Om tot presentjes aan kinderen te geven. Het kinderboek in de achttiende-eeuwse boekhandel

‘“Om tot presentjes aan kinderen te geven”. Het kinderboek in de achttiende-eeuwse boekhandel’ Jeroen Salman

bron Jeroen Salman, ‘“Om tot presentjes aan kinderen te geven”. Het kinderboek in de achttiende-eeuwse boekhandel.’ In: Berry Dongelmans, Netty van Rotterdam, Jeroen Salman en Janneke van der Veer (red.), Tot volle waschdom. Bijdragen aan de geschiedenis van de kinderen jeugdliteratuur. Biblion, Den Haag 2000, p. 75-86, 284

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/salm005omto01_01/colofon.htm

© 2004 dbnl / Jeroen Salman

75

‘Om tot presentjes aan kinderen te geven’ Het kinderboek in de achttiende-eeuwse boekhandel Jeroen Salman * Naast de kernvraag over achttiende-eeuwse kinderliteratuur, namelijk ‘was er leven vóór Van Alphen’, dringt zich zo langzamerhand een niet minder belangrijk vraagstuk op: is er nog onderzoek mogelijk ná Buijnsters? Er zijn inmiddels al zoveel bronnen doorgenomen, ingangen beproefd en publicaties verschenen, dat er nauwelijks nog ruimte lijkt voor nieuwe ontdekkingen, laat staan nieuwe inzichten. Wanneer men kiest voor een boekhistorisch perspectief daarentegen, blijkt dat een aantal belangrijke vragen tot nu toe onbeantwoord is gebleven. [1] [1] Zo is nog nauwelijks gepoogd een schatting te maken van het totale aanbod Het onderzoek waarop dit artikel berust, werd gesteund aan Nederlandse kinderliteratuur in de tweede helft van de achttiende eeuw. Omdat door het Gebiedsbestuur we te maken hebben met zeer vergankelijk materiaal is het riskant om slechts met Geesteswetenschappen, dat bewaard gebleven exemplaren te rekenen. In samenhang daarmee zijn ook wordt gesubsidieerd door de vermeende veranderingen in de productie nog niet scherp gedateerd. [2] Verder Nederlandse Organisatie zijn we inmiddels wel overtuigd van de diversiteit aan genres die in deze tijd op voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). de markt verschenen, maar weten we weinig over de kwantitatieve verhouding [2] Ook in Duitsland zijn de tussen die genres en de verschuivingen in het aanbod. De impuls van Hieronymus datering en aard van van Alphens Proeve van kleine gedigten voor kinderen uit 1778 op het totale productieverschuivingen aanbod aan kinderliteratuur mag dan evident lijken, tot op heden zijn die toename binnen de (vooral en de eventuele veranderingen van het aanbod nog niet cijfermatig in kaart laat)achttiende-eeuwse gebracht. Het internationale aandeel in de achttiende-eeuwse kinderliteratuur was kinderliteratuur nog niet waarschijnlijk groot, maar hoe groot, en uit welk land het meeste werd vertaald, geheel opgeloste vraagstukken. Zie Th. is nog steeds niet duidelijk. Brüggemann en H.-H. Ewers, De bronnen waarmee antwoorden op deze vragen gezocht kunnen worden, Handbuch zur Kinder- und behoeven een korte introductie. In de tweede helft van de achttiende eeuw was Jugendliteratur. Von 1750 bis 1800. Stuttgart 1982, 16, er in de binnenlandse boekhandel sprake van een toenemend Nederlandstalig 35. aanbod. Als gevolg daarvan groeide de behoefte aan inventarisaties van uitgebrachte titels en aan voorlichting daarover aan zowel branchegenoten als lezerspubliek. Het ontstaan van Nederlandstalige tijdschriften met uitvoerige boekbesprekingen als de Vaderlandsche Letteroefeningen (1761) past in deze ontwikkeling. Vanaf de jaren veertig verschenen er al incidenteel

Jeroen Salman, ‘“Om tot presentjes aan kinderen te geven”. Het kinderboek in de achttiende-eeuwse boekhandel’

76 boekhandelslijsten, met prijzen, die poogden de markt te inventariseren. De Amsterdamse boekverkoper Antony Bernard Saakes begon vanaf 1790 zelfs met een maandelijkse Lijst van nieuw uitgekomen boeken. [3] Het feit dat er in die lijst vanaf het begin een subrubriek ‘De Geschriften voor Kinderen’ werd gehanteerd, bewijst [3]Vanaf juni 1790 verscheen deze lijst al tweemaandelijks. dat het kinderboek toen al als een apart segment van de boekhandel werd Kloek, ‘1 januari 1790: beschouwd. [4] Ook het groeiende aantal in couranten adverterende boekverkopers J.J. A.B. Saakes start de Lijst van en de steeds talrijkere en omvangrijkere advertentieteksten, waren een uiting van nieuw uitgekomen boeken. De modernisering van het de opkomende behoefte aan informatie over uitgaven. [5] In dit artikel zal ik me vooral concentreren op deze laatstgenoemde vorm van boekhandelscommunicatie. boekbedrijf’, in: M.A.

De boekhandelsadvertentie Johann Hermann Knoop schreef in 1758 in zijn Kort onderwys, hoedanig men de couranten best lezen en gebruiken kan dat de krant onder meer bedoeld was om mensen te berichten over algemene zaken die ze anders, zonder couranten, moeilijk of geheel niet te weten zouden komen. Hij wees in dat verband op de advertissementen of berigten van verkopingen, of verhuuringen van plaatzen, huizen, akkers, hovingen, tuinen, koejen, ossen, paarden, schapen, boeken, &c. Pryzen van granen, brood, boter, kaas vleisch, spek, en 100 andere dingen die de algemeene maatschappy of 't zamenleving der menschen betreffen (...).

