Notitie Sinnestroom

Notitie Sinnestroom 2012-2015 vertienvoudiging van Friese megawatts

Vastgesteld GS 24 april 2012

Notitie Sinnestroom 2012-2015

1


2

Inhoud Managementsamenvatting ............................................................................................................................ 5 1. Inleiding ..................................................................................................................................................... 9 1.1 Aanleiding en kader ............................................................................................................................. 9 1.2 Doel van de notitie ............................................................................................................................... 9 1.3 Wat willen we bereiken ........................................................................................................................ 9 2. Redenen voor provinciale acties zonnestroom ....................................................................................... 11 2.1 Werkgelegenheid en eigen groene stroom ........................................................................................ 11 2.2 Belemmeringen .................................................................................................................................. 12 2.2.1 Belemmeringen zonnestroom voor kleinverbruikers ................................................................... 12 2.2.2 Belemmeringen zonnestroom voor grootverbruikers .................................................................. 13 2.2.3 Belemmeringen zonnestroom voor agrarische bedrijven............................................................ 13 3. Actieplan 2012-2015 sinnestroom Fryslân .............................................................................................. 14 3.1 Focus ................................................................................................................................................. 14 3.2 Aanpak op speerpunten ..................................................................................................................... 16 3.2.1 Product-markt-combinaties ......................................................................................................... 17 3.2.2 Opleiding en certificering ............................................................................................................. 18 3.2.3 Ruimtelijke kwaliteit ..................................................................................................................... 18 3.2.4 Lobby ........................................................................................................................................... 19 3.2.5 Communicatie ............................................................................................................................. 19 3.2.6 Voorbeeldfunctie ......................................................................................................................... 20 3.3 Acties, financiën en resultaten 2012-2015......................................................................................... 21 Bijlage A: Stand van zaken zonne-energie ................................................................................................. 24 A.1 Hoeveelheid zon in energiemix: mondiaal en landelijk ..................................................................... 24 A.2 Zonnestroom in Friese energiemix .................................................................................................... 25 A.3 Ruimte(gebruik) voor zonnestroom ................................................................................................... 26 A.4 Wettelijke verplichtingen en nationaal beleid .................................................................................... 28 A.5 Afspraken met andere overheden .................................................................................................... 28 Bijlage B: Slotverklaring Zonnestroom van 25 november 2011 .................................................................. 29 Bijlage C: Resultaten aanjaagactiviteiten tot maart 2012 ............................................................................ 30 Bijlage D: Projectenoverzicht, financiën en schatting MW‟s (los) .............................................................. 32 Bronnen ....................................................................................................................................................... 33


3


4

Managementsamenvatting Friezen produceren zelf energie met zonnestroom 50 MW zonnestroom en 300 groene mensjaren om dit tussen nu en 2015 te realiseren. Dat zijn de ambities van de provincie Fryslân voor Sinnestroom. In Nederland ligt nu 100 MW aan zonnepanelen. Onze aanpak is met name gericht op kleinverbruikers, zoals burgers en het MKB, maar ook agrariërs. De prijs van een zonnepaneel is de afgelopen jaren sterk gedaald. Daarmee is zonne-energie voor kleinverbruikers een betaalbaar en groen alternatief. Ook richten we ons op grootverbruikers. De ambitie van 50 MW is de eerste stap naar 500 MW in 2020. Zonnestroom is kansrijk. Daarom gaan we tot en met 2015 aan de slag met onze strategie. Die telt zes speerpunten: product-markt-combinaties, financieringsconstructies, opleiding en certificering, ruimtelijke kwaliteit, lobby, communicatie en voorbeeldfunctie. 50 MW zonnestroom In 2015 willen we 50 MW zonnestroom produceren in onze provincie, door gecombineerd ruimtegebruik met name op daken. Dat staat gelijk aan een oppervlakte van 75 voetbalvelden. Met deze ambitie dekken we in 2015 ruim 1% van de totale elektriciteitsvraag in Fryslân of wel voldoende voor ca. 12.500 Friese huishoudens. Op dit moment ligt er ongeveer 5 MW in Fryslân. Vooral bij particuliere kleinverbruikers. 2011

2015

2020

MW op Friese daken

5 MW

50 MW

500 MW

MW in Nederland

100 MW

570 MW

3.800 MW

Stand van zaken (expert- en veldgegevens) en ambities zonnestroom Fryslân en landelijk

Met behulp van berekeningen van Atelier Fryslân en provinciale bebouwingsgegevens is een eerste ruwe schatting gemaakt voor de potentie voor zonnestroom. In Fryslân is voor ongeveer 1450 MW geschikt dakoppervlak om zonnepanelen te plaatsen. De potentie voor kleinverbruikers is minder dan 700 MW, voor grootverbruikers meer dan 700 MW. In Fryslân is dus ruimte voor zo‟n 30 keer de ambitie van 2015 en voldoende ruimte om daarna door te groeien. 300 groene mensjaren Zonnestroom draagt direct bij aan de werkgelegenheid in Fryslân. Jaarlijks is er werk voor 75 mensen, verdeeld over 16 branches, om 50 MW in de periode 2012-2015 te realiseren. Dit zal naar verwachting toenemen met de groei van zonnestroom. Het type werk is bijvoorbeeld dakdekken, installatietechniek, beheer en onderhoud, asbestverwijdering, financiële dienstverlening, opleiding, onderzoek en advies. Kleinverbruikers De doelgroep kleingebruikers bestaat uit particulieren, een deel van de boeren, het MKB en de jachtbouw. Kleinverbruikers hebben een jaarverbruik van maximaal 10.000 kWh. Een gemiddeld gezin verbruikt in een jaar 3.500 kWh. 25 van de 50 MW willen we bij de kleinverbruikers Notitie Sinnestroom 2012-2015

5

realiseren. Vorig jaar liet de actie van de stichting Urgenda al zien dat er vraag is naar zonnepanelen. We staan aan de vooravond van een grote doorbraak van zonnestroom bij kleinverbruikers in Fryslân. Het kan! Drie aandachtspunten spelen een belangrijke rol. Het eerste aandachtspunt is dat er een verkeerd beeld heerst over zonnestroom. Het zou zonder subsidie niet uitkunnen. Dat klopt niet meer. De prijzen van zonnepanelen zijn flink gedaald. Daar komt bij dat kleinverbruikers relatief veel voor stroom betalen. De terugverdientijd van een zonnepaneel ligt nu op ongeveer 11 jaar. Een zonnepaneel heeft een levensduur van 25 jaar. Het tweede aandachtspunt is de financiering. Een set zonnepanelen met een vermogen van 3.500 kWh kost inclusief installatie 10.000 euro. Dit investeringsbedrag, maar ook investeringen voor kleinere installaties, is voor veel kleinverbruikers een barrière. Het derde aandachtspunt is onduidelijkheid over zonnestroom. Heb je een vergunning nodig voor zonnepanelen? Wat krijg je voor de opgewekte zonnestroom? Krijg ik garantie op de installatie? Gaan de zonnepanelen 25 jaren mee? Op deze vragen moeten we een antwoord geven. Grootverbruikers Grootverbruikers verbruiken meer dan 50.000 kWh per jaar. 10 van de 50 MW willen we bij de grootverbruikers realiseren. Bij deze doelgroep zijn grote dakoppervlaktes beschikbaar. Er zijn drie aandachtspunten. Zonnestroom is financieel niet aantrekkelijk is voor grootverbruikers. Deze doelgroep betaalt heel weinig voor stroom uit het net. Eerste aandachtspunt is de lage stroomprijs die voor deze doelgroep geldt. Een tweede aandachtspunt ligt in de regelgeving. Het is financieel niet interessant om grote daken beschikbaar te stellen voor particulieren. De huidige regelgeving maakt verrekening van energiebelasting en energie(transport)kosten niet mogelijk. Het derde aandachtspunt geldt voor woningcorporaties. De corporaties kunnen investeringen in zonnepanelen niet doorrekenen in de huur. Ze moeten rekenen met huurlasten en niet met woonlasten. De netto woonlasten stijgen namelijk niet met de installatie van zonnepanelen. Boeren: klein-, midden- en grootverbruikers Boerenbedrijven vormen een aparte doelgroep. 15 van de 50 MW willen we in de agrarische sector realiseren. Afhankelijk van de bedrijfsgrootte hebben ze te maken met dezelfde problemen als de groot- of kleinverbruikers. Naast de hierboven genoemde aandachtspunten hebben boeren vaak te maken met asbestdaken die eerst gesaneerd moeten worden voordat zonnestroom geplaatst kan worden. Strategie Onze strategie is gericht op het oplossen van de aandachtspunten per doelgroep. We kiezen voor een Friese aanpak. Samen met bijvoorbeeld inwoners, woningcorporaties, gemeenten, wetterskip, bedrijven, dorpsbelangen, onderwijsinstellingen en maatschappelijke organisaties. Er Notitie Sinnestroom 2012-2015

