconnnu pour la foule. Ce n’est que le petit nombre qui sait les noms de nos magistrats, meme les plus hauts en dignité. Le Droit, enfin, et les oeuvres de la justice apparaissent, a quiconque n’est pas initié, comme un ensemble bizarre de règles et de pratiques toutes de convention, sans réalités et sans équitation avec les vraies necessities socials”183 Met dit geschrift opende het eerste nummer van het juridisch tijdsblad “Le Journal des Tribunaux” op 15 december 1881. Met het ontstaan van dit juridisch blad streefden de Brusselse advocaat Edmond Picard en de uitgever Larcier ernaar om de muur tussen justitie en de maatschappij te doorbreken. Men stelde immers vast dat het recht bij de meerderheid van de bevolking onbekend was.184 Dit leidde logischerwijze tot wantrouwen in de werking van het gerecht, alsook werd zo het maatschappelijk belang van het recht ontnomen. De afstand die tussen het recht en de samenleving bestond zorgde ervoor dat het recht te weinig op de maatschappelijke noden en ontwikkelingen kon inspelen.185 Dankzij het bestaan van „Le Journal des Tribunaux‟ ontstond er in de gewone dagbladpers meer aandacht voor wat zich in de justitiepaleizen afspeelde, maar toch was deze aandacht nog zeer gering. Om het met een voorbeeld te illustreren kan verwezen worden naar het dagblad Le journal de Bruges, waarin op een termijn van 6 maanden slechts 2 maal een justitieel onderwerp aan bod kwam. Een eerste keer handelde het artikel om de vrijlating van „Liévin Wouters uit Laken, die in 1891 ten onrechte was veroordeeld en een tweede reeks artikelen betrof de anarchistische aanslagen te Luik in mei 1892. De algemene pers had dus duidelijk weinig

183

E. PICARD, JTB 15 december 1881, 2. D. HEIRBAUT, X. ROUSSEAU en K.VELLE, Politieke en sociale geschiedenis van justitie in België van 1830 tot heden, Brugge, Die Keure, 2004, 358-362. 185 E. PICARD, JTB 15 december 1881, 2. 184

51

aandacht voor justitie. Met de openbaarheid van de terechtzitting leek de 19e eeuwse media niet veel aan te vangen.186 6.1.4.b. Eind 20 ste eeuw: Mediatisering van justitie

Vandaag ziet de verhouding justitie-pers er helemaal anders uit. Niemand jammert nog over een gebrek aan persbelangstelling in justitie, doch integendeel klaagt men nu over een teveel aan aandacht. De pers verwijt justitie een gebrek aan openheid en transparantie, terwijl gerechtelijke kringen de grote mediabelangstelling als een probleem ervaren.187 Men spreekt tegenwoordig van „de pers als vierde macht‟, aangezien de pers door de openbaarheid van de terechtzitting en de openbaarheid van de uitspraken een toezicht kan houden op de werking van het gerecht. De pers werkt als waakhond van de maatschappij, door aan de burgers toe te lichten welke werkzaamheden aan de gang zijn in de rechtszalen.188 Het is voornamelijk sinds een paar ophefmakende zaken, zoals de zaak Dutroux, dat een enorme belangstelling ontstaan is van de pers naar justitie toe. Ook bij de burger zelf is er sindsdien meer aandacht ontstaan voor criminele zaken, en natuurlijk speelt de pers daar op in. Toch is er reeds voor de zaak Dutroux sprake van een problematische relatie tussen media en justitie. Een spanningsveld tussen beide sectoren is onafwendbaar omwille van de structurele kenmerken en de functies van de (massa)media enerzijds en van justitie anderzijds. Voor de media zijn de snelheid, het vluchtig en oppervlakkig karakter van de actualiteitsverslaggeving van belang. De media is er op gericht informatie openbaar te maken aan het grote publiek, deze informatie te becommentariëren en een standpunt te kiezen afhankelijk van de ideologische invalshoek van hun krant, dagblad, zender,…189 Het gerechtelijk apparaat daarentegen werkt langzaam en reflectief met geformaliseerde procedures. De beoordeling ten gronde gebeurt

186

D. HEIRBAUT, X. ROUSSEAU en K.VELLE, Politieke en sociale geschiedenis van justitie in België van 1830 tot heden, Brugge, Die Keure, 2004, 358-362. 187 D. HEIRBAUT, X. ROUSSEAU en K.VELLE, Politieke en sociale geschiedenis van justitie in België van 1830 tot heden, Brugge, Die Keure, 2004, 263. 188 G. VERMEULEN, Privacy en strafrecht: nieuwe en grensoverschrijdende verkenningen, Antwerpen, Maklu, 2007, 275. 189 D. VOORHOOF, De relatie tussen media en justitie, Universiteit Gent, 1998, 14.

52

tegensprekelijk, genuanceerd en met waarborg van onpartijdige en onafhankelijke rechters. Rechtvaardigheid is het streefdeel van justitie, niet de snelheid en de openbaarheid.190 6.4.2. Gerechtelijke verslaggeving: voor- en nadelen

Hierna wordt uiteengezet welke voordelen gerechtsverslaggeving biedt enerzijds en de gevaren dat het met zich meebrengt, anderzijds. 6.4.2.a. Voordelen

Controle Justitie beschikt over een zodanig grote macht dat controle op die macht essentieel is. Wie macht bezit moet dulden dat de uitoefening van die macht in het openbaar dient te gebeuren. Aangezien geen adequate controle mogelijk is door een enkele burger die een rechtszaak in openbare terechtzitting volgt, is het de taak van de journalisten om die controlefunctie te vervullen.191 Discussie opwekken Een volgend argument dat pleit in het voordeel van een ruime gerechtsverslaggeving houdt in dat de weergave van de debatten in de rechtszaal een discussie kan opwekken en stimuleren bij de bevolking over maatschappelijk relevante onderwerpen.192 Kloofoverbruggend Verslag uitbrengen van wat zich juist in de rechtbanken afspeelt en hoe alles in zijn werk gaat brengt met zich mee dat het gerecht voor de burger niet langer onbekend terrein is. Gerechtsverslaggeving kan dus een voorlichtingsfunctie hebben en werkt drempelverlagend.193 Feedbackfunctie magistraten

190

D. VOORHOOF, De relatie tussen media en justitie, Universiteit Gent, 1998, 14. F. VOETS, “ Vrouwe Justitia en de pers: een maagd belaagd?” in E. BREWAEYS et al. , Persvrijheid, omroeprecht en nieuwe media, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1987, 57. 192 F. VOETS, “ Vrouwe Justitia en de pers: een maagd belaagd?” in E. BREWAEYS et al. , Persvrijheid, omroeprecht en nieuwe media, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1987, 57. 193 J. CLEMENT en M. VAN DE PUTTE, De vierde macht: De gespannen driehoeksverhouding tussen media , gerecht en politiek, Antwerpen, Globe, 1995, 83. 191

53

Dankzij de pers kunnen magistraten te weten komen hoe de samenleving reageert en denkt over de genomen rechterlijke beslissingen. Die kennisname kan aanleiding geven tot correcties, wat ten goede komt aan het vertrouwen en het gezag van justitie.194 6.4.2.b. Nadelen

Onjuiste/ onzorgvuldige verslaggeving Bij het doornemen van artikels waarin lopende processen besproken en bekritiseerd worden, komt het niet zelden voor dat er juridische onjuistheden in vermeld staan. Zo wordt bijvoorbeeld geen onderscheid gemaakt tussen een vonnis of arrest of wordt gesproken over een correctionele rechtbank terwijl het over een burgerlijke rechtbank gaat. Dit zijn echter onschuldige gebreken die het publiek niet kunnen misleiden en dus geen noemenswaardige problemen veroorzaken.195 Anders is het gesteld wanneer gerechtelijke berichtgeving onzorgvuldig wordt. Zo is er bijvoorbeeld sprake van onzorgvuldige informatie wanneer een journalist zijn informatie slechts uit één enkele bron haalt en deze niet controleert op zijn juistheid, wanneer een journalist uit beperkte informatie voortijdig conclusies trekt of wanneer bepaalde terechtzitting dagen of uren duren en de journalist deze slechts gedurende een zeer beperkte tijd heeft bijgewoond. Onzorgvuldige informatie zet de publieke opinie dus op het verkeerde spoor.196 Wat wel is toegestaan is dat journalisten in algemene vereenvoudigende bewoordingen schrijven om het publiek te informeren. Ze moeten daarbij zorgvuldig te werk gaan en mogen geen informatie, teksten of documenten verdraaien. Zo was er bijvoorbeeld de situatie waarbij een journaliste van de Gazet van Antwerpen niet de juiste juridische grond tot vernietiging van een arrest vermeld had. Hoewel de juridische grond die tot nietigheid van een arrest geleid had niet de partijdigheid, maar wel de schending van het recht op tegenspraak betrof, heeft de Raad voor de Journalistiek desalniettemin geoordeeld dat de journaliste in kwestie niet op een onzorgvuldige

194

F. VOETS, “ Vrouwe Justitia en de pers: een maagd belaagd?” , in E. BREWAEYS et al. , Persvrijheid, omroeprecht en nieuwe media, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1987, 57. 195 D. D‟HOOGHE, “ Het proces van de pers over het proces” , RW 1993-94, 937. 196 D. D‟HOOGHE, “ Het proces van de pers over het proces” , RW 1993-94, 937. ; A. LUYTEN, Pers, politie en justitie: een haat-liefde verhouding, Brussel, VUB-press, 1998, 133.

54

wijze te werk was gegaan, maar de uitspraak voor niet-juristen op een begrijpelijke wijze wou samenvatten.197

Gebrekkige kennis van het recht De oorzaak van de hierboven opgesomde tekortkoming, namelijk onzorgvuldige en onjuiste berichtgeving, is vaak een gebrekkige kennis van het recht en in het bijzonder van bepaalde fundamentele principes van de strafvordering. Zo worden bepaalde belangrijke formaliteiten tijdens de procedure afgedaan als „inleidende procedureschermutselingen‟, „juridische achterpoortjes‟ enzovoort. Men gaat belangrijke procedureregelen, die trouwens bestaan ter bescherming van de burger, bespotten en in het belachelijke trekken.198 Vertekening Het is onmogelijk om over alle lopende rechtszaken verslag uit te brengen. Het is dus aan de media te selecteren welke zaken wel en niet gevolgd zullen worden. Men kan hier spreken van een zogenaamde agenda-setting functie die door de pers vervuld wordt. Dit brengt belangrijke gevolgen met zich mee. Zo krijgt de bevolking vaak een vertekend en verkeerd beeld van de omvang van criminaliteit. Er wort een groot onveiligheidsgevoel gecreëerd, dat vaak niet overeenstemt met de werkelijkheid.199 Een andere vorm van vertekening die door gerechtsverslaggeving kan veroorzaakt worden, is de specifieke vertekening van de feiten waarover men bericht. Zo bijvoorbeeld kunnen zaken vermeld worden die totaal uit hun context gerukt worden en zo een vertekend beeld geven van de situatie.200 Hoewel het strafrecht als functie de waarheidsvinding heeft, wordt dit door vertekenende verslaggeving gedwarsboomd.

197

Beslissing van de Raad voor de Journalistiek van 13 november 2008 http://www.rvdj.be/sites/default/files/pdf/beslissing200814.pdf 198 J. CLEMENT en M. VAN DE PUTTE, De vierde macht: De gespannen driehoeksverhouding tussen media , gerecht en politiek, Antwerpen, Globe, 1995, 86. 199 W. SARLEE, “ De invloed van de massamedia op de criminaliteit”, Panopticon 1982, 308. 200 M. MALSCH, R. HOEKSTRA, “ De publieke tribune: controlemiddel voor de rechtspraak of opvangruimte voor daklozen? “, Delikt en delinkwent 1999, 740.

55

Gebrek aan objectiviteit Een volgende vaak voorkomende tekortkoming van gerechtelijke verslaggeving is het gebrek aan objectiviteit. Een gebrek aan objectiviteit is aanwezig wanneer een journalist expliciet of impliciet zijn voorkeur voor een procespartij uitspreekt.201 Inbreuk vermoeden van onschuld Het vermoeden van onschuld dient ter waarborging van de onbevangenheid van het vooronderonderzoek en de rechterlijke oordeelsvorming bij de terechtzitting ten gronde. De onschuldpresumptie is van groot belang bij het beeld dat aan het publiek over de strafrechtspleging wordt gegeven, waardoor het publiek vertrouwen krijgt in het systeem. Die onschuldpresumptie heeft ook gevolgen voor de journalist. De journalist heeft de verantwoordelijkheid om bij zijn berichtgeving over strafzaken het recht van de verdachte voor onschuldig te worden gehouden, te respecteren.202 Er kunnen dan ook beperkingen worden opgelegd aan de vrijheid van meningsuiting en informatie en aan de daaruit voortvloeiende persvrijheid in het belang de „authority and impartiality of the judiciary‟.203 Het publiek heeft vertrouwen in gerecht als forum om geschillen te beslechten. Indien dat vertrouwen in het gedrang komt door publiciteit dan kan op grond van het vertrouwensargument de publiciteit aan beperkingen onderworpen worden.204 Indien de journalist zich bijvoorbeeld reeds van tevoren uitspreekt over de schuld van de verdachte dan is er sprake van trial by the media en levert dit een beperkingsgrond op.205

6.5. Begrenzingen openbaarheid van de terechtzitting en gerechtsverslaggeving

De openbaarheid van de terechtzitting is , zoals reeds aangegeven werd, niet absoluut. Ook de daarmee samengaande gerechtsverlsaggeving wordt aan begrenzingen onderworpen. In dit deel komen vooreerst de begrenzingen aan de openbaarheid van de terechtzitting aan bod, met name 201

D. D‟HOOGHE, “ Het proces van de pers over het proces”, RW 1993-94, 937. EHRM 3 oktober 2000, Du Roy & Malaurie v. Frankrijk, nr.. 34000/96. ; principle 2 van Recommendation Rec (2003) 13 on the provision of information through the media in relation to criminal proceedings van het Comité van Ministers van de Raad van Europa van 10 juli 2003. 203 Art. 10 lid 2 EVRM. 204 EHRM 26 april 1979, Sunday Times v. V.K., nr. 6538/74. 205 EHRM 29 augustus 1997, Worm v. Oostenrijk, nr. 22714/93. 202

56

worden zowel de nationale als supranationale gronden die mogelijkheid geven tot een zitting met gesloten deuren, besproken.Vervolgens bekijken we de begrenzingen die kunnen worden opgelegd aan de gerechtsverslaggeving zelf.

In uitzonderlijke gevallen kan van het principe van de openbaarheid van de terechtzitting worden afgeweken en is een zitting achter gesloten deuren mogelijk. 6.5.1. Begrenzing openbaarheid van de terechtzitting in het nationaal recht: zitting achter gesloten deuren

Dit deel heeft specifiek betrekking op de mogelijkheid om van de openbaarheid af te wijken. Er zal kort weergegeven op welke plaatsen in het recht uitdrukkelijk in de mogelijkheid voorzien is om de openbaarheid van de terechtzitting in strafzaken te beperken of te begrenzen en aldus tot sluiting van de deuren over te gaan of zich in de raadkamer terug te trekken. Gezien het grondwettelijk karakter van de openbaarheid kan sluiting van deuren slechts bevolen worden indien dit bij wet is toegelaten. Ook de mogelijkheden tot zittingen met gesloten deuren in het supranationaal recht worden nu nader onder de loep genomen. 6.5.1.a. Artikel 148 Grondwet Op nationaal vlak is er vooreerst artikel 148 Gw. dat voorziet dat terechtzittingen van rechtbanken openbaar moeten zijn, maar van die openbaarheid mag afgeweken worden indien ze gevaar oplevert voor de openbare orde of de goede zeden.206 Hier zal de rechter dus het belang van de openbaarheid van de terechtzitting en het daarmee samengaande recht op informatie van het publiek moeten afwegen tegen het gevaar dat die openbaarheid teweeg zal brengen voor de orde of goede zeden.207 Aangezien deze gronden ook opgesomd worden in artikel 6 EVRM, komt de bespreking van beide gronden verder aan bod. 6.5.1.b. Artikel 190 wetboek van strafvordering

Vervolgens voorziet ook artikel 190 Sv. uitdrukkelijk in de mogelijkheid om de debatten of een 206 207

Art. 148 Gw. Art. 148 Gw.

57

deel ervan achter gesloten deuren te behandelen, met name in het geval de vervolgingen gegrond zijn op de artikelen 372 tot 378 van het strafwetboek- die betrekking hebben op aanranding van de eerbaarheid en verkrachting. Dit artikel heeft betrekking op zittingen van correctionele zaken, maar geldt eveneens voor assisenzaken, zoals voorzien in artikel 310, lid 2 sv. De sluiting kan gevraagd worden door partijen met het oog op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer.208 6.5.1.c. Voorlopige hechteniswet.

Volgens artikel 27 §3 lid 2 van de voorlopige hechteniswet beslissen de vonnisgerechten, bij wie een verzoek tot voorlopige invrijheidsstelling is ingediend, in de raadkamer over dat verzoek.209 Na verloop van 6 maanden of een jaar vrijheidsneming kan de verdachte verzoeken om in openbare terechtzitting voor de raadkamer of de kamer van inbeschuldigingstelling te verschijnen. Het verzoek om in openbare terechtzitting te verschijnen kan op grond van artikel 24 lid 2 van de voorlopige hechteniswet enkel geweigerd worden indien “ de openbaarheid gevaar oplevert voor de orde, de goede zede of nationale veiligheid, indien de belangen van minderjarigen of de bescherming van het privé-leven van de slachtoffers of van de andere verdachten dit vereisen of indien de openbaarheid de belangen van de justitie kan schaden wegens de gevaren die zij meebrengt voor de veiligheid van de slachtoffers of van de getuigen.”210 In deze specifieke procedures worden de belangen van minderjarigen en het privébelang van slachtoffers of verdachten dus expliciet vermeld als weigeringsgrond voor de openbaarheid van de terechtzitting. 6.1.5.d. Opschorting

Volgens artikel 5 §2 Probatiewet kunnen de vonnisgerechten beslissen om van opschorting kennis te nemen in de raadkamer indien de openbaarheid van de debatten de deklassering van de beklaagde zou kunnen teweegbrengen of zijn reklassering in gevaar zou kunnen brengen. Dit kan

208

D. VOORHOOF, “ Gerechtsverslaggeving, openbaarheid van rechtspraak en het recht op privacy” in X, Privacy Teksten en rapporten van het Seminarie "Privacy" van 26 en 27 november 1998 in het kader van de vijftigste verjaardag van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, Brussel, Ministerie van Buitenlandse Zaken, 1999, 197. 209 Wet 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, BS 14 augustus 1990. 210 Wet 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, BS 14 augustus 1990.