Schenkeveld-van der Dussen, Nederlandse literatuur. Een geschiedenis. Groningen 1993, 388-395. [4] Saakes hanteerde zes hoofdrubrieken, waarvan de zesde wordt gevormd door de ‘Mengelwerken en romans’. Deze is weer onderverdeeld in twee subrubrieken waarvan de tweede de titel ‘De Geschriften voor Kinderen’ draagt. Zie het ‘Voorbericht’ van de eerste Naamlijst van uitgekomen boeken, kaarten, prentwerken, enz. Amsterdam, A.B. Saakes, 1790, fol. *1r-*2v. (UB Utrecht AB-IC: A15-C22). Overigens is het niet zo, dat er in de andere rubrieken geen kinderboeken voorkomen! Het lijkt erop alsof Saakes vooral de onderhoudende kindergenres heeft ondergebracht bij de ‘Mengelwerken en romans’. [5] Deze groei verliep nogal schoksgewijs. I.H. van Eeghen, ‘De Amsterdamse courant in de achttiende eeuw’, in: Jaarboek van het genootschap Amstelodamum 44 (1950), 43; H. van Goinga, ‘Alom te bekomen’. Veranderingen in de boekdistributie in de Republiek 1720-1800. Amsterdam 1999, 41.


Dit alles kon niet beter gebeuren dan door de couranten ‘vermits dezelve overal door 't Land verspreid worden’. [6] Knoop dichtte de couranten dus een belangrijke rol toe [6] als informatiebron voor een breed publiek. Uit recent onderzoek naar het bereik Johann Hermann Knoop, Kort onderwys, hoedanig van de achttiende-eeuwse boekhandelsadvertentie blijkt dat deze achttiende-eeuwse men de couranten best lezen [7] informant een reëel beeld schetste. en gebruiken kan (...). Tot de belangrijkste achttiende-eeuwse couranten behoorden de Amsterdamsche Leeuwarden: Abraham courant, de Oprechte Haerlemsche courant, de Leydsche courant en de 's Ferwerda, 1758, 16 (UB Leiden 2361 G 19). Gravenhaegse courant. Vanwege het arbeidsintensieve karakter van het [7] Van Goinga, ‘Alom te advertentie-onderzoek was het, binnen het bestek van deze bijdrage, onmogelijk bekomen’, 35-40, 287-291. ze allemaal systematisch door te nemen. Gekozen is daarom voor de oudste van het kwartet, de Oprechte Haerlemsche courant (verder aangeduid als OHC) die verscheen vanaf 1656. De OHC werd breed verspreid onder zowel boekhandelaren als particulieren binnen Nederland, maar bereikte tevens


77 buitenlandse steden als Londen en Düsseldorf. [8] De verkoopprijs was relatief laag. De krant kostte in de eerste helft van de achttiende eeuw, net als de Amsterdamsche [8]De krant had in de jaren 1738-1742 wederverkopers courant, op gewoon papier slechts een halve stuiver, oftewel 4 duiten, per stuk. in 27 steden in de Republiek Op fijn papier was de prijs 5 duiten. In 1778 steeg de prijs van de OHC tot 6 en acht plaatsen in de duiten. Hetzelfde gebeurde met de Amsterdamsche courant in 1797. Zuidelijke Nederlanden. Het Ook de oplage van de OHC verschilde in de eerste helft van de achttiende eeuw is waarschijnlijk dat in de niet veel met de Amsterdamsche courant. In 1742 werden er van de eerste per achttiende eeuw elke aflevering van een krant, aflevering, per week, 4624 exemplaren gedrukt. De binneneditie van de tweede kende in 1767 een oplage van 5060 exemplaren. De OHC had in vergelijking tot zoals voor Duitsland is becijferd, meerdere lezers de Amsterdamsche courant een minder lokaal karakter. [9] Ook als het aantal had. D.H. Couvée, ‘The boekverkopersadvertenties over een aantal decennia vergeleken wordt, blijkt dat administration of the “Oprechte Haarlemsche de OHC, zeker vanaf 1760, een ferme positie had te midden van de andere [10] Courant” 1738-1742’, in: belangrijke couranten als de Leydse courant en de Amsterdamsche courant. Gazette IV (1958), 100-101; Het is dus alleszins verdedigbaar om van de vier grootste couranten in de Van Goinga, ‘Alom te achttiende eeuw de keuze te laten vallen op de OHC. [11] Net als de overige bekomen’, 35-40, 287-291. couranten kende de OHC een dinsdagse, een donderdagse en een zaterdagse editie. [9]Er was van de Amsterdamsche courant wel Van 1740 tot en met 1790 is van elk decennium een hele jaargang van alle [12] weekedities doorgenomen. Alle daarin voorkomende boekverkopersadvertenties een buiteneditie die een oplage kende van ca. 1250 zijn geteld. Daarbinnen zijn de annonces voor kinderboeken, inclusief de exemplaren. Couvée, ‘The herhalingen, apart geteld en beschreven. Om de waarde van het administration of the “Oprechte Haarlemsche advertentiemateriaal te illustreren is het goed eerst een observatie van Courant”’, 94; Van Eeghen, bibliografische aard te bespreken. Het betreft de verhouding tussen het aanbod aan titels in de OHC en het aantal bewaard gebleven, dan wel getraceerde, titels ‘De Amsterdamse courant in de achttiende eeuw’, 45-46. dat in de Bibliografie van Nederlandse school- en kinderboeken 1700-1800 van [10]Zo telde in 1760 de LC 727, de OHC 661 en de AC 305 advertenties. In 1770 was dat respectievelijk 1045 (de binnen- en buiteneditie bij elkaar 1390), 1304 en 421! Van Goinga, ‘Alom te bekomen’, 41-42. [11] Een bijkomend en niet onbelangrijk voordeel is dat alle jaargangen compleet zijn en dat de courant in de KB in Den Haag op microfilm raadpleegbaar is. [12] Het gaat in totaal om 936 couranten en 5511 boekverkopers-advertenties. Advertenties van boekverkopers waarin alleen medicijnen en loten werden aangeboden zijn niet meegeteld. Later zullen ook de jaargangen 1800 en 1810 bij het onderzoek worden betrokken. De gegevens zijn verwerkt in een MS-Acces database.