6

zijn al verschillende werkgroepen: Sinneboeren, Visuele integratie, Corporaties, Opleiding en certificering en Leveranciersoverleg. We zetten in op zes speerpunten. 1. Product-markt-combinaties (PMC). Om grote stappen te kunnen maken, zijn concepten nodig die bij een groot aantal afnemers tegelijk toegepast kunnen worden. Voor iedere doelgroep is maatwerk nodig. Daarom kiezen we voor een eigen technisch en financieel concept per doelgroep: PMC. Het ontzorgen van de klant staat centraal. Dit betekent dat de afnemer via een loket een complete dienst wordt aangeboden. Er is geen rompslomp, alles wordt met een handtekening geregeld. We onderzoeken financieringsconstructies vanuit het Fûns Skjinne Enerzjy Fryslân en starten met onderzoek en pilotprojecten financiële facilitering voor agrariërs en het MKB. 2. Opleiding en certificering. Een van de sterke punten van zonnestroom is de lange levensduur van de zonnepanelen. Het borgen van de kwaliteit van de installaties draagt daar direct aan bij. In overleg met de ROC´s Friese Poort en Friesland College gaan we opleidingen en certificering voor uitvoerend personeel opzetten. Betrouwbaarheid is een belangrijk verkoopargument. 3. Ruimtelijke kwaliteit. We hechten grote waarde aan de kwaliteit van de Friese ruimte. We zetten in op zonnestroom door meervoudig ruimtegebruik. Conform het ongevraagde advies Sinnestroom van Atelier Fryslân6) zetten we in op zonnestroom op boerderijen en bedrijventerreinen, maar daarnaast ook op particuliere huizen, publieke gebouwen en dijken. We nemen het initiatief om de landschappelijke en architectonische inpassing op de agenda te zetten. 4. Lobby. Onze lobby richt zich op het aanpassen van de fiscale regelgeving en het wijzigen van het verrekeningstelsel van elektriciteit. En op proeven met zonnepanelen op het dak van een ander. Samen met andere (branche)organisaties brengen we de lobbyboodschap in Den Haag onder de aandacht. 5. Communicatie. We willen onze doelgroepen zorgvuldig informeren over de mogelijkheden van zonnestroom. De belangrijkste actie is om de boodschap: zonnestroom kan uit, op korte termijn over te brengen aan alle doelgroepen binnen het kleinverbruikers marktsegment. Het is belangrijk dat neutrale en betrouwbare afzenders de boodschap uitdragen. Bestuurders van overheden spelen daar een rol in. We sluiten aan op bestaande campagnes van SLIM en lokale consortia. De markt communiceert zelf over de PMC´s. We gaan de groei van het aantal zonnepanelen bijhouden. Met de MegaWatt-kaart maken we de resultaten zichtbaar. 6. Voorbeeldfunctie. We gaan zelf het goede voorbeeld geven. De overheid moet bijvoorbeeld actief meedoen met het toepassen van zonnestroom op haar gebouwen. En we gaan PV-privé voor de eigen organisatie opzetten. Dit rollen we vervolgens uit naar andere organisaties. Rol en actieplan De rol van de provincie Fryslân is regie voeren en verbinden. Maar op onderdelen zoals lobby en voorbeeldfunctie ook een uitvoerende rol. Verder is er een rol voor de aanjager Zonnestroom. Deze is betrokken bij alle speerpunten. De aanjager verbindt, deelt kennis en ontwikkelt innovatieve concepten met de markt. De aanjager Zonnestroom komt voort uit de Notitie Sinnestroom 2012-2015

7

samenwerkingsagenda Slim met Water en Energie van de provincie Fryslan en de gemeente Leeuwarden. Voor de speerpunten hebben we een actieplan opgesteld (par. 3.3). Daarin staan per doelgroep acties, projecten, kosten en dekking, planning en wie verantwoordelijk is voor de uitvoering benoemd. In totaal is er € 350.000 binnen Duorsume Ynnovaasjes begroot om van 2012 – 2015 acties uit te voeren. Ook is € 270.000,= beschikbaar binnen de lopende afspraken voor de Samenwerkingsagenda met Leeuwarden Slim omgaan met Energie en Water. Daarnaast € 25.000,= beschikbaar binnen het budget van Stêd en Plattelân voor speerpunt Ruimtelijke Kwaliteit. Door derden is, voor zover in beeld, meer dan 1 miljoen euro voor Sinnestroom gereserveerd. In de loop van de uitvoeringsperiode zal dit actieplan zich verder ontwikkelen en uitkristalliseren. Nieuwe ideeën en projecten zullen worden opgenomen in de lopende begroting gedurende de looptijd van Sinnestroom 2012-2015. Prioritaire acties om de eerste, zichtbare, versnellingsprojecten van de grond te krijgen zijn: 1. PV-privé voor medewerkers van de eigen organisatie en Statenleden. Zomer 2012 komt hiervoor een vervolgvoorstel naar GS 2. zonnestroom op publieke gebouwen: a. uitbreiding zonnestroom op eigen provinciale gebouwen. Najaar 2012 komt hiervoor een vervolgvoorstel naar GS b. gemeentelijke gebouwen. Gemeente Leeuwarden plaatst 5 zonnestroominstallaties op haar gebouwen c. scholen. Gemeente Leewarden stimuleert installaties op 5 scholen 3. financiële facilitering: dit maakt deel uit van het haalbaarheidsonderzoek naar het Fûns Skjinne Enerzjy en is gericht op (revolverende) financiële sinnestroom-arrangementen voor: a. agrariërs b. MKB 4. uitvoeren communicatieplan voor o.a. versnelde paradigma switch bij kleinverbruikers.


8

1. Inleiding 1.1 Aanleiding en kader Voorliggende notitie geeft uitwerking aan de ambities met betrekking tot zonne-energie uit 1) het Coalitieakkoord en het Uitvoeringsprogramma 2011-2015 en 2) motie met het verzoek om een notitie over “de positie van zonne-energie in het kader van inzetten op een duurzame samenleving” (citaat motie nr. 7, d.d. 16-02-2011). Ten tijde van bovengenoemde motie waren aanjaagactiviteiten voor zonne-energie al in gang op basis van de Samenwerkingsagenda gemeente Leeuwarden – provincie Fryslân “Slim omgaan met Energie en Water” (GS, vastgesteld 2011) en het Programma Fryslân jout enerzjy (PS, vastgesteld 2009), waarin de ambitie van 50 MW aan zonnestroom in Fryslân genoemd. GS hebben in het Coalitieakkoord en Uitvoeringsprogramma 2011-2015 bestuurlijke afspraken vastgelegd over een duurzamer Fryslân, waarin GS het gebruik van duurzame energiebronnen, zoals zon, willen (blijven) stimuleren en een grote toekomst zien voor decentrale energieopwekking. Deze notitie past binnen de doelstellingen van de Nota Economie, die in het voorjaar van 2012 aan de Staten zal worden aangeboden. In dit kader loopt Sinnestroom vooruit op de nog op te stellen Uitvoeringsnota Duurzame Energie. Als onderdeel van Duurzame Energie maakt zonnestroom deel uit van de grote provinciale projecten.

1.2 Doel van de notitie Deze notitie geeft richting aan 1) mogelijkheden voor zonne-energie, ook op langere termijn en 2) de uitvoering om nu meters te maken op het gebied van zonne-energie en de ambitie van 50 MW in de periode 2012-2015 te realiseren, met een doorkijk naar de verdere toename van zonnestroom in Fryslân. Centrale vraag in deze notitie is: wat kunnen en willen we als provincie met zonne-energie in Fryslân met het oog op een duurzame Friese samenleving? Hierbij wordt onderscheid gemaakt in zonnewarmte (warm water door zonne-energie, zoals zonneboilers) en zonnestroom (elektriciteit uit zon). De plaats die zonne-energie in de duurzame energiemix inneemt verandert in de loop der tijd. We staan aan het eerste begin van de brede introductie van zonne-energie. Deze notitie focust op zonnestroom (ook wel: PhotoVoltaic of zon-PV). Hoofdstuk 2 beschrijft waarom provinciaal uitvoeringsbeleid nu het verschil kan maken voor versnelling van zonnestroom in Fryslân. Het actieplan, de strategie en focus en met welke partners de provincie het doel om grootschaliger toepassing van zonnestroom kan helpen bewerkstelligen komt in hoofdstuk 3 aan de orde. Deze notitie beschrijft in bijlage A, ter voldoening aan de eerder genoemde motie, de (inter)nationale en regionale de stand van zaken en de mogelijkheden voor zonnestroom. Dat biedt het bredere kader waarbinnen het actieplan wordt voorgesteld.

1.3 Wat willen we bereiken Zonnestroom is kansrijk. Het is een beschikbare, bewezen en betrouwbare duurzame energietechniek. Met zonnestroom kunnen nu meters gemaakt worden. Doel is tussen nu en 2015 de ambitie van 50 MW zonnestroom te realiseren, met een doorgroei naar 500 MW in Notitie Sinnestroom 2012-2015

9

2020. Voor kleinverbruikers is zonnestroom nu al een betaalbaar en groen alternatief, voor grootverbruikers daarentegen is de businesscase in het huidige stelsel niet sluitend. Hoewel het marktmechanisme leidend is, vragen gemeenten, intermediairs en bedrijven ondersteuning en coördinatie van de provincie in deze introductiefase. Vanuit het topsectorenbeleid past dit bij de provinciale kerntaak om de regionale economie te versterken. Hierbij gaat het voor zonnestroom met name om doelgroepen door de bomen het bos te laten zien, breed uitdragen dat zonnestroom voor veel gebruikers “uit” kan en weten regelgeving beïnvloeden om zonnestroom voor meer doelgroepen betaalbaar te maken. Wanneer de voorstellen uit deze notitie worden uitgevoerd is het maatschappelijke effect: een versnelde toename van het gebruik van zonne-energie en daardoor groene groei van de Friese economie (300 mensjaren alleen al in de periode tot 2015); een extra bijdrage aan innovatieve toepassing van kennis over zonne-energie in Fryslân, zowel voor het bedrijfsleven in de installatiebranche als voor het MBO en HBO (E-college en E-academy); stappen gemaakt om zonnestroom op visueel-ruimtelijk verantwoorde wijze in gebouwen en het landschap te integreren; een (nog) groen(er) imago voor onze provincie door zichtbare opwekking van hernieuwbare energie, een lagere CO2-emissie en daardoor een schoner milieu. Dit in relatie tot andere beleidsinspanningen, zoals elektrisch rijden en varen, energiebesparing in de gebouwde omgeving, opwekking duurzame energie in de landbouw, duurzame Wadden en ambitieagenda afsluitdijk.