58

geschieden op vraag van het openbaar ministerie of op vraag van de beklaagde zelf.211 6.1.5.e. Internering

Artikel 9 lid 2 van de Wet Bescherming Maatschappij voorziet in een bijzonder geval waarin de rechter sluiting van de deuren kan bevelen. Zo kunnen vonnisgerechten, die kennis nemen van een vordering of een verzoek tot internering, de sluiting van deuren bevelen indien de verdachte daar om verzoekt en het Openbaar Ministerie zich daar niet tegen verzet.212 6.1.5.f. Strafzaken met minderjarigen

Ook met betrekking tot bescherming van minderjarigen heeft de wetgever in een uitdrukkelijke rechtsgrond voorzien

om

achter

gesloten

deuren te zetelen.

Zo wordt

biedt de

jeugdbeschermingswet de mogelijkheid om zich in de raadkamer achter gesloten deuren terug te trekken. De jeugdrechtbank kan zich volgens artikel 57 van de jeugdbeschermingswet 213 in de raadkamer terugtrekken indien er “gevoelige informatie” over de minderjarige opduikt. Onder gevoelige informatie wordt verstaan informatie over de persoonlijkheid van de minderjarige.214

Vroeger bepaalde artikel 36 bis Jeugdbeschermingswet dat de debatten betreffende zaken die op grond van dat artikel voor een strafgerecht aanhangig werden gemaakt altijd in de raadkamer dienden plaats te vinden. Het betrof zaken waarbij de beklaagde op het ogenblik van de feiten tussen 16 en 18 jaar oud was. Die verplichte behandeling in de raadkamer gaf echter aanleiding tot allerhande problemen en dus werd het gewijzigd door artikel 1 van de Wet van 2 februari 1994 die de principiële behandeling in de raadkamer afvoerde. De memorie van toelichting van die wet stelt dat de openbaarheid van de debatten weinig nadeel zal bezorgen aan de jongeren aangezien

het

eerder

uitzonderlijk

is

dat

uit

het

onderzoek

van

die

zaken

persoonlijkheidselementen aan het licht komen.215

211

Art. 5, §2 Wet 29juni 1964 betreffende de opschorting , het uitstel en de probatie, BS 17 juli 1964. Wet 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen en, gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten, BS 17 juli 1964. 213 Art. 57 wet 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, gewijzigd door de wet van 13 juni 2006, BS 19 juli 2006. 214 J. SMETS, Jeugdbeschermingsrecht , Deurne, Kluwer, 1996, 611. 215 Gedr. St., Kamer, 1991-92, nr. 532/1, 13. 212

59

6.5.1.g. Familiezaken

Hoewel dit geen strafrechtelijke procedure betreft wordt toch vermeld dat alle gerechtelijke procedures die slaan op familiezaken voortaan achter gesloten deuren zullen behandeld worden. Nu worden enkel de zittingen in de procedure van echtscheiding wegens onherstelbare ontwrichting216 en de zittingen inzake vorderingen tussen echtgenoten met betrekking tot wederzijdse rechten en verplichtingen en betreffende het huwelijksvermogensstelsel217 in de raadkamer behandeld. In januari 2010 heeft de senaat groen licht gegeven voor het wetsvoorstel en in maart 2010 keurde de Kamercommissie justitie een licht aangepaste versie van het wetsvoorstel goed. Met het voorstel wil men de privacy van de betrokkenen beschermen en hun bepaalde publieke vernederingen te besparen. De rechter kan wel de opening van de deuren bevelen als een partij hier om vraagt.218 Als het uitsluitend om goederen gaat, geldt de regel niet. 6.5.2. Begrenzing openbaarheid terechtzitting door zuivering der nietigheden

Sinds de wet van 12 maart 1998 (Wet Franchimont) wordt een gedeelte van betwistingen die normaliter voor de vonnisrechter ten gronde worden aangebracht voor de raadkamer gebracht. Het is nu aan de raadkamer om zich reeds tijdens het vooronderzoek uit te spreken over procedurefouten en alsook besmette stukken uit het dossier te verwijderen.219 Door discussies over vormverzuimen achter gesloten deuren te behandelen wordt de publieke controle op de bewijsgaring uitgesloten. De Commissie Strafprocesrecht is van oordeel dat discussies over procedurele aspecten achter gesloten deuren moet plaatsvinden om het vertrouwen van het publiek in het gerecht te bewaren. Immers vrijspraken op grond van procedurefouten wekken bij de bevolking grote verontwaardiging op en aldus is het beter zo‟n zaken niet in de openbaarheid

216

Art. 1255 §6 Ger.W. Art. 1253 quater Ger.W. 218 S. LAHAYE-BATTHEU, “ Familiezaken voortaan achter gesloten deuren”. http:// kamer.openvld.be/?type=nieuws&id=3&pageid=34886, geraadpleegd op 6april 2010. 219 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 644. 217

60

te behandelen.220 De pers zal met betrekking tot dit aspect de burger niet meer kunnen informeren waardoor een democratische controle ontbreekt. 6.5.3. Begrenzing openbaarheid van de terechtzitting in het supranationaal recht 6.5.3.a. Artikel 6.1 EVRM

Hier wordt dieper ingegaan op de mogelijkheden tot sluiting van deuren voorzien in artikel 6 EVRM. Artikel 6 EVRM biedt de rechter meer vrijheid dan artikel 148 Gw. om publiek uit de rechtszaal te weren. Achtereenvolgens worden volgende sluitingsgronden besproken.

In artikel 6.1 EVRM wordt, net zoals in artikel 148 Gw., als eerste mogelijke beperking van de openbaarheid van de terechtzitting „de goede zeden‟ genoemd. Deze beperkinggrond heeft betrekking op de zedenkwetsende aard van de tenlaste gelegde feiten, bijvoorbeeld in zedenzaken.221 Het belang van deze sluitingsgrond is gering, aangezien in de Europese rechtspraak deze grond nergens wordt ingeroepen als rechtvaardiging voor een niet-openbare terechtzitting.222 De reden hiervoor kan gevonden worden in het feit dat vandaag de dag onzedelijke en ongezonde prikkels overal zonder moeite worden opgedaan en het schaamtegevoel van het publiek door de rechter niet langer als een te beschermen belang wordt aanschouwd. 223 Een tweede grond om mogelijks over te gaan tot sluiting van deuren betreft de „openbare orde‟. 224

Ook deze sluitingsgrond komt voor in artikel 148 Gw. De draagwijdte van dit begrip is niet

eenduidig. Ook in de rechtspraak van het Europees Hof is de beperkingsgrond niet afgebakend. In de zaak Campbell en Fell acht het Hof de niet-openbaarheid van disciplinaire detentieprocedures toelaatbaar op grond van „public order and security‟ en dit omwille van moeilijkheden die kunnen ontstaan indien publiek gevangenissen zouden bezoeken om zo‟n zittingen bij te wonen.225 De beperkingsgrond „openbare orde‟ ziet echter niet alleen toe op de het

220

C. VAN DEN WYNGAERT en B. DE SMET, “ De sanctionering van vormverzuimen: een dissenting opinion bij het voorstel van de Commissie Strafprocesrecht” in Belgisch- Luxemburgse Unie voor Strafrecht, Het tweede voorontwerp van de Commissie Strafprocesrecht, Gent, Mys & Breesch, 1997, 81-82. 221 HR 2 mei 1932, NJ 1932, 1008/1009; HR 19 mei 1913, 1019/1020 222 L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, een proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 81. 223 L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, een proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 81. 224 Art. 6 EVRM. 225 EHRM 28 juni 1984, Campbell & Fell v. V.K , nr. 7819/77.

61

voorkomen van wanorde.226 Het EHRM aanvaardt daarentegen ook een belang, zoals de handhaving van het medisch beroepsgeheim, als een reden van openbare orde om eventueel tot sluiting van deuren over te gaan.227 Voorgaande zaken betreffen echter disciplinaire procedures. Minder makkelijk kan zomaar beroep gedaan worden op „problemen van openbare orde‟ om tot een gesloten zitting over te gaan bij normale strafprocessen. Zo stelt het Europees Hof in de zaak Riepan “Security problems are a common feature of many criminal proceedings, but cases in which security concerns justify excluding the public from a trial are nevertheless rare”.228 Een derde beperkinggrond uit artikel 6 EVRM heeft betrekking op de „Veligheid van de staat‟.229 Het sluiten van de deuren om redenen betrekking hebbend op de veiligheid van de staat is vooreerst mogelijks van toepassing bij strafzaken waar staatsgeheimen aan bod komen. In de rechtspraak van het EHRM is deze beperkingsgrond echter nog niet aan bod gekomen.230 Een vierde belangrijke beperkingsgrond betreft „het belang van minderjarigen‟.231 Deze sluitingsgrond heeft betrekking op de negatieve effecten en invloeden die de openbaarheid van de terechtzitting op minderjarigen kan uitoefenen net omwille van de minderjarige leeftijd. Begrenzingen op het principe van de openbaarheid kunnen nodig zijn voor de kwaliteit van bewijs. De kans bestaat immers dat minderjarigen die moeten getuigen in een volle zittingszaal, zich geremd voelen in het afleggen van verklaringen. Dit aspect kwam aan de orde in de zaak T. en V. v. Verenigd Koninkrijk.232 De zaak betrof twee jongens van elf jaar oud die terecht stonden voor de moord op een peuter. De klacht die in deze zaak naar voren trad, was dat de Britse overheid had nagelaten maatregelen te nemen om deze twee minderjarige jongens te vrijwaren van de dreigende sfeer die in en buiten de rechtszaal heerste. De minderjarigen moesten in een volle rechtszaal het dreigende publiek trotseren en kregen niet de mogelijkheid om verklaringen

226

L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, een proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 83. 227 EHRM 23 juni 1981, Le Compte, Van Leuven en De Meyere v. België, nr. 6878/75. 228 EHRM 14 november 2000, Riepan v. Oostenrijk , nr. 35115/97. 229 Art. 6 EVRM. 230 L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, een proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 84-85. 231 Art. 6 EVRM 232 EHRM 16 december 1999, V. v.V.K., nr. 24888/94.

62

af te leggen in een veilige besloten ruimte.233 De dreigende sfeer, die was veroorzaakt door de overvloedige negatieve aandacht van het publiek en de media, bracht het Europees Hof ertoe vast te stellen dat de minderjarige verdachten niet de mogelijkheid hadden gekregen om op een afdoende wijze aan hun eigen strafproces deel te nemen en mee te werken en aldus stelde het Europees Hof de schending vast van het recht op een eerlijk proces, zoals voorzien in artikel 6.1 EVRM. 234 Op grond van „het belang van de minderjarige‟ bestaat de mogelijkheid dat audiovisuele opnames van verhoren van minderjarigen, die plaatsgevonden hebben tijdens het vooronderzoek, niet op een openbare terechtzitting worden vertoond. Het is dus mogelijk dat de rechter de sluiting van de deuren beveelt en dit voor de duurtijd van de voorstelling ter terechtzitting van de inhoud van de cassettes die betrekking hebben op het audiovisuele verhoor van minderjarigen.235 Een strafrechter kan en mag dus het belang van een minderjarige aanvoeren om een strafproces af te sluiten van het publiek. In sommige gevallen is het belang van de minderjarige echter wel wettelijk verankerd. Zoals reeds eerder vermeld werd kan de jeugdrechtbank zich op grond van artikel 57 Jeugdbeschermingswet terugtrekken in de raadkamer om deskundigen, getuigen, ouders of voogden te horen telkens er “gevoelige informatie” opduikt, met name informatie over persoonlijkheid van de minderjarige.236 Bij de debatten in de raadkamer is de minderjarige niet aanwezig, maar enkel de advocaat van de minderjarige. Met deze bepaling wil men vermijden dat vertrouwelijke elementen over het privé-en gezinsleven van partijen zich verspreiden. Er weze opgemerkt te worden dat alleen de behandeling van vertrouwelijke gegevens in de raadkamer plaatsvindt en dus niet de hele procedure. De openbaarheid van de terechtzitting blijft namelijk de regel.

237

Ook kan op grond van artikel 190 Sv. overgegaan worden tot zitting achter gesloten

deuren, wanneer een minderjarige slachtoffer is van verkrachting of aanranding van de eerbaarheid en indien de partij zich aangetast voelt in haar persoonlijke levenssfeer.238 233

Assisen Antwerpen, 21 maart 2006, RW 2006-2007, nr.41, 9juni 2007, 1684, noot B. DE SMET, „Het belang van de minderjarige tegenover het vereiste van een openbaar strafproces.‟ 234 L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, een proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 61. 235 Assisen Antwerpen, 21 maart 2006, RW 2006-2007, nr.41, 9 juni 2007, 1684. 236 Art. 57 wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, gewijzigd door de wet van 13 juni 2006, BS 19 juli 2006. 237 G. VERMEULEN, Privacy en strafrecht: nieuwe en grensoverschrijdende verkenningen, Antwerpen, Maklu, 2007, 87. 238 Art. 190 Sv.

63

De volgende grond in artikel 6. 1 EVRM die kan worden ingeroepen om de zitting met gesloten deuren te behandelen betreft „de bescherming van het privé-leven van de partijen bij het proces‟. 239

Het recht op de eerbiediging van het privé-leven is een fundamenteel recht dat verankerd is in

artikel 22 Grondwet en artikel 8 EVRM. Zoals we reeds eerder stelden, houdt de openbaarheid van de terechtzitting van een strafzaak sowieso steeds een inbreuk in op de privacy van de betrokken partijen. Het feit dat een openbare terechtzitting tot een fundamenteel principe is verheven houdt in dat hoe dan ook inbreuken op de privacy van de partijen wordt getolereerd. Wanneer een rechter besluit om een strafzitting met gesloten deuren te laten verlopen op grond van bescherming van het privé-leven van de partijen, zal deze sluitingsgrond dan ook enkel mogen gestoeld zijn op specifieke omstandigheden, afhankelijk van het concrete geval. Het afwijken van de openbaarheid op grond van privacyredenen, is dus enkel toegestaan in uitzonderlijke situaties.240 Het Europees Hof meent dat bij afweging van het recht op een openbaar debat en het recht op de eerbiediging van het privé-leven deze laatsgenoemde waarde kan doorwegen.241 Zo werd, blijkens de uitspraak van het EHRM in de zaak V tegen Finland242, Finland veroordeeld wegens de bekendmaking in een vonnis van de identiteit van een aids-patiente. Het betrof een vrouw die kroongetuige was in het strafproces. Ook het Hof van Cassatie oordeelde dat de betwisting van estethische schade, waarvoor schadeloosstelling wordt gevraagd, in de raadkamer kan plaatsvinden.243 Wel moet de rechter in het arrest uitdrukkelijk vermelden dat aan de voorwaarden van artikel 6.1 EVRM werd voldaan. 244 Een laatste grond uit artikel 6.1 EVRM betreft „het belang van de goede rechtspleging‟.245 Het is voor de rechter niet gemakkelijk om op deze grond tot sluiting van deuren over te gaan, aangezien in artikel 6.1 EVRM uitdrukkelijk wordt bepaald dat slechts van de openbaarheid mag 239

Art. 6 EVRM. C.H. BRANTS, P.A.M. MEVIS en E. PRAKKEN, Legitieme strafvordering: Rechten van de mens als inspiratie in de 21ste eeuw, Antwerpen – Groningen, Intersentia rechtswetenschappen, 2001, 93. 241 B. DE SMET en K. RIMANQUE, Het recht op behoorlijke rechtsbedeling: een overzicht op basis van artikel 6 EVRM, Antwerpen, Maklu, 2002, 160. 242 EHRM 25 februari 1997, Z. v. Finland, nr. 22009/93. 243 Cass. 15 februari 1995, Arr. Cass. 1995, nr.80. 244 B. DE SMET en K. RIMANQUE, Het recht op behoorlijke rechtsbedeling: een overzicht op basis van artikel 6EVRM, Antwerpen, Kluwer, 2002, 160. 245 Artikel 6.1 EVRM 240

64

worden afgeweken, „in de mate als door de rechter onder bepaalde omstandigheden strikt noodzakelijk wordt geoordeeld‟.246 De openbaarheid van de terechtzitting is in principe een beginsel ter waarborg van een goede rechtspleging. In de uitzonderlijke omstandigheid waar een openbare zitting het eerlijk proces karakter van het proces zou kunnen hinderen, dient de openbaarheid te wijken in het belang van een goede rechtspleging. Het is dus slechts in uitzonderlijke situaties dat de openbaarheid mag wijken voor een goede rechtspleging, zoniet zou de grondslag van het principe van de openbaarheid miskend worden indien de rechter al te gemakkelijk en al te vaak de openbaarheid als een belemmering voor de goede rechtspleging zou kwalificeren.247 In de rechtspraak van het EHRM zijn geen voorbeelden te vinden van strafzaken waar deze sluitingsgrond werd ingeroepen.248 Doch, zou men kunnen denken aan zaken waar de belangstelling van het publiek dermate groot is dat op voorhand duidelijk blijkt dat de openbaarheid van het strafproces de verdachte dermate zal hinderen in het uitoefenen van zijn rechten.249 Zo heeft het EHRM aangegeven dat een afwijking van de openbaarheid in het belang van een goede rechtspleging toegestaan is als de informatie die de rechter nodig heeft voor een rechterlijke beslissing, vereist dat getuigen zich vrij kunnen uiten over zeer persoonlijk aangelegenheden, zonder te hoeven vrezen voor represailles.250 Bij het beoordelen of de openbare behandeling van de zaak al dan niet in strijd is met „ de belangen van behoorlijke rechtsbedeling‟ wordt de appreciatiebevoegdheid uitdrukkelijk bij de nationale rechter gelegd. Daarom kan men verwachten dat als een nationale rechter bepaalt dat een beperking van de openbaarheid strikt noodzakelijk is, er slechts een marginale controle door het Europees Hof voor de Rechten van de mens zal toegepast worden.251

Men kan aannemen dat een evenredigheidsvereiste geldt tussen de beperkende maatregel, namelijk het sluiten van de deuren en het doel van die maatregel. Bij de beperking van de openbaarheid in naam van de belangen van behoorlijke rechtspleging bestaat een verstrengde 246

Art. 6.1 EVRM L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, een proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 90. 248 B. DE SMET en K. RIMANQUE, Het recht op behoorlijke rechtsbedeling: een overzicht op basis van artikel 6 EVRM, Antwerpen, Kluwer, 2002, 161. 249 L.VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, een proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 90 250 B. DE SMET en K. RIMANQUE, Het recht op behoorlijke rechtsbedeling: een overzicht op basis van artikel 6 EVRM, Antwerpen, Kluwer, 2002, 161. 251 E. BREMS, Goed procesrecht, goed procederen, Mechelen, Kluwer, 2004. 418. 247

65

evenredigheidsvereiste van strikte noodzakelijkheid.252

6.6. Begrenzingen gerechtelijke verslaggeving 6.6.1. Begrenzingen nationale wetgeving Zoals ondertussen reeds duidelijk is, wordt aan het voornaamste doel van de openbaarheid van de terechtzitting , met name externe democratische controle mogelijk maken, vorm gegeven door de pers en haar verslaggeving over wat zich in de rechtszalen afspeelt. Publiciteit over hangende strafprocessen via de onafhankelijke media kan dus als complementair aan het openbare strafproces beschouwd worden. De media wordt een spilfunctie in de democratische samenleving toegekend, zij hebben de taak van „public watchdog‟.