Buijnsters en Buijnsters-Smets (verder als BNK) is opgenomen. [13] Dat de bewaarkans van achttiende-eeuwse kinderboeken gering was, behoeft geen betoog. Ook in de [13]P.J. Buijnsters en L. BNK worden nogal wat titels genoemd waarvan de bewaarplaats onbekend is. De Buijnsters-Smets, Bibliografie van Nederlandse gegevens uit de couranten maken deze algemene notie nu ook scherp school- en kinderboeken waarneembaar. Van jaargang 1740 komt 83% van de genoemde edities van titels 1700-1800. Zwolle 1997. in de OHC niet voor in de BNK. In de jaren daarna wordt de verhouding iets gunstiger, maar in jaargang 1790 is dat nog steeds 47%. Over de hele onderzochte periode is met uitzondering van 1790 dus meer dan helft van de in advertenties genoemde edities verloren gegaan. [14] In werkelijkheid zullen de verliezen nog groter [14] zijn; ik heb immers maar één krant bekeken en over een Ik spreek hier nadrukkelijk over edities van titels en niet over titels. Het komt namelijk regelmatig voor dat in de OHC een andere editie van een titel wordt genoemd dan de editie die wel in de BNK voorkomt.


78 periode van 50 jaar maar zes jaargangen van de in totaal 51 doorgenomen. [15] Overigens bieden de advertenties van de edities van titels die wel in de BNK voorkomen, soms weer interessante aanvullende informatie over jaar van uitgave, uitgevers, auteurs en prijzen. [16] Tabel 1: Aanbod OHC versus vermelding in BNK Jaar 1740 1750 1760 1770 1780 1790

Edities van titels in OHC 6 8 24 41 61 100

Genoemd in BNKNiet in BNK 1 3 12 16 29 53

83,3% 62,5% 50% 61% 52,5% 47%

In het vervolg van dit artikel staan drie vragen centraal: 1. Wat was de verhouding tussen het totale aantal boekverkopers-advertenties en het aantal advertenties voor kinderboeken en welke verschuivingen traden daarbinnen op? 2. Wat was binnen het aanbod aan kinderliteratuur het aandeel van de verschillende genres en welke verschuivingen traden er binnen die verhouding op? [17] 3. Wat was de verhouding tussen oorspronkelijk Nederlandse kinderboeken en vertaalde werken? De antwoorden op deze vragen worden weer geconfronteerd met reeds gepubliceerde bevindingen in binnen- en buitenland. Maar eerst dient het onvermijdelijk definitieprobleem opgelost te worden: wat versta ik onder kinderliteratuur in de achttiende eeuw? Voor Buijnsters en Buijnsters-Smets is een kinderboek ‘oorspronkelijk voor kinderen bestemde of op den duur vooral door hen genoten lectuur’. [18] Mijn voorkeur gaat uit naar de striktere begrenzing van de zogenoemde ‘intentionele kinderliteratuur’, waarvoor ook Theodoor Brüggemann en Hans-Heino Ewers in hun Handbuch zur Kinderund Jugendliteratur gekozen hebben. Dat wil zeggen: oorspronkelijk voor kinderen

[15]

Om de totale productie aan kinderboeken in deze periode goed te kunnen inschatten, zouden alle jaargangen van meerdere couranten vanaf 1740 moeten worden doorgenomen. Maar tussen ideaal en werkelijkheid zit een onoverkomelijke hoeveelheid mensuren. [16] Zo kunnen we op grond van een advertentie in de OHC van 5-12-1780 de in BNK 1277 geuite twijfel over het jaar van uitgave (1780) van Lieve van Ollefens Uitmuntende verzaameling van fabelen en vertelselen, enz. wegnemen en toevoegen dal dit werkje 12 stuivers op gewoon papier en 18 stuivers op groot papier kostte. Bij BNK 662 staat als auteur E.J. Debourt vermeld, terwijl in de advertentie in de OHC van 22-5-1790 sprake is van E.J. Decourt. Bovendien weten we nu dat deze Decourt ‘Catechiseer-Matres te Hoorn’ was en dat het werkje 6 stuivers kostte. Zie ook W.P.J. Overmeer, ‘De Oprechte Haarlemsche Courant, beschouwd als bron voor de geschiedenis van den boekhandel, van de boekdrukkerijen, lettergieterijen enz.’, in: Nieuwsblad voor den boekhandel 73 (1906) 4-6, 43-46. [17] Ik heb de genre-indeling van de BNK gebruikt. [18] BNK, 10.


geschreven of voor kinderen bewerkte lectuur. [19] De intenties van de auteur, bewerker [19] en uitgever staan hier dus centraal. Bij een uitbreiding tot ‘door hen genoten Daarbij gaat het overigens lectuur’ dringt de noodzaak van systematisch receptieonderzoek zich op. En een niet alleen om lectuur die primair bedoeld was om door goed gefundeerde reconstructie van het feitelijke leesgedrag door kinderen in kinderen zelf gelezen te [20] achttiende eeuw, is een onmogelijke opgave. Er is daarnaast een meer principiële worden, maar ook om teksten overweging om te kiezen voor de strikt intentionele benadering. Door de nadruk die door ouders en opvoeders aan kinderen voorgelezen te leggen op konden worden. Brüggemann en Ewers, Handbuch zur Kinder- und Jugendliteratuur, 3-6. [20] Egon Schmidt heeft in 1974 het begrip ‘intentionalen Kinder- und Jugendliteratur’ gemunt. Brüggemann en Ewers, Handbuch zur Kinder- und Jugendliteratuur, 3-6.