10

2. Redenen voor provinciale acties zonnestroom 2.1 Werkgelegenheid en eigen groene stroom Inzetten op zonnestroom levert mogelijkheden op voor economische groei en voor kennisontwikkeling met betrekking tot toepassingsmogelijkheden van zonne-energie en het benutten van het potentieel aan zonnestroom in lokale energie coöperaties. Hoewel de componenten voor zonnestroominstallaties voor het grootste deel uit het buitenland komen, zullen de installaties door lokale partijen worden geplaatst en in de toekomst lokaal beheerd en onderhouden worden. Onderstaande tabel met een inschatting van de effecten op de werkgelegenheid is gebaseerd op doelgroepen- en marktinformatie van de Friese zonnestroomaanjager. Volgens deze conservatieve schatting is voor realisatie van 50 MW in de komende 4 jaar 300 mensjaren nodig, verdeeld over 16 branches. Lineair gerekend zijn dit 75 banen gedurende de komende 4 jaar. Zonnestroom kan op korte termijn al arbeidskrachten na beperkte bijscholing en certificering een plaats op de arbeidsmarkt bieden. In de toekomst zal naar verwachting meer vermogen geplaatst worden, waar dan navenant meer arbeidskrachten voor nodig zijn. Op de langere termijn kan zonnestroom een structurele bijdrage aan de werkgelegenheid leveren. Bij de berekening wordt opgemerkt dat de zonnestroommarkt een landelijke markt is en dus provinciegrensoverschrijdend. Een duidelijke en consistente beleidsrichting voor zonnestroom in Fryslân heeft positieve invloed op de positie van Friese bedrijven in het landelijke speelveld. Branche Onderzoek en ontwikkeling (w.o. technisch, financieel, organisatorisch, onderzoek naar markt en installaties, PMC-ontwikkeling, bouwkundige innovatie, stroomnetwerken) Advies Brancheorganisaties (maatschappelijke organisaties en branchevertegenwoordigers) Financiering en financiële afhandeling (w.o. banken, fin. instellingen, administrateurs) Opleidingen en certificering (ontwikkelen opleidingsmaterialen, trainers, instructeurs en examinators) Dakdekkers Toeleveranciers (draagconstructies, info-schermen, ICT, softwareontwikkelaars, grafische ontwikkelaars) Monteurs Installateurs Inkoop/verkoop (inkoop/verkoop componenten en systemen, aquisitie) Distributie en transport Engineering (van installaties buiten standaard PMC‟s) Asbestverwijderaars/verwerkers Beheer en onderhoud Monitoring, informatie, communicatie (bijhouden gerealiseerde capaciteit, infooverdracht in wijken, dorpen, steden, gemeenten, provincie, uitvoeren communicatieactiviteiten) Stroomhandel (verhandelen stroomoverschotten en certificaten) Totaal (ordegrootte) Schatting benodigde mensjaren voor realisatie van 50 MW in de komende 4 jaar Notitie Sinnestroom 2012-2015

mensjaren voor realisatie 50 MW 30

10 15 15 15 10 30 10 50 20 10 10 30 20 20

5 300

11

Nu inzetten op deze vorm van duurzame energie creëert, naast werkgelegenheid, ook voordelen op het gebied van meer zelfvoorzienendheid in energie, prijsstabiliteit voor elektriciteit door grotere onafhankelijkheid van de energiemarkt en mondiale machtsblokken én lagere CO2emissies in Fryslân. Onze provincie heeft de fysieke ruimte om met behoud van landschappelijke waarden en ruimtelijke kwaliteit zonnestroom te produceren en hiermee ons groene imago mede vorm te geven.

2.2 Belemmeringen Een aantal belemmeringen staat echter een snelle toename van zonnestroom in de weg. De problemen zijn hieronder toegelicht. Voor zonnestroom is dit opgesplitst in kleinverbruikers en grootverbruikers, omdat deze doelgroepen tegen verschillende soorten barrières oplopen. Boeren kunnen klein-, midden- of grootverbruiker zijn. Zij vormen een specifieke doelgroep. 2.2.1 Belemmeringen zonnestroom voor kleinverbruikers

Kleinverbruikers hebben een jaarverbruik tot 10.000 kWh, zoals particulieren, een deel van de boeren en het MKB en de jachtbouw. De eerste belemmering is de manier waarop men naar zonnestroom kijkt, of wel het paradigma van deze doelgroep. Men heeft geen realistisch beeld van de huidige positieve businesscase van PV-panelen (zonder subsidies). Doordat kleinverbruikers relatief veel voor stroom betalen (met name BTW en energiebelasting), rond de 23 ct/kWh, en de teruglevering goed mogelijk is voor de hoeveelheden die een gemiddelde kleinverbruiker produceert en gebruikt en doordat PV-panelen sterk in prijs zijn gedaald, kan zonnestroom sinds 2011 wel degelijk uit voor hen. Echter het grootste deel van deze doelgroep weet dit niet en wacht tot er weer subsidies komen. Een voor de consument betrouwbaar zicht op de berekeningen ontbreekt en er is geen herkenbaar onafhankelijk loket. Daarnaast spelen investeringsbelemmeringen een rol: zowel particulieren als grotere partijen hebben vaak niet de benodigde financiële ruimte voor een grote investering ineens. Globale ordegrootte in afgeronde getallen voor een gemiddeld gezin: 3500 kWh/jr, waarvoor ca.18 panelen nodig zijn, wat een investering (incl. installatie) van grofweg € 10.000,= betekent. Een ander probleem is dat het op dit moment binnen de huidige opbouw van energiekosten niet mogelijk zonne-energie te betrekken van een ander dak dan van het eigen dak, terwijl dit juist interessante mogelijkheden biedt voor collectieve initiatieven. De onduidelijkheid over zaken als regelgeving (zoals vergunningen), saldering (wettelijk geregelde verrekening van gebruikte elektriciteit met eigen opgewekte elektriciteit tot 5.000 kWh/jr) en garanties op de installatie (materiaal, personeel en onderhoud) maken de drempel voor kleinverbruikers (te) hoog om PVpanelen aan te schaffen. Kortom: er is gebrek aan transparante en betrouwbare informatie die goed te vinden is. De investering, hoewel op zich rendabel, is voor veel particulieren te groot om in een keer op tafel te leggen en er zijn binnen de huidige regelgeving geen reële mogelijkheden voor collectieve zonnedaken. Hiermee staan deze belemmeringen toekomstgerichte brede introductie van zonnestroom (zie bijlage A) in de weg. Om de eerste 50 MW zonnestroom voor 2015 van de grond te krijgen, moeten deze belemmeringen aangepakt worden. Daarmee wordt de weg vrijgemaakt voor honderden MW op potentieel geschikte Friese daken.


12

2.2.2 Belemmeringen zonnestroom voor grootverbruikers

Voor grootverbruikers (50.000 kWh/jr), zoals bedrijven, is de grootste belemmering dat de businesscase voor hen niet sluitend is, waardoor investeren in PV-panelen over het algemeen niet aantrekkelijk is. Terwijl juist bij deze doelgroep grote dakoppervlaktes beschikbaar zijn (zie bijlage A.3) en veel stroom vergroend kan worden. Het feit dat grootverbruikers relatief weinig voor stroom betalen, grosso modo ca. 6 ct/kWh maakt dat er weinig terugverdienpotentieel is voor grootverbruikers. De jaarlijkse onzekerheid over de versobering van de fiscale maatregelen heeft aarzeling onder bedrijven tot gevolg. Het beschikbaar stellen van het dak van een grootverbruiker voor particulieren is niet mogelijk binnen de huidige regelgeving met betrekking tot verrekening van energiebelasting en energie(transport)kosten. Behalve dit collectieve gebruik van daken is een specifiek probleem voor woningcorporaties dat zij niet met woonlasten maar met huurlasten moeten rekenen, wat investeren voor een collectieve zonnestroomvoorziening met doorberekening aan de huurder bemoeilijkt, ook al worden de netto woonlasten niet hoger. Deze belemmeringen staan een potentieel van naar schatting (veel) meer dan 700 MW zonnestroom (zie bijlage A.3) in de weg. Om de uitrol ook voor deze doelgroep van de grond te krijgen, moeten deze belemmeringen aangepakt worden. 2.2.3 Belemmeringen zonnestroom voor agrarische bedrijven

Agrarische bedrijven vormen een aparte doelgroep vanwege het specifieke fiscale regime waar ze mee te maken hebben. Agrariërs kunnen verdeeld worden in kleinverbruikers en grootverbruikers. In die zin spelen bij agrarische bedrijven dezelfde knelpunten als bij andere doelgroepen: het gebrek aan financiële ruimte voor de op zich financieel aantrekkelijke investeringen in zonnestroom bij kleinverbruikers, en de onmogelijkheid om tot een haalbare businesscase te komen bij grootverbruikers. Een additioneel probleem vormt de aanwezigheid van asbestdaken bij veel bedrijven. Dit maakt de toepassing van zonnestroom moeilijker, omdat het asbestdak eerst gesaneerd moet worden. Er is op boerendaken daarentegen veel potentiële ruimte voor zonnestroom (zie bijlage A.3). LTO Noord probeert het probleem bij de grootverbruikers te verhelpen door aan de voorkant de kosten te verlagen met behulp van collectieve inkoop. Deze inspanning levert wel voordelen op, maar slechts voor een kleine groep bedrijven die tussen het kleinverbruik en het grootverbruik in zitten (middenverbruikers 10.000 – 50.000 kWh/jr)). Om het probleem echt op te lossen zijn additionele maatregelen nodig, zoals: mogelijkheid tot extra afschrijving, een speciale fiscale maatregel voor de combinatie van asbestsanering en de toepassing van zonnepanelen, mogelijkheid voor directe levering van opgewekte zonnestroom aan particulieren en het bewerkstelligen van een echte CO2-markt.