253

Zoals hierboven reeds werd uiteengezet

is ook het Europees Hof van oordeel dat de media een uiterst belangrijke taak heeft en daarom mogen zij zo min mogelijk gehinderd worden in de uitoefening van hun functie. Enkel belemmeringen die noodzakelijk zijn in een democratische samenleving zijn toegestaan. In de Belgische wetgeving bestaan enkele concrete bepalingen die een zekere inperking inhouden op de verslaggeving van terechtzitting. Hieronder volgt een uiteenzetting. 6.6.1.a. Debatten met gesloten deuren

De pers heeft niet het recht verslag uit te brengen over debatten die achter gesloten deuren plaatsvinden. Het betreft de debatten in de raadkamer of die na uitspraak op grond van artikel 148 GW of artikel 6.1 EVRM achter gesloten deuren verlopen.254 6.6.1.b. Debatten inzake echtscheiding

Hoewel dit geen strafzaken betreft, wordt deze beperking toch vermeld om een zo volledig mogelijk beeld te schetsen. Artikel 1270 Ger.W. bepaalt dat de weergave van de debatten door middel van de pers verboden is op straffe van een geldboete of een gevangenisstraf.255 Dit verbod

252

Art. 6.1. EVRM. H. BRANTS, P.A.M. MEVIS en E. PRAKKEN, Legitieme strafvordering: Rechten van de mens als inspiratie in de 21ste eeuw, Antwerpen – Groningen, Intersentia rechtswetenschappen, 2001, 82-83. 254 P. POIRIER, Code de la presse et de l’impremerie, Brussel, Larcier, 1945, 145. 255 Art. 1270 Ger.W. 253

66

geldt ook voor gerechtelijke debatten inzake scheiding van tafel en bed. 6.6.1.c. Debatten voor de jeugdrechtbank

Ingevolge artikel 80 van de jeugdbeschermingswet is de publicatie en verspreiding van het verslag van de debatten voor de jeugdkamers van de hoven van beroep en voor de jeugdrechtbanken door middel van boeken, pers, film, radio, televisie of op enige andere wijze verboden. Ook de publicatie van de identiteit van de minderjarigen die vervolgd worden of tegen wie een jeugdbeschermingsmaatregel is genomen, is verboden.256 Zo bijvoorbeeld, oordeelde het Hof van Cassatie dat een foto van een minderjarige die verschenen was in een krant en gedeeltelijk onherkenbaar werd gemaakt door het aanbrengen van een zwarte balk over de ogen van de minderjarige een schending uitmaakt van artikel 80 jeugdbeschermingswet, aangezien aan de hand van het geheel van de foto en de in het artikel vermelde gegevens de identiteit kon worden afgeleid van de minderjarige.257 In de praktijk wordt vastgesteld dat de pers deze verbodsbepalingen meestal zonder noemenswaardige problemen respecteert.258 Voornoemd artikel staat vanzelfsprekend niet in de weg dat de pers in het algemeen informeert over de gang van zaken en de rechtspraak van de jeugdrechtbanken en de jeugdkamers van de hoven van beroep. De Raad van State oordeelde in een advies dat “het nodig is dat beginselkwesties, sleur en misbruiken die door de debatten voor het jeugdgerecht aan het licht komen, medegedeeld en besproken kunnen worden.”259 6.6.1.d. Eisen met betrekking tot gerechtsverslaggeving

Als principe geldt de vrijheid van gerechtsverslaggeving. Men kan echter van de journalistiek geen volstrekte wetenschappelijk juistheid of absolute betrouwbaarheid van de gepubliceerde informatie vereisen.260 Toch worden in de rechtspraak en in interne reglementen aan de gerechtsverslaggeving bepaalde eisen gesteld.261 Zo is het noodzakelijk dat, indien journalisten verslag uitbrengen over het verloop van een 256

Artikel 80 Jeugdbeschermingswet. Cass. 23 november 1999, AM 2000, 83. 258 D. VOORHOOF, Handboek Mediarecht, Brussel, Larcier, 2003, 187. 259 J. VELAERS, De beperkingen van de vrijheid van meningsuiting deel II, Antwerpen, Maklu, 1991, 470. 260 D. VOORHOOF, Handboek Mediarecht, Brussel, Larcier, 2003, 194. 261 H. VANDENBERGHE, Preadvies over de eer en goede naam in het Belgisch privaatrecht, V.V.S.R.B.N., Zwolle, Tjeenk Willink, 1972, 14. 257

67

terechtzitting, dit een getrouwe weergave van de debatten betreft.262 Een getrouwe weergave houdt evenwel niet in dat elk pleidooi, elke getuigenis en uitspraak volledig dienen te worden weergegeven.263 Het volstaat dat de hoofdlijnen en de algemene inhoud van het proces duidelijk worden gemaakt.264 De journalist die getrouw de debatten ter terechtzitting weergeeft, kan niet aansprakelijk worden gesteld.265 Bericht hij daarentegen partijdig over de debatten door bijvoorbeeld enkel de voor de beklaagde nadelige delen uit het vonnis weer te geven dan begaat de journalist een onrechtmatigheid.266 Uit artikel 452 Sw. zou men verkeerdelijk kunnen afleiden dat journalisten een immuniteit bezitten betreffende de weergave van de debatten. Het artikel stelt namelijk dat „de vóór de rechtbank gesproken woorden of aan de rechtbank overlegde geschriften geen aanleiding geven tot strafvervolging wanneer die woorden of geschriften op de zaak of op de partijen betrekking hebben.‟ Echter, dit artikel geldt niet voor de weergave van de debatten in de pers.267

Het zijn voornamelijk assisenprocessen die journalisten aantrekken. Aangezien op deze processen de bewijzen ter terechtzitting moeten worden overgedaan en de openbaarheid aldus veel groter is dan in correctionele of politiezaken is het dan ook logisch dat gedurende de debatten voor het Hof van Assisen veel gegevens over het privéleven van de beschuldigde aan het licht komen. Het is op zich geen onrechtmatige daad om deze privégegevens te publiceren.268 Desalniettemin blijkt uit rechtspraak en rechtsleer dat berichtgeving over privégegevens van procespartijen aan grenzen onderworpen is. Het is journalisten bijvoorbeeld niet toegestaan ludieke commentaren geven over privégegevens die tijdens de debatten openbaar gemaakt worden.269 Ook het onnodig en zonder enig publiek belang schaden van de eer en goede naam van derden kan een onrechtmatige daad uitmaken. Zo werd een dagblad veroordeeld tot schadevergoeding omdat het een 25 jaar oude criminele veroordeling van een getuige had vermeld.270 Daarentegen heeft de journalist het recht 262

Rb. Bergen 20 december 1877, BJ, 30.; Gent 21 november 1896, Pas.1897, II, 303.; Brussel 3mei 1933, PP 1933, nr. 339, 571. 263 Rb. Brussel 19 mei 1965, JT 1965, 601. 264 G. DUPLAT, Le journal. Sa vie juridique, ses responsabilités civiles. Le droit de réponse, Parijs-Brussel, De Wit, 1929, 261. 265 Brussel 30 maart 1908, BJ 1908, 434; Brussel 4 maart 1933, Rev.dr.pén. 1933, 499. 266 Rb. Brussel 19 mei 1965, JT 1965, 101. 267 J. LECLERCQ, ”Atteintes portées à l‟honneur ou à la considération des personnes”, in Les novelles droit penal , Brussel, Larcier, 1989, 132-236. 268 Brussel 30 maart 1908, BJ 1908, 433. 269 Brussel 3mei 1933, PP 1933, 571. 270 Rb. Aarlen 16 februari 1899, Cl.et B., 448.

68

om elementen uit de debatten te beoordelen, bijvoorbeeld door de geloofwaardigheid van een getuige in vraag te stellen.271

6.6.2. Begrenzing gerechtsverslaggeving door grondwettelijke beginselen / EVRM

6.6.2.a. Het vermoeden van onschuld respecteren

Artikel 6 §2 EVRM bepaalt uitdrukkelijk dat eenieder die wegens een strafbaar feit wordt vervolgd voor onschuldig moet worden gehouden totdat zijn schuld volgens de wet wordt bewezen.272 Strikt genomen is er geen enkele wettelijke bepaling die de pers dwingt om 'het vermoeden van onschuld' van verdachten of beklaagden te respecteren. Onbevooroordeeldheid en onpartijdigheid kan immers niet van derden worden verwacht. Het is enkel een verplichting voor de oordelende rechter en de justitiële overheid.273 Magistraten en politiemensen moeten een verdachte of beklaagde dus als onschuldig beschouwen tot hij veroordeeld is.

Wanneer de media gaat berichten over lopende strafprocessen en zich uitspreekt over de schuld van de beklaagde/ beschuldigde dan bestaat er het probleem van de bevooroordelende werking van mediaberichtgeving ten aanzien van de rechter. Zo komt het recht op een eerlijk proces in het gedrang, aangezien de onpartijdigheid en onbevangenheid van de rechter daar een deel van vormt. In het algemeen wordt aangenomen, ook door het EHRM, dat een juridisch geschoold beroepsrechter zich niet laat beïnvloeden door mediaberichtgeving.274

Gevaarlijker is de situatie waar het lekenrechters in een jury betreft. Van een lekenjury kan immers niet worden aangenomen dat zij onpartijdig en onbevangen een oordeel vormen, waardoor „contempt of court‟ daar een reëel gevaar vormt.275

271

Rb. Dendermonde 18 janurai 1873, Pas. 1873, 142. Art. 6 §2 EVRM 273 J. VELAERS, De beperkingen van de vrijheid van meningsuiting deel II, Antwerpen, Maklu, 1991, 477. 274 EHRM 5 december 2002, Craxi v. Italië, nr. 34896/97. 275 H.J. BARTSCH, “Contempt of court und die grenzen der PresseFreiheit” in “Sunday Times: Bericht der Europaischen Kommission fur Menserechte”, EuGrZ 1977,466. 272

69

Het is moeilijk het bewijs te leveren dat rechters zich effectief door een perscampagne hebben laten beïnvloeden.276 Een zaak waarin een concrete invloed van de media op de uitkomst van het proces werd gevreesd betreft de zaak Hodgson e.a. tegen het Verenigd Koninkrijk. In casu was een rechterlijk verbod uitgevaardigd om een programma, waarin door acteurs de zittingen zouden worden nagespeeld, uit te zenden gedurende de loop van een strafproces voor een lekenjury. Het Europees Hof was van mening dat er een „real risk of prejudice‟ bestond. De rechter was dus terecht bevreesd dat de juryleden zich in hun oordeelsvorming zouden laten beïnvloeden door de acteurs.277 Ook in een aanbeveling „on the provision of information through the media in relation to criminal proceedings’ van het Comité van Ministers van de Raad van Europa in 2003 blijkt de angst voor beïnvloeding van lekenjury‟s. In het artikel 10 van de aanbeveling wordt namelijk gesteld dat in het geval van lekenrechtspraak, de informatieverschaffing van overheidswege best achterwege wordt gelaten om risico van beïnvloeding van de eerlijkheid van het proces te vermijden.278 Een ander gevolg van de overvloedige berichtgeving door de media in strafzaken is het „trial by media‟ verschijnsel. Het betreft de omstandigheid waar overmatige media aandacht voor bepaalde strafzaken er voor zorgt dat de samenleving niet meer openstaat voor een rechterlijke beoordeling van de schuldvraag. Door trial by media wordt het vermoeden van onschuld geschonden en bovendien wordt de geloofwaardigheid van de rechter in het gedrang gebracht indien de rechterlijke uitspraak verschillend is van het vonnis die in de media is geveld.279

Ook al kan van derden dus niet verwacht worden dat zij het vermoeden van onschuld respecteren, toch dwingt de rechtspraak de media om wel degelijk met het vermoeden van onschuld rekening te houden. Zo heeft het Europees Hof in een arrest bevestigd dat ook journalisten het vermoeden van onschuld moeten eerbiedigen, evenzeer ten aanzien van publieke personen en politici. In de 276

J. VELAERS, De beperkingen van de vrijheid van meningsuiting deel II, Antwerpen, Maklu, 1991, 477. ECRM 9 maart 1987, Hodgson, Woolf Productions Ltd. and National Union of Journalists & Channel Four Television v. het VK, nr.. 11553/85. 278 Principle 10 van Recommendation Rec(2003) 13 on the provision ofinformation through the media in relation to criminal proceedings van het Comité van Ministers van de Raad van Europa van 10 juli 2003. 279 C.H. BRANTS, P.A.M. MEVIS en E. PRAKKEN, Legitieme strafvordering: Rechten van de mens als inspiratie in de 21ste eeuw, Antwerpen – Groningen, Intersentia rechtswetenschappen, 2001, 85. 277

70

genoemde zaak had een Oostenrijkse journalist bezwarende artikelen uitgegeven over een voormalige minister van Financiën die moest terechtstaan voor een correctionele rechtbank bestaande uit professionele en niet-professionele rechters. Daardoor had de journalist de kansen van de politicus op een eerlijk proces aanzienlijk verminderd en een soort pseudoproces gevoerd in de media. Dit dreigde het vertrouwen van het publiek in de rol van het gerecht te ondermijnen, aldus het EHRM.280

Men dient op te merken dat in de praktijk niet al te snel wordt geconcludeerd dat een inbreuk op het vermoeden van onschuld heeft plaatsgevonden. Het is pas wanneer de media personen als reeds veroordeeld voorstellen of het recht op een eerlijk proces aantasten door een ontoelaatbare invloed op justitie uit te oefenen dat een veroordeling of maatregel tegen een journalist, krant, tijdschrift of omroep gerechtvaardigd kan worden.281 Een arrest van het Hof van Cassatie282 in verband met de zaak H. Van Themsche verklaart uitdrukkelijk dat berichtgeving in de pers het recht op een eerlijk proces en het recht van verdediging van de beschuldigde ook voor het Hof van Assisen niet onherstelbaar in het gedrang brengt. De redenen die daarvoor worden opgegeven zijn dat tijdens de behandeling van de zaak alle gegevens aan tegenspraak zijn onderworpen. De beschuldigde kan in openbare terechtzitting alle nadelige gegevens, inclusief de gegevens die door media openbaar bekend werden gemaakt, weerleggen. De beschuldigde heeft ook de kans om gegevens die in zijn voordeel zijn, aan de jury en de rechter voorleggen. Het is op basis van deze elementen, tijdens de zitting aangebracht, dat de magistraten van het hof zich gaan uitspreken over de schuldvraag en aldus kan de beschuldigde zelf een eventuele beïnvloeding in de media ongedaan maken. Dat berichtgeving in de pers ook de rechter en de jury van het Hof van Assisen kan bereiken, houdt dus niet in dat daardoor een schijn van partijdigheid ontstaat.283

280

EHRM 29 augustus 1997, Worm v. Oostenrijk, nr. 22714/93. http://www.pers-gerecht.be/document.php?document_id=138 282 Cass. 19 februari 2008, P.07.1648.N, www.juridat.be 283 Cass. 19 februari 2008, P.07.1648.N, www.juridat.be 281