79 expliciete uitingen van kindgerichtheid, worden de schijnwerpers vooral gericht op de vermeende veranderingen die kinderliteratuur in de achttiende eeuw onderging. [21] Wat betreft de leeftijdsbegrenzing is gekozen voor kinderen tussen de vijf en vijftien jaar, ruwweg de periode waarin destijds primair onderwijs werd ontvangen. [21]Een te beperkte Brüggemann en Ewers zijn geen voorstander van een leeftijdsafgrenzing van vijf benadering vind ik de ‘spezifische Kinderliteratur’. tot vijftien jaar, omdat ze niet voor elke historische periode te hanteren is. Daarbij gaat het uitsluitend Gehanteerd voor één specifieke periode acht ik dat probleem minder groot. Deze om werken die speciaal voor begrenzing heeft bovendien het voordeel, dat het grote aanbod aan lectuur voor kinderen zijn geschreven, dus [22] geen bewerkingen (of adolescenten, (grotendeels) buiten beschouwing kan worden gelaten.

Het wassende aanbod Tabel 2: Advertenties en titels in de OHC [23] Jaar

BKA

KBA

1740 1750 1760 1770 1780 1790

406 259 660 1304 860 2021

13 16 38 52 75 171

KBA in % 3,2 6,2 5,8 4 8,7 8,5

Eerste/herhalingTitels totaal 1:1,6 16 1:1 16 1:1 53 1:0,7 63 1:0,6 102 1:1,4 239

Titels eerste 6 8 24 41 61 100

Titels per advertentie 1,2 1 1,4 1,2 1,4 1,4

Tabel 2 geeft inzicht in het aanbod aan kinderlectuur vanaf 1740. Opvallend is dat er al er in 1750 sprake is van een verdubbeling van het percentage kinderboekadvertenties (6,2%) ten opzichte van 1740 (3,2%). In absolute cijfers is het aantal kinderboekadvertenties (afgekort als KBA) slechts met drie toegenomen. Deze relatief sterke toename is waarschijnlijk beïnvloed door de forse daling van het totaal aantal boekverkopersadvertenties (afgekort als BKA) in 1750, wat weer een gevolg zal zijn van de politieke crisis van 1748 en algehele

vertalingen). Brüggemann en Ewers, Handbuch zur Kinder- und Jugendliteratuur, 3-6. De historische ontwikkeling blijft in die benadering ten onrechte buiten beeld. [22] Brüggemann en Ewers, Handbuch zur Kinder- und Jugendliteratuur, 3-7. [23] BKA betekent Boekverkopers-advertentie, KBA Kinderboekadvertenties. Met ‘Eerste/herhaling’ wordt de verhouding weergegeven tussen het aantal keren dat een titel voor de eerste keer wordt genoemd en het aantal keren dat deze titel in advertenties wordt herhaald. ‘Titels totaal’ bevat het totaal aantal titels dat genoemd wordt in de advertenties, inclusief de herhalingen en bij ‘Titels eerste’ worden de herhalingen niet meegeteld. De kolom ‘Titels per advertentie’ geeft het gemiddelde aantal titels weer dat in een advertentie werd genoemd in het desbetreffende jaar.


malaise in de boekhandel omstreeks de jaren vijftig. [24] Het feit dat het gros van de zestien advertenties in 1750 betrekking heeft op schoolboeken, een stabiel segment [24]Van Goinga, ‘Alom te bekomen’, 47-49; O.S. van de markt, kan dit gunstige beeld verklaren. Een decennium later is er in relatieve zin een kleine daling, maar bij vergelijking Lankhorst, ‘Les ventes aux enchères des livres à La van 1760 met 1740 is de trend duidelijk: een flinke stijging van 3,2% naar 5,8%. Haye dans la première moitié Wat vooral in het oog springt, is een du 18e siècle’, in: C. Berkvens-Stevelinck e.a. (red.), Le Magasin de l'Univers. The Dutch Republic as the centre of the European book trade. Leiden [enz.] 1992, 210; J de Vries en A. van der Woude, Nederland 1500-1815. De eerste ronde van moderne economische groei. Amsterdam 1995, 374.


80 stijging van ruim 3,5 keer het totaal aantal genoemde titels, inclusief de herhalingen, ten opzichte van 1750: van 16 naar 53. Maar ook zonder de herhalingen is er sprake van een verdrievoudiging, van 8 naar 24. De reden voor het verschil russen het aantal advertenties en het aantal titels zal duidelijk zijn: per advertentie werden meer titels aangeboden. [25] [25] In 1780 is er in vergelijking tot voorgaande decennia sprake van de sterkste Het gemiddeld aantal relatieve groei van het aantal KBA: namelijk 8,7% in 1780 ten opzichte van 4% titels per KBA steeg van 1 per advertentie in 1750 naar in 1770. In 1790 blijft dat percentage vergelijkbaar hoog. Het totaal aantal 1,4 in 1760. Door H. van advertenties in 1790 is gestegen tot 171 per jaar, meer dan een verdubbeling ten Goinga is ook in de Leydse opzichte van 1780 en meer dan een verviervoudiging ten opzichte van 1760. In courant een dergelijke 1790 werden er door de boekhandel, zonder herhalingen, 100 titels aangeboden, toename geconstateerd. Van Goinga, ‘Alom te bekomen’, in 1740 waren dat er nog maar zes. 49-52. In buurland Duitsland signaleerden Brüggemann en Ewers eerst eind jaren [26] zestig een sterke toename van de productie van kinderliteratuur. Hoewel Nederland in het algemeen eerder als trendvolger dan trendsetter wordt beschouwd, ligt dat [26]Brüggemann en Ewers, Handbuch zur Kinder- und moment volgens de advertenties hier dus iets vroeger. Het eerste hoogtepunt in de productie wordt in Duitsland, net als in Nederland, in de jaren tachtig bereikt. Jugendliteratur, 12. Berekend is dat in Duitsland aan het eind van de achttiende eeuw kinderliteratuur circa 1,5 à 2% van de totale productie bedroeg. [27] In de Nederlandse advertenties is [27] het aandeel kinderlectuur veel hoger, namelijk 8,5%. De discrepantie wordt Inclusief schoolboeken waarschijnlijk verklaard door de grote promotionele aandacht van uitgevers voor zouden er in de achttiende eeuw in Duitsland ca. 3000 kinderboeken verschenen zijn. R. Wild (red.), Geschichte der deutschen Kinder- und Jugendliteratur. Stuttgart 1990, 45-48. In Engeland verschenen rond 1800 jaarlijks 600 nieuwe kinderboeken. M. Clark, ‘Children's book publishing in Britain’, in: P. Hunt (red.), International Companion Encyclopedia of Children's Literature. Londen [enz.] 1996, 472-477.