13

3. Actieplan 2012-2015 sinnestroom Fryslân 3.1 Focus Zon is een duurzame energiebron die leveringszekerheid biedt en rendabel is voor een deel van de markt. Zonne-energie past bij fysieke en culturele waarden, zoals beschikbare ruimte, zelfredzaamheid en de aanwezige installatiebranche en kennisinstellingen op dit gebied. Het heeft economisch verdienpotentieel en de toepassing zoals wij thans voorstaan concurreert qua ruimtebeslag niet met voedselproductie. Zon heeft grote betekenis in de duurzame energiemix: in 2050 is zon-PV op wereldschaal even belangrijk als wind (on- en off-shore) en verzorgt zonne-energie-totaal ca. 1/3 van de energievoorziening (zie bijlage A). Voor wat betreft zonneenergie ligt de focus van provincie Fryslân en gemeente Leeuwarden op zonnestroom. De promotionele inspanningen voor zonnewarmte (zonnecollectors) beperken zich tot het meenemen van de voordelen van zonnewarmte in de slipstream van communicatie over zonnestroom. Wij zetten in op gecombineerd ruimtegebruik, dus zonnepanelen op daken en geïntegreerde vormen van zonnestroom in de bouw. Ook brengen wij de mogelijkheden in beeld welke technische, fysieke en ruimtelijke mogelijkheden dijken voor zonnestroom bieden. Het gebruik van zonneweides verdient vanuit ruimtelijk oogpunt niet de voorkeur en daar zetten we vooralsnog niet op in. Fryslân wil de uitrol van zonnestroom (PV-panelen) in Fryslân versnellen. Over de focus hebben we afspraken gemaakt met marktpartijen (Slotverklaring Zonnestroom van 25 november 2011, zie bijlage B) . Er is vanuit de aanjaagactiviteiten zo‟n 5 MW aan nieuwe projecten bekend, waarvan naar verwachting 40% in 2012 door partijen wordt gerealiseerd (dus dit jaar 2 MW uitgerold). Wij zien kansen deze en nieuwe projecten in 2012 richting uitvoering te helpen brengen in 2013-2015. Omdat met name de markt aan zet is, zijn de nu voorziene resultaten van onze inspanningen voor zonnestroom indicatief. De verwachte groeicurve voor de looptijd van deze notitie is als volgt: van 5 MW geïnstalleerd vermogen nu naar 50 MW in 2015, waarvan 15 MW in de gemeente Leeuwarden, met de stip op de horizon van 500 MW in Fryslân in 2020.


14

800

MWp

700 600

Verwachte groei opgesteld vermogen Fryslân (cum.)

Verwachte groei opgesteld vermogen Nederland (cum.)

500 400 300 200 100 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2011 5 MW 100 MW 2012 10 MW 2013 16 MW 2014 28 MW 2015 50 MW 570 MW 2020 500 MW 3.900 MW Verwachte uitrol zonnestroom in Fryslân (o.b.v. aanjaagveldgegevens en cijfers CBS/Agentschap NL)

Er wordt voor de periode tot 2015 vooralsnog niet ingestoken op een hogere ambitie dan 50 MW, omdat dit een reële prognose is, mits zaken als financiële facilitering en communicatie voldoende handen en voeten kunnen worden gegeven. Een grotere hoeveelheid geïnstalleerd vermogen wordt niet haalbaar geacht binnen deze periode. Wel ondernemen we extra versnellingsacties met medeoverheden, die ingezet kunnen worden om sneller door te groeien naar 500 MW. Het gaat om zaken als het geschikt maken van nieuwbouwprojecten voor de latere toepassing van zonnestroom, zongerichte verkaveling en verplichte toepassing zonnestroom bij nieuwbouw. De algemene bekendheid, kennisopbouw, het opheffen van nationale belemmeringen en vergroting van het vertrouwen zorgt voor de eerste vertienvoudiging van 5 naar 50 MW. Dit is de aanloop in de exponentiële groeicurve. Hiervoor moet een grote inspanning worden gepleegd. Echter, hoe sneller deze eerste vertienvoudigingsslag wordt gemaakt, des te eerder kan de volgende versnellingsfactor van 10 worden ingeboekt. Indien de trend doorzet dan is 1000 MW vóór 2025 realiseerbaar. De strategie van Sinnestroom 2012-2015 is gericht op het helpen opheffen van de belemmeringen per doelgroep. Omdat zonnestroom in eerste instantie vooral in de marktsegmenten zal worden toegepast waar dit economisch loont, is er geen noodzaak tot subsidies. Er is wel behoefte aan de ondersteuning en coördinatie door de overheid, zodat er meters kunnen worden gemaakt, een kwaliteitsslag kan worden gemaakt door kennisvergroting en het vertrouwen van de consument wordt vergroot. De provincie focust op de “gouden


15

driehoek”, speelt in de op vragen en ideeën uit de markt en neemt een regie- en verbindingsfunctie op zich. We kiezen voor een Friese aanpak. Samen met inwoners, woningcorporaties, gemeenten, bedrijven, dorpsbelangen, onderwijsinstellingen en maatschappelijke organisaties, waar nuttig ook in noordelijk Energy Valley-verband, passend binnen de doelstellingen van de Economische beleidsvisie provincie Fryslân 2012-2015 (naar PS voorjaar 2012) en de nog op te stellen uitvoeringsnota duurzame energie. We stimuleren zonnestroom zowel bij laag- als bij hooghangend fruit (zie Belemmeringen, par. 2.2), maar met de nadruk ligt op het laaghangende fruit. Laaghangend fruit betreft zonnestroominstallaties in de marktsegmenten die kleinverbruikers, het MKB en de agrarische sector bedienen. Met andere woorden waar zonnestroom financieel het meest aantrekkelijk is of met financiële arrangementen (maar: géén subsidies) aantrekkelijk gemaakt kan worden. Hooghangend fruit betreft over het algemeen de grootverbruikers en collectieve initiatieven. Onze actie daarop zal met name uit lobby-activiteiten bestaan om de businesscase te verbeteren. De inzet op het laaghangende fruit kan snel het eerste deel van de ambitie opleveren, terwijl het hooghangende fruit op langere termijn ruimte biedt aan zonnestroom. Realisatie van de 50 MW in 2015 wordt naar verwachting als volgt opgepakt door de doelgroepen: 25 MW kleinverbruikers 15 MW middengroep (boeren) 10 MW grootverbruikers.

3.2 Aanpak op speerpunten De inspanning die vanuit de provinciale rol minimaal nodig wordt geacht om de markt toe te kunnen laten werken naar de ambitie van 50 MW betreft zes speerpunten: 1. Product-markt-combinaties (PMC). Om grote stappen te kunnen maken binnen een doelgroep met een laag individueel verbruik, is het nodig om concepten te hebben die tegelijk bij een groot aantal afnemers toegepast kunnen worden. Voor iedere doelgroep is maatwerk nodig. In de markt zijn initiatieven genomen voor een technisch en financieel concept per doelgroep: PMC. Het ontzorgen van de klant staat centraal. Dit betekent dat de afnemer via een loket een complete dienst wordt aangeboden. Er is geen rompslomp, alles wordt met een handtekening geregeld. Dit moet verder met de marktpartners handen en voeten krijgen. We onderzoeken financieringsconstructies vanuit het Fûns Skjinne Enerzjy Fryslân voor agrariërs, het MKB, midden- en grootverbruikers. 2. Opleiding en certificering. Een van de sterke punten van zonnestroom is de lange levensduur van de zonnepanelen. Het borgen van de kwaliteit van de installaties draagt daar direct aan bij. In overleg met de ROC´s Friese Poort en Friesland College gaan we opleidingen en certificering voor uitvoerend personeel opzetten, waarin ook bijscholing van werklozen een plaats heeft. Betrouwbaarheid is een belangrijk verkoopargument voor zonnestroom. 3. Ruimtelijke kwaliteit. We hechten grote waarde aan de kwaliteit van de Friese ruimte. We zetten in op zonnestroom door meervoudig ruimtegebruik. Conform het ongevraagde advies Sinnestroom van Atelier Fryslân6) zetten we in op zonnestroom op boerderijen en Notitie Sinnestroom 2012-2015