71

6.6.2.b. De bescherming van het privé-leven

Luidens artikel 22 Gw. heeft eenieder recht op eerbiediging van zijn privé-leven en gezinsleven, behoudens in alle gevallen en onder de voorwaarden door de wet bepaald.284 Ook artikel 8 EVRM beschermt de privacy.285 Zoals we reeds eerder benadrukt hebben, houdt de openbaarheid van de terechtzitting en de verslaggeving over de terechtzittingen in dat de partijen, de getuigen en de slachtoffers sowieso een zekere mate van aantasting van hun privacy moeten dulden. Echter, wanneer de media gaat berichten over bepaalde privé-gegevens die tijdens de openbare terechtzitting aan bod zijn gekomen, dan neemt de inbreuk op de privacy grotere proporties aan.286 De aanwezigheid van de media betekent, meer dan de aanwezigheid van gewoon publiek, een toename van leed, aangezien de kans bestaat dat de mensen waarmee de verdachte in de samenleving te maken heeft, pas door de berichtgeving in de pers kennis nemen over de gepleegde strafbare feiten. Ook bestaat het reële risico dat de verdachte door aanwezigheid van pers in de zittingszaal zich geremd zal voelen in het meedelen van uiterst persoonlijke gegevens.287

Het artikel 10 EVRM, dat de vrijheid van expressie en informatie garandeert, voorziet zelf in de mogelijkheid tot het inperken van de vrijheid van expressie en informatie ter bescherming van de goede naam of de rechten van anderen voor zover dit bij wet is voorzien en noodzakelijk is in een democratische samenleving. Deze bepaling impliceert echter geen legitimatie voor een algemene verbodsbepaling tot het vermelden van namen in de gerechtsverslaggeving. Zo is de naamsvermelding van procespartijen op zichzelf geen ontoelaatbare schending van de privacy. 288

284

Art. 22 Gw. Art. 8 EVRM. 286 C.H. BRANTS, P.A.M. MEVIS en E. PRAKKEN, Legitieme strafvordering: Rechten van de mens als inspiratie in de 21ste eeuw, Antwerpen – Groningen, Intersentia rechtswetenschappen, 2001, 93. 287 D. DHOOGHE, “ Het proces van de pers over het proces”, RW 1993-1994, 943. 288 D. VOORHOOF, “ Gerechtsverslaggeving, openbaarheid van rechtspraak en het recht op privacy” , in X, Privacy Teksten en rapporten van het Seminarie "Privacy" van 26 en 27 november 1998 in het kader van de vijftigste verjaardag van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, Brussel, Ministerie van Buitenlandse Zaken, 1999, 187. 285

72

Heel wat journalisten schrikken er dan ook niet voor terug de namen van betrokken partijen te vermelden of hen identificeerbaar te maken.289 Het begrip „privacy‟ is een rekbaar begrip. Niet iedereen beschikt over evenveel recht op een private sfeer. Zo kan het publiceren van persoonsgegevens in strafzaken die geen verband houden met publieke personen of die geen betrekking hebben op een zaak met een zeker maatschappelijk belang wel aan beperkingen onderworpen worden. Verschillende criteria bepalen de noodzakelijkheid van bepaalde verbodsbepalingen inzake het noemen van namen en de publicatie van privacygevoelige gegevens. Zo bepaalt de rechtspraak dat personen met een openbare functie moeten dulden dat hun daden op de voet door de media gevolgd worden, voor zover de feiten uit hun privé-leven relevant zijn voor de publieke machtsuitoefening. Een ander relevant criterium betreft de mate waarin zowel particuliere als publieke figuren zelf een zekere openbaarheid opzoeken.290

Een voorbeeld hiervan kan gevonden worden in de zaak Dutroux. Hoewel de voorzitter ingestemd had met de vraag van beschuldigde Dutroux om van hem geen herkenbare beelden in de pers te verspreiden, hadden drie kranten toch foto‟s gepubliceerd waarop het gezicht van beschuldigde Dutroux helemaal werd weergegeven. De fotografen werden daarop de toegang tot de rechtszaal ontzegd. De Raad voor de Journalistiek is daarentegen van oordeel dat bij de verslaggeving over het assisenproces in Aarlen het recht op informatie voor het publiek primeerde op het recht van privacy van de beschuldigde Dutroux, meer in het bijzonder op diens portretrecht. De Raad stelt dat Dutroux een beschuldigde is die door de aard van de hem toegeschreven misdrijven en door zijn openbare optreden tot een publiek persoon in verworden. Bovendien bepaalt hij tot vandaag het maatschappelijk debat in ons land mee.291 6.6.2.c. Gezag en onpartijdigheid rechterlijke macht

Artikel 10 §2 EVRM bepaalt uitdrukkelijk dat beperkingen aan de vrijheid van meningsuiting en

289

J. CLEMENT en M. VAN DE PUTTE, De vierde macht. De gespannen driehoeksverhouding tussen media gerecht en politiek, Groot-Bijgaarden, Globe, 1995,87. 290 EHRM 26 februari 2002, Krone Verlag GmbH & Co KG v. Oostenrijk , nr. 34315/96. 291 Raad voor de journalistiek, „Recht op informatie primeert op privacy van Dutroux‟, http://www.rvdj.be/node/10, geraadpleegd op 15 maart 2010.

73

informatie kunnen worden gesteld om het gezag en de onpartijdigheid van de rechterlijke macht te waarborgen.292 In het Britse recht vindt men op grond van het „contempt of court-recht‟ de meest uitgesproken beperkingen aan de gerechtelijke verslaggeving terug. Het Sunday-times arrest betrof deze problematiek. De krant Sunday-times had van overheidswege een publicatieverbod opgelegd gekregen voor een artikel die een maatschappelijke belangrijke zaak betrof en die nog in de rechtbank werd behandeld. Het verbod werd opgelegd ter bescherming van het gezag en de onpartijdigheid. Het Hof was van oordeel dat het publicatieverbod in strijd was met artikel 10 EVRM en bevestigde dat de vrijheid van meningsuiting één van de essentiële grondvesten is van een democratische maatschappij.293 In dit arrest wordt dus afgestapt van het sub-judice principe, wat inhoudt dat zolang een zaak in handen is van de rechter, de media zicht dient te onthouden van commentaar. Het sub-judice principe vindt zijn oorsprong in het hierboven vernoemde specifieke misdrijf „contempt of court‟. Het sub-judice beginsel is een principe afkomstig uit het Engels recht, maar kan in de praktijk moeilijk worden aangehouden. Vooral in ons rechtssysteem, waar jarenlang vooronderzoek niet uitzonderlijk is, is de toepassing van het sub-judice principe een irrealistische zaak. Zo zou het absurd zijn, dat bijvoorbeeld bij de zaak de bende van Nijvel geen voorwerp van maatschappelijk debat zou kunnen zijn, omdat nog steeds geen gerechtelijk eindoordeel is geveld.294

6.6.3. Begrenzing gerechtsverslaggeving door interne reglementen Naast beperkingen opgelegd door wettelijke bepalingen voorzien ook nationale en internationale reglementen in plichten en rechten voor de journalist. Een kort overzicht volgt. 6.6.3.a. Code van journalistieke beginselen295 De Code van journalistieke beginselen werd in 1982 aangenomen door de Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België (AVBB) , de Belgische Vereniging van Dagbladuitgevers 292

Art. 10 §2 EVRM. EHRM 26 april 1979, Sunday Times v. V.K., nr. 6538/74. 294 F. VOETS, “ Justitie is niet gediend met taboesfeer”, RW 2001, 5 december 2001, nr. 39, 2. 295 Code 1 januari 1982 van Journalistieke Beginselen, http://www.dagbladpers.org/fileadmin/vdp2008_docs/Rechten/Code_van_journalistiek_beginselen.pdf, geraadpleegd 5 juli 2010. 293

74

(BVDU) en de Nationale Federatie van Informatieweekbladen (NFIW). De Code bevat 12 punten die zowel rechten als plichten bevatten voor de journalist. Zo bijvoorbeeld, bepaalt punt 5 dat de journalist respect dient te hebben voor de menselijke waardigheid en privacy.296 6.6.3.b. Richtlijn omgang pers met slachtoffers297

Deze richtlijn beschermt de positie van de slachtoffers in journalistieke verslaggeving. Zo vereist de richtlijn dat de pers rekening dient te houden met het recht op privacy en menselijke waardigheid. Alsook dient zij terughoudend te zijn bij het publiceren van namen en identiteitsgegevens en bij het maken en verspreiden van foto‟s van slachtoffers van misdrijven. Echter, bij bekendheid , maatschappelijke positie van het slachtoffer of de maatschappelijke relevantie van de zaak, kan identificatie kan verantwoord zijn.298 6.6.3.c. Raad voor de Journalistiek299

De Raad voor de Journalistiek werd opgericht in 2002 en heeft als functie de journalistieke beroepsethiek te behartigen en te verdedigen. Daarnaast formuleert ze richtlijnen voor de journalistieke praktijk en behandelt ze verzoeken/klachten die over een bepaalde journalistieke handeling worden ingdiend.300 6.6.3.d. Gedragsnormen pers en gerecht

Op 20 januari 2005 werden gedragsnormen voor de relatie tussen pers en gerecht aangenomen door de algemene vergadering der korpschefs en deze werden meegedeeld aan de Minister van Justitie. Deze gedragsnormen gelden als leidraad voor de informatie die gegeven wordt aan de pers met betrekking tot rechtszaken. Het betreffen regels die bestrekking hebben over het geven

296

E. BREWAEYS, Wetboek media en journalistiek: bijgewerkt tot het BS van 15 september 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, 267. 297 Richtlijn 13 november 2003 over de omgang van de pers met slachtoffers. 298 E. BREWAEYS, Wetboek media en journalistiek: bijgewerkt tot het BS van 15 september 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, 273. 299 Reglement 1 maart 2002 van de Raad voor de Journalistiek. 300 E. BREWAEYS, Wetboek media en journalistiek: bijgewerkt tot het BS van 15 september 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, 287.

75

van informatie over hangende zaken.301 Deze gedragsnorm zal verder nog aan bod komen. 6.6.3.e.Verklaring der rechten en plichten voor de journalist302

Deze verklaring werd in november 1971 te Munchen aangenomen door de afgevaardigden van de journalistvakbonden van de 6 lidstaten van de EG en daarna aanvaard door de Internationale Federatie van Journalisten op het congres in Istanboel in 1972. Het zijn zelfregulerende normen, die aangenomen zijn door de journalisten zelf. De verklaring bevat 10 plichten en 5 rechten. Aangezien het geen wettelijk bepalingen betreft, zijn niet alle journalisten verplicht onderworpen aan de regels. Enkel de leden van de algemene vereniging van beroepsjournalisten kunnen eraan onderworpen worden.303 6.6.3.f. Aanbeveling Raad van Europa van 10 juli 2003 over mediaberichtgeving in strafzaken

Op 10 juli 2003 werd door het Comité van Ministers van de Raad van Europa een Aanbeveling goedgekeurd waardoor de 45 lidstaten worden aangespoord om enkele belangrijke principes nauwlettender in acht te nemen in verband met de informatieverstrekking over strafzaken aan de pers.304 De aanbeveling legt de nadruk op de vrijheid van meningsuiting en informatie, maar beklemtoont daarentegen ook de rechtsbelangen die aandacht verdienen in het kader van gerechtsverslaggevinng, zoals het vermoeden van onschuld, het recht op een eerlijk proces en het recht op privacy. De aanbeveling bestaat uit 18 principes. Principe 8 vereist een bescherming van de privacy van zowel beschuldigden, veroordeelden, getuigen, de slachtoffers en hun familie. Het hamert voornamelijk op de bescherming van de privacy wat minderjarigen betreft of andere kwetsbare personen. Principe 14 legt op dat zeer omzichtig dient omgesprongen te worden met beeldverslaggeving van terechtzittingen, hoewel de mogelijkheid ervan niet geheel wordt uitgesloten. 305 Deze discussie komt in het volgende punt uitgebreid aan bod. 6.6.4. Camera’s in de rechtszaal?

301

Gedragsnormen 20 januari 2005 voor de relatie tussen Gerecht en Pers. Verklaring 24 november 1971 der rechten en plichten van de journalist. 303 A. LUYTEN, Pers, politie en justitie: een haat-liefde verhouding, Brussel, VUB-press, 1998, 144-145. 304 Aanbeveling Raad van Europa 10 juli 2003 over mediaberichtgeving in strafzaken. 305 D. VOORHOOF, “Mediaberichtgeving in strafzaken: Raad van Europawil soberder gerechtsjournlastiek”, Mediaforum, 2003/11-12, 358-362. 302

76

Door camera‟s in de rechtzaal toe te laten zou het beginsel van de openbaarheid van de terechtzitting als het ware gemaximaliseerd kunnen worden. Indien een rechtzaak volledig gefilmd wordt, is er ook geen gevaar voor vertekende verslaggeving. Het publiek krijgt het verloop van de feiten te zien zoals ze zich in werkelijkheid op de zitting hebben afgespeeld en kunnen zich vrij en objectief een persoonlijk oordeel vormen.306 Door een proces in zijn geheel audiovisueel te laten registreren en uit te zenden worden de functies van het principe van de openbaarheid van de terechtzitting zo het best gerealiseerd.307 Dit zijn voornamelijk de argumenten van voorstanders van audiovisuele opnamen van rechtzaken.

Toch is niet iedereen opgezet met het idee dat voortaan elk proces gefilmd zou kunnen worden. Een eerste vaak aangehaald tegenargument betreft de aantasting van de privacy. Hoewel een openbare terechtzitting hoe dan ook een aantasting van de privacy inhoudt, neemt de aantasting van de privacy bij het filmen van een rechtzaak veel grotere proporties aan.308 Vooreerst worden de betrokkenen door televisie meer te kijk gezet dan bij andere journalistieke media. De partijen worden bekend gemaakt aan het publiek door hun deelname aan een proces en dit kan stigmatisering tot gevolg hebben. Een eventuele oplossing zou kunnen zijn dat het uiterlijk van de procespartijen onherkenbaar gemaakt worden, maar zelf dan blijven risico‟s bestaan.309 Het volgende nadeel heeft betrekking op de orderverstoring die kan veroorzaakt worden door camera‟s in de rechtszaal toe te laten. Er wordt heen en weer gelopen, er liggen overal kabels,... Zaken die niet in een rechtzaal horen en enkel voor onrust zorgen. Dit wordt door sommigen weerlegd door te stellen dat de moderne televisiecamera‟s veel onopvallender en beweeglijker zijn. Een laatste en mijn inziens belangrijkste argument stelt dat de aanwezigheid van camera‟s tijdens het proces de gedragingen beïnvloedt van zowel procespartijen, raadslieden als van de rechter en bijgevolg de goede rechtspleging in het gedrang brengen. Met beïnvloeding moet in die zin verstaan worden dat de deelname van de betrokkenen aan het proces aan kwaliteit inboet. Men 306

M. MALSCH, “Persvoorlichting en rechtbankverslaggeving”, Rechtsreeks 2004, nr.2, 62. U. VAN DE POL, “ Rechtbank kan televisie niet langer weren”, NRC Webpagina‟s 6 mei 1997, http://retro.nrc.nl/W2/Nieuws/1997/05/06/Med/03.html, geraadpleegd op 5 juli 2010. 308 C.H. BRANTS en L. VAN LENT, “ Externe openbaarheid. Van vanzelfsprekendheid tot probleem” in C.H. BRANTS, P.A.M. MEVIS, E. PRAKKEN, Legitieme strafvordering: Rechten van de mens als inspiratie in de 21ste eeuw, Antwerpen – Groningen, Intersentia rechtswetenschappen, 2001, 94. 309 R. PAGANO, Recht op tv. Een onderzoek naar de toelating van televisiecamera’s op de openbare rechtszitting, Arnhem, Gouda Quint, 1992, 140. 307

77

vreest dat verdachten, getuigen, raadslieden en zelf rechters zich al te bewust zijn van de camera‟s en daarop zullen inspelen. Denk maar aan advocaten die zich met sterke uitspraken profileren om toch maar indruk te maken bij het grote publiek. Een rechtzaak dient rationeel te verlopen, maar met camera‟s die elk detail van het proces filmen, is het ontwikkelen van theaterdramatiek in de rechtzaal geen ondenkbaar scenario.310 Op Europees vlak lijkt men ook geen felle voorstander te zijn van het aanwenden van camera‟s in de rechtzaal. In de eerder vernoemde Aanbeveling van de Raad van Europa van 10 juli 2003 over mediaberichtgeving in strafzaken is de steeds verdergaande commercialisering van de media en het steeds meer focussen op misdaad-en gerechtsverslaggeving immers één van de bekommernissen.311 Het principe 14 van de Aanbeveling stelt dat omzichtig moet omgegaan worden met beeldverslaggeving van terechtzittingen en enkel mogelijk kunnen zijn indien uitdrukkelijk voorzien in de wet of na afweging door de gerechtelijke autoriteiten zelf. “Live reporting or recordings by the media in court rooms should not be possible unless and as far as expressly permitted by law or by competent judicial authorities”.312 6.6.4.a. Situatie in België

In België verbiedt geen enkele wettelijk bepaling journalisten om opnamen te maken in de rechtzaal en in principe zouden zij vrij mogen filmen in de openbare ruimte van een justitiepaleis. Toch zorgt de aanwezigheid van pers vaak voor wrijvingen, waardoor afspraken tussen pers en justitie noodzakelijk zijn. Daarom werden op 20 januari 2005 gedragsnormen voor de relatie tussen pers en gerecht aangenomen door de algemene vergadering der korpschefs. In deze gedragsnormen geldt als principe dat beeld -en geluidsopnamen binnen de rechtzaal in beginsel niet zijn toegestaan om elke vorm van beïnvloeding te voorkomen.313 Uitzonderingen op het principiële verbod zijn daarentegen wel mogelijk mits toelating van de voorzitter van de zitting en na eventueel overleg met de korpschef en de persrechter. De audiovisuele media wordt 310

R. PAGANO, Recht op tv. Een onderzoek naar de toelating van televisiecamera’s op de openbare rechtszitting, Arnhem, Gouda Quint, 1992, 138-140 311 D. VOORHOOF, “Mediaberichtgeving in strafzaken: Raad van Europawil soberder gerechtsjournlastiek”, Mediaforum, 2003/11-12, 358-362.; D. VOORHOOF, “ Aanbeveling Raad van Europa over mediaberichtgeving in strafzaken komt precies op tijd”, De Juristenkrant 2003, afl.75, 16. 312 principle 14 van Recommendation Rec(2003) 13 on the provision of information through the media in relation to criminal proceedings van het Comité van Ministers van de Raad van Europa van 10 juli 2003. 313 Gedragsnormen 20 januari 2005 voor de relatie tussen Gerecht en Pers, Wetboek Media en journalistiek, 201.