dit nieuwe segment van de markt. [28] Duidelijk is dat in Nederland, net als in Duitsland, de kinderliteratuur zich in de laatste decennia van de achttiende eeuw ontwikkelde tot een relatief zelfstandig deel van de markt. [29] Het is eenvoudiger de omslagmomenten te constateren dan ze te verklaren. Een eerste stap is het signaleren van enkele parallelle ontwikkelingen. In Nederland zien we bijvoorbeeld een overeenkomst tussen fluctuaties in het boekenbedrijf als geheel en de schommelingen in het aanbod aan kinderboeken. Hoewel exacte berekeningen over het totale titelaanbod niet voorhanden zijn, wordt geschat dat het aantal titels in de achttiende eeuw verdubbelde. Ook is er voor de tweede helft van de achttiende eeuw groei van de inheemse, ook ‘Hollandse’ boekhandel, ten koste van de buitenlandse, ofwel ‘Franse’ geconstateerd. [30] Wat betreft de economische fluctuaties in de boekhandel was er, zoals gezegd, in de jaren vijftig een terugslag.

[28]

Een ruwe schatting op basis het totaal aantal bewaard gebleven boeken uit de achttiende eeuw (ca. 200.000) gaat uit van een productie van 2000 titels per jaar. J.A. Gruys, P.C.A. Vriesema en C. de Wolf, ‘Dutch national bibliography 1540-1800: The STCN’, in: Quaerendo 13 (1983), 149-160. Uitgaande van tellingen op basis van de advertenties in de OHC zou dat betekenen dat in 1760 het aantal titels kinderliteratuur 1,25% van het totaal bedroeg en in 1790 5%. [29] Brüggemann en Ewers, Handbuch zur Kinder- und Jugendliteratur, 12-14. [30] Kloek, ‘A.B. Saakes start de Lijst van nieuw uitgekomen boeken’, 389-390.


81 In de jaren tachtig werd een hoogtepunt bereikt toen op enig moment 828 drukkerijen-uitgeverijen actief waren in de Republiek. [31] Dit laatste lijkt zich in 1790 te vertalen in een recordaantal advertenties, 2021, en tevens in een grote toename [31]De Vries en Van der Woude, Nederland van het aantal titels. 1500-1815, 374. Maar daarmee is nog niet de relatieve toename van het aantal kinderboekadvertenties verklaard. In Duitsland wordt de stijgende productie in verband gebracht met de ontwikkelingen in de Verlichtingspedagogiek en met name met de opkomst van de filantropijnse beweging eind jaren zestig. Het ligt voor de hand ook de Nederlandse gegevens te verklaren door veranderingen in het pedagogische klimaat. Voor de eerste golf in de jaren zestig kunnen we wijzen op de (tweede) Nederlandse vertaling van John Lockes Some thoughts concerning education uit 1753 door de doopsgezinde predikant Pieter Adriaan Verwer, waardoor dit uit 1693 daterende werk opnieuw aandacht kreeg. De invloed van Lockes werk zal echter vooral indirect zijn geweest, bijvoorbeeld door het stimuleren van opvoedkundige debatten, want hij was zelf zeker geen protagonist van het gebruik van kinderlectuur als pedagogisch instrument. De leesconsumptie van kleine kinderen moest beperkt blijven tot boeken als de Fabelen van Aesopus en Reintje de Vos, bij voorkeur met afbeeldingen van dieren. [32] En juist fabelboeken komen in de [32] advertenties pas vanaf 1780, en dan nog in kleine aantallen, voor. John Locke, Over de De invloed van Jean Jacques Rousseaus Émile uit 1762 zou hier te lande veel opvoeding der kinderen. Van nieuws uit het Engelsch breder geweest zijn. Bij hem bestond echter een nog grotere aversie tegen het vertaelt, naar den elfden gebruik van boeken bij de opvoeding van kinderen beneden de twaalfjaar. Maar druk door Pieter Adriaen omdat zijn ideeën via Johann Bernard Basedow en de Duitse filantropijnen ons Verwer. Vermeerdert met land zijn binnengekomen, werd zijn negatieve boodschap over kinderlectuur sterk eenige aenteekeningen en het leven van den Schryver. genuanceerd, of beter, omgevormd. [33] Bij deze Duitse pedagogen speelde het Amsterdam: K. van Tongerloo en F. Houttuin, 1753, 306-317 (UB Utrecht AB Y.OCT 416). Zie ook Hieronijmus van Alphen, Kleine gedigten voor kinderen. [1787] Editie P.J. Buijnsters. Amsterdam 1998 [= Delta reeks], 177-180; P.J. Buijnsters, ‘Nederlandse kinderboeken uit de achttiende eeuw’, in: N. Heimeriks en W. van Toorn (red.), De hele Bibelebontse berg. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen van de Middeleeuwen tot heden. Amsterdam 1989, 193. [33] W. Gobbers Jean-Jacques Rousseau in Holland. Een onderzoek naar de invloed van de mens en het werk (ca. 1760-ca. 1810). Gent 1963, 313.


kinderboek namelijk juist al heel vroeg, vanaf zes jaar, een prominente rol. [34] De toename van het aanbod vanaf 1760 en 1770 loopt ook parallel met binnenlandse gebeurtenissen: het verschijnen van de eerste prijsvragen over de opvoeding: die van 1761 over de lichamelijke en die van 1763 over de morele opvoeding, uitgeschreven door de Hollandse Maatschappij der Wetenschappen. [35] De grote bloei van de productie van Nederlandse kinderliteratuur in de periode 1780-1790 loopt parallel met de toenemende invloed van de tweede generatie filantropijnen in ons land, die activiteiten ontplooide vanaf het midden van de jaren zeventig. Vooral de zedenkundige geschriften van Joachim Heinrich Campe en Christian