16

bedrijventerreinen, maar daarnaast ook op particuliere huizen, publieke gebouwen en dijken. We nemen het initiatief om de landschappelijke en architectonische inpassing op de agenda te zetten en afspraken tussen stakeholders te bewerkstelligen over criteria voor visuele integratie. 4. Lobby. Onze lobby richt zich op het aanpassen van de fiscale regelgeving en het wijzigen van het verrekeningstelsel van elektriciteit. En op proeven met zonnepanelen op het dak van een ander. 5. Communicatie. We willen onze doelgroepen zorgvuldig informeren over de mogelijkheden van zonnestroom. De belangrijkste actie is om de boodschap: zonnestroom kan uit, op korte termijn over te brengen aan alle doelgroepen binnen het kleinverbruikers marktsegment. Het is belangrijk dat neutrale en betrouwbare afzenders de boodschap uitdragen. Bestuurders van overheden spelen daar een rol in. We sluiten aan op bestaande campagnes van SLIM en lokale consortia. De markt communiceert zelf over de PMC´s. We gaan de groei van het aantal zonnepanelen bijhouden. Met de MegaWatt-kaart maken we de resultaten zichtbaar. 6. Voorbeeldfunctie. We gaan zelf het goede voorbeeld geven. De overheid doet bijvoorbeeld actief mee met het toepassen van zonnestroom op haar gebouwen. En we gaan PV-privé voor de eigen organisatie opzetten. Dit rollen we vervolgens uit naar andere organisaties. De rol van de provincie Fryslân is regie voeren, faciliteren en verbinden. Op onderdelen zoals lobby en voorbeeldfunctie heeft ze ook een uitvoerende rol. Verder is er een belangrijke rol voor de aanjager Zonnestroom. Deze is betrokken bij alle speerpunten. De aanjager verbindt, deelt kennis en ontwikkelt innovatieve concepten met de markt. Dit gebeurt op projectniveau, maar ook via de overkoepelende Friese Vriendenclub Sinnestroom, waaraan verschillende werkgroepen gelieerd zijn: Sinneboeren, Visuele integratie, Corporaties, Opleiding en certificering en het Leveranciersoverleg. Deze gremia komen op initiatief van de aanjager regelmatig bij elkaar om de ontwikkelingen te bespreken en meest prangende knelpunten op te lossen. De aanjager Zonnestroom komt voort uit de samenwerkingsagenda Slim met Water en Energie van de provincie Fryslan en de gemeente Leeuwarden. In bijlage C is een overzicht opgenomen van de aanjaagresultaten tot maart 2012 in dit kader. De achtergronden van de aanpak op speerpunten zijn hieronder toegelicht. De concretisering staat in het actieplan (par. 3.3). Hierbij wordt benadrukt dat dit de insteek voor met name de eerste jaren laat zien en dat gaande het traject nieuwe ideeën en projecten zullen ontstaan. 3.2.1 Product-markt-combinaties

Potentiële afnemers zitten in verschillende marktsegmenten (particulier huiseigenaar, VVE, huurder, MKB, boer). Daarom is het wenselijk om verschillende technische en financiële concepten aan te bieden. De aanjager werkt samen met marktpartijen om de productmarktcombinaties (PMC‟s) per doelgroep op te zetten om doelgroepen te ontzorgen. Samenwerking om PMC‟s tot stand te brengen is een belangrijke sleutel om PV in Fryslân vaart te geven: korte lijnen, we weten elkaar te vinden en te versterken. Zonnestroomconcepten komen momenteel in meerdere marktsegmenten van de grond, bij woningbouwcoöperaties, agrarische bedrijven, energiebedrijven, in de dorpen (Aginda leefber Plattelân, op (vaar)wegen Notitie Sinnestroom 2012-2015

17

(in combinatie met elektrisch rijden en varen conform 100.000 voertuigenplan en Friese Meren Project). De zonnestroomaanjager versnelt deze initiatieven en zoekt de combinatie het Netwerk Duurzame Dorpen van Doarpswurk en Lokaal Energie Voorwaarts (LEV) van de Friese Milieufederatie. Financieringsconcepten zijn een onmisbare voorwaarde voor versnelling van zonnestroom, juist ook daar waar het gaat om de aanschaf door boeren en het MKB. Marktpartijen bieden hiervoor reeds groene leningen of leaseconcepten voor bepaalde groepen aan. Financiering is een breder probleem bij de verduurzaming van de woningvoorraad: nog steeds zijn banken daar uiterst terughoudend in. In december 2011 hebben wij u een voorstel gestuurd voor het uitvoeren van een haalbaarheidsonderzoek naar een enerzjy koöperaasje Fryslân, waarna op 21 maart 2012 PS heeft ingestemd met verdere verkenning in het kader van het Fûns Skjinne Enerzjy Fryslân. Financieringsconcepten (dus niet subsidieconcepten) voor verduurzaming van gebouwen (waaronder aanschaf zonnepanelen) moet daar deel van uit maken. Wij gaan verkennen hoe dit jaar een begin kan worden gemaakt met financiële facilitering, bijvoorbeeld in de vorm van pilotprojecten voor agrariërs en het MKB. Ook midden- en grootverbuikers zijn in beeld als doelgroep. We denken hierbij aan financiële arrangementen om banken te stimuleren groene leningen voor deze markt te ontwikkelen. 3.2.2 Opleiding en certificering

Kwaliteitsborging van installaties en het personeel vergroot de kwaliteit van zonnestroomsystemen en daarmee het vertrouwen van de markt in zonnestroom. Daarom initiëren en stimuleren wij de ROC‟s Friese Poort en Friesland College in onderlinge afstemming opleidings- en certificeringtrajecten voor uitvoerend personeel op te zetten. Dit resulteert in kennisvergroting bij installateurs, maar geeft ook verbredingskansen voor de inzet van (potentieel) technisch personeel in Fryslân. Het gaat om: - bestaande PV-monteurs en installateurs - bijscholing zittend personeel (inzet-verbreding in de branche) - starters in opleiding - werklozen en werkzoekenden Hiermee lopen we landelijk gezien in Fryslân voor op het gebied van de implementatie van EUrichtlijnen voor kwaliteitsborging. We stemmen af op landelijke ontwikkelingen, maar nemen landelijk gezien een voortrekkersrol in certificering. 3.2.3 Ruimtelijke kwaliteit

Fryslân zet in op zonnestroom door meervoudig ruimtegebruik, met name op moderne boerenstaldaken, daken van particulieren, publieke gebouwen, bedrijventerreinen en staat positief ten opzichte van icoonprojecten zoals zonnestroom op vuilstorten, wegen waterbouwkundige kunstwerken en parkeerplaatsen (overdekking), maar ook dijken en innovaties in de nieuwbouw. Hierbij wordt aansluiting gezocht bij Notitie Grote Projecten en bestaande beleidslijnen zoals Duurzame energieopwekking in de landbouw, De Nije Pleats, Energiebesparing in de gebouwde omgeving (100.000 woningenplan) en Ambitieagenda afsluitdijk. De toepassing van zonnestroom is een gezamenlijke ontwerpopgave. In een provincie waar ruimtelijke kwaliteit als ambitie in het streekplan is benoemd, zal op allerlei niveaus en vroegtijdig in ontwerpprocessen bewust aan inpassing van zonnepanelen gewerkt


18

worden met oog voor het behoud of verbetering van het mooie landschap. Hierbij zal ook rekening worden gehouden met de Friese identiteit. Fryslan neemt hierin het voortouw door architectonische en landschappelijke inpassing te agenderen. Om de ruimtelijke acceptatie van zonnepanelen ook voor de toekomst veilig te stellen ontwikkelen we bouwstenen, die behulpzaam zijn bij de architectonische en landschappelijke inpassing van zonne-energie, hetgeen aansluit bij Programma Ruimtelijke Kwaliteit, Uitvoeringsagenda Streekplan 20112014. 3.2.4 Lobby

De lobby die we gaan uitvoeren is breed (klein- en grootverbruikers). Dit doen we samen met de andere spelers in het veld, waar mogelijk in Energy Valley-verband. Hierover hebben we op 25 november 2011 afspraken gemaakt met de branche-organisatie Holland Solar, Friese Milieu Federatie, Netwerk Duurzame Dorpen, LTO Noord en Noardlike Fryske Wâlden in de Slotverklaring Zonnestroom (zie bijlage B). Naast inzetten van de lobbyist en bestuurders op bijvoorbeeld aanpassing van fiscaliteiten en experimenteren met zaken als zonnestroom van andermans dak, maakt participatie in een onderzoek naar wijziging van het verrekeningsstelsel van elektriciteit deel uit van de activiteiten. 3.2.5 Communicatie

De markt is niet transparant: het is voor een gemiddelde burger moeilijk om koren van het kaf te scheiden. We willen vertrouwen wekken met betrouwbare producten van lokale aanbieders. We maken waar mogelijk gebruik van de middelen die er al zijn. We sluiten aan bij bestaande evenementen: conferenties, symposia, markten. De Frisian Solar Challenge biedt een bijzonder podium om de mogelijkheden en voordelen van zonnestroom breed naar buiten te brengen. Ook zal aansluiting worden gezocht bij activiteiten van Drive-4-electric, waar dit elkaars boodschap kan versterken. Belangrijke voorwaarde is dat de boodschap „zonne-energie zonder subsidie kan‟ richting eindgebruiker van een neutrale partij moet zijn, zoals provincie Fryslân/gemeente Leeuwarden of Energieneutraal. In onze communicatie wordt gebruik gemaakt van lokale netwerken, bestaande eigenaren van zonnestroom installaties en lokaal bekende ambassadeurs. De markt communiceert zelf over ontwikkelde concepten: PMC‟s. De productconcepten bieden een volledige ontzorging, zoals alle producten en diensten via één loket. Lokale politici, zoals gedeputeerden, burgemeesters en wethouders dragen bij gelegenheden de kernboodschap uit. Waar mogelijk wordt aangesloten op SLIM (campagne om huizen energiezuiniger te maken) en lokale consortia (energiebesparing in de woningbouw). Middels een Friese MegaWatt-kaart wordt de groei van het aantal zonnepanelen voor zover mogelijk bijgehouden. De MegaWatt-kaart wordt gevuld door gegevens over het geïnstalleerd vermogen van bijvoorbeeld het Leveranciers-platform, gemeenten en particulieren te combineren. De MegaWatt-kaart is een belangrijk communicatie- en monitoringsinstrument richting de Friese bevolking, stakeholders, ondernemers en het bestuur. Het op te stellen Communicatieplan richt zich op de volgende doelgroepen: Eindgebruikers met een energieverbruik van ≤ 10.000 kWh/jaar: - particuliere woningeigenaren - woningcorporaties: huurders, VVE‟s - agrarische bedrijven (platform Sinneboeren) Notitie Sinnestroom 2012-2015