78

verzocht om hun aanwezigheid ten laatste de dag voor de zitting aan te kondigen bij de persrechter. De toelating tot filmen betreft enkel het voorlezen van de uitspraken of van het binnentreden van de leden van de rechtbank/hof of het filmen van de beklaagde in een assisenzaak en betekent dus niet dat de hele zitting rechtstreeks gefilmd en uitgezonden mag worden. Voor dit laatste kan echter wel een specifieke toelating bekomen worden. 314 In de rechtzaal mogen bovendien geen interviews worden afgenomen noch voor, noch na de terechtzitting. Deze regel geldt ook voor de persrechter. Tenslotte mogen niet-vaste procesdeelnemers (bv. procespartijen,beklaagden, benadeelden, getuigen,...) tijdens de zitting niet gefotografeerd of gefilmd worden tenzij daarvoor voorafgaandelijk de instemming van deze personen werd bekomen. 315

Een soepelere regeling kan eventueel gelden voor het maken van audiovisuele opnames in het kader van een documentair programma. Onder een documentair programma dient te worden verstaan, „een televisieprogramma of video-opname met een voorlichtend karakter dat niet wordt uitgezonden op de dag zelf van de betreffende zitting in een journaal- of actualiteitsprogramma , een uitzendingsduur heeft dat merkelijk langer is dan een nieuwsflits en onderdeel moet zijn van een op zichzelfstaande thematische uiteenzetting‟.316 Over het algemeen wordt medewerking verleend aan het maken van zulke programma‟s en worden ruimere opnamemogelijkheden voorzien dan toegestaan wordt voor nieuwsflitsen. Deze ruimere opnamemogelijkheden nemen niet weg dat de procespartijen die in beeld worden gebracht vooraf dienen toe te stemmen. Voorafgaande controle door de persrechter is mogelijk. De persrechter bezit immers het recht om het programma vóór de uitzending ervan te bekijken en zo nodig de opgenomen beelden te verbieden indien de beelden mogelijks een verkeerde voorstelling van de zaken weergeven.317

Naast deze algemene gedragsnormen die gelden voor alle magistraten in België ongeacht de locatie of het niveau van de rechtbank, kunnen per ressort nog specifiekere regels worden uitgewerkt. In het ressort van het Hof van Beroep Antwerpen worden bijvoorbeeld nadere regels omtrent afspraken tussen persrechter en de televisieploegen vastgelegd. Zo moeten

314

Gedragsnormen 20 januari 2005 voor de relatie tussen Gerecht en Pers, Wetboek Media en journalistiek, 201 Gedragsnormen 20 januari 2005 voor de relatie tussen Gerecht en Pers, Wetboek Media en journalistiek, 201. 316 Gedragsnormen 20 januari 2005 voor de relatie tussen Gerecht en Pers, Wetboek Media en journalistiek, 204. 317 Gedragsnormen 20 januari 2005 voor de relatie tussen Gerecht en Pers, Wetboek Media en journalistiek, 205. 315

79

geluidsopnamen genomen worden door middel van vaste microfoons die voor de rechter worden geplaatst en dit vooraleer de lezing aanvangt. Ook dienen de filmploegen te werken vanuit een vaste opstelling met zwenkbare camera‟s, om zo heen en weer geloop tijdens de zitting te vermijden. Vervolgens wordt bepaald dat ingeval meerder cameraploegen aanwezig zijn, hen gevraagd kan worden om onderling één ploeg aan te duiden die dan de opnamen deelt met de anderen.318 6.6.4.b. Conclusie

Het Belgisch gerecht lijkt in het algemeen afkerig te staan tegenover het medium televisie. Het is duidelijk dat de camera zijn vaste plaats in de rechtzaal nog niet verworven heeft en een eenduidige regeling niet voorhanden is. Afhankelijk van de toestemming van de rechter worden camera‟s al dan niet toegelaten. Zelf indien er toestemming wordt gegeven voor audiovisuele opnames blijft dit recht in principe beperkt tot het filmen van de voorlezing van de uitspraken of van het binnentreden van de leden van de rechtbank. Court Tv, waar volledige processen live worden uitgezondenzoals in de Verenigde Staten, zijn mijn inziens nog niet aan de orde. 6.7. Operationaliseren openbaarheid terechtzitting

6.7.1. Informatieverstrekking vanwege de overheid

Het voorgaande deel had betrekking op de begrenzingen die konden worden opgelegd aan gerechtsverslaggeving en aan de openbaarheid van de terechtzitting. Begrenzingen zijn bij gelegenheid noodzakelijk om het recht op een eerlijk proces te waarborgen. Echter, om het principe van de openbaarheid van de terechtzitting te optimaliserenen en te operationaliseren, is het verstrekken van informatie door het gerecht zelf aan de samenleving onontbeerlijk voor de goede invulling van de publiekrechtelijke opdracht van het gerecht.319 Dit wordt ook bevestigd door transnationale voorschriften, zoals de Aanbeveling van de Raad van Europa van 10 juli 2003 over mediaberichtgeving in strafzaken. Meer in het bijzonder

318

Gedragsnormen, specifiek voor de relatie tussen Gerecht en Pers in het ressort van het Hof van beroep te Antwerpen 2006 , http://www.juridat.be/beroep/antwerpen/info/gerecht_en_pers.pdf , geraadpleegd op 4 juli 2010. 319 Recommendation Rec(2003) 13 on the provision of information through the media in relation to criminal proceedings van het Comité van Ministers van de Raad van Europa van 10 juli 2003.

80

hebben de principes 3,4,5,6, 7 en 10 van deze aanbeveling betrekking op informatieverstrekking vanwege de justitiële overheid aan de media. Zo stelt het principe 3 dat „Judicial authorities and police services should provide to the media only verified information or information which is based on reasonable assumptions”320. De aanbeveling legt dus de nadruk op de noodzaak van betrouwbare informatieverstrekking door politie en justitie aan de media. Principe 10 daarentegen wil dat justitie en politie zich onthouden van informatieverstrekking “which bears a risk of substantial prejudice to the fairness of the proceedings”, wat een wel heel erg breed interpreteerbare uitzondering inhoudt.321 6.7.1.a. Persrechter In België wordt de functie van informatieverstrekker voor de hoven en rechtbanken waargenomen door de persrechter. De figuur van persrechter bestaat nog niet zo lang en werd in 1996 met een intentieverklaring tussen de actoren van justitie ingevoerd met als voornaamste doel de communicatie tussen justitie en media tijdens de behandeling van zaken ten gronde te verbeteren.

322

Het zijn gewone rechters die naast hun normale functie van zetelend magistraat

ook de verantwoordelijkheid dragen voor alle contacten met de pers. Deze vormt een aanspreekpunt voor de pers en is woordvoerder voor de zaken die hangende in zijn rechtscollege.323 De taak van de persrechteromvat is van tweëërlei aard. Enerzijds dient hij toe te lichten wat zich op de openbare terechtzitting heeft afgespeeld, deelt hij de inhoud van de beslissing mee met eventuele objectieve toelichting en maakt hij afspraken met de pers over het nemen van foto‟s, klank- en beeld opnames in de rechtzaak. Anderzijds heeft de persrechter ook als taak algemene informatie te geven over de wettelijke regelingen in de rechtbank en kan hij overgaan tot het corrigeren van onjuiste of onvolledige informatie die reeds werden gepubliceerd.324

320

Principle 3 Recommendation Rec(2003) 13 on the provision of information through the media in relation to criminal proceedings van het Comité van Ministers van de Raad van Europa van 10 juli 2003. 321 D. VOORHOOF, “Mediaberichtgeving in strafzaken: Raad van Europawil soberder gerechtsjournlastiek”, Mediaforum, 2003/11-12, 358-362. 322 S. DE CLERCK, Het bos en bomen: justitie hervormen, Tielt, Lannoo, 1997, 157. 323 http://www.pers-gerecht.be/document.php?document_id=53, geraadpleegd 6 juli 2010. 324 G. VERMEULEN, Privacy en strafrecht: nieuwe en grensoverschrijdende verkenningen, Antwerpen, Maklu, 2007, 319.

81

Bij de uitoefening van zijn taak dient de persrechter zich van elk waardeoordeel over rechterlijke uitspraken te onthouden. Wanneer de uitspraak nog kan worden bestreden moet hij zich bijgevolg terughoudend opstellen.325 6.7.1.b. Inzage rollen In de gedragsnorm „pers en gerecht‟ van 2005 wordt bepaald dat bijzondere regels toepasselijk zijn wat de raadpleging van de rollen betreft. Het stelt dat de openbaarheid van de rollen, die door de wet wordt verzekerd, niet inhoudt dat er toegang moet verleend worden in gevallen waar de bescherming van het privé-leven van de personen in het gedrang komt. Teneinde de pers de kans te bieden te vernemen welke zaken op de rol worden behandeld kan door de korpsoverste besloten worden een lijst van vastgestelde zaken aan de media mee te delen via de griffie of via een website met beperkte toegang. De pers dient zich te legitimeren wanneer dit wordt verzocht.326 In de praktijk blijkt het dus voor journalisten geen gemakkelijke opdracht om op de hoogte te raken welke rechtszaken er lopen. De rechtbankverslaggevers zijn bijgevolg vaak aangewezen op de goede wil van magistraten, griffiers of advocaten om op de hoogte te zijn welk proces waar plaatsvindt.327 Enkele rechtbanken doen meer moeite en zorgen ervoor dat de rollen een week van te voren aan de journalisten worden meegedeeld of bezorgen de journalisten voor assisenzaken een kopie van akte van beschuldiging.328 In een verslag „ Goede Praktijken‟ van 2008, opgesteld door de Commissie Modernisering voor de Rechterlijke Orde, wordt in het kader van externe communicatie als doel vooropgesteld de communicatie naar de betrokken partijen, de burger en de media te verbeteren. Zo wordt onder andere geopperd een website uit te bouwen met informatie over de werking en organisatie van het rechtscollege met de mogelijkheid om pleitdata te raadplegen. Een tweede punt betreft het initiatief om de zittingsrollen ter beschikking te leggen van de journalisten en inzage van de vonnissen mogelijk te maken. Tenslotte wordt voorgesteld een e-groep pers op te richten, waarbij alle aangesloten journalisten gelijktijdig verwittigd worden van een belangrijke zaak, een

325

Gedragsnormen 20 januari 2005 voor de relatie tussen Gerecht en Pers. Gedragsnormen 20 januari 2005 voor de relatie tussen Gerecht en Pers. 327 A. LUYTEN, Pers, politie en justitie: een haat-liefde verhouding, Brussel, VUB-press, 1998, 172. 328 http://www.pers-gerecht.be/document.php?document_id=53, geraadpleegd op 6 juli 2010. 326

82

belangrijk vonnis en dergelijke meer. 329

Mijn inziens is er nood aan een eenduidige regeling voor alle rechtsgebieden wat het meedelen van informatie omtrent hangende zaken betreft. De openbaarheid van de terechtzitting zou dus in de eerste plaats moeten inhouden dat er in elke rechtbank een degelijk systeem bestaat tot mededeling van alle rechtszaken, met inbegrip van assisenzaken. 6.7.1.c. Faciliteiten in de rechtzaal

Reële openbaarheid van de terechtzitting houdt ten slotte in dat de nodige infrastructuur in de rechtzaal aanwezig is om de journalisten optimaal te laten functioneren. Zo zijn een schrijftafel, stoelen, bij voorkeur vooraan in de rechtszaal, onontbeerlijk. Ook de Aanbeveling van de Raad van Europa van 10 juli 2003 over mediaberichtgeving in strafzaken, benadrukt in principe 13 dat er plaatsen voor journalisten dienen voorzien te worden, indien dit niet ten koste gaat van de plaatsen voor het publiek.330

329

“ Goede praktijken hoven en rechtbanken” door Commissie Modernisering voor de Rechterlijke orde, 2008 , http://www.cmro-cmoj.be/pdf/Goede_praktijken.pdf geraadpleegd op 6 juli 2010. 330 Principle 13 Recommendation Rec(2003) 13 on the provision of information through the media in relation to criminal proceedings van het Comité van Ministers van de Raad van Europa van 10 juli 2003.

83

§7. Rechtsvergelijking: Hoe open zijn rechtzaken in Frankrijk, Nederland, Engeland en V.S.? Wat volgt is een landsgewijze bespreking van de openbaarheid van terechtzitting. In de mate van het mogelijke zullen vooreerst de bronnen vermeld worden waar het openbaarheisbeginsel terug te vinden is. Vervolgens heb ik er voor geopteerd een onderwerp nader te bespreken dat in elk land stof tot discussie oplevert, met name de discussie over het al dan niet toelaten van audiovisuele opnamen in de rechtzaal. Een selectie is noodzakelijk aangezien het rechtsvergelijkende luik te grote proporties zou aannemen.

7.1. Nederland 7.1.1. Het beginsel van de openbaarheid : bronnen 7.1.1.a. Grondwet

In Nederland is het beginsel van de openbaarheid van de terechtzitting verankerd in artikel 121 van de Nederlandse Grondwet en stelt het als volgt : “ Met uitzondering van de gevallen bij de wet bepaald vinden de terechtzittingen in het openbaar plaats en houden de vonnissen de gronden in waarop zij rusten. De uitspraak geschiedt in het openbaar. “331 Hoewel de aanvankelijke Nederlandse Grondwet van 1848 in uitzonderingsgronden voorzag ( met name het belang van de openbare orde en de zedelijkheid), worden er in het huidige artikel geen gronden weergegeven om tot sluiting van deuren over te gaan.332 7.1.1.b. Wetboek van Strafvordering In artikel 269 lid1 van het Nederlandse Wetboek van Strafvordering leest men: “Het onderzoek ter terechtzitting geschiedt in het openbaar. Vanaf het uitroepen van de zaak kan de rechtbank gehele of gedeeltelijke behandeling met gesloten deuren bevelen. Dit bevel kan worden gegeven 331

Art. 121 Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden van 24 augustus 1815. L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, een proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 49. 332

84

in het belang van de goede zeden, de openbare orde, de veiligheid van de staat, alsmede indien de belangen van minderjarigen, of de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer van de verdachte, andere procesdeelnemers of anderszins bij de zaak betrokkenen dit eisen. Een dergelijk bevel kan ook worden gegeven, indien de openbaarheid naar het oordeel van de rechtbank het belang van een goede rechtspleging ernstig zou schaden.”333 Deze wetsbepaling omvat veel meer mogelijkheden om tot sluiting van deuren over te gaan dan de bepalingen voorzien in ons Belgisch Wetboek van Strafvordering. In 1994 werden immers de uitzonderingsgronden uit het artikel 6.1 EVRM in het Nederlandse wetboek van strafvordering geïncorporeerd.334 Artikel 495b lid 1 Sv. voorziet specifiek in de verplichting om strafzaken tegen minderjarigen achter gesloten deuren te behandelen. Door de zaak achter gesloten deuren te behandelen kan de jongere na het uitzitten van zijn „straf‟ met een propere lei beginnen zonder steeds weer door derden geconfornteerd te worden met zijn delinquent verleden. In de loop der jaren is dit principe van gesloten behandeling voor minderjarigen enorm aan kritiek onderhevig geweest en aldus werden reeds vele voorstellen gedaan om deze principiële niet- openbaarheid af te schaffen of te beperken.335 Bij de herziening van het jeugdstrafprocesrecht in 1995 werd het artikel 4985 b, tweede lid ingevoerd die de rechter de mogelijkheid geeft een afweging te maken tussen het belang van de minderjarige en de openbaarheid.336 Zoals we reeds eerder zagen bestaat er in België geen principiële behandeling achter gesloten deuren voor minderjarigen wat niet wil zeggen dat de minderjarige dader niet aan bescherming is onderworpen. Op grond van artikel 6 EVRM kan de Belgische rechter overgaan tot sluiting van de deuren , alsook is op grond van artikel 80 jeugdbeschermingswet de publicatie en verspreiding van het verslag van debatten voor de jeugdkamers verboden.337 Terwijl minderjarigen in België vanaf de leeftijd van 14 jaar gerechtigd zijn om een zitting bij te wonen worden in Nederland alle minderjarigen als toehoorder uit de zitting geweerd op grond

333

Art. 269 lid 1 Wetboek van Strafvordering van 15 januari 1921. Wet van 8 november 1993, Stb.( Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden) 1993, 335 L. VAN LENT, Externe openbaarheid in het strafproces, een proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 67. 336 Wet van 7 juli 1994, Stb. 1994 337 Artikel 80 jeugdbeschermingwet. 334

85

van artikel 268 lid 5 Sv., behalve in de gevallen waar de minderjarige in een bepaalde hoedanigheid dient op te treden ter terechtzitting.338

7.1.2. Pers en gerecht in Nederland: Camera’s in de rechtzaal?

Ook in Nederland wordt aan de openbaarheid van de terechtzitting vorm gegeven door gerechtelijke verslaggeving en bijgevolg bestaat ook daar de gespannen verhouding tussen gerecht en pers. Zoals inleidend werd weergegeven wordt nu specifiek bekeken in welke mate camera‟s toegang hebben tot de Nederlandse rechtzalen, dit in vergelijking met de Belgische situatie.