[34]

Van Alphen, Kleine gedigten, (1998), 177-180; Buijnsters, ‘Nederlandse kinderboeken’, 193. [35]

Deze prijsvraag kreeg het grootste aantal inzendingen van de achttiende eeuw (43)! Doelgroepen waren vooral het patriciaat en de burgers. E.P. de Booy, De weldaet der scholen. Het plattelandsonderwijs in de provincie Utrecht van 1580 tot het begin van de 19de eeuw. Utrecht 1977, 118; W.W. Mijnhardt, Tot heil van 't menschdom. Culturele genootschappen in Nederland, 1750-1815. Amsterdam 1988, 261.


82 Gotthilf Salzmann zijn hier breed gelezen, vertaald en bewerkt. [36] De oprichting van [36] het Dessauer Philantropinum werd becommentarieerd in tijdschriften als De Van Alphen, Kleine [37] gedigten, (1998), 177-180. vaderlander (in 1777) en de Nederlandsche bibliotheek (in 1779). De [37] verschijning van Van Alphens Kleine gedigten voor kinderen in 1778 was zowel Buijnsters, ‘Nederlandse kinderboeken’, 194. een gevolg van die Duitse invloed als een spin-off voor de inheemse productie vanaf eind jaren zeventig. [38] Op onderwijskundig en opvoedkundig terrein raakten [38] de ontwikkelingen in een stroomversnelling: in 1779 werd door het Zeeuwsch Van Alphen, Kleine gedigten, (1998), 181-182, Genootschap voor Wetenschappen een prijsvraag uitgeschreven ter verbetering 190-192. van het openbaar onderwijs. [39] In datzelfde jaar publiceerde Betje Wolff haar [39] Proeve over de opvoeding waarin ze onder meer kind en moeder aanspoorde tot De Booy, De weldaet der [40] scholen, 118-119. het lezen van verlichte kinderlectuur. Dergelijke ontwikkelingen culmineerden [40] in de oprichting van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen in 1784, die in Volgens Wolff moesten moeders ook zelf kennis Nederland een invloedrijke rol speelde bij die onderwijsvernieuwing. Uiteraard nemen van de leerstof in de is ook haar betekenis als uitgever van kinderliteratuur van belang. [41] moderne kinderlectuur. Om de relevantie van dergelijke verklaringen voor de groeiende productie beter Sprookjes en volksboeken te kunnen inschatten, is het noodzakelijk de toename van het aanbod nader te wees ze af. Buijnsters, ‘Nederlandse kinderboeken’, preciseren. Dat zal ik doen door de advertenties nog eens door te lichten op 216. genreverschuivingen en op de omvang van buitenlandse vertalingen. [41]

Buijnsters, ‘Nederlandse kinderboeken’, 219-220; Mijnhardt, Tot heil van 't menschdom, 259-294. Zie ook de bijdrage van Boekholt in deze bundel.

Groeiende diversiteit Tabel 3: Genres in kinderboekadvertenties uit de OHC Jaar 1740

Aantal Genre 1 genres 5 Nederlandse taal 6

1750

5

1760

11

1770

15

1780

18

1790

21

Genre 2

Genre 3

Godsdienstonderwijs 4Kindertoneel en -muziek, tekenonderwijs 2 Zedenkunde 5 Vaderlandse en Godsdienstonderwijs 3; algemene geschiedenisRekenen, meetkunde en 4 astronomie 3 Bijbelse geschiedenisZedenkunde 10 Rekenen, meetkunde en 12 astronomie 5 Almanakken en Aardrijkskunde en Vaderlandse n kindertijdschriften 9 reisbeschrijving 7; algemene geschiedenis Encyclopedieën en 5 andere realia-boeken 7; Godsdienstonderwijs 7 GodsdienstonderwijsKindergedichten 10 Franse en Engelse 14 leerboekjes 8 Almanakken en Godsdienstonderwijs Zedenkunde 22 kindertijdschriften 3427