19

- MKB kleinverbruikers - werknemers van grote bedrijven en instellingen Beslissers: - Colleges B&W - College van Gedeputeerde Staten - Gemeenteraad - Provinciale Staten - directie/management en kerngroep Partners: - Gemeenten (KLOF) - woningcorporaties (consortia 100.000 woningenplan) - leveranciers en installateurs (Platform leveranciersoverleg / Platform opleiding en certificering) - verzekeraars, makelaars, financieringinstellingen - maatschappelijke organisaties: Friese MilieuFederatie, Atelier Friesland, Netwerk Duurzame Dorpen, LTO Noord, NFW, ELAN, Holland Solar - organisaties betrokken bij specifieke projecten (nieuwbouw, innovatie, grote installaties): RWS, Wetterskip Fryslân - onderzoeken opleidingsinstellingen: ECN, HNL, Stenden HS, van Hall Instituut, middelbare onderwijsinstellingen (Platform opleiding en certificering). 3.2.6 Voorbeeldfunctie

De overheid die van andere spelers actie verwacht, moet met eigen goede voorbeelden laten zien er volledig achter het initiatief te staan en dat ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid samen op kunnen gaan. Daarom is het belangrijk dat overheids(gerelateerde) gebouwen, zoals gemeentehuizen, provinciale gebouwen, bibliotheken, MFC‟s en dorpshuizen, brandweer, sporthallen en scholen, maar ook de medewerkers van deze instellingen actief meedoen met de toepassing van zonnestroom. Wij starten met PV-panelen op gebouwen van de provinciale organisatie. Voor provinciemedewerkers en statenleden starten we een PV-privé-project. Wij stimuleren PV-privé voor andere overheids(gerelateerde) organisaties. Bij lopende (infrastructurele) projecten gaan we na of c.q. hoe zonnestroom ingepast kan worden op dijken, parkeerterreinen, overhoeken en kunstwerken. We sturen aan op duurzaamheidseisen in de beleidsontwikkelingen rondom dorpshuizen in het kader van Aginda Leefber Plattelân.


20

3.3 Acties, financiën en resultaten 2012-2015 Voorbeeldprojecten, (onderzoek naar) financiële facilitering en communicatie beschouwen we als prioritair om (anderen) vaart te (laten) maken. De prioritaire acties om de eerste, zichtbare, versnellingsprojecten van de grond te krijgen zijn: 1. goede voorbeeld geven door PV-privé voor medewerkers van de eigen organisatie en Statenleden. Voorbeeldfunctie is zowel voor burgers als bedrijven. We onderzoeken voor de provinciale organisatie de mogelijkheden. Inhoudelijk kunnen we voortbouwen op het reeds gestarte PV-privé-project van gemeente Leeuwarden. Zomer 2012 komt hiervoor een vervolgvoorstel naar GS 2. goede voorbeeld geven door zonnestroom op publieke gebouwen: a. uitbreiding zonnestroom op eigen provinciale gebouwen. Er liggen sinds 2004 panelen op steunpunten Twellegea, Wolvegea en Nieuweschoot. We inventariseren uitbreidingsmogelijkheden op andere steunpunten, bedieningsgeboouwen, bij bruggen en het provinciehuis. Gekeken wordt waar sinnestroom technisch mogelijk en architectonisch-visueel acceptabel is. Najaar 2012 komt hiervoor een vervolgvoorstel naar GS b. gemeentelijke gebouwen. Gemeente Leeuwarden plaatst 5 zonnestroominstallaties van 20 kWp c. scholen. Gemeente Leewarden stimuleert zonnestroominstallaties op 5 scholen in Leeuwarden 3. financiële facilitering: inbreng van Sinnestroom in (revolving) Fûns Sjkjinne Enerzjy Fryslân en/of Doefonds en/of revolverende financiële arrangementen voor: a. agrariërs b. MKB 4. uitvoeren communicatieplan voor met name een versnelde paradigma switch (“PV kan uit en er hoeft geen subsidie bij”) bij kleinverbruikers. In de tabel Projectenoverzicht, financiën en schatting MW‟s, bijlage D (losse bijlage), zijn de acties weergegeven die op dit moment bekend en voorzien zijn. Waar mogelijk zijn de voorziene financiële middelen van provincie en andere partijen vermeld. Dit wordt binnen de bestaande middelen uitgevoerd. In de loop van de uitvoeringsperiode zal dit zich verder ontwikkelen en uitkristalliseren. Nieuwe ideeën en projecten zullen worden opgenomen in de lopende begroting gedurende de looptijd van Sinnestroom 2012-2015. Een aantal acties is al eerder opgenomen in budgetten, zoals de Samenwerkingsagenda met Leeuwarden (SWA) of past vanuit de integraliteit in bestaande middelen van andere delen van de provinciale organisatie, zoals het Programma Ruimtelijke Kwaliteit. Ten aanzien van middelen vanuit de markt is vaak niet bekend wat het bedrag in euro‟s is, zeker in die gevallen waar het gaat om inzet van kennis en uren. In het geval van ProductMarktCombinaties is dit inzicht vaak niet op deze manier voorhanden. Er zijn meerdere uitvoeringsprojecten bekend waar de markt mee bezig is, soms met behulp van de aanjager Sinnestroom, maar waar geen provinciaal geld voor nodig is. Deze zijn niet in het overzicht vermeld. De projecten van de gemeente Leeuwarden vormen hierop een uitzondering, vanwege Notitie Sinnestroom 2012-2015

21

de samenwerking in het kader van Slim omgaan met Energie en Water. Voor zover middelen van derden in beeld zijn beloopt dit meer dan een miljoen euro. Thans wordt uit de bestaande begroting een bedrag van € 350.000,- vanuit het budget Duorsume Ynnovaasjes (DY) geraamd om in de periode 2012-2015 acties in het kader van Sinnestroom uit te voeren. In de tabel zijn gedetailleerde schattingen weergegeven. Afgerond worden de volgende bedragen vanuit het budget Duorsume Ynnovaasjes geraamd: 2012: € 75.000 2013: € 55.000 2014: €115.000 2015: €105.000. Dit bedrag telt met de bijdrage van derden, voor zover die in beeld zijn, op tot 1,5 miljoen euro. Tevens is in de tabel in bijlage D een schatting gemaakt van de resultaten. Dit is het aantal Megawatts dat per doelgroep mede door de provinciale acties naar verwachting zal worden geplaatst. Het is een stapeling van vele kleine en grotere initiatieven. Duidelijk is dat een MW niet zomaar gerealiseerd is: een megaWatt is een investering van enkele miljoenen euro‟s en vergt een groot (dak)oppervlak, hetgeen niet in bezit van een enkele partij is. Met andere woorden: In megawatt is net samar wat, ofwel In megawatt is hiel wat! Ook komt uit de tabel in bijlage D naar voren dat communicatie richting particuliere woningbezitters belangrijk is om het aantal MW aanmerkelijk te vergroten, evenals (het stimuleren van) financiële arrangementen voor agrariërs en het MKB.


22


23

Bijlage A: Stand van zaken zonne-energie Zonnestroom staat aan het begin van een brede marktintroductie. Er ligt zo‟n 5 MW op de Friese daken, voornamelijk bij particuliere kleinverbruikers. 50 MW in 2015 dekt circa 1% van de huidige Friese elektriciteitsvraag. Dit lijkt weinig, maar het heeft grote betekenis voor de brede bewustwording met betrekking tot het onafhankelijker worden in de energievoorziening en het benutten van het economische groeipotentieel, onder meer omdat het dicht bij de Friese burgers gebracht kan worden.Om zicht te krijgen op het kader waarbinnen zonne-energie in Fryslân zich beweegt, beschrijven onderstaande paragrafen de stand van zaken voor zonne-energie in relatie tot de duurzame energiemix in mondiaal en landelijk perspectief én toegespitst op de Friese situatie, zowel in kwantitatieve als in beleidsmatige zin.

A.1 Hoeveelheid zon in energiemix: mondiaal en landelijk Nederland zit op vele klimaataspecten in de achterhoede van Europa; slechts 3,8% (2010) van ons energie produceren we duurzaam. Alleen het Verenigd Koninkrijk, Cyprus en Malta produceren percentueel nog minder duurzame energie dan Nederland.1) Het gemiddelde percentage in Europa ligt boven de 10%. De Stichting Natuur & Milieu wijt dit aan het ontbreken van langjarig consistent beleid voor hernieuwbare energie. Zonne-energie wekt nu nog een zeer klein gedeelte op van de benodigde elektriciteit en warmte, zowel in Fryslân als wereldwijd. Onderstaande figuur 2) illustreert de omschakeling naar hernieuwbare energie. In 2050 kan een derde van de totale energievoorziening afkomstig zijn van zon-PV en thermische zonne-energie. Van het aandeel zonne-energie is meer dan 30% opgewekt door middel van Photovoltaic Solar (ofwel PV-panelen), de rest van de zonne-energie zal komen van thermische en/of grootschalige zonne-energieopwekking bijvoorbeeld in combinatie met spiegels (Concentrated Solar Power in woestijnen).