In Nederland werd lange tijd, zoals in België het geval is, een onderscheid gemaakt tussen de schrijvende en de audiovisuele pers. Dit onderscheid werd tevens vastgelegd in de Persrichtlijn van 2003 die stelde dat audiovisuele opnames enkel werden toegestaan voor de eenmalige uitzending van de binnenkomst van het college, de voorlezing van de tenlastelegging en de uitspraak, op voorwaarde dat dit op voorhand werd aangevraagd.339 In 2008 werd de persrichtlijn van 2003 vervangen door de persrichtlijn 2008. Deze nieuwe richtlijn maakt nog steeds een onderscheid tussen schrijvende en audiovisuele pers maar is toch opvallend persgezinder dan de richtlijn van 2003. De richtlijn is persvriendelijker in die zin dat de regel nu luidt dat, behoudens in uitzonderlijke gevallen, in ieder geval beeld – en geluidsopnamen mogen worden gemaakt van de opkomst van de rechtbank, de opening van de zitting, de voordracht van de tenlastelegging, het requisitoir , de pleidooien en het doen van de uitspraak‟.340 Indien men andere delen van het proces wil opnemen dient een verzoek tot de rechter gericht te worden.341 Van de verdachte of andere procesdeelnemers mogen geen beeldopnamen worden gemaakt, tenzij met hun uitdrukkelijke toestemming.342

338

Art. 269 lid 5 Wetboek van Strafvordering van 15 januari 1921. Persrichtlijn 2003 Nederland, http://www.rechtspraak.nl/NR/rdonlyres/48C349F3-9001-42AB-B19D31184E6016DE/0/DefinitievePersrichtlijngerechten2003.pdf geraadpleegd op 7 juli 2010 340 Regel 3.3.5 van de Persrichtlijn 2008, http://www.rechtspraak.nl/NR/rdonlyres/D2879C76-CA5C-4D43-B41CB583ABB735D1/0/Persrichtlijn_web.pdf, geraadpleegd op 7 juli 2010. 341 Regel 3.3.6 van de Persrichtlijn 2008. 342 J.J.M. Hertoghs, “ Mijmeringen over media en recht”, in Orde van advocaten te Antwerpen, Over Mediatisering van justitie?, Larcier, Gent, 2009, 22. 339

86

In Nederland kunnen dus slechts audiovisuele opnamen gemaakt worden van bepaalde delen van het proces. Desalniettemin wordt ondertussen met court-tv geëxperimenteerd bij de rechtbank van Utrecht. Court-tv houdt in dat de rechtbankzittingen live op tv worden uitgezonden. Met dit experiment wordt dus geanticipeerd op de nieuwe persrichtlijn.343 7.1.3. Conclusie

Mijn algemene indruk na dit vrij oppervlakkige onderzoek is dat de rechtspraak in Nederland opener is dan de rechtspraak in België. Dit komt voornamelijk door de nieuwe persrichtlijn van 2008 die duidelijk persgezinder is en camera‟s in de regel toelaat tot de rechtzaal, integenstelling tot de Belgische rechtbanken waar uitsluiting van audiovisuele opnames nog steeds het principe is. Bovendien beschikt de Nederlandse pers over een ruimere opnamemogelijkheid dan bij ons, aangezien zelf de pleidooien mogen worden opgenomen. Ook op andere gebieden is Nederlandse rechtspraak opener, bijvoorbeeld wat de informatieverstrekking door het gerecht aan de pers betreft. Het gerecht stelt een week voor de zitting gratis zittingslijsten ter beschikking aan de pers en in strafzaken liggen dagvaardingen en verzoekschriften uiterlijk één week voor de zitting ter inzage voor de pers.344 Tenslotte zijn rechterlijke uitspraken in Nederland makkelijk consulteerbaar via de website www.rechtspraak. Nl.345 Op één vlak lijkt Nederland minder open, met name met betrekking tot minderjarigen. Zij worden immers in principe niet toegelaten tot de zitting en bovendien worden processen tégen minderjarigen in de regel afgeschermd van pers en publiek.

7.2. Frankrijk 7.2.1. Bronnen 7.2.1.a. Code de procédure pénale

Net zoals in het Belgisch wetboek van strafvordering zijn afzonderlijke artikels voorzien voor openbaarheid in correctionele -en assisenzaken. 343

J.J.M. Hertoghs, “ Mijmeringen over media en recht”, in Orde van advocaten te Antwerpen, Over Mediatisering van justitie?, Larcier, Gent, 2009, 22 344 Regel 2.3.- 2.4 van de Persrichtlijn 2008, http://www.rechtspraak.nl/NR/rdonlyres/D2879C76-CA5C-4D43B41C-B583ABB735D1/0/Persrichtlijn_web.pdf, geraadpleegd op 7 juli 2010. 345 www.rechtspraak.nl.

87

Artikel 400 van de Code procédure pénale heeft betrekking op de openbaarheid van de debatten voor correctionele zaken. Het stelt als volgt: “ Les audiences sont publiques. Néanmoins, le tribunal peut , en constatant dans son jugement que la publicité est dangereuse pour l'ordre ou les moeurs, ordonner, par jugement rendu en audience publique, que les débats auront lieu à huis clos.”346 Artikel 306 van de C. Proc.pén. heeft betrekking op de openbaarheid voor assisenzaken en bepaalt: “les débats sont publics, à moins que la publicité ne soit dangereuse pour l'ordre ou les mœurs. Dans ce cas, la cour le déclare par un arrêt rendu en audience publique. ”347 Artikel 306, 3e lid van de C. proc. Pén. stelt vervolgens " Lorsque les poursuites sont exercées du chef de viol ou de tortures et actes de barbarie accompagnés d'agressions sexuelles, le "huis clos" est de droit si la victime partie civile ou l'une des victimes parties civiles le demande; dans les autres cas, le huis clos ne peut être ordonné que si la victime partie civile ou l'une des victimes parties civiles ne s'y oppose pas"348 Net zoals bij ons de mogelijkheid bestaat dat de rechter bij vervolgingen die betrekking hebben op de aanranding van de eerbaarheid en verkrachting kan bevelen dat de zaak achter gesloten deuren wordt behandeld, bestaat in het Franse recht een gelijkaardige bepaling. In de Franse regeling is het bij assisenzaken een recht van de burgerlijke partij om zitting met gesloten deuren te vragen en is de rechter bijgevolg verplicht op die vraag in te gaan. In correctionele zaken kan de rechter nog soeverein oordelen of tot sluiting van deuren wordt overgegaan. 7.2.2. Pers en gerecht in Frankrijk: Camera’s in de rechtzaal? 7.2.2.a. Loi du 29 juillet 1881 sur la liberté de la presse

Twee uitdrukkelijke bepalingen in het Franse recht duiden aan dat radio en televisieopnamen door journalisten tijdens openbare processen niet zijn toegestaan. Vooreerst staat het verbod uitdrukkelijk in artikel 38 ter van de wet van 29 juli 1881 dat stelt dat “ Dès l'ouverture de l'audience des juridictions administratives ou judiciaires, l'emploi de tout 346

Article 400 Code de procédure pénale Article 306 Code de procédure pénale 348 Article 306, 3e lid Code de procédure pénale 347

88

appareil permettant d'enregistrer, de fixer ou de transmettre la parole ou l'image est interdit. Le président fait procéder à la saisie de tout appareil et du support de la parole ou de l'image utilisés en violation de cette interdiction.Toutefois, sur demande présentée avant l'audience, le président peut autoriser des prises de vues quand les débats ne sont pas commencés et à la condition que les parties ou leurs représentants et le ministère public y consentent.-…”349 Dit artikel werd in 1954 ingevoegd om de sereniteit en waardigheid van gerechtelijke debatten te bewaren. De wetgever nam dit initiatief nadat een bepaald proces uit de hand was gelopen mede door te grote media aandacht.350 Ook in het artikel 308, eerste lid van de C. Proc. pén leest men dat “ Dès l’ouverture de l’audience , l’emploi de tout appareil d’enregistrement ou de diffusion sonore, de caméra télévison ou de cinéma, d’appareils photogrphiques , est interdit sous peine d’une amende...”351 Deze bepaling staat bij de orderegelen geplaatst waaruit blijkt dat audiovisuele opnames door de pers als ordeverstorend worden gezien.352 Daarentegen bepaalt artikel 308, lid 2 van de C. Proc. Pén. dat “ Toutefois, le président de la cour d'assises peut ordonner que les débats feront l'objet en tout ou partie, sous son contrôle, d'un enregistrement sonore. Il peut également, à la demande de la victime ou de la partie civile, ordonner que l'audition ou la déposition de ces dernières feront l'objet, dans les mêmes conditions, d'un enregistrement audiovisuel.”353 Deze bepaling geeft dus de mogelijkheid aan de rechter van het Hof van Assisen af te wijken van het principiële verbod om audiovisuele opnames te maken voor justitieel gebruik. Echter, het artikel 308 C. Proc. Pén. wordt door verschillende rechtbanken zeer divers geinterpreteerd en toegepast waardoor eenduidigheid dus zoek is.354

349

Loi du 29 juillet 1881 sur la liberté de la presse. Rappor t de la commission sur l‟enregistrement et la diffusion des débats judiciaires, 22 februari 2005, http://blog.dalloz.fr/files/rapport_linden.pdf, geraadpleegd op 7 juli 2010. 351 Article 308 Code de droit procédure pénale. 352 R. PAGANO, Recht op tv. Een onderzoek naar de toelating van televisiecamera’s op de openbare rechtszitting, Arnhem, Gouda Quint, 1992, 156. 353 Article 308 Code de procédure pénale 354 Rappor t de la commission sur l‟enregistrement et la diffusion des débats judiciaires, 22 februari 2005, http://blog.dalloz.fr/files/rapport_linden.pdf, geraadpleegd op 7 juli 2010 350

89

Een andere uitzondering vindt men in de wet van 11 juli 1985 die de mogelijkheid invoert om gerechtelijke debatten op te nemen indien dit in het belang is voor de historische archieven van justitie.355 In werkelijkheid zijn slechts enkele historische processen opgenomen en wordt van de uitzonderingmogelijkheid slechts zelden gebruik gemaakt.356 Opnames die rechtmatig gemaakt zijn worden verzegeld en bij de rechtbank in bewaring gehouden. Ze zijn bovendien niet voor actuele uitzendingen bestemd. Openbare vertoning kan op z‟n vroegst 20 jaar na de opnamen plaatsvinden en dan nog alleen met uitdrukkelijke rechterlijke toestemming.357 7.2.3.Conclusie

In theorie kan de regeling in Frankrijk alleszins zeer streng genoemd worden. Het verbod tot het nemen van foto‟s en audiovisuele opnames is immers wettelijk verankerd, dit in tegenstelling tot België waar geen enkele wettelijk regeling dit bepaalt. Echter door de discrepantie tussen de theorie en de praktijk ontstaat een situatie van rechtsonzekerheid en ongelijkheid. Duidelijkheid naar de toekomst toe is dus een vereiste.

7.3. Engeland 7.3.1. Common Law Het Verenigd Koninkrijk is een common law land en onderscheidt zich van de twee voorgaande landen die civil law landen zijn. Common Law wordt gekenmerkt door recht dat ontwikkeld wordt aan de hand van uitspraken van rechters. Rechtspraak is traditoneel de voornaamste bron van recht, hoewel statute law, het „wettenrecht‟ , ondertussen reeds even belangrijk is geworden.358

355

Loi 11 juillet 1985. Rappor t de la commission sur l‟enregistrement et la diffusion des débats judiciaires, 22 februari 2005, 3. http://blog.dalloz.fr/files/rapport_linden.pdf, geraadpleegd op 7 juli 2010 357 R. PAGANO, Recht op tv. Een onderzoek naar de toelating van televisiecamera’s op de openbare rechtszitting, Arnhem, Gouda Quint, 1992, 157. 356

358

Y. NOLF, Masterproef in de rechten: Common law en civil law in Europa: het onderscheid vervaagt, Ugent, 2004, 20.

90

7.3.1. Bronnen 7.3.2.a. Human Rights Act 1998 en rechtspraak

Het is niet verwonderlijk dat het principe van de openbaarheid van de terechtzitting nauwelijks schriftelijk verankerd is. Men kan het principe enkel terugvinden in de Britse Human Rights act 1998359 dat een „ Act of Parliament‟ is en de rechten uit het EVRM heeft geïncorporeerd. Het gebrek aan schriftelijke verankering van het principe neemt niet weg dat het principe van de openbaarheid van de terechtzitting een zeer belangrijke betekenis heeft in het Engelse recht.360 Het is dan ook voornamelijk in gezaghebbende rechtspraak dat het belang van het openbaarheidsbeginsel tot uiting komt, zoals de beslissing van de House of Lords in de zaak Scott v. Scott in 1913. In die beslissing beschreef Lord Shaw het principe als “ a sound and very sacred part of the constitution of the country and the administration of justice”.361 Ook in de zaak R v. Sussex Justices oordeelde Lord Chief Justice dat “ It is not merely of some importance but is of fundamental importance, that justice should not only be done, but should manifestly and undoubtedly seen te be done.” 362 7.3.2.b. Sub judice en contempt of court

Desalniettemin worden ook in het Verenigd Koninkrijk begrenzingen opgelegd aan de openbaarheid van de terechtzittingen om hogere rechtsbelangen te beschermen, meer specifiek door gerechtelijke verslaggeving te bemoeilijken. Zo kent men in Engeland kent men het „sub judice‟ beginsel dat inhoudt dat journalisten zich terughoudend moeten opstellen in het geven van commentaar bij zaken die het voorwerp uitmaken

van lopende procedures. Echter in de praktijk wordt dit principe nog weinig

toegepast.363

359

Human Rights Act 1998 J.J. SPIGELMAN, “ The principle of open justice: a comparative perspective “ 2005, http://www.lawlink.nsw.gov.au/lawlink/Supreme_Court/ll_sc.nsf/pages/SCO_spigelman200905, geraadpleegd op 8 juli 2010. 361 Scott v Scott [1913] AC 417 at 473, 477. 362 R v Sussex Justices [1924] 1 KB 256 at 259. 363 H. GOMMER en G. TER KUILE, “Contempt by publication en sub judice in Engeland. Effectieve regels of mantra uit het verleden?”, 1. http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=93569, geraadpleegd op 8 juli 2010. 360

91

Ook de contempt of court figuur kan ertoe leiden dat de openbaarheid van de terechtzitting en daarmee samengaand de gerechtelijke verslaggeving wordt beperkt. Contempt of court betekent juridisch gezien de obstructie van de rechtspleging.364 Contempt of court wordt op twee manieren uitgeoefend, met name burgerrechtelijk en strafrechterlijk. In de strafrechtelijke zin betekent het het hinderen van de „due administration of justice‟ en de belediging van de rechter.365 Het hinderen van de „due process of administration‟ kan ontstaan door de uitkomst van een strafzaak te beïnvloeden, bijvoorbeeld door een bepaalde perspublicatie of „ contempt by publication‟.366 Ook wanneer de media feiten naar boven brengen die in principe niet op de terechtzitting aan bod komen, denken we aan vroegere veroordelingen van de beschuldigde, en die zo de jury beïnvloeden, kan contempt of court aanwezig zijn.367 Contempt of court werd met de Contempt of court Act 1981 verankerd en is nu Statute Law geworden. Deze Act heeft de „strict liability rule‟ ingevoegd wat inhoudt dat een daad die een inmenging in de rechtsgang teweeg brengt, zelf indien dit ongewild is, kan worden vervolgd als contempt of court.368 De regel is enkel van toepassing op een publicatie „„which creates a substantial risk that the course of justice in the proceedings in question will be seriously impeded or prejudiced‟369 Op het eerste zicht lijkt het dat het Angelsaksische recht een groter belang toeschrijft aan de bescherming van een eerlijk proces dan aan de vrijheid van meningsuiting. Echter, de laatste decennia schijnt de vrijheid van meningsuiting toch zwaarder door te wegen. Met het SundayTimes arrest werd deze discussie aangewakkerd.370 De praktijk in het Verenigd Koninkrijk toont aan dat het praktisch onmogelijk is om veroordeeld te worden wegens „contempt by publicity‟. Er zijn dan ook maar een tweetal zaken per jaar tegen journalisten op grond van „contempt of court‟.371

364

R.J. RYCHLAK, „Direct criminal contempt and the trial attorney‟, American Journal of Trial Advocacy 1990, 272-286. 365 A.W. BRADLEY en K.D. EWING, Constitutional and Administrative Law, Harlow: Pearson 2007, 393 366 N. KEIJZER, Contempt of Court, Deventer: Gouda Quint 2000, 8-10. 367 H. GOMMER en G. TER KUILE, “Contempt by publication en sub judice in Engeland. Effectieve regels of mantra uit het verleden?” , 5. http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=93569, geraadpleegd op 8 juli 2010. 368 Contempt of Court Act 1981, art. 1, 4 en 11. 369 Contempt of Court Act 1981, art. 2; 370 Dit arrest werd eerder in deze masterproef besproken en aldus wordt hier niet dieper meer op ingegaan. 371

V. LEVESQUE, “Korthals maakt weinig kans met beteugelen van media”, De Volkskrant 11 september 2000.

92

7.3.2.c. Sexual Offences Act 1976 en Youth Justice and Criminal Evidence Act 1999 In zaken die sexuele misdrijven betreffen geeft de Sexual offences Act 1976 bescherming aan de slachtoffers door hen anonimiteit te verschaffen. Deze maatregel werd ingevoerd om slachtoffers van seksuele misdrijven aan te sporen zich bekend te maken. Deze bescherming vervalt indien het slachtoffer zelf haar identiteit onthult of als de rechter het noodzakelijk acht dat de identiteit bekend is.372 Tenslotte geeft de section 45 van de Youth Justice and Criminal Evidence Act 1999 de rechtbanken de mogelijkheid om verslaggeving aan beperkingen te onderwerpen indien het strafzaken tegen minderjarigen betreft.373 7.3.2. Camera’s in de rechtzaal? Net zoals in Frankrijk bestaat ook in Engeland een wettelijk verbod op het nemen van foto‟s en audiovisuele opnamen in de rechtzaal. Meer bepaald stelt section 41 van de Criminal Justice Act 1925 dat „”No person shall take or attempt to taky in any court any photograph, or with a view to publication make or attempt to make in any court any portrait or sketch, of any person, being a judge of the court, or a juror or a witness in or a party to any proceedings before the court, whether criminal or civil. - …” 374 Deze bepaling heeft enkel betrekking op het nemen van foto‟s, maar men kan er vanuit gaan dat ook audiovisuele opnames eronder begrepen dienen te worden.375 Ook in section 9 van de Contempt of Court Act 1981 staat een absoluut verbod op de publicatie van geluidsopnames van processen.376 Dit algehele verbod op het nemen van foto‟s en camera- opnamen wordt in Engeland de laatste 20 jaar enorm in vraag gesteld. Een absoluut (wettelijk) verbod is niet verenigbaar met de technische ontwikkelingen vandaag de dag, alsook niet met het feit dat televisie tegenwoordig bijna het grootste informatie-medium is. Dit leidt ertoe dat, ondanks dit wettelijke verbod,er in de 372

D. MORGAN, “ Over-exposure of justice. The position in England and Wales”, in Orde van advocaten te Antwerpen, Over Mediatisering van justitie?, Larcier, Gent, 2009, 35. 373 Youth Justice and Criminal Evidence Act 1999. 374 Criminal Justice Act 1925, s.41 375 D. STEPNIAK, Audio-visual coverage of courts, Cambridge Universit Press, 2008, 12. 376 Contempt of Court Act 1981, s.9.