83 Bij het opmaken van een eerste balans op basis van de BNK wees Buijnsters op de enorme diversiteit in genres en onderwerpen in het achttiende-eeuwse aanbod. [42] Tabel 3 is niet alleen een bevestiging van die observatie, maar plaatst haar tevens [42]P.J. Buijnsters, ‘Schatgraven in in een historisch kader. In Nederland zien we al vanaf 1760 ten opzichte van de Niemandsland. De voorgaande decennia een verdubbeling van het aanbod van genres tot elf, en in (her)ontdekking van het 1790 is weer sprake van een verdubbeling tot 21. De vermeende toename van de Nederlandse kinderboek uit diversificatie van het totale aanbod van boektitels in de achttiende eeuw, gold dus de achttiende eeuw’, in: Nederlandse letterkunde 1 in ieder geval voor de kinderliteratuur. [43] (1996), 324-325. Godsdienstonderwijs (286 nummers), Nederlandse taal (207 nummers) en [43] Kloek, ‘A.B. Saakes start bijbelse geschiedenis (142 nummers) zijn de omvangrijkste rubrieken in de BNK. de Lijst van nieuw [44] Ook in de OHC behoort vooral godsdienstonderwijs steeds tot de drie genres uitgekomen boeken’, 390. [44] waarvoor het meeste geadverteerd werd. Hoewel tot 1778 het gros van de titels Buijnsters, ‘Schatgraven in de BNK behoort tot de leerboeken of catechismussen, werd er vóór die tijd al in Niemandsland’, 321. ontspanningslectuur voor kinderen uitgegeven als prentenboeken en almanakken. [45] Ook dat wordt weerspiegeld in Tabel 3. In 1770 is zelfs het leeuwendeel van de [45] advertenties gevuld met almanakken. Idem, 320-321. De veronderstelde verschuiving in het totale titelaanbod van de overheersende stichtelijke lectuur aan het begin van de achttiende eeuw naar de gelijkwaardige populair-wetenschappelijke en onderhoudende genres aan het eind daarvan, [46] zien we terug in de kinderboekadvertenties. Vooral vanaf 1770 tekent zich de grotere [46]Kloek, ‘A.B. Saakes start de Lijst van nieuw betekenis van populair-wetenschappelijke, bellettristische en onderhoudende genres af. Almanakken, encyclopedieën, kindergedichten en verhalen voor kinderen uitgekomen boeken’, 390. verrijken het boekhandelsassortiment. In 1790 overtreft het aanbod van almanakken en kindertijdschriften zelfs ruimschoots de andere genres. Als we met deze kennis over de landsgrenzen kijken, dan blijkt niet alleen dat de genre-ontwikkelingen in de Republiek en Duitsland eenzelfde uitkomst hebben, maar vooral dat ze vrijwel gelijktijdig plaatsvinden. Ook in Duitsland is in de tweede helft van de achttiende eeuw sprake van een verbreding van de kinderliteratuur over vrijwel alle destijds voorhanden zijnde genres. De onderhoudende en bellettristische lectuur nam de voornaamste positie in, gevormd door almanakken, gedichtenbundels, fabelboeken en verhaal- en toneelverzamelingen. [47] De Nederlandse boekhandel reageerde dus [47] alert op maatschappelijke ontwikkelingen in zowel binnen- als buitenland. Brüggemann en Ewers, Handbuch zur Kinder- und Op deze plaats is het zinvol om het eerder genoemde ‘Van Alphen-effect’ in Jugendliteratur, 14. herinnering te roepen. Wat was de invloed van dit werk op


84

Advertentie in de marge van de Oprechte Haerlemsche courant van 5-12-1780, waarin de Amsterdamse boekverkoper Jan Barend Elwe zijn Uitmuntende verzaameling van fabelen, vertelselen, zinnebeelden, gedigtjes voor kinderen (in den smaak van den Heer van Alphen), lessen [enz] (...) aanbiedt. (Museum Enschedé, Haarlem.)

het totale aanbod? Inderdaad verschijnen in 1780 de kindergedichten, met tien advertenties, voor het eerst als het twee na belangrijkste genre. Maar in 1790 daarentegen zijn ze alweer verdrongen van deze positie. Kindergedichten behoren dan zelfs niet meer tot de drie belangrijkste categorieën. [48] De kindergedichten ijlen evenwel na in de toonzetting van de advertenties van andere genres, waaronder fabelboeken en almanakken. Dat geldt bijvoorbeeld voor een anonieme uitgave, door de BNK toegeschreven aan Lieve van Ollefen (1749-1816), getiteld Uitmuntende verzaameling, van fabelen en vertelselen, zinnebeelden, gedichtjes voor kinderen, die waarschijnlijk in 1780 voor het eerst verscheen bij Jan Barend Elwe in Amsterdam. In de titel wordt niet gerefereerd aan Van Alphen, maar in de advertentietekst wordt de naam van de dichter wel als een keurmerk gebruikt. Men voegt aan de ‘gedichtjes voor kinderen’ de zinsnede ‘in den Smaak van de Heer Van Alphen’, toe. [49]

Het uitheemse karakter Tabel 4: Aandeel vertalingen in advertenties OHC Jaar 1740 1750 1760 1770 1780 1790

Titels 6 8 24 41 61 100

Duits 0 0 0 0 7 16

Engels 1 1 0 4 2 2

Frans 0 0 7 1 3 1

Vertalingen % 17% 12,5% 29% 12% 19,7% 18%

[48]

In 1790 zijn er twaalf advertenties met kindergedichten. In absolute zin dus wel meer dan in 1780, maar relatief gezien veel minder dan de eerste drie genres: 34, 27 en 22 advertenties. De resultaten van het vervolg van het advertentieonderzoek, dat de jaargangen 1800 en 1810 zal omvatten, zullen moeten uitwijzen of 1780 ook een uitzondering blijft. [49] OHC 05-12-1780. Zie BNK nr. 1277. In een advertentie van 01-01-1780 wordt onder meer door W. Vermandel in Amsterdam de Almanach voor kinderen voor 1780 aangeboden. Ook volgens deze uitgever zijn de gedichtjes ‘in navolging van de Heer van Alphen’. Ook hier geldt dat deze toevoeging waarschijnlijk alleen in de advertentie en niet in het werk zelf is opgenomen. Voor de bewaard gebleven jaargang 1781 en edities daarna is dat in ieder geval zeker. De in de advertentie aangeboden jaargang 1780 is niet getraceerd.


85 Een ander kenmerk dat de BNK aan het licht bracht, betreft het internationale karakter van het lectuuraanbod. Succesvolle uitgaven in het buitenland werden al snel vertaald en bewerkt voor de Nederlandse markt. [50] Uit Tabel 4 blijkt dat het percentage [50] vertalingen, de herhalingen zijn niet meegeteld, ruwweg schommelt tussen een Buijnsters, ‘Schatgraven [51] in Niemandsland’, 325. achtste en een vierde deel van het titelaanbod. In 1760 is het aantal Franse [51] Het gaat hier om uitgaven vertalingen nog het grootst, maar vanaf 1780 het aantal Duitse. [52] In 1790 waarvan zeker is dat het een verschenen er zelfs zestien Duitse vertalingen. Het is duidelijk dat de invloed van vertaling betreft. Het de tweede generatie filantropijnen zich hier doet gelden. daadwerkelijke aantal, Vertalingen werden in advertenties vaak al van tevoren aangekondigd. In oktober inclusief onbekende 1780 meldden de Erven van Frans Houttuyn in Amsterdam dat van de historicus vertalingen, zal vermoedelijk en publicist August Ludwig von Schlözer (1735-1809) ‘in 't Nederduitsch vertaald groter zijn geweest. Maar zelfs dan zal de verhouding [zal] worden uitgegeeven (...)’ diens in 1779 verschenen ‘Vorbereitung zur Welt positiever uitvallen dan wat [53] Geschichte, fur Kinder (...)’. De wereldgeschiedenissen waren kennelijk in Kloek voor de roman trek, want op 14 december verscheen de Amsterdamse boekverkoper W. Wynands berekende. Hij stelde vast dat met de Inleiding tot de wereldgeschiedenis voor kinderen in de krant, ook uit het in de periode tussen 1740-1840 een verhouding Duits vertaald. De boekverkoper verzekerde zijn potentiële klandizie dat de van één oorspronkelijk Nederlandse roman tegen vier vertaalde de meest gunstige was. J.J. Kloek, Een begrensd vaderland. De roman rond 1800 tussen nationaal karakter en internationale markt. Amsterdam 1997. Oratie, 12. [52] In 1780 betreft het vertalingen van historische en aardrykskundige werken, een kindertijdschrift en een toneelstuk. [53] Het gaat om een lees- en leerboek voor tienjarige kinderen, waarmee kennis over het ontstaan en de ontwikkeling van de aarde, de mensen en de samenleving werd overgedragen. Zie verder over dit werk en de auteur, Brüggemann en Ewers, Handbuch zur Kinder- und Jugendliteratur, 1033-1039, 1241-1242, 1511-1512. OHC 12-10-1780. De titel komt niet voor in de BNK.


‘Algemeine Duitsche Bibliotheekschryvers’ dit boek de hemel in hadden geprezen. [54]

In 1790 strekken de vertalingen zich uit over tal van genres als verhalen voor kinderen, aardrijkskundige werken, kindertijdschriften, encyclopedische werken, fabelboeken, een godsdienstig werk, kindertoneel, redeneerkunde, brievenboeken en zedenkundige werken. Daarbij valt op dat er in lijn met het filantropijnse gedachtegoed meer dan voorheen aandacht is voor spel en vermaak, en dat oude genres in een nieuwe, meer onderhoudende vorm verschijnen. Overigens komen ook representanten van andere stromingen in de advertenties voor, zoals Karel Philipp Moritz, die de invloed van het classicisme uit de late jaren tachtig vertegenwoordigt. [55] Hoewel de vertalingspraktijk vanaf 1770 dus sterk bilaterale trekken vertoonde, was het vertaalde aanbod verre van eenzijdig.

Conclusie Tot slot een korte samenvatting van wat het onderzoek naar boekhandelscommunicatie bijdraagt aan onze kennis over de omvang en aard van het aanbod van kinderboeken in de tweede helft van de achttiende eeuw. Voor een reconstructie van de totale productie van kinderliteratuur biedt het advertentieonderzoek een belangrijke

[54]

Het werk was gedrukt in klein octavo en verkrijgbaar voor 9 stuivers, of op duurder schrijfpapier voor 12 stuivers. De vertaling was volgens de uitgever door een bekwaam vertaler vervaardigd en inmiddels naar andere boekverkopers verzonden. Ook deze titel komt niet voor in de BNK. In jaargang 1780 van de OHC werden verder vertalingen aangeboden van Christian Felix Weisse, zijn Vriend der kinderen, en werken van Georg Christian Raff (1748-1788) zoals diens Aardrykskunde voor kinderen. Dit laatste werk was vertaald door Betje Wolff en uitgegeven bij Johannes Allart in Amsterdam en Isaaz van Cleef in Den Haag in 1779 (BNK 538). Het originele Duitse werk dateerde uit 1778. [55] Brüggemann en Ewers, Handbuch zur Kinder- und Jugendliteratur, 21-22. In 1790 werden vertalingen aangeboden van de volgende Duitse auteurs: Joachim Heinrich Campe, Christian Gotthilf Salzmann, Christian Felix Weisse, Georg Carl Claudius, Christian Fürchtegott Gellert, Johann Rudolph Gottlieb Beyer, C.A. Seideles, Karel Philipp Moritz, Friedrich Freiherr van der Trenck en Joseph Georg Franz Ahorner.


86 aanvulling op systematisch bibliografisch onderzoek. Meer dan de helft van de titels in de OHC komt niet in de BNK voor. Opvallend is verder dat de toename van de productie en de verschuivingen binnen het genre-aanbod gelijke tred houden met een voorbeeldland als Duitsland. De expansie van het aanbod begint al in 1750 en omstreeks 1790 lijkt in Nederland, net als in Duitsland, het kinderboek binnen de literaire markt als geheel een relatief zelfstandige positie in te nemen. De groei van het aantal genres van vijf in 1740 naar 21 in 1790, spreekt in dit verband boekdelen. Voorts is er vanaf 1780 sprake van een groeiend aantal Duitse vertalingen uit de kring van de filantropijnen en andere verlicht-pedagogische stromingen. In het oog springt ook het feit dat het aanbod aan kindergedichten in 1780 zeer substantieel is, maar dat dit genre in 1790 sterk op de achtergrond is gedrongen. Wat ten slotte opvalt, is dat uitgevers van kinderboeken alert reageerden op veranderingen in het pedagogische en literaire klimaat en de daarmee samenhangende opvattingen incorporeerden in hun aanprijzende advertentieteksten.

Eindnoten: * Jeroen Salman studeerde geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Vanaf 1990 werkte hij aan dezelfde universiteit als assistent-in-opleiding bij de vakgroep Nederlands. In 1997 promoveerde hij op het proefschrift Populair drukwerk in de Gouden Eeuw. De almanak als lectuur en handelswaar, waarvan in 1999 een handelseditie verscheen. Thans is hij als postdoc-medewerker verbonden aan de Universiteit Utrecht, waar hij onderzoek doet naar de opkomst van kinderliteratuur in Nederland in de tweede helft van de achttiende eeuw.


Om tot presentjes aan kinderen te geven. Het kinderboek in de achttiende-eeuwse boekhandel

Recommend Documents