Fig 1: Wereldwijde ontwikkeling van de verschillende duurzame energiebronnen tussen nu en 2050 Notitie Sinnestroom 2012-2015

2)

24

Deze ontwikkeling levert economisch potentieel voor zonne-energie op. Het lange termijn perspectief is dat hernieuwbare energie in de toekomst betaalbaar en zelfs winstgevend wordt. Duurzame energie is in feite kosteneffectiever dan het op het eerste gezicht lijkt. De nationale overheid steunt grijze energie bijna een factor 4 meer dan hernieuwbare energie: fossiele energie wordt met € 5,6 miljard gesteund, terwijl duurzame energie € 1,5 miljard steun ontvangt.10) De steun bestaat o.a. uit accijnsvrijstellingen voor kerosine en scheepvaart, verlaagde gas- en elektriciteitstarieven voor grootverbruikers en vrijstelling energiebelasting voor de energie-intensieve industrie. Hier staat tegenover dat de consumentenprijs voor elektriciteit (ca. € 0,25/kWh) 2 tot 3 maal hoger is dan de kale elektriciteitsprijs en de kostprijs van elektriciteit uit fossiele, kernen windenergie. Met andere woorden: de consument betaalt mee aan de goedkope energie voor de industriële grootverbruikers, prijsprikkels voor energiebesparing zijn gering voor grootverbruikers. Zonne-energie heeft het grote voordeel ten opzichte van wind en biomassa dat het aanbod dicht bij de vraag kan worden gebracht en dat ook burgers en bedrijven zelf de mogelijkheid krijgen duurzame energie op te wekken. Het totale potentieel voor thermische zonne-energie, veelal gebruikt voor warm tapwater, is op de lange termijn lager dan voor zonnestroom ten gevolge van geringe transportmogelijkheden van warmte 3). De warmte moet in de meeste gevallen in de eigen woning worden benut. Soms moet er een afweging worden gemaakt of het dakoppervlak voor zonnestroom of thermische zonne-energie wordt gebruikt. Een nadeel van zonnestroom en thermische zonne-energie is dat er momenteel weinig tot geen breed inzetbare mogelijkheden voor handen zijn om het overschot in lente en zomer op te slaan voor de grotere vraag naar energie in herfst en winter.

A.2 Zonnestroom in Friese energiemix De ambitie is een totaal vermogen van 50 MW aan zonnecellen (50 aaneengesloten hectares ofwel 75 voetbalvelden) in 2015 4) . Eenduidige cijfers over het thans aanwezige vermogen zonnestroom in Fryslân zijn er niet. De schatting voor de situatie 2010 is dat er een kleine 1,5 ha, dus niet meer dan 2 MW, aan zonnecellen geplaatst is.5) In april 2011 bedroeg de schatting op basis van expert-data uit het veld (met name productmarktcombinaties en gegevens uit de SDE-subsidie voor Fryslân) van het totaal nu geplaatste vermogen in Fryslân 5 MW. Deze toename is te relateren aan provinciale subsidieregeling 2009-2011 voor zonnestroom, gebaseerd op stapeling met de landelijke SDE-subsidie. Er is hiermee zo‟n € 700.000,= door de provincie bijgedragen aan 2,9 MW aan PV-panelen in Fryslân. Ter vergelijking: in Nederland was in 2011 volgens het Nationaal Actieplan Zonnestroom (Kema, 2011) bijna 100 MW zonnestroom geïnstalleerd. Het aandeel zonnestroom in de Friese energiemix groeit de komende jaren naar verwachting volgens onderstaande tabel. 5)


25

Verklaring van de 4 kolommen: 1. De huidige productie van duurzame energie (2010). Zonnestroom is door de geringe omvang niet zichtbaar in het diagram voor 2010; 2. De verwachte duurzame energieproductie in 2015 als alle projecten die momenteel concreet in ontwikkeling zijn gerealiseerd worden; 3. De verwachte duurzame energieproductie in 2015 als alle kwantificeerbare doelen uit het Programmaplan Fryslân geeft energie gerealiseerd worden; 4. De verwachte duurzame energieproductie in 2015 als alle kwantificeerbare doelen uit het Programmaplan Fryslân geeft energie gerealiseerd worden + projecten die concreet in ontwikkeling zijn maar waarvoor geen doelstelling geformuleerd is (bijv. bio-warmtekracht installaties).

Fig 2: Ontwikkeling van duurzame energieproductie in Fryslân en de bijdrage van de verschillende 5) duurzame energiebronnen in de totale energiemix

De noodzaak van transitie naar duurzame (elektrische) energieproductie is groot en moet tijdig ingezet worden. 50 MW of wel 0,14 PJ zonnestroom in 2015 dekt zoals gezegd 1% van de Friese elektriciteitsvraag. Ter vergelijking: de totale energievraag in Fryslân (warmte, elektriciteit en transportbrandstoffen) bedraagt in 2015 naar schatting ca. 62 PJ. Duurzame energie draagt in 2015, indien alle projecten doorgang zouden hebben gevonden,14% bij aan de totale energievraag. 5) Het vraagt gerichte transitiesturing om dit voor elkaar te krijgen. Hierin speelt de provincie een belangrijke rol. Als de huidige trend zich door zet zal het energiegebruik in Fryslân in 2020 met zo‟n 23% zijn toegenomen tot ca. 80 PJ. Naar verwachting zal het elektriciteitsgebruik ten opzichte van andere bronnen de komende jaren fors stijgen. 5)

A.3 Ruimte(gebruik) voor zonnestroom Qua ruimtegebruik komen zonnepanelen gunstig uit de bus ten opzichte van wind en biomassa: voor het opwekken van een zelfde hoeveelheid energie neemt zonne-energie het kleinste oppervlakte in. 5) Bovendien leent zonne-energie zich bij uitstek voor gecombineerd ruimtegebruik (op gebouwen) en neemt op die manier geen extra fysieke ruimte in. Er is volgens grove schattingen op basis van berekeningen van Atelier Fryslân 6) - voor agrarische bebouwing en bedrijfsterreinen - en op basis van provinciale bebouwingsgegevens – overige gebouwen in kernen - voor zo‟n 1.450 MW aan technisch geschikt dakoppervlakte in de Notitie Sinnestroom 2012-2015

26

provincie voor PV-panelen. De uitgevoerde berekeningen betreffen slechts een deel van alle mogelijk bruikbare opppevlaktes, zijn zeer globaal en hebben enkel tot doel om enig gevoel voor de grootheden en getallen te krijgen. Bebouwingstype overige gebouwen in kernen (m.n. part., publiek, MKB) agrarische bebouwing (>700 m2) Bedrijfsterreinen Totaal potentieel (afgerond)

Geschikt Fries dakoppervlak 2.621 ha

Potentieel plaatsbaar zonnestroom 726 MW

872 ha

327 MW

798 ha

399 MW

NB: op gebouwen die zijn 4.300 ha 1450 MW meegenomen in de berekening Globale berekening potentieel te plaatsen vermogen zonnestroom op Friese daken

Hieronder een korte toelichting op de uitgangspunten en beperkingen van de berekeningen. Er is in bovenstaande berekening uitgegaan van gecombineerd ruimtegebruik (dus panelen op daken) in kernen, op grotere agrarische bebouwing (bijgebouwde stallen) en bedrijfsterreinen. Dit dekt niet alle bebouwing van Fryslân, want bebouwing buiten de kernen, niet vallend in de categorie agrarisch > 700 m2 of bedrijfsterreinen, is niet meegeteld. Dijken als drager voor zonnestroom zijn in de berekeningen niet meegenomen, maar worden onder voorwaarden niet bij voorbaat uitgesloten. Dit bevindt zich nog in een experimentele fase, waarin gekeken zal worden naar de technische en fysieke mogelijkheden voor zonnedijken. Het gebruik van zonneweides verdient vanuit ruimtelijk oogpunt niet de voorkeur en is dan ook niet in de berekeningen meegenomen. Het berekende potentieel beschikbaar oppervlak voor zonnestroom niet 1 op 1 te relateren aan klein- en grootverbruikers. Ook is de eigendomssituatie (huur/koop) niet zichtbaar. Er kan van uitgegaan worden dat de agrarische bebouwing (> 700 m2), de bedrijfsterreinen en een deel van de overige gebouwen (publiek, deel van MKB) groot- en/of middenverbruikers betreft. Groot- en middenverbruikers dekt meer dan de helft van het totaal beschikbaar oppervlak, dus plaats voor meer dan 700 MW voor groot- en middenverbruikers voor zover nu in beeld. Dit impliceert dat minder dan de helft van het dakoppervlak beschikbaar is voor kleinverbruikers (particulieren, kleine agrariërs), de doelgroep voor wie zonnestroom nu uit kan. Voor de kleinverbruikers is dus plaats voor minder dan 700 MW, voor zover nu in beeld. Een kwantitatief exactere uitspraak over beschikbaar oppervlak voor klein- midden- en grootverbruikers is op basis van deze gegevens niet te geven. Er zijn globale correcties toegepast voor daglichttoetreding, zonnestand, schaduwwerking, e.d.. Hierdoor is er per saldo een groter aantal hectares per MW nodig dan wanneer gerekend wordt met aaneengesloten hectares (vergelijk met begin paragraaf A.2). Eventuele (correcties voor) visueel-ruimtelijke belemmeringen zijn niet betrokken bij de berekening.


27

Het in beeld gebrachte totaal beschikbaar dakoppervlak geeft grosso modo ruimte aan 30 maal de ambitie die voor 2015 is gesteld. Vooralsnog kan er dus van worden uitgegaan dat er technisch voldoende plaatsingsmogelijkheden zijn voor de eerste 50 MW en dat doorgroei naar 500 MW mogelijk is. Het benutten van ruimte op daken van grootverbruikers zal voor de doorgroei wel gestalte moeten krijgen. De (visueel) ruimtelijke inpassing van zon-PV op de verschillende elementen verdient de aandacht.