93

praktijk meer en meer wordt van afgeweken. Om een voorbeeld te noemen werd het volledige proces, alsook de uitspraak van het Lockerbie Appeal in 2002 volledig live uitgezonden op BBC en op allerlei internetsites.377 Er zijn nog tal van andere voorbeelden voorhanden van rechtzaken waar camera‟s toch worden toegelaten tot de rechtzaal, maar ik heb ervoor geopteerd mij te beperken tot de weergave van de algemene evolutie. We kunnen besluiten dat Engeland een wettelijk verbod kent om foto‟s en audiovisuele opnamen te maken in de rechtzaal, maar dit in de praktijk een onhoudbare situatie is. Ook in Engeland is onzekerheid dus troef en zou beter gestreefd worden naar een afschaffing van het wettelijk verbod.

7.4. Verenigde Staten 7.4.1. Openbaarheid: bronnen 7.4.1.a. United States Constitution

Het principe van de openbaarheid van de terechtzitting is in de Verenigde Staten grondwettelijk verankerd en kan teruggevonden worden in

het Sixth Amendment to the United States

Constitution. Het luidt dat “ in all criminal prosecutions, the accused shall enjoy the right to a speedy and public trial, by an impartial jury of the State and district where in the crime shall have been committed,- …. “ 378 7.4.2. Camera’s in de rechtzaal? De discussie over het al dan niet toelaten van camera‟s in de rechtzaal wordt in de Verenigde Staten al meer dan een halve eeuw gevoerd en is dan ook eerder gestart dan bij ons en de andere Europese landen.379

377 378

D. STEPNIAK, Audio-visual coverage of courts, Cambridge Universit Press, 2008, 41. Sixth Amendment to the United states Constitution.

379

R. PAGANO, Recht op tv. Een onderzoek naar de toelating van televisiecamera’s op de openbare rechtszitting, Arnhem, Gouda Quint, 1992, 145.

94

Oorspronkelijk werden televisiecamera‟s niet vanzelfsprekend in de rechtzaal toegelaten, aangezien reporters toen voor heel wat overlast hadden gezorgd. Zo bijvoorbeeld, in het proces tegen Bruno Hauptman maakten de journalisten een ordelijk proces verloop onmogelijk.380 Het is pas met het arrest Chandler v. Florida, waarin het Hooggerechtshof oordeelde over de toelating van televisiecamera‟s, dat de discussie beslecht werd. Het Hof ontkende in dat arrest dat televisiecamera‟s in de rechtzaal per definitie een inbreuk uitmaken op de goede rechtgang. Uit het arrest volgde daarnaast dat het de taak is van de afzonderlijke staten om het probleem van camera‟s te regelen. Daarentegen bleef het hooggerechtshof camera‟s in de Federale rechtbanken afwijzen.381 De Verenigde Staten omvat 50 staten en in elk van deze staten bestaat dus een afzonderlijke regeling met betrekking tot de toelating van camera‟s. Er is een duidelijke evolutie merkbaar over de jaren heen wat het al dan niet toelaten van camera‟s betreft. Zo lieten in 1965 slechts 3 staten toe om processen uit te zenden, terwijl vandaag elke staat wel één of andere vorm van opname toestaat. Men is snel geneigd te denken dat het in iedere staat is toegestaan om élk proces te filmen en vervolgens uit te zenden. Dit is echter niet het geval. De regelingen verschillen onderling soms heel erg van elkaar. Zo bijvoorbeeld, mogen burgerlijke processen in Maryland niet worden opgenomen en kent de staat Utah een verbod op het nemen van foto‟s. In Alabama en Minessota is dan weer de toestemming vereist van alle partijen. Andere staten gaan het registreren van processen die betrekking hebben op seksuele misdrijven verbieden, enzovoort.382 Hoewel het filmen van processen in staatsrechtbanken algemeen aanvaard wordt, blijft het maken van audiovisuele opnamen in de Federale rechtbanken daarentegen een controversieel punt. Voor deze rechtbanken bestaat zelf een wettelijk verbod op het maken van elke vorm van opname. „ Rule 53 van de „ Federal Rules of Criminal Procedure‟383 verbiedt immers het nemen van foto‟s en radio- opnamen van strafprocessen voor de Federale rechtbanken. Daarnaast bepaalt ook „The Code of Conduct for US Judges dat „ broadcasting, televising, recording or taking photographs

380

State vs Hauptman, 115 N.J.L. 412, 180 A. 809 en 296 U.S. 649 ( 1935) R. PAGANO, Recht op tv. Een onderzoek naar de toelating van televisiecamera’s op de openbare rechtszitting, Arnhem, Gouda Quint, 1992,148-149. 382 D. STEPNIAK, Audio-visual coverage of courts, Cambridge Universit Press, 2008, 96-97. 381

383

Federal Rules of Criminal Procedure 2009

95

in the courtroom and areas immediately adjacent thereto‟384 Hoewel de laatste tijd bepaalde projecten lopen om ook voor deze rechtbanken opnames toe te staan, blijft dit een hekel punt. 7.4.3. Conclusie

Het is in elk geval duidelijk dat de rechtbanken in de Verenigde staten opener zijn dan in de Europese landen. Of deze grotere openbaarheid een goede zaak is, hangt af van de persoonlijke appreciatie. Een sluitend antwoord op deze vraag is dus niet voorhanden, want de voor-en nadelen van een grote openbaarheid wegen constant tegen elkaar op.

384

D. STEPNIAK, Audio-visual coverage of courts, Cambridge Universit Press, 2008,128.

96

§ 8. Besluit Openbaarheid? Het beginsel van de openbare terechtzitting is een oud en fundamenteel beginsel in onze democratische rechtstaat. Desalniettemin hebben de functies van het openbaarheidsbeginsel de laatste decennia veel van hun betekenis verloren. Zo bijvoorbeeld, was de controlefunctie bij het invoeren van de openbaarheid van de terechtzitting na de Franse Revolutie van groot belang, aangezien destijds de rechters willekeurig recht spraken zonder rekening te houden met mensenrechten of zonder enige procedurele waarborgen. Zo‟n scenario‟s zijn vandaag de dag in onze Westerse samenleving nog moeilijk denkbaar, waardoor controle op het rechterlijke optreden de facto van minder belang is geworden. Bovendien is de nadruk de laatste jaren verschoven van de openbare zitting ten gronde naar het geheime vooronderzoek, waardoor nu eerder een discussie ontstaat over het openbaarder maken van het vooronderzoek dan het vergroten van de openbaarheid tijdens de zitting. Vroeger was de terechtzitting de belangrijkste fase in het procesverloop, maar tegenwoordig is dus voornamelijk het strafdossier uit het vooronderzoek allesbepalend geworden. Wat men op de zitting kan waarnemen, is slechts een zeer klein deel van het gehele proces. Hoe open de zitting ook moge zijn, veel komt men er alleszins niet meer te weten. Een uitzondering op die beperkte openbaarheid is het assisenproces, aangezien daar in principe enkel mag rekening worden gehouden met verklaringen die afgelegd zijn ter terechtzitting. Maar ook dit dient genuanceerd te worden, daar sinds het bestaan van de correctionalisering verwijzingen naar het Hof van Assisen sterk zijn afgenomen. Dit leidt er toe dat van echte openbaarheid van de terechtzitting geen sprake meer is. Ondanks het feit dat het openbaarheidsprincipe de facto veel van zijn nut heeft verloren, blijft het mijn inziens een grote symbolische waarde behouden. Immers, door de loutere mogelijkheid (straf)zittingen bij te wonen, creëert het gerecht een vertrouwensband en legitimeert het zich ten aanzien van het volk. Ik stel het bestaan van de openbaarheid van de terechtzitting op zich in deze masterproef dan ook niet in vraag.

97

Grenzen zijn noodzakelijk Zoals reeds vaak vermeld werd, maakt de openbaarheid van de terechtzitting controle mogelijk op de rechtspleging. Evenwel is een adequate controle door een enkele burger die een strafzitting bijwoont onmogelijk. Het is dan ook noodzakelijk dat de pers, in het bijzonder de gerechtsverslaggevers, die controletaak op zich nemen om zo een groter publiek te bereiken en een debat op gang te brengen. Hoe belangrijk de pers en hun recht op vrije meningsuiting ook is, in een aanzienlijk aantal gevallen brengt de openbaarheid van de terechtzitting en daarmee samengaand de verslaggeving, soms meer schade met zich mee dan dat het voordelen biedt aan de procespartijen. Denken we maar aan assisenzaken waar het privé-leven van alle partijen uitgebreid te kijk wordt gezet. Gerechtelijke verslaggeving verwordt steeds meer tot sensatiejournalistiek waar hoge lees-en kijkcijfers primeren op objectieve informatieverschaffing. Uitgebreide verslaggeving over de kleinste details zijn mijn inziens puur entertainment voor Jan Modaal, terwijl het aan de betrokken partijen en families heel veel leed en schade kan berokkenen. Het is dan ook noodzakelijk dat de rechter over voldoende wettelijke grondslagen beschikt om in bepaalde omstandigheden discretionair te kunnen overgaan tot het sluiten van de deuren en dat ook begrenzingen kunnen worden opgelegd aan de gerechtelijke verslaggeving, dit in zoverre de vrijheid van meningsuiting niet al te zeer in het gedrang komt. Mijn inziens beschikt de nationale rechter op basis van 6.1. EVRM over voldoende gronden om over te gaan tot sluiting van de deuren en aldus de openbaarheid van de terechtzitting te begrenzen in gevallen waar andere belangen, zoals privacybescherming en bescherming van de minderjarige, primeren op de openbaarheid van de zitting. Men moet dus begrenzingen en beperkingen aan de openbaarheid van de terechtzitting en de gerechtsverslaggeving kunnen opleggen, maar inspanningen dienen van twee kanten te komen. Zo is het ook de taak van de justitiële overheid om de manke relatie tussen pers en gerecht te verhelpen. Door de invoering van de persrechter en de gedragsregels pers-gerecht is er reeds een brug gebouwd naar een betere informatieverschaffing, maar dit kan zeker nog door andere maatregelen geoptimaliseerd worden.

98

Een bijzonder discussiepunt met betrekking tot de pers is het al dan niet toelaten van audiovisuele pers in de rechtzaal. In België heeft de camera zijn vaste plaats in de rechtzaal nog niet verworven, maar deze toestand kan snel veranderen, zoals bijvoorbeeld in Nederland waar sinds de persrichtlijn 2008 de aanwezigheid van camera‟s in de rechtzaal nu de regel is. Persoonlijk ben ik geen voorstander om camera‟s een vaste plaats in de rechtzaal te geven en blijft het mijn inziens dus beter beperkt tot een uitzonderingsmaatregel. Het gerecht op zich is al behoorlijk intimiderend, laat staan dat heel het land tot in de kleinste details kan volgen wat er zich in de rechtzaal afspeelt. Bovendien is de aanwezigheid van audiovisuele media nefast voor het goede procesverloop, doordat de kans zeer reëel is dat zowel procespartijen, raadslieden als rechters anders zullen reageren wanneer ze weten dat alles wordt opgenomen. Persoonlijk vind ik een te verregaande mediatisering van het gerechtelijk gebeuren dus geen goede zaak. Een eenduidig antwoord of de openbaarheid nu een gesel dan wel een zegen is voor een rechtstaat kan moeilijk gegeven worden. Elke situatie is verschillend, waardoor in bepaalde gevallen openbaarheid is aangewezen en in andere gevallen dan weer niet.We kunnen besluiten dat het gerecht open dien te zijn in zoverre andere,gewichtiger belangen, daar niet voor hoeven te wijken. Echter, het openbaarder maken van de terechtzitting door bijvoorbeeld gehele processen audiovisueel op te nemen en uit te zenden zijn mijn inziens dan weer een overbodige zaak. Meer controle wordt er immers niet mogelijk door gemaakt, aangezien vandaag de dag het belang van de zitting zelf toch enorm is afgenomen en voornamelijk het vooronderzoek interessant is geworden. Door de openbaarheid de terechtzitting te maximaliseren door middel van audiovisuele opnames worden de bestaande nadelen enkel maar vergroot en verdwijnen de weinige voordelen volledig uit beeld.

99

BIBLIOGRAFIE WETGEVING ( sensu lato) Verdragen Verdrag 19 december 1966 inzake Burgerrechten en Politieke Rechten, goedgekeurd door de wet van 15 mei 1981, BS 6 juli 1983. Verdrag 4 november 1950 tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, goedgekeurd door de wet van 4 november 1950, BS 19 augustus 1955. Nationale wetgeving Gecoördineerde Grondwet van 17 februari 1994, BS 17 februari 1997. Wet 15 mei 1912 betreffende de Kinderbescherming, BS 27-28-29 mei 1912. Wet 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen en gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten, BS 17 juli 1964. Wet 29 juni 1964 betreffende de opschorting , het uitstel en de probatie, BS 17 juli 1964. Gecoördineerde wet van 12 januari 1973 van de Raad van State, BS 21 maart 1973. Wet 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, BS 14 augustus 1990. Wet 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, BS 20 april 1999. Wet 4 juli 2001 tot wijziging van sommige bepalingen van het Wetboek van Strafvordering, BS 24 juli 2001. Wet 27 december 2005 houdende diverse wijzigingen van het Wetboek van strafvordering en van het Gerechtelijk wetboek met het oog op de verbetering van de onderzoeksmethoden in de strijd tegen terrorisme en de zware en georganiseerde criminaliteit, BS 30 december 2005.

Buitenlandse Wetgeving United States Constitution. Loi du 29 juillet 1881 sur la liberté de la presse. Nederlands Wetboek van Strafvordering van 15 januari 1921.

100

Criminal Justice Act 1925. Code de procédure pénale français de 31 decembre 1957 Wet van 8 november 1993, Stb.1993. Contempt of Court Act 1981 Loi 11 juillet 1985 tendant à la constitution d‟archives audiovisuelles de la justice. Human Rights Act 1998 Youth Justice and Criminal Evidence Act 1999 Federal Rules of Criminal Procedure 2009 Voorbereidende werken Memorie van toelichting, Parl.st. Kamer, 1962-63, nr. 637/1. Ontwerp van wet tot wijziging van de wet van 8 april 1965, Parl. St. senaat 1992-1993, nr. 663/2, 92. Voorstel van wet tot wijziging van artikel 75 van de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, Parl. St. Kamer 1997-98, nr. 1468/1 en 3. Ontwerp van wet tot wijziging van artikel 75 van de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, Parl. St. Senaat 1998-99, nr. 1-981/3, 6 en nr. 1-1152/3, 7, 9. Voorstel van wet tot wijziging van de artikelen 153 en 190 van het Wetboek van strafvordering wat betreft de voorlezing van de processen-verbaal ter terechtzitting, Parl. St. Kamer 2004, nr. 51-831/1. Voorstel van wet tot wijziging van de artikelen 153 en 190 van het Wetboek van strafvordering wat betreft de voorlezing van de processen-verbaal ter terechtzitting, Parl. St. Senaat 2008-2009, nr. 1126/1. Aanbevelingen, gedragsnormen, reglementen Recommendation Rec(2003) 13 on the provision of information through the media in relation to criminal proceedings van het Comité van Ministers van de Raad van Europa van 10 juli 2003. Verklaring 24 november 1971 der rechten en plichten van de journalist. Code 1 januari 1982 van Journalistieke Beginselen, Wetboek media en journalistiek, 2007, 267.

101

Reglement 1 maart 2002 voor de werkwijze van de Raad voor de Journalistiek, Wetboek media en journalistiek, 2007, 287. Richtlijn 13 november 2003 over de omgang van de pers met slachtoffers Gedragsnormen 20 januari 2005 voor de relatie tussen Gerecht en Pers, Wetboek media en journalistiek, 2007, 199. Aanbeveling Raad van Europa 10 juli 2003 over mediaberichtgeving in strafzaken. Nederlandse Persrichtlijn 2008. Nederlandse Persrichtlijn 2003.