A.4 Wettelijke verplichtingen en nationaal beleid Nationaal. Het energiebeleid van kabinet Rutte 8) stelt dat in 2020, conform de Europese eis voor Nederland 7) , 14% van onze energie op kosteneffectieve wijze duurzaam wordt opgewekt. Hiervan is zonne-energie een niet nader gedefinieerd onderdeel. Vergelijk: aandeel hernieuwbare energie in Nederland is nu zo‟n 3,8 %. In 2009 was het nog 4,2%. Het percentage hernieuwbare energie daalt doordat het energiegebruik stijgt; in 2010 steeg het met 7% (cijfers CBS). Het beleid richt zich op een betrouwbare energievoorziening door middel van een evenwichtige energiemix, die de komende decennia nog grijs en groen (incl. extra kernenergie) zal zijn. Het Planbureau voor de Leefomgeving spreekt in zijn reactie van 19 september 2011 de verwachting uit dat 14% duurzame energie in 2020 niet zal worden gehaald en mogelijk zal blijven steken op 9% met een maximum van 12%. De energiesector (fossiel en hernieuwbaar) is een van de tien topsectoren. Dit houdt in dat de overheid samen met bedrijven en de wetenschap gericht in de sector investeert, zodat tussen nu en 2020 een meer CO2-arme sector ontstaat met een hoger verdienpotentieel.9) De “gouden driehoek” bedrijfsleven-overheid-kennisinstellingen is benoemd als een belangrijke sleutel tot succes.

A.5 Afspraken met andere overheden Noordelijk-nationaal. De Green Deal afspraken tussen Noord-Nederland en het kabinet 11) over zonne-energie vallen binnen de gedachten over een noordelijke energieproeftuin: een praktijkregio om technologische en beleidsmatige innovatie versneld toe te passen, zoals (op projectbasis) wegnemen van remmende weten regelgeving en stroomlijning van procedures, beleid en middelen om het ontwikkel – en investeringsklimaat te optimaliseren. Projecten als grootschalige zon-PV pilots op de Afsluitdijk, Energieneutrale werklandschappen, Energiepark Heerenveen, Consortia Verduurzaming woningvoorraad, lokale duurzame energiebedrijven en zon-PV-projecten in het kader van Duurzame wadden zijn hiervoor expliciet in beeld. Provinciaal-gemeentelijk. In de samenwerkingsovereenkomst provincie-gemeente Leewarden “Slim omgaan met Energie en Water” 12) is de gezamenlijke ambitie bekrachtigd om 50 MW zonnestroom in Fryslân te realiseren, waarvan 15 MW in de gemeente Leeuwarden, onder meer door voortzetting van het gezamenlijk inzetten op aanjaagactiviteiten.


28

Bijlage B: Slotverklaring Zonnestroom van 25 november 2011

Zonnestroom in Fryslân samen versnellen door 1. objectieve betrouwbare informatievoorziening a. PPP verduurzaming b. economische groene groei c. specifieke doelgroepen 2. lobby-activiteiten a. fiscaliteiten (zoals EIA behouden, vrijstelling energiebelasting, verhoging salderingsgrens) b. experimenteerruimte gebruiken c. onderzoek naar effecten schatkist van nieuw stelsel 3. investeren in kwaliteit a. opleiding b. certificering c. ontzorging d. slim combineren (bijv. asbest) 4. bundeling op juiste schaalgrootte (prijs-kwaliteit) 5. financiële aspecten (garanstellingen vanuit provinciale overheid) 6. allen het goede voorbeeld geven Gedeputeerde van de provincie Fryslân voor 1 dag

Friese Milieu Federatie Hans van der Werf

LTO Noord Gerard van Drooge


Landelijke Brancheorganisatie Holland Solar Martijn Schootstra

Netwerk Duurzame Dorpen Tom Vellinga

Noardlike Fryske Wâlden Gjalt Benedictus

29

Bijlage C: Resultaten aanjaagactiviteiten tot maart 2012 onderwerp 1 Plan van Aanpak zonnestroom

deelnemers/afnem taken en acties er Jadranka/ doelstelling provincie, gemeente ontwikkelen plan L'den

2 handleiding KLOF, BOSL zonnestroom voor gemeenten 3 8 concepten voor KLOF, BOSL de levering van zonnestroom 4 De Haak locatieteam De Haak

5 leaseconcept voor EnergieWacht particulieren

6 zonnestroom op scholen

RENDO, Awizon

7 Plan van aanpak Energiedijk

Energy Valley, RWS, Wetterskip, provincie Fokke Postma, Jitske Stavenga 6 gemeenten, B. de Boer, R. de Bert, aanjagers

8 communicatie zonnestroom 9 BOSL overleg

1 0 1 1

ondersteuning gemeentes ondersteuning gemeentes

Ferwerderadiel Littenseradiel

1 ondersteuning 2 gemeentes

Skarsterlaan

1 3 1 4

Schiermonnikoog

ondersteuning gemeentes platform Sinneboeren

NFW, ELAN, Fries Advies, Fryslan, Zonnig Platteland, LTO Noord projecten


status

resultaat

opgeleverd in november 2011 opgeleverd in oktober 2011

plan

overzicht+korte beschrijving per concept

opgeleverd in maart 2012

overzicht, beschrijvingen

voorstel opties voor de toepassing van zonnestroom voor verschillende deelprojecten ondersteuning bij ontwikkeling van het leaseconcept voor particulieren vlottrekken uitvoering zonnestroom bij lagere scholen overleg, uitwerken plan van aanpak

opgeleverd in voorstel december 2011

ontwikkelen communicatieplan ondersteuning omliggende gemeentes bij ontwikkeling van pvprojecten overleg en advies omtrent business cases overleg en advies omtrent zonnestroom bij gemeentehuis overleg en advies omtrent pilot Energiestraat en collectieve inkoop overleg betreffende grondinstallatie bij Vitens trekker, overleg, kennisuitwisseling, knelpunten oplossen, voorstel Green Deals

in voorbereiding eens per 2 maanden

maken handleiding

afgerond in februari 2012

handleiding

leaseconcept

afgerond in zonnestroom december 2011 installaties bij 14 lagere scholen afgerond in plan van aanpak december 2011

in voorbereiding

afgerond afgerond

afgerond

voorstel conceptvoorstel gemaakt doorlopend per pilot NFW, twee maanden rekenmodel LTO

30

1 platform 5 opleidingen en certificering

de Friese Poort, Friesland College, landelijke partijen

overleg, imput leveren, overleg met landelijke partijen, communicatie naar de marktpartijen in de regio

1 platform visuele 6 integratie

stakeholders

1 leveranciersoverle 5 leveranciers 7 g

criteria tbv. Esthetisch verantworde zonnestroom installaties voor bestaande bouw, nieuwbouw en monumenten overleg, knelpunten oplossen

1 Innovatieve 8 projecten

ontwikkelen innovatieve concepten en projecten

in 2012

ontwikkelen concept, cashflowberekening, Q&A, aanmeldingsformulier, informatiebijeenkomst, aanbesteding, selectie, ontwikkelen concept, cashflowberekening, overleg met scholen, locatiebezoek, aanbesteding, selectie, ontwikkelen concept, cashflowberekening, locatiebezoek, aanbesteding, selectie, conceptbeschrijving, cashflowberekening

in uitvoering

productconcept, installaties bij medewerkers

in uitvoering

productconcept, installaties bij scholen

in uitvoering

opgeleverd

productconcept, installaties op gemeentelijke gebouwen conceptvoorstel

1 productconcept 9 pv/prive Leeuwarden

afhankelijk van het project (NHL, leveranciers...) gemeente Leeuwarden

voorbereidinge n afgerond, eerste cursussen in maart 2012 op de FP eens per 2 maanden, maart-sept 2012

beschrijving competenties, definiëren van opleidingscategorieë n, afspraken mbt aanpak

eens per 2 maanden

2 productconcept 0 pv op scholen, Leeuwarden

gemeente Leeuwarden

2 productconcept 1 pv op gemeentelijke gebouwen 2 productconcept 2 pv bij boerenbedrijven 2 productconcept 3 pv bij MKB

gemeente Leeuwarden

Friesland

conceptbeschrijving, cashflowberekening

opgeleverd

conceptvoorstel

2 voorstel 4 revolvingfonds

Friesland

voorstel maken

opgeleverd

conceptvoorstel

2 informatie, 5 projecten aanjagen 2 overleg met 6 landelijke partijen

leveranciers en potentiele afnemersgroepen Holland, solar, Agentschap, brancheorganisaties leveranciers

afspraken, doorlopend informatiebeijeenkomste n, presentaties informatie, overleg, doorlopend knelpunten oplossen

2 monitoring en 7 rapportages

Friesland


dataverzamelen

periodiek

rapportages

31

Bronnen 1) Ranking the stars (Natuur& Milieu, oktober 2011) 2) The Energy Report, 100% renewable energy by 2050 (Ecofys / WWF / OMA, 2011)

3) Verkenning van routes naar een schone economie in 2050 ( Maarten Hajer e.a., Planbureau voor de Leefomgeving en Energieonderzoek Centrum Nederland, 2011) 4) Programmamplan Fryslân jout energie, vastgesteld door PS Fryslân, 2009 5) Duorsume enerzjy yn Fryslân (KNN, 11 oktober 2010) 6) Sinnestroom en landschap (ongevraagd advies Atelier Fryslân, oktober 2011) 7) EU 2020-strategie (vastgesteld Europese Raad, 17 juni 2010) 8) Energierapport 2011(energiebeleid kabinet Rutte, 13 juni 2011) 9) Energie in beweging, Advies Topsector Energie (Jeroen van der Veer e.a., juni 2011) 10) Overheidsingrepen in de energiemarkt - onderzoek naar het Nederlandse speelveld voor fossiele brandstoffen, hernieuwbare bronnen, kernenergie en energiebesparing (Ecofys/CE Delft, oktober 2011) 11) Green Deal Noord-Nederland (i.s.m. Energy Valley), 3 oktober 2011 12) “Slim omgaan met Energie en Water” - samenwerkingsovereenkomst provincie Fryslân en gemeente Leewarden (vastgesteld GS, 4 januari 2011)


33

Notitie Sinnestroom

Recommend Documents