RECHTSPRAAK Europese rechtspraak EHRM 17 januari 1970, Delcourt v. Belgium, nr. 2689/65. EHRM 7december 1976, Handyside , Publ.Court, Reeks A, vol.24, par. 49. EHRM 26 april 1979, Sunday Times v. V.K., nr. 6538/74. EHRM 23 juni 1981, Le Compte, Van Leuven en De Meyere v. België, nr. 6878/75. EHRM 8december 1983, Axen v. Duitsland , nr. 8273/78. EHRM 8 december 1983, Pretto v. Italië, nr. 7984/77. EHRM 28 juni 1984, Campbell & Fell v. V.K , nr. 7819/77. EHRM 26 maart 1987, Leander v. Zweden ,nr. 9248/81. EHRM 26 mei 1988, Ekbatanit v. Zweden, nr. 10563/83. EHRM 29 oktober 1991, Helmers v. Zweden, nr. 11826/85. EHRM 28 augustus 1992, schwabe v. Oostenrijk, nr. 13704/88. EHRM 24 februari 1997, De Haes en Gijsels v. België, nr. 19983/92. EHRM 25 februari 1997, Z. v. Finland, nr. 22009/93. EHRM 29 augustus 1997, Worm v. Oostenrijk, nr. 22714/93. 102

EHRM 16 december 1999, V. v. Verenigd Koninkrijk, nr. 24888/94. EHRM 25 juli 2000, Tierce e.a. v. San Marino, nr. 24954/94. EHRM 3 oktober 2000, Du Roy & Malaurie v. Frankrijk, nr. 34000/96. EHRM 14 november 2000, Riepan v. Oostenrijk, nr. 35115/97. EHRM 24 april 2001, B. en P. v. VK, nr. 36337/97. EHRM 26 februari 2002, Krone Verlag GmbH & Co KG v. Oostenrijk, nr. 34315/96. EHRM 5 december 2002, Craxi v. Italië, nr. 34896/97. EHRM 28 oktober 2004, Y.B. and others v. Turkey, nr. 48173/99.

Nationale rechtspraak Arbitragehof 21 december 2004, RW 2004-05, 1290. Cass. 28 juli 1851, Pas.1852, I, 231. Cass. 4 april 1859, Pas. 1859, I, 129. Cass. 17 februari 1913, Pas. 1913, I, 111. Cass. 20 september 1954, Pas. 1955, I, 25. Cass. 9 oktober 1959, Arr.Verbr. 1960, 115. Cass. 15 februari 1960, Pas. 1960, I, 693. Cass. 2 januari 1961, Pas. 1961, I, 472. Cass. 29 oktober 1973, Pas. 1974, I, 234. Cass. 11 december 1973, Arr.Cass. 1974, 416. Cass. 20 december 1977, RW 1978-79, 99. Cass. 17 september 1980, Arr.Cass. 1980-81, 65. Cass. 14 december 1983, Arr.Cass. 1983-84, nr. 203. Cass. 3 oktober 1984, Arr.Cass. 1984-85, nr. 89. 103

Cass. 15 februari 1994, Arr.Cass. 1994, nr. 80. Cass. 21 december 1994, Arr.Cass. 1994, nr. 572. Cass. 15 februari 1995, Arr. Cass 1995, nr.80. Cass. 23 november 1999, AM 2000, 83. Cass. 18 januari 2000, Arr.Cass. 2000, nr.38. Cass. 15 mei 2001, RW 2001-02, nr.36,1353. Cass. 19 februari 2008, P.07.1648.N, www.juridat.be. Gent 3 maart 1995, AJT 1995-96, 255. Gent 21 november 1896, Pas.1897, II, 303. Brussel 30 maart 1908, BJ 1908, 434. Brussel 4 maart 1933, Rev.dr.pén. 1933, 499. Brussel 3mei 1933, PP 1933, 571. Assisen Namen, 5 december 1994, Rev. Jur. Liège 1995, 848. Assisen Antwerpen, 21 maart 2006, RW 2006-2007, nr.41, 9juni 2007, 1684. Rb. Dendermonde 18 janurai 1873, Pas. 1873, 142. Rb. Bergen 20 december 1877, BJ, 30. Rb. Aarlen 16 februari 1899, Cl.et B., 448. Rb. Brussel 19 mei 1965, JT 1965, 101. Corr. Gent 7 maart 1990, TGR 1990, 73. Corr. Nijvel, 10 december 1998, JLMB 1999, 962.

Buitenlandse rechtspraak HR 19 mei 1913, 1019/1020. HR 2 mei 1932, NJ 1932, 1008/1009. 104

Scott v. Scott [1913] AC 417 at 473, 477. R . Sussex Justices [1924] KB 256 at 259. State v. Hauptman, 115 N.J.L. 412, 180 A. 809 en 296 U.S. 649 ( 1935)

RECHTSLEER Boeken BERX, C., Rechtsbescherming van de burger tegen de overheid: een analyse van het systeem van administratieve rechtspraak in België, Antwerpen, Intersentia, 2000, 649 p. BOSLY, H.D., Eléments de procédure pénale, Louvain la-Neuve, U.C.L., 1997, 314 p. BRADLEY A.W. en EWING, K.D., Constitutional and Administrative Law, Harlow: Pearson 2007. BRANTS, C.H. en VAN LENT, L., “ Externe openbaarheid. Van vanzelfsprekendheid tot probleem” in BRANTS, C.H., MEVIS, P.A.M. en PRAKKEN, E., Legitieme strafvordering: Rechten van de mens als inspiratie in de 21ste eeuw, Antwerpen – Groningen, Intersentia rechtswetenschappen, 2001, 215 p. BREMS, E., Goed procesrecht, goed procederen, Mechelen, Kluwer, 2004, 728 p. BREWAEYS, E., Wetboek media en journalistiek: bijgewerkt tot het BS van 15 september 2007, Mechelen, Kluwer, 2007, 641 p. CLEIREN, C.P.M. en NIJBOER, J.F., Strafvordering, Deventer, Kluwer, 2007, 2691 p. CLEMENT, J. en VAN DE PUTTE, M., De vierde macht: De gespannen driehoeksverhouding tussen media , gerecht en politiek, Antwerpen, Globe, 1995, 150 p. CORSTENS, G.J.M., Het Nederlandse strafprocesrecht, Deventer, Gouda Quint, 1999, 811 p. DECLERCQ, R., Beginselen van strafrechtspleging, Mechelen, Kluwer, 2003, 1440 p. DECLERCQ, R., Beginselen van strafrechtspleging, Antwerpen, Kluwer, 1994, 909 p. DE CLERCK, S., Het bos en de bomen: justitie hervormen, Tielt, Lannoo, 1997, 184 p. DE SMET, B. en RIMANQUE, K., Het recht op behoorlijke rechtsbedeling: een overzicht op basis van artikel 6EVRM, Antwerpen, Kluwer, 2002, 178 p. 105

DRENTH, D.J., Bijdrage tot de kennis der historische ontwikkeling van het accusatoire tot het inquisitoire strafproces, Amsterdam, 1939, 261 p. DUPLAT, G., Le journal. Sa vie juridique, ses responsabilités civiles. Le droit de réponse, Parijs-Brussel, De Wit, 1929, 568 p. DUPONT, L., Beginselen van behoorlijke strafrechtsbedeling: grondslagenonderzoek van het strafrecht, Kluwer, 1979, 237 p.

bijdrage

tot

het

FOQUE, R. en ‟T HART, A.C., Instrumentaliteit en rechtsbescherming. Grondslagen van een strafrechtelijke waardendiscussie, Arnhem, Gouda Quint, 1990, 501 p. HEIRBAUT, D., Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 415 p. HEIRBAUT, D., ROUSSEAU, X. en VELLE, K., Politieke en sociale geschiedenis van justitie in België van 1830 tot heden, Brugge, Die Keure, 2004, 444 p. HELIE, F.,Traité de l‟instruction criminelle ou Théorie du code d’instruction criminelle, Parijs, 1866-1867, 808 p. HERTOGHS, J.J.M., “ Mijmeringen over media en recht”, in Orde van advocaten te Antwerpen, Over Mediatisering van justitie?, Larcier, Gent, 2009, 21-30. HOEFNAGELS, G.P., Openbare les: Anderen dan daders: de straffer en de generaalpreventieve werking, Rotterdam, 1966. KEIJZER, N., Contempt of Court, Deventer, Gouda Quint 2000, 35 p. LECLERCQ, J., ”Atteintes portées à l‟honneur ou à la considération des personnes”, in Les novelles droit penal , Brussel, Larcier, 1989, 132-236. LUYTEN, A., Pers, politie en justitie: een haat-liefde verhouding, Brussel, VUB-press, 1998, 213 p. MAST, A. EN DUJARDIN J., Overzicht van het Belgisch administratief recht, Mechelen, Kluwer, 2006, 1172 p. MAST, A. en DUJARDIN, J., Overzicht van het Belgisch grondwettelijk recht, Gent, Storyscientia, 1983, 603 p. MINNAERT, M., De sanctionering van verzuimen, onregelmatigheden en nietigheden in het onderzoek Genese in Straf recht?- Strafrecht, Vlaamse Conferentie der Balie Gent, Antwerpen, Maklu , 2001, 276 p.

106

MORGAN, D., “ Over-exposure of justice. The position in England and Wales”, in Orde van advocaten te Antwerpen, Over Mediatisering van justitie?, Larcier, Gent, 2009, 31-37. NOLF, Y, Masterproef in de rechten: Common law en civil law in Europa: het onderscheid vervaagt, Ugent, 2004, 132 p. PAGANO, R., Recht op tv. Een onderzoek naar de toelating van televisiecamera’s op de openbare rechtszitting, Arnhem, Gouda Quint, 1992, 225 p. POIRIER, P., Code de la presse et de l’impremerie, Brussel, Larcier, 1945, 553 p. RIMANQUE, K., “ Art.148 G.W.” in X (eds), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1984. RIMANQUE, K. en DE SMET, B., Het recht op een behoorlijke rechtsbedeling: een overzicht op basis van artikel 6 EVRM, Antwerpen, Maklu, 2002, 178 p. SMETS, J., Jeugdbeschermingsrecht, Deurne, Kluwer, 1996, 821 p. STEPNIAK, D., Audio-visual coverage of courts, Cambridge Universit Press, 2008, 504 p. TADIC, F.M., “ Meer schijn dan werkelijkheid? Interne openbaarheid en Europese strafvervolging” in BEIJER, A., BRANTS, C.H., VAN LENT, L. en PELSER, C.M., Openbare strafrechtspleging, Deventer, Kluwer, 2002, 234 p. TRAEST, P. en DE MEESTER, T., “ De wet franchimont, capita selecta voor de rechtspraktijk” in Gandaius Actueel IV, Antwerpen, Kluwer, 1999, 233 p. VANDENBERGHE, H., Preadvies over de eer en goede naam in het Belgisch privaatrecht, V.V.S.R.B.N., Zwolle, Tjeenk Willink, 1972, 35 p. VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht, Antwerpen, Maklu, 2006, 1314 p. VAN DEN WYNGAERT, C. en DE SMET, B., “ De sanctionering van vormverzuimen: een dissenting opinion bij het voorstel van de Commissie Strafprocesrecht” in BelgischLuxemburgse Unie voor Strafrecht, Het tweede voorontwerp van de Commissie Strafprocesrecht, Gent, Mys & Breesch, 1997, 140 p. VAN DE LANOTTE, J., Handboek EVRM deel 1, Antwerpen, Intersentia, 2005, 3 volumes. VAN DE POL, U., Openbaar terecht. Een onderzoek van het openbaarheidsbeginsel in de strafrechtspleging, Arnhem, Gouda Quint, 674 p. VAN DIJK, P. en VAN HOOF, G.J.H., De Europese conventie in theorie en praktijk, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 1990, 720 p. 107

VAN LENT, L., Externe openbaarheid in het strafproces, proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Universiteit Utrecht, 2008, 296 p. VANLERBERGHE, B., Openbaarheid en openheid in het gerecht, Proefschrift K.U Leuven, 1999, 2 v. VELAERS, J., De beperkingen van de vrijheid van meningsuiting deel II, Antwerpen, Maklu, 1991, 911. VELAERS, J., De grondwet en de raad van state, afdeling wetgeving, Antwerpen, Maklu, 1999, 1034 p. VELAERS, J. ” Vrijheid en verantwoordelijkheid: twee grondwettelijke waarden”, in Justitie en media. Referatenbundel van het colloqium, Senaatscommissie justitie, Brussel, 1995, 86-93. VERMEULEN,G., Privacy en strafrecht: nieuwe en grensoverschrijdende verkenningen, Antwerpen, Maklu, 2007, 610 p. VERSTRAETEN, R., Handboek stafvordering, Antwerpen, Maklu, 2007, 1193 p. VOETS, F., “ Vrouwe Justitia en de pers: een maagd belaagd?” in BREWAEYS, E., et al. , Persvrijheid, omroeprecht en nieuwe media, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1987, 194 p. VOORDUIN, J.C., Geschiedenis en beginselen der Nederlandsche wetboeken, deel VII, Wetboek van Strafvordering, deel II, Utrecht, Akademie-boekhandelaar , 1840. VOORHOOF, D., De relatie tussen media en justitie, Universiteit Gent, 1998, 40 p. VOORHOOF, D., “ Gerechtsverslaggeving, openbaarheid van rechtspraak en het recht op privacy” in X, Privacy Teksten en rapporten van het Seminarie "Privacy" van 26 en 27 november 1998 in het kader van de vijftigste verjaardag van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, Brussel, Ministerie van Buitenlandse Zaken, 1999, 176-214. VOORHOOF, D., Handboek Mediarecht, Brussel, Larcier, 2003, 478 p.

Bijdragen in tijdschriften BARTSCH, H.J., “Contempt of court und die grenzen der PresseFreiheit” in “Sunday Times: Bericht der Europaischen Kommission fur Menserechte”, EuGrZ 1977, 464-466. BOON, J., “De openbaarheid van terechtzittingen in strafzaken”, Panopticon, 1983, 3. DE BOER, J., “ Openbaarheid van rechterlijke behandeling en uitspraak”, NJB 1985, afl.26, 833839. 108

DE ROY, C., “Het vertrouwelijk dossier: quo vadit?”, T.Strafr. 2005, 199. DE SMET, B., “Het onmiddellijkheidsbeginsel in het strafproces : een anachronisme of een waarborg voor een kwalitatief goede rechtspleging ?” RW 1996-97, nr.3, 65-76. D‟HOOGE, D., “Het proces van de pers over het proces”, RW 1993-1994, nr.28, 937-945. HER BOTS, K., “De minderjarige als toeschouwer in de gerechtszaal“, Echtscheidingsjournaal 1999, 82-91. HUTSEBAUT, F., “De nieuwe wetgeving op de verkrachting”, Panopticon 1990, 32-54. GROENHUIJSEN, M.S., “Openbaarheid en publiciteit in strafzaken” , Delikt en Delinkwent 1997, afl. 5, 417-422. LEVESQUE, V., “Korthals maakt weinig kans met beteugelen van media”, De Volkskrant 11 september 2000, 35. MALSCH, M., “Persvoorlichting en rechtbankverslaggeving”, Rechtsreeks 2004, nr.2, 34-71. MALSCH, M. en HOEKSTRA, R., “ De publieke tribune: controlemiddel voor de rechtspraak of opvangruimte voor daklozen?” Delikt en Delinkwent 1999, 737-754. PICARD, E., JTB 15 december 1881, 2. RYCHLAK, R.J., “Direct criminal contempt and the trial attorney”, American Journal of Trial Advocacy 1990, 272-286. SARLEE, W., “De invloed van de massamedia op de criminaliteit”, Panopticon 1982, 307-316. VAN DER STRAETE, I. en PUT, J. jeugdbeschermingsdossier”, T. Strafr. 2001, 82-83.

“Het

vertrouwelijk

dossier

van

het

VOETS, F., “Justitie is niet gediend met taboesfeer”, RW 2001, nr. 39, 2. VOORHOOF, D., “Aanbeveling Raad van Europa over mediaberichtgeving in strafzaken komt precies op tijd”, De Juristenkrant 2003, afl.75, 16. VOORHOOF, D., “Mediaberichtgeving in strafzaken: Raad van Europawil soberder gerechtsjournlastiek”, Mediaforum, 2003/11-12, 358-362. VOORHOOF, D., “Media en gerechtsverslaggeving”, Panopticon 1989, 217-237.

109

ONLINE-BRONNEN www.belgium.be/nl/over_belgie/land/geschiedenis/belgie_vanaf_1830/ontstaan_en_groei/opstan d/ geraadpleegd op 15 april 2010 Beslissing van de Raad voor de Journalistiek www.rvdj.be/sites/default/files/pdf/beslissing200814.pdf

van

13

november

2008

LAHAYE-BATTHEU,S., “Familiezaken voortaan achter gesloten deuren”. http:// kamer.openvld.be/?type=nieuws&id=3&pageid=34886, geraadpleegd op 6april 2010. Raad voor de journalistiek, „Recht op informatie primeert op privacy van Dutroux‟, www.rvdj.be/node/10. Code 1 januari 1982 van Journalistieke Beginselen, www.dagbladpers.org/fileadmin/vdp2008_docs/Rechten/Code_van_journalistiek_beginselen.pdf. VAN DE POL,U., “Rechtbank kan televisie niet langer weren”, NRC Webpagina‟s 6 mei 1997, http://retro.nrc.nl/W2/Nieuws/1997/05/06/Med/03.html. www.pers-gerecht.be/document.php?document_id=53 Goede praktijken hoven en rechtbanken” door Commissie Modernisering voor de Rechterlijke orde, 2008 , www.cmro-cmoj.be/pdf/Goede_praktijken.pdf Persrichtlijn 2003 Nederland, www.rechtspraak.nl/NR/rdonlyres/48C349F3-9001-42AB-B19D31184E6016DE/0/DefinitievePersrichtlijngerechten2003.pdf Persrichtlijn 2008 Nederland , www.rechtspraak.nl/NR/rdonlyres/D2879C76-CA5C-4D43B41C-B583ABB735D1/0/Persrichtlijn_web.pdf www.rechtspraak.nl. Rappor t de la commission sur l‟enregistrement et la diffusion des débats judiciaires, 22 februari 2005, http://blog.dalloz.fr/files/rapport_linden.pdf SPIGELMAN,J.J., “The principle of open justice: a comparative perspective “ 2005, www.lawlink.nsw.gov.au/lawlink/Supreme_Court/ll_sc.nsf/pages/SCO_spigelman200905, GOMMER H. en TER KUILE,G., “Contempt by publication en sub judice in Engeland. Effectieve regels of mantra uit het verleden?”, 1. http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=93569